Нарықтық қатынастар жағдайындағы отбасы
Мазмұны
I-тарау. Отбасының қоғамда алатын орны мен рөлі ... ... ... ... ... 3
1.1 Отбасы – маңызды әлеуметтік институт
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.2 Әлеуметтанушы ғалымдардың отбасы
институтын
қарастыруы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..6
II- тарау. Отбасыны зерттеуде теориялық
методикалық
әдіс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.8
2.1 Отбасы социологиясының пәні мен
объектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... .8
2.2 Отбасы социологиясының зерттелу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
III – тарау Нарықтық қатынастар
жағдайындағы
отбасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
2
3.1.Отбасының әлеуметтік мәні және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
3.2 Отбасылық қатынастарға нарық институтының әсер
етуі ... ... ... ... ... ..17
3.3 Нарықтық қатынастар жағдайындағы әйел мен еркектің
рөлі ... ... ... ..23
3.4 Қазіргі жағдайдағы неке және отбасы
қарым-қатынасының даму
тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
3.5Қазіргі кезеңдегі нарық қатынасы жағдайындағы
некелесу мен ажырасудың
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
IV-тарау. Отбасылық дағдарыстардың
табиғаты және
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 38
4.1. Отбасылық дағдарыстар
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
8
4.2. Отбасылық дағдарыстардың жанұяда орын алуы мен
оның алдын алу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 42
4.3. Отбасындағы некелік
қатынастар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
4.4. Ажырасу факторы және
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 7
4.5. Ата-аналары ажырасқан балалардың
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
V-тарау. Мемлекеттік отбасы саясатының
мәні мен мазмұны.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..56
5.1. Отбасы саясатының принциптері мен
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
5.2 Отбасы саясаты мен отбасы
тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
5.3. Мемлекеттік отбасы саясатының
жүргізілуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...74
I-тарау. Отбасының қоғамда алатын орны мен рөлі.
1.1.Отбасы – маңызды әлеуметтік институт ретінде.
Отбасы – адамдардың әлеуметтік қауымдастығының ең ежелгі формасы. Ол –
дін, нарық, мемлекет, әскер, саясат, білім сияқты әлеуметтік институттардан
әлдеқайда ерте пайда болған.
Отбасы бұл туысқандыққа, неке және бала асырап алуға негізделіп,
адамдарды қайта өндіретін және тұрмыстың ортақтығымен, өзара өнегелік
жауапкершілік және өзара көмекпен адамдарды біріктіретін әлеуметтік жүйе.
Отбасы қоғам ұйымы болып табылады. Сондықтан оның қызмет етуіне
қоғамда болып жатқан барлық әлеуметтік-экономикалық және мәдени процестер
әсер етеді.
Отбасы жэүйесінің ең маңызды ерекшеліктерінің бірі ол бір мезгілде
әлеуметтік институт сипатына да және шағын әлеуметтік топ сипатына да ие
бола алады. Әлеуметтік институт ретінде отбасы өнегелік және құқықтық
заңдастырылған, қоғамдық және мемлекеттік қолдауға ие, жұбайлар, ата-аналар
мен балалар және басқа да туыстар арасындағы өзара қатынасты реттейтін
әлеуметтік нормалар, санкциялар мен мінез-құлық үлгілерінің жиынтығымен
сипатталады.
Шағын әлеуметтік топ ретінде отбасы некеге, туысқандық немесе асырап
алуға негізделген әлеуметтік қауымдастық ретінде қызмет етеді. Оның
мүшелері тұрмыс ортақтығымен, өзара өнегелік жауапкершілікпен және өзара
көмекпен біріктірілген. (1)
Социологияның негізін салушы О.Конт қоғамды зерттеу үшін, алдымен,
отбасына көңіл болу керек деп есептеді.Ол қоғамды индивид бағыну мен
баскаруға үйренетін кішкене қоғам деп есептеді. Отбасы, О.Конттың
пікірінше, оның үлгісі бойынша қоғам кұрылатын негізгі элемент, әлеуметтік
өмір мектебі деп есептеді.
