КУРС ЖҰМЫСЫ ИСЛАМ ДІНІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ

КУРС ЖҰМЫСЫ
ИСЛАМ ДІНІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ
ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДА ТАРАЛУЫ

Тесерген: Құрманалиева А.
Орындаған: 1 курс студенті
Имаханов Б.А.

Алматы, 2005
Жоспар

КІРІСПЕ 2
І-тарау. Ислам дінінің пайда болуы 4
ІІ тарау. Исламның қазақ даласына таралу процесіндегі оның имандылық
тағылымдарының рухани дәстүрімізге ықпалы 10
ҚОРЫТЫНДЫ 18
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 20

КІРІСПЕ

Дін ертеден келе жатқан адамдардың өмірінің ажырамас бөлігі. Дін-
адам пайда болғаннан бастап-ақ қалыптасты. Ертедегі адамдар табиғатқа, жан-
жануарлар мен өсімдіктерге (тотемизм), ата-баба рухтарына, сонымен қатар
тағыда басқа құбылыстарға табынды. Ерте заманнан-ақ діннің орны ерекше
болып, оның мәні үлкен қарқынмен өсе бастады. Ру-тайпалардың арасында
таралған діндер уақыт келе ұлттық діндерге ұласа бастады. Ал бұл ұлттық
діндер ұлғайып,әлемдік діндердің пайда болуына әкелді. Қазіргі кезде үш
әлемдік діндер бар. Олар: Буддизм, Христиан және Ислам.
Ислам - әлемдегі күшті дамыған діндердің үшіншісі және соңғысы.
Ислам біздің дәуіріміздің VІІ ғасырының басында Батыс Арабиядағы араб
тұрғындары арасында пайда болып, одан ұлғайып, қанатын жайса, біртіндеп
араб тайпаларының да бірігуіне зор әсер етті. Соған сай ислам діні өз
тұсында үлкен рөлге ие болды. Ол қазір де өз мәнін жоймай, қағидалары мен
өсиеттері халық пайдасына жараса, оның пайда болған мемлекеті Арабия да
қазір көрнекті елдер қатарында тұрғаны айқын.
Осы қарастырылып отырған мәселе турасында деректер қоры жоқ деп айта
алмауымызға әбден мүмкін. Халифа Алтай аудармасындағы Құран Кәрим де
біраз ислам діні турасында мағлұмат береді.
Бүгінгі күнге дейін бұл тақырып азды-көпті болса да зерттелініп,
жазылып келе жатыр. Жалпы бұл тақырып турасындағы мәселелер бойынша совет
зерттеушілерінен В.Попова мен Ю.Бахтин, С.М.Петровский еңбектерімен қатар
М.Үсенова, С.Үсенов еңбектері, С.Тортаев, С.Васильев, Семенов еңбектерін
атай аламыз. Әсіресе кейінгі шыққан оқулықтар мен қатар энциклопедияда
ислам діні туралы көптеген мағлұматтар алсақ, С.Васильевтің История
Востока еңбегінде жан-жақты айтылады. Сонымен қатар Д.Е.Бертельстің
аудармасын жарық көрген неміс зерттеушісі А.Мең еңбегінде мұсылмандар
туралы көп мағлұмат береді.
Қазақстанға Ислам дінінің келгеніне 1250 жыл болды. Өз табиғаты мен
болмысына барынша жақын асыл дінді танып-білген бабаларымыз оны сонау VІІІ
ғасырда-ақ қабылдаған. Содан бері Ислам жұртымыздың жүрер жолы, бағыт-
бағдары, қорғаны, тірегі де болып келеді. Ел басына күн туып, ұлттың
сақталып қалуын таразылар шақ тұрғанда да ата-дініміз көңілге медеу, күш-
қуат болды. Солай болып келеді де.