Отбасы социологиясы — отбасын әлеуметтік институт ретінде зерттейтін
социологиядағы негізгі бағыттардың бірі. Негізгі мәселелері отбасылардың өз
кызметін орындау сипатын, әр түрлі типтегі отбасылардың өмірін, ажырасу
себептері мен салдарын және т.б зерттеу болып табылады.
Отбасы сияқты әлеуметгік институттардың табысты қызмет етуін тарихтың
қозғаушы күшіне жатқызуға болады. Отбасының дүниеге келу сәті бізге
белгісіз, бірақ оның пайда болуы отбасылық үй шаруасы, отбасының бірлескен
әлеуметтік және өндірістік әрекеттері негізінде отбасын нығайтудағы әр
түрлі кызметке байланысты.
Отбасының объекгивтік өзгеру процесі оның топ ретіңдегі
сипаттамасымен байланысты болады. Қазіргі отбасы — неке және балалардың
денсаулығын сақтау, оларды тэрбиелеу құқықтық және моральдық жауапкершілігі
бар институционалдық бірлік ретінде зерттеледі. Американ әлеуметтанушысы
Хиллдің көзқарасына сәйкес, қандай да бір отбасы болмасын, оның
төмендегідей жалпы белгілері болады.Отбасы мүшелері әр уақытта бір-біріне
өзара тәуелді
болып келеді, соған сәйкес отбасының бір мүшесінің мінез-
қүлқы өзгерсе, ол басқалардың да мінездерінің өзгеруіне
әкеледі.Қандай да бір отбасы болмасын, ол біртұтас жөне жеке
болады, оның басқалармен байланысы белгілі бір дәрежеде
шектеулі болады;Отбасы - бейімделуші ұйым, ол өзін қоршаған әлеуметтік
ортада тепе-тендікті сақтауға тырысады.Отбасы дара бүтіндік ретінде сыртқы
факторларға байланысты міндеттерді орындаумен бірге, әрбір отбасы өз
мүшесінің талап-тілегін, мұң-мүқтажын орындауды қамта-
масыз етеді. Отбасы жеке-дара институт ретінде — оның тұрмыстық салты
қоғамдық мүддеге сәйкес немесе сәйкес келмейтін жағдайларда
зерттелінеді.Отбасын әлеуметтік институт ретінде осылай зерттеу арқылы
болашақ отбасының езгеру үлгісін жасайдьі. Отбасы — адамның өте маңызды,
өте жауапты жан ұясы, себебі отбасы адамға бакыт, толық мәнді тыныс-
тіршілік әкеледі. Отбасы коғамдык құрылымның кіші тобы, алғашқы ұясы.
Коғамның негізгі максаты — адамдарды бакытты ету, ал мұнын өзі терезесі
тең, берік отбасына байланысты. Отбасы қалыптасу үшін неке қалыптасуы
кажет. (3)
Неке — әйел мен еркек арасындағы табиғи қажеттілік, олардың, өзара
кұқыктары мен міндеттерін белгілейтін формасы. Неке — отбасының заң
жүзіндегі негізі, әйел мен еркектің өзара түсінісу, еріктілігі негізінде
құрылатын одағы, адамнын әлеуметтік табиғи, сонымен қатар материалдық және
рухани өмір қажеттілігі. Себебі жыныстық қатынас биологиялық жыныстык
сүйіспеншілік ғана емес, сонымен қатар адамгершілік эстетикалық қатынас.
Некенің мазмұны мен ерекшелігі жыныстық қатынаспен ғана шектелмейді.
Некенің негізі -сүйіспеншілік (махаббат). Отбасының объекгивтік өзгеру
процесі оның топ ретіңдегі сипаттамасымен байланысты болады. Қазіргі отбасы
— неке және балалардың денсаулығын сақтау, оларды тэрбиелеу құқықтық және
моральдық жауапкершілігі бар институционалдық бірлік ретінде зерттеледі.
Американ әлеуметтанушысы Хиллдің көзқарасына сәйкес, қандай да бір отбасы
болмасын, оның төмендегідей жалпы белгілері болады.Отбасы мүшелері әр
уақытта бір-біріне өзара тәуелді
болып келеді, соған сәйкес отбасының бір мүшесінің мінез-
қүлқы өзгерсе, ол басқалардың да мінездерінің өзгеруіне
әкеледі.Қандай да бір отбасы болмасын, ол біртұтас жөне жеке
болады, оның басқалармен байланысы белгілі бір дәрежеде
шектеулі болады;Отбасы - бейімделуші ұйым, ол өзін қоршаған әлеуметтік
ортада тепе-тендікті сақтауға тырысады.Отбасы дара бүтіндік ретінде сыртқы
факторларға байланысты міндеттерді орындаумен бірге, әрбір отбасы өз
мүшесінің талап-тілегін, мұң-мүқтажын орындауды қамта-
масыз етеді. Отбасы жеке-дара институт ретінде — оның тұрмыстық салты
қоғамдық мүддеге сәйкес немесе сәйкес келмейтін жағдайларда
зерттелінеді.Отбасын әлеуметтік институт ретінде осылай зерттеу арқылы
болашақ отбасының езгеру үлгісін жасайдьі. Отбасы — адамның өте маңызды,
өте жауапты жан ұясы, себебі отбасы адамға бакыт, толық мәнді тыныс-
тіршілік әкеледі. Отбасы коғамдык құрылымның кіші тобы, алғашқы ұясы.
Коғамның негізгі максаты — адамдарды бакытты ету, ал мұнын өзі терезесі
тең, берік отбасына байланысты. Отбасы қалыптасу үшін неке қалыптасуы
кажет. (3)
Неке — әйел мен еркек арасындағы табиғи қажеттілік, олардың, өзара
кұқыктары мен міндеттерін белгілейтін формасы. Неке — отбасының заң
жүзіндегі негізі, әйел мен еркектің өзара түсінісу, еріктілігі негізінде
құрылатын одағы, адамнын әлеуметтік табиғи, сонымен қатар материалдық және
рухани өмір қажеттілігі. Себебі жыныстық қатынас биологиялық жыныстык
сүйіспеншілік ғана емес, сонымен қатар адамгершілік эстетикалық қатынас.
Некенің мазмұны мен ерекшелігі жыныстық қатынаспен ғана шектелмейді.
Некенің негізі -сүйіспеншілік (махаббат).
1.2 Әлеуметтанушы ғалымдардың отбасы институтын қарастыруы.
Социологтардың отбасын бірнеше ондаған жылдар бойы зерттегеніне
қарамастан, қоғамның осы бөлігін анықтауда келісім де, оны зерттеуде бір
ізді әдіс те жоқ. Социологияның пайда болуымен есімі тығыз байланысты Огюст
Конт қоғамды отбасы арқылы тану керек, өйткені отбасы - адамзат тегін
жалғастырушы, ондай қоғам антропологиялық деңгейде дами алмайды дейді.