Ислам өркениеті қазақ халқына Отырар, Сайрам, Түркістан, Өзкент,
Сығанақ, Тараз, Баласағұн және т.б. біліле һәм үлкен мәдениет ордаларын
жасап, талай ғұлама ғалымдарды, танымал теологтар мен шайырларды берді
Ислам қайнарынан сусындаған ондай неменгерлер ғылым мен білімді дамытуға
үлкен үлес қосты.
Патшалық Ресейге бодан болған кезбен атеизм үстемдік еткен кешегі 70
жылғы қызыл империя саясаты оларды ұмыттыруға тырысқанымен, халқымыздың ата
дініне деген махаббатын өшіре алмады. Ел егемендігін алған он төрт жылды
руханиятымыз да қайта түлеп, Әбу Насыр әл-Фараби, Исмайыл әл-Жауһари әл-
Фараби, Махмуд ат-Тарази, Мұхаммед Хайдар Дулати, секілді даланың дана да,
перзенттері салған ғылым, білмес, парасат жолы қазір жаңғыру үстінде. Әбу
Ханифа Мазһабын ұстанатын халқымыз өркениеттілік пен даму жолына түсті.

І-тарау. Ислам дінінің пайда болуы

Ислам біздің дәуіріміздің VІІ ғасырының басында Батыс Арабиядағы
жергілікті араб тұрғындарының арасында пайда болған. Ислам пайда бола
бастаған тұста араб қоғамының әлеуметтік құрылымы күрделі де біртекті емес
еді. Арабтардың арасында көшпелілер де, отырықшы тайпалар да болды.
Біреулері малмен, екіншілері жермен, шеберлікпен, саудамен айналысты. Құл
иеленушілер кең дамыған еді.
Араб тайпалары жеке-жеке өмір сүрді. Олардың арасында қанды
қақтығыстар жиі болып, нәтижесінде анағұрлым мықты тайпалар әлсіздерін
өздеріне бағындырып, құл етті немесе тұтқында ұстады.
Арабияның барлық аймақтарында V – VІ ғасырларға дейінгі тайпалардың
туыстық қатынастары билік етіп тұрды. Тек VІІ ғасырдың басына қарай топтық
қатынастар түзеле бастады. Арабияның Солтүстік бөлігі мен Хиджаз арқылы
ескі керуен жолы өтетін. Осында сауда өрістеп, оның ішінде құлдарды сату да
өрши түсті. Мекке қаласы сауда орталығы болды 1. Ол діни орталық
саналынды. Зәм-зәм бұлағы мен көптеген тайпалардың пұттарын сақтайтын Қааба
да осында орналасқан болатын. Әр тайпа өз құдайларына сиынатын. Көптеген
арабтар, әсіресе көшпелілер, путқа табынушы еді, олар күнге, айға
жұлдыздарға, отқа, ата-баба рухына табынды. Арабияның Солтүстігінде
фетишизм өркендеп, үлкен қабырғаларға қойылған тастардың бірі Мекке
қаласында орын тапты. Ол қасиетті мекен Қаабадағы шығуы жағынан метеориттік
болып табылатын қара тас. Туыстық және тайпалық құдайлардың пұттарымен
қоршалған атақты қара тасты ежелгі арабтар жоғарғы құдай символы ретінде
қабылдады.
Панасыз қалған құғын-сүргінге ұшыраған күшті туыстармен қатар, көрші
тайпалардың қорлығынан қашқан басқа да бұхара халықты бір ырыққа көндіретін
араб құдайшылығынан басқа, анағұрлым рухани әсері мен тиімді шара керек
болды. Сондықтан бір жағынан, жапа шеккендердің әлеуметтік теңсіздігін
ымыраға келтіріп, екінші жағынан, жеке дара жауласып жүрген тайпаларды
күшті мемлекеттің қол астына біріктіретін идея қажет еді. Бұл қоғамды
қажеттілік бір ғана діннің астына бірігуге шақырған уағыздаушылардың,
халифтердің іс әрекеттеріне көрініс тапты 2.