Адамзаттың сақталуы — әлеуметтік ұйымдасу әрекетінің қорытыңдысы,
әлеуметтік жүйенің табысты нәтижесі. Конт отбасын зерттеу адамның
өңдірістік әрекетін түсіну мүмкін емес дейді. Онын отбасы тұжырымдамасында
ажырасуды айыптайды. (2)
Жалпы әлеуметтануда отбасы және отбасы
қатынастары терең зерттелген тақырып.Адамдар бір-бірімен араласады,
кездеседі, танысады, достасады, т.б. Жастар неке қидырады. Осылардың
негізінде берік немесе әлсіз отбасы құрылады.Әлеуметтанушылар отбасын
ерекше бір құбылыс, әлеуметтік жүйе ретінде қарайды да, оны өлеуметтік
институт жөне кішігірім топ ретінде талдап, зерттейді. Отбасы — бұл
адамдардың некелік және туыстық, жалпы тұрмыстық байланысқа және өзара
жауапкершілікке негізделген адамдардың бірлігі.Отбасының аса маңыздылығы
оның қоғам алдында екі негізгі атқаратын қызметінен көрінеді. Біріншіден,
отбасы — ол адамдардың ерекше тобы, өйткені оның құрамы сырттан келетін
адамдар санымен немесе сырттан келетін адамдар санының өсуімен байланысты
емес, ол өз ішінде туатын балалар санымен көбейіп, өсіп отырады. Бүл топ
(яғни, отбасы) қоғамның биологиялық жағынан үздіксіз дамуын қамтамасыз
етеді. Басқаша айтқанда, адамдардың санын көбейтіп, өсіріп отырады.
Отбасының екінші негізгі атқаратын қызметі — ол қажетті мәдени мұраны
қоғамдағы өзінен жоғары үлкен бірліктер арқылы бір ұрпақтан екінші ұрпаққа
жалғастырып отырады.
II- тарау. Отбасыны зерттеуде теориялық методикалық әдіс.
2.1Отбасы социологиясының пәні мен объектісі
Зерттеуші отбасын әлеуметтік тұрғыдан зерттеу кезінде, ең
алдымен, отбасындағы адамдардың тәртіп үлгілеріне, ондағы адамдардың
атқаратын қызметіне, рөліне баса назар аударады. Осыған сәйкес отбасының
қалыптасуы, ондағы ережелердің, жыныстық тәртіптің, болашақ ерлі-зайыптылар
өздерінің туыстарымен қатынасының жиынтығы ретінде қаралады.Ерлі-зайыпты
адамдардың арасындага қатынастар некелесу (үйлену, тұрмысқа шығу) алуан
түрлі тәртіп бұзушыларға қарсы қолданылатын жазалау шараларының жиынтығы
арқылы реттеліп отырады. Бұл некелесу ұйымы еркек пен әйелдің арасындағы
қарым-қатынастарды реттеп отырудың әлеуметтік ережелерінің, олардың
арасындағы міндет пен құқықтың жиынтығын белгілейді. (4) Отбасының топ
ретінде дұрыс қызмет атқаруын, өмір сүруін қамтамасыз етеді. Осы ережелер,
оның ішінде міндет пен құқық ережелері құқықтық сипатта болады. Ол неке мен
отбасы туралы заң мен кодекстер арқылы реттелінеді. Бекітілген құқықтық
ережелерге кіретін мәселелер: мүлікке иелік ету, ерлі-зайыпгы адамдар
балаларын және бір-бірін материалдық қамтамасыз ету, т.б. Осыған сәйкес бұл
жерде некені бұзу туралы ережелердің жиынтығы бөлінеді.Неке туралы басқа да
ережелер бар, олар моральдық, салт-дәстүр, әдет-ғұрып түрінде болады.
Олардың қатарына: ерлі-зайыптылардың бір-бірінің көңілін табу, жағыну
ережелері, некені және некелік тәртіпті сұрыптап алу, отбасындағы билікті
және міндетгі бөлісу, балаларды тәрбиелеу, отбасындағы бос уақытты дұрыс
пайдалану, т.б. кіреді. Отбасы қатынастарының басқа да түрлері бар. Мысалы,
туыстармен, достармен, т.б. қатынасу.Ережелер мен салт-дәстүрлер отбасының
дамуына, езгеруіне байланысты әрбір кезеңде әр түрлі сипатта көрінуі
мүмкін. Отбасы қатынастарындағы мәнді құндылықтар мен ережелердің бөлініп
отыруы, сонымен қатар ресмилікке жатпайтын ережелерді бұзушылық еліміздің
түпкір-түпкірлерінде, әрбір аймағында кездесіп қалады. Бұлардың көбі салт-
дәстүрлерге, олардың кейбірі, мысалы, діни наным айырмашылықтарына,
көзқарастарға байланысты болып келеді.Неке әлеуметтік институт ретінде
қоғамның дамуы мен өзгеруіне, оның қажеттілігіне, мұң-мұқтажына, талап-
тілегіне байланысты өзгеріп отырады.Отбасын әлеуметтік институт ретінде
зерттеудегі таңдау оның қандай мәселелеріне көңіл аударуды анықтап береді:
қоғамның некелік қатынастарға, тұрмыс-салтына қалай әсер ететінін, әр түрлі
әлеуметтік, саяси, экономикалық жағдайларда отбасы ережелері мен бағалы
құндылықтары қалай ерекшеленіп отырады, отбасындағы тәртіп, қаты-настар
әлеуметтік тұрғыдан қалай реттеліп отыратынын, т.б. айтуға болады. Қоғамдық
қажеттілік пен талап-тілекке отбасындағы тәртіп типтерінің (түрлері)
қайсысы сәйкес, қайсысы сәйкес еместігі, т.б. жатады.Отбасын әлеуметтік
институт ретінде зертгегенде мынадай жалпы ұғымдар қолданылады: 1) некелік
қатынастардағы қоғамдық қажеттілік, талап-тілектер, мұқтаждықтар; 2)
отбасының әлеуметтік қызметі; 3) отбасы қатынастарындағы ережелер мен
бағалық құндылықтар; 4) әр түрлі типтегі (түрдегі) отбасындағы тәртіп
үлгілері, т.б.Отбасын кіші топ ретінде зерттеу — өзінің құрылымы жағынан
азғана адамдар тобыньщ, оның мүшелерінің жалпы әлеуметтік іс-қызметінде бір-
бірімен тікелей араласуынан, бірыңғай эмоциялық қарым-қатынастың, топтық
ереже жоне топтық процестің қалай пайда болатынын анықтау. Отбасы
мүшелерінің арасындағы қарым-қатынастарды зерттеу барысында отбасы
кішігірім топ ретінде қаралады. Мүндай зерттеу, ең аддымен, ерлі-зайыпты
адамдардың арасындағы қатынастардың серпінін зерттеуден басталады. Бүл
тәсіл олардың, туыстардың арасындағы қатынастарды, некенің бұзылуын және
ерлі-зайыптылардың айырылысу себептерін анықтауға көмектеседі. Зерттеу
барысыңца адамдар арасындағы қарым-қатынастардың қоғамдық ережелер мен
тәртіп үлгісімен және құнды нәрселермен тығыз байланысты болатынын естен
шығармау қажет.Отбасға кішігірім әлеуметтік топ ретінде зерттегенде 3
негізгі сипаттамалық тұрпатын бөліп қарау қажет. 1) Топты жалпы сипаттау.