VІІ ғасырдың басында Арабияда мұндай халифтер көп болды. Тіпті әр
тайпаның өз халифі болды. Әсіресе, олардың арасында келешек ұлы пайғамбар,
ислам теократикалық мемлекетінің іргетасын қалаушы жас Мұхаммед ерекше
көрінді. Мұхаммедтің өмірбаянындағы кейбір сәттер, оның уағыздарының
арабтар арасында табысқа жетуіне үлес қосты.
Мұхаммед басқалардан өзгеше Алланы тек өзінің тайпасының құдайы ғана
емес, сондай-ақ әлемдік жалғыз құдай жөніндегі идеяның мәнін түсіндіріп,
оған шақыра бастады. Ол барлық адамның құдай алдындағы теңдігін айтып,
арабтарды бірігуге, Алланың құдіретін мойындауға шақырды, нашар, кедей
туратын адамдарға байлар өз байлықтарымен бөлісуге қажетті екендіктерін
уағыздады, бұл Арабиядағы панасыз аш жалаңаш көпшілік жұрттың жағдайына
сәйкес келетін еді. Ымыраға келу, бір құдайға және жердегі оның өкіліне
ғана берілу, бас ию идеясын байлар мен ақсүйектер жасады 3.
Мұхаммед уағыздары алғашқыда өз тайпасының арасында онша мәнге ие
болмады. Алғашында оның уағызын жанұясы мен бірнеше жақын адамдары,
туыстары тыңдап, онымен бірігіп уағыздар айта бастайды. Оның бұл ісіне
сеніп, табынушылар Құдайға сенушілерміз деп өздерін жария ете бастайды.
614 жылдарға таман мұсылман уағызына беріліп табынушылар саны 40-50 дейін
өседі. Енді Мұхаммед бұл істерін одан әрі тереңдете түскен болатын. Әйтсе
де Мұхаммедті жақтамайтындар тобы пайда бола бастайды. Осының салдарынан
оның қыздарымен қүйеу балалары елден қуылып, ата-анасына да көптеген күш
көрсетушіліктер етек алады. Сонымен қатар Мұхаммедке тәуелді болып,
уағыздарын құттаушылар жағы да айыпталанылады 4.
Ол қанша осынша қиыншылықтарға кездесе де, тырысатын еді. Соған орай
Мұхаммедтің табысқа жетуіне үлес қосқан өзінің бірқатар ерекшеліктері әсер
еткен болатын. Ол жиырма жасқа толған тусынан-ақ бастап әділетшіл деген
атауды иемденіп үлгерген болатын. Оның осындай әділетті адам екендігіне
көзі жетушілер, әсіресе аралық сот сияқты адамдар өз өмірінде кездестіріп
жатқан жайлардың аражіктерін ажыратып беру үшін келіп жататын еді.
Мұхаммед өзінің идеясының негізі болған ислам уағыздарын өлеңмен
жеткізетін. Өйткені бұл кезеңде Шығыс елдері өлеңді өте қадір тұтып,
бағалайтын болатын. Сонымен қатар Мұхаммедтің бойынан қайрат-жігер
көріністері етек алып, талантты қолбасшы да бола білді. Ол әсіресе
жорықтар кезінде кезіккен түрлі қиыншылықтарға мойын ұсынып, сарбаздарымен
бірге көтере білді. Олармен ортаға түскен пайданы да аламай, теңдей бөлісіп
отырды 5.
Мұхаммед 570 жылы 29 тамызда дүниеге келіп, 632 жылы 62 жасында 6
маусым күні дүниеден өтеді. Көптеген аңыздар мен мифтер оның атын көкке
өрлетіп, оның өміріндегі нақты дәйектерді анықтауға кедергі келтіреді. Аңыз
бойынша Мұхаммед Мекке қаласында дүниеге келеді. Ол сол тұста Меккеде
үстемдік құрған корейшиттердің кедейленген отбасында өмірге келеді. Оның
әкесінің аты – Абдулла, анасының аты − Әмина болды. Ол апасының құрсағына
пайда болғанына жеті ай толғанында әкесі Абдулла дүниеден өтеді. Ал
Мұхаммед пайғамбар дүниеге шыр етіп түскен тұста күн шықпай тұрып-ақ оның
жүзіне рислат нұры құйылады (жамандықтан айырылтушы сәуле). Ешбір нәресте
дүниеге келген тұста нақ мынадай құбылыс болмаған және тіпті болмайтында
болған. Рислат нұры қараған көздерді қарықтыратын еді.
Төрт жасына дейін сүтанасы Халиманың бауырында болды. Содан соң
Мұхаммед өз үйіне табыс етілінеді. Алты жасында туған анасы Әмина дүниеден
өтеді. Енді оны атасы Абдулмүтәлип қолына алып, тәрбиелей бастайды. Бірақ,
апасы қайтыс болғанына екі жыл толған тұста, сегіз жасқа келгенінде атасы
да дүниеден өтеді. Бұл жолы ол немере ағасы болып келетін Әбутәліптің
жанында қалады. Ол мұнда жүріп ағасының түйелерін бақты. Кейіннен Хадиша
деген жесір әйелдің қарамағына жұмысқа кіріп, оның сауда істерін жүргізеді.
Соңында Мұхаммед арада жас айырмашылықтарының болушылықтарына қарамастан
(Хадиша Мұхаммедтен 16 жас үлкен еді) Хадишаға үйленеді. Ол онымен жиырма
бес жыл бірге өмір кешіп, бақытты семья болады. Ол осы жылдар ішінде алты
бала сүйеді. Әйтсе де, оның балалары ерте дүние салып, тек сүйікті қызы
Фатима әкесінен ұзақ өмір сүріп, артына ұрпақ қалдырады 6.
Хадиша қайтыс болғаннан кейін де Мұхаммедтің біраз әйелдері болған.
Олардың арасында жастары да болды. Мұхаммедтің көп әйел алушылығы исламның
ережесіне айналып, бұл Құран мен Шариғатта ресми түрде заңдастырылды. Айта
кететін бір жай, ол Хадишамен жақсы өмір сүріп, ол оның уағызын алғаш
қабылдаушы да, нақсүйері бола білді.
Мұхаммед уағыз айтумен 40 жасқа келгенінде ғана айналыса бастады.
Дәстүр бойынша, 610 жылы Мұхаммед өзіне бағытталынған шақыруды естиді. Оның
қалай болғандығы турасында да Тәуратта айтылынады. Мұхаммедке түсінде біреу
келіп, оқуға бұйрық береді. Мұхаммед одан бас тартады. Екінші рет бұйрық
естілген тұста Мұхаммед: нені оқу керек? Деп сұрайды. Ал ол үшінші кезекте
он өлеңмен тіл қатып, бұл Құранның 96 сүресіне айналады 7.
Мұхаммед өзін таңдаған жалғыз құдайдың елшісімін деп жариялайды.
Мұхаммедтің аса байлыққа қарсы шыққан уағыздарындағы монотеизм идеясы
алғашында атақты мұсылмандардың арасында табысқа жетпеді. Әйтседе жаңа
діннің қолдаушылары көбейген сайын бай саудагерлер болған құрайштардан маза
кете бастады, соңында олар да Мұхаммедтің соңынан еріп, уағызын қабылдайды.
Мұхаммед Пайғамбарға Алла тағала атынан Кәрімнің уағыздарын
біртіндеп төбе періштенің бірі Жебірейіл Ғалайһи уәссалам әкеліп тұрған.