Бұған кіретін мәселелер — отбасы тобының мақсаты мен міндеті, отбасының
құрылымы мен мүшелері, отбасының әлеуметтік-демографиялық құрылымы, отбасы
тобының өзара іс-әрекетінің сипаттамасы, биліктің құрылымы, т.б.2) Қоғамның
әлеуметтік құрылымы тұрғысынан отбасы тобының басқа өзінен үлкен топтармен
байланыс, қатынас түрлерінің сипаты. Қоғамдық қатынастардағы отбасының
атқаратън қызметі. (5)
2.2. Отбасы социологиясының зерттелу әдістері
Отбасының жеке мүшелеріне байланысты мақсаты, міндеті, атқаратын
қызметі, отбасындағы индивидтердің өзара іс-әрекеті, қызметі, топтық
тәртіп, топтық бақылау, т.б. Индивидтің топқа енуі, оның отбасына енуіне
қанағаттануы, ондағы тұрақтылық.Отбасын зерттеудегі бағыттардың әрбіреуінің
өзінше ерекшелігі бар. Мысалы, отбасын әлеуметтік институт (ұйым) ретінде
қарағанда негізінен отбасының сыртқы қарым-қатынастары әңгіме етілсе, ал,
отбасыньщ ішкі байланыс-қатынастарында оны кішігірім топ ретінде зерттеуге
итермелейді. Бірінші бағыт, яғни отбасын әлеуметтік институт ретінде қарау
— бүл әлеумегтанудың мәселелеріне тығыз байланысты, ал, екінші бағытта,
яғни отбасы кішігірім топ ретінде қаралғанда, көбінесе оның әлеуметгік-
психологаялық мәселелері сөз болады. Жоғарыда көрсетілгендерді қорыта келе
отбасына жалпы сипаттама берейік.Ерлі-зайыптылық екі негізгі қарым-
қатынасқа негізделген: 1) ерлі-зайыптылық; 2) бала туу немесе бала асырап
алу.Отбасы мүшелері бір шатырдың астында, яғни бір үйде тұрады, олар
отбасының шаруашылығын жүргізеді. Бүл 2—3 адам ұрпағын жалғастырады.
Отбасының жалпы шаруашылығы оның өзінен үлкен бірліктерде болу шеңберіндегі
экономикалық іс-қызметпен анықталады. Бұл отбасының шаруашылық қызметі
адамдық тұрақты тәртіп үлгілеріне және олардың арасындағы өзара әрекетке
байланысты өрбиді.
Отбасы мүшелерінің атқаратын рөлі тек қана өзара эмоциялық
сезімдерімен ғана емес, сонымен бірге, адамдардың үлкен топтары — мемлекет,
мешіт, шіркеу, т.б. институттардың қызметімен байланысты болады.Сонымен,
отбасы мүшелерінің арасыңдағы қарым-қатынастар олардың сезімімен (махаббат,
сыйласу, құрметтеу), салт-ғұрыппен, ұрпақтан-ұрпаққа берілген тәрбие,
ереже, т.б. өлшемдер арқылы анықталады, Осы сыртқы бақылау түрлері
отбасының бірлігін сырттан қолдаушы, ірі типі, факторы болып есептеледі.
Бірақ, қандай да бір отбасының іштей даму күштері болады. Олар жеке
қажеттілік, мұқтаждық, талап-тілек, бейімділік, алға ұмтылу, т.б негізінде
пайда болады. Бұлар, яғни ішкі даму күштері сыртқы қысымдарға айтарлықтай
қарсы тұра алмайды.Отбасы өзіне тән жалпы шеңбер (ұлт, мемлекет, мешіт,
шіркеу) көлемінде мәдени ортаны жасайды. Осы орта сәби баланың адамдық
түлғасын қалыптастырады. Мұнымен бірге отбасы белгілі бір деңгейде жеке
тәртіп тәсілдерін құрып, оған ерекше қасиеттер дарытуы мүмкін. Отбасы
типтері қоғамның және өркениеттің әр түрлі, белгілі бір тарихи кезеңінде
өмір сүріп отырды.Жоғарыда көрсетілгендей, отбасы ерекшеліктері қоғамның
барлық салаларында, әсіресе, саясатта, экономикада, мәдениетте елеулі
өзгерістер тудырады. Сондықтан отбасы қоғамдағы барлық институттардың
тұрақты назар аударатын мәселесі, мұнсыз, яғни отбасынсыз ешқандай қоғам
болуы мүмкін емес.
Отбасының функциясы, яғни атқаратын қызметі әруақытта оның тіршілік
ету тәсілінің көрінісі ретінде түсіңдіріледі. Осы ретте қоғамның отбасына
жасайтын қызметін, ал, отбасының тұлғаға, тұлғаның отбасына жасайтын
қызметін бөліп қарауға болады.
Отбасының атқаратын қызметі қоғамның әлеуметгік-экономикалық іс-
қызметімен тығыз байланысты. Соңдықтан әрбір тарихи кезендерде отбасы
функциясы, оның сатылы қызметі де өзгеріп отырады.Түұлғаның дамуына, әрбір
ерлі-зайыпты адамдардың бақытты өмір сүруіне, балаларды ізгілікке
тәрбиелеуге, ата-аналар мен балалардың арасындағы қатынастарды жақсартуға
қажетті жағдай жасау қажет. Бұл қоғамның әрбір отбасына қойған негізгі
талабы мен міңдеті. Бұл талап пен міндетті орындау қоғамға да, отбасына да
бірдей тиімді. Бұларды орындау: біріншіден, қоғамдық қажеттілікті, талап-
тілекті орыңдауга, қамтамасыз етуге мүмкіндік туғызады, басқаша айтқанда,
отбасы жас ұрпақты әлеуметтік процеске қатыстыруын іске асырады, бірлесіп
өмір сүру ережелерін және қоғамдық өмірдің конформистік (яғни, келісушілік)
тетігін енгізеді .(6)
III – тарау Нарықтық қатынастар жағдайындағы отбасы
3.1 Отбасының әлеуметтік мәні және құрылымы
Отбасы мүшелерінің арасындағы барлық қатынастардың, атап айтқанда,
рухани, адамгершілік, билік, бедел ( авторитет) , т.б. қатынастардың
жиынтығы отбасы құрылымы деп аталады.
Отбасы құрылымы және оның іштей ұйымдастырылуы көптеген факторларға
байланысты. Отбасы құрылымы, ең алдымен, ерлі-зайыптылардың типіне (яғни
үлгілі түріне) байланысты болады. Тарихта ерлі зайыптылық моногамдық және
полигамдық түрлері болған.
Ерлі-зайыптыларды сұрыптау тұрғысынан қарағанда некелік эндогендік
(яғни, белгілі бір топтың, әсіресе, кастаның ішінен болуы. Бұл алғашқы
қоғамдық қауымға тән. Қазіргі уақытта тек қана өз ұлтиында немесе діни
қауымда болатын некелік) және экзогамдық (бұл керісінше, некелікті белгілі
бір топ немесе кастаның ішінен сұрыптап алуға тиым салу, мұнда некелік
әрбір таптан серіктестік негізінде құрылады) сияқты категорияларда бар.
Отбасының құрылымы деп олардың мүшелерінің өзара жиынтығын айтамыз.,
оған туысқандықтан басқа рухани, азаматтық қатынастар, билік, бедел қатысы
да жатады.
Отбасының туысқандық құрылымы, біріншіден жұбайлар мен балалар,
екіншіден балалары мен жұбайлары және әйелдің болмаса әйелдің не күйеуінің
бірге тұратын туыстары, немере шөберелерден тұрады.
Жұбайлардың өзара билік бөлісіне сәйкес отбасының 2 түрі бар:
1. Демократиялық
2. Дәстүрлі немесе авторитарлық
Бала санына байланысты 4 түрлі отбасы болады.
1. Көп балалы (3 бала одан көп);
2. Орташа (2 балалы);
3. Бір баласы бар;
4. Баласыз отбасылар
Отбасы әртүрлі басқа жағдайларға байланысты да топқа, түрге бөлінеді.
Олардың шартты сипаты түрліше. Мысалы, баланы тәрбиелеу әсеріне қарай
жайлыв жайсыз отбасы болады. Материалдық жағдайына, табысына қарай да
отбасы түрлерге бөлінеді. (жоғары, орта және төменгі).
Отбасының өмір сүру сипатына қарай үш түрі болады:
1. Дәстүрлі отбасы. Бұл ерлі-зайптылардың, жалпы отбасының құндылығына
байланысты. Мұнда бүкіл отбасы мүшелері бос уақытты бірігіп өткізеді,
теледидарды бірігіп қарайды, отбасы басшысы формальды болса да ер адам,
әйел үй жұмысын істейді, бала тәрбиелейді.