Құран 23 жыл ішінде түсіп болған. Құранда 114 сүре бар. Ол сүрелер меккелік
және мединелік сүрелер болып екіге бөлінеді. Меккелік сүрелердің саны – 90
болса, мединелік сүрелер саны − 24 болды. Сүрелер аяттардан тұрды. Айаттар
саны әр қайсысында әр түрлі болып келеді. Мысалы: Фатиха деп аталатын
бастаушы сүреде жеті аят болса, ең ұзақ екінші сүре Бахарада 286 аят бар.
Мұхаммед Пайғамбарымыздың тірі кезінде Алла тағаланың сөзі қағаз
бетіне түспей, ауызша тараған. Алланың сөздерін жатқа білетін мұсылмандарды
қари деп атаған. Алайда Мұхаммед Пайғамбар қайтыс болғаннан кейін
қасиетті сөздердің жоғалып кету қаупі төнді. Сондықтан Әбу Бәкір Халиф
Мұхаммед Пайғамбардың хатшысы болған Зәид ибн Сәбитке Алла тағаланның сөзін
жинап, кітап етіп құрастыруды аманаттайды. Үшінші халиф тұсында Зәйд Ибн
Сайд көмекшілерімен бірге Құранды төрт дана етіп жазып шығарады. Осман
Халиф бұл төрт дана кітапты заңды құран деп жариялап, Медине, Димашық,
Куфа, Басыра қалаларында сақтауға әмір етті 8.
Өз уағыздарын 610 жылы бастаған Мұхаммед Пайғамбар 622 жылы Ясрибике
(Медине) қаласына қоныс аударуға мәжбүр болады. Осы 622 жыл –
мұсылмандардың бірінші жылы болып саналады. Бұл хижра, яғни көшу жылы
деп аталынады. Ясрибиб немесе Медине қаласы сол жылдан бері – пайғамбар
қаласы деген атауды иеленеді.
Ислам дінінің діни тұрғыдан оқудағы тірегі Құранда көрсетілген.
Исламның діни оқуы құлшылық етудің мынадай қағидаларына келіп саяды:
Жалғыз Құдай және Аллаға сену, періштелерге сену, қасиетті жазуға сену,
Алланың барлық елшілеріне, ақыретке сену, тағдырдың пешенеге жазылып
қойғандығына қиямет күні жазалауға, өлгендерді тірілтуге сену.
Соған қарамастан бір Құдай қағидасы исламда көптеген басқа тыс
күштердің де болуына кедергі келтірмейді. Мысалы, сенушілер періште,
перілерді,шайтан мен ілбістерді құдайдай санап, олардан қорқады. Исламда
Құдай иесіз болып баян етілінеді. Бұл да исламның ерекшеліктерінің бірі
болып табылынады, Алла – барлық жерде бәрінен де құдіретті, ешкім білмейтін
рух.
Ислам анағұрлым жас дін болғандықтан, өзінің алдындағы иудаизм,
христиан, путқа табынушылық сияқты діндерден көптеген қағидаларды мұра етіп
алды. Мұхаммедтің христианнан ерекшелігі ол – адам. Бірақ Құдайдың таңдап
алған ерекше адамы 9.
Мұсылмандықтың өзегі – фатализм болып саналады. Пайда болып келе
жатқан феодалдық құрылыстың мызғымайтындығын құрметтеуге исламның осы басты
қағидаларының бірі қажет еді. Құранның тоғызынша сүресінде: Алла тағаланың
үкімінен басқа бізді ештеңе ешқашан бақытсыздыққа ұшырата алмайды деп
жазылған. Сондықтан тіршіліктегі барлық нәрсені, өмірлік тәртіпті өзгертуге
арналған кез келген әрекет бос далбасалық, сонымен бірге олар күнә болады
деп есептеген.
Исламның маңызды қағидалары: дене мен жанның өз беттерінше тіршілік
етуі.
Ислам діні бейшара халықтың қорғаушысы мен қолдаушысы болды. Олар
мұсылман болу арқылы салықтан босады. Арабтар тұсында тыныш өмір кеше
бастады. Алла алдында барлық адамның шыққан нәсіліне, жиған байлығына
қарамастан теңдік, теңелу идеясы өте жоғары бағаланып, құрметтеле түсті.