2. Ер мен әйел қатынасы кәсіби жетістікке, жеке адамның дамуына
бағытталады. Негізінен бір бала болады, үй жұмысын бөліп атқарады, мүмкін
болғанша ата-ана көмегі пайдаланады. Басшылық демократиялық сипаты болады.
3. Жас отбасы, мұнда бос уақытты біргілікте, бөлек те өткізеді. Бағыты
2 балалы болу. Шаруашылық тұрмыстық қажетіліктер тең іске асырылады.
Отбасының түрлерiн некелiк, туысқандық, ата-аналық және т.б. сипаттары
бойынша анықтауға болады.
Отбасының қазiргi кезде негiзгi екi түрiн көрсетуге болады:
1. Нукелеарлы отбасы-әке шешесi және балалары, кейбiреулерi ержеткен және
бөлек тұрады. Бұл отбассы формасында тек екi ұрпақ (поколение) қана тұрады.
2. Кеңейтiлген отбасы-бұл өзiне нукелеарлы отбасыны және көптеген
туысқандарын қамтиды. Мысалы, ата-әже, немерелер, әпке, көке, немере
аға,т.б.
Неке формасына байланысты отбасы келесiдей түрлерге бөлiнедi:
1. Моногамия - бiр неке дегендi бiлдiредi, бiр еркектiң бiр әйелмен
некеге отыруы.
2. Полигамия-бұл көп неке дегендi бiлдiредi. Бұл неке формасында бiр
адам бiрнеше адаммен некелеседi. Полигамия екiге бөлiнедi:
- Полигиния - бiр еркектiң көп әйелмен некелесуi.
- Полиандрия- бiр әйелдiң көп еркекпен некелесуi.
3. Эндогамия - тек өз тобының адамымен некелесу.
4. Экзогамия-өз тобынан емес басқа топтың адамымен некелесу.
5. Топтық неке-бiрнеше еркекпен бiрнеше әйелдiң некелесуi.
Сонымен отбасының келесiдей түрлерiн көрсетуге болады:
Отбасы формалары:
Нукелеарлы
Кеңейтiлген
Неке түрлерiне байланысты
Моногамия
Полигиния
Полиандрия
Таңдалған партнерға байланысты
Экзогамия
Эндогамия
Тұратын жер таңдауларына байланысты
Патрилокальды-жаңадан үйленгендер күйеуiнiң әке-шешеСiнiң үйiнде
тұрады.
Матрилокальды-жаңадан үйленгендер әйлiнiң әке-шешесiнiң үйiнде тұрады.
Неолокальды-әке-шешесiнен бөлек тұратын отбасылар.
Қазiргi кезде жастар қайсысының әке-шешесi үй-жаймен қамтамасыз ете
алса соның әке-шешесiмен бiрге тұрады. Бұндай отбасыны унилокальды отбасы
деймiз.
Билiк ету белгiсi бойынша
Патриархалды-отбасының басшысы еркек болып табылады.
Матриархальды-отбасыда әйел билiк етедi.
Эгалитарлық-екеуi тең билiкке ие болды, мәселе ситуациялық жағдайға
байланысты шешiледi.
Партнерлiк отбасы-екеуi бiрiгiп отбасы мәселесiн талқылап бiрге шешедi.
Егер күйеуi үлкен әсерге ие болса- онда ол күйеуi үстемдiк етушi партнерлiк
отбасы. Ал,әйелi үлкен әсерге ие болса-ол әйелi үстемдiк етушi партнерлiк
отбасы деп аталады. Сонымен қатар шешiм қабылдау жұбайлардың бiреуiне ғана
тиесiлi болатын автономды отбасы деген отбасы формасы бар.
Жұбайлардың (немесе ата-аналарының) әлеуметтiк жағдайларына
байланысты
Галиогендi-жұбайлар бiр қабаттан, бiр