Сөйтіп Алладан басқа − Құдай жоқ, Мұхаммед Алланың елшісі деп
адам тіл қатса, мұсылман болды 10.

ІІ тарау. Исламның қазақ даласына таралу процесіндегі оның имандылық
тағылымдарының рухани дәстүрімізге ықпалы

Ислам дінінің қазақ даласына таралу процесіне әркім өз позициясы
тұрғысынан келгендігін ескерген жөн. Сонымен бірге заман ағымына орай, сол
кезеңнің талабына сай кемшіліктерге бой ұрғандары да бар. Сөйтіп, кейбір
авторлар Ислам діні араб басқыншылығына арқылы келген деп санаса, екінші
біреулері кең даланы мекендеген қазақтар Ислам дінінің догмаларына зер сала
қойған жоқ деп дәлелделген болды. Тіпті қазақтар үшін исламнан гөрі өзіндік
діни сенімдері нығайлырақ болды деген пікірлер де негізсіз емес еді.
Ислам дінінің қазақ жеріне таралуының негізгі себептеріне, оның
рулық – тайпалық – патриархалдық тәртіптерге, қазақтардың әдет ережелеріне
шариғат заңдарының кей жағдайларды қайшы келмеуі. Ислам дінінің уағыздары
қысқа, қарапайым және шала сауатты адамдарға түсінікті болып келді. Ислам
діні күшпен, соғыс арқылы ғана таратылып қойылған жоқ, оны насихаттауда
мұсылман миссионерлері көрнекті орын алды. Әр заманда, әр елде осы екі
тәсілдің бірі қолданылды. Сонымен қатар, ислам дінін қабылдағандар, пұтқа
табынушылар, христиандар, еврейлер және басқа діндегілер төлейтін қосымша
салықтан босатылды.
Ал, нақты мәліметтерге жүгінсек ХІІІ ғасырдың басында Хорезмнің
мұсылман басшыларына Сырдария мен Торғай өңіріндегі мұсылман емес
қыпшақтармен соғысуына тура келді 11 - деп жазады. Дегенмен, ислам
дінінің алғашқы лебі қазақ даласында ҮІІІ ғасырдың аяғы – ІХ ғасырдың бас
кезінде тарай бастағанын білдіретін мәліметтер де баршылық. Сырдария
бойындағы қалалардың ислам дінін 840-845 жылдары қабылдағаны тарихтан
мәлім. Белгілі араб тарихшысы Ибн-Әл-Әсірдің келтірген мәліметтері бойынша
961 ж. Сыр бойындағы түріктердің 200 мың үй түтіні мұсылмандыққа енген.
Жайық бойын, Ыстық көл маңын қыстап жүрген түріктер ислам дінін 1043 жылы
қабылдағаны дәлелденген. Ал, Есіл, Нұра, Тобыл, Ертіс өзендерінің бойын
мекендеген түрік тайпалары көпке дейін ислам дінінен сырт қалғаны да ғылыми
ортаға мәлім жайт. Сондай-ақ Алтын Орданың ХҮ ғасырдың ханы Өзбектің
қыпшақтарға не исламды қабылдаңдар, не тұрысатын жерлерді айтыңдар 12 -
деп талап қойғаны да тарихи шындық.
Оның үстіне, нақтылы өмірді жақсартуға деген үміт тығырыққа тірелген
кезде ислам діні шындық, нақты өмірдің салтанатты толыққандылығы
функциясын мойына алды. Исламның таралу процесіндегі Мұхаммедтің беделі
арта түсті. Неғұрлым құдыретті болған сайын соғұрлым қаһарға мініп, ойы
алыс қырларға шарқ ұрды да діни насихаты бірте-бірте жауынгерлік сипат ала
бастады – деген пікір де шындыққа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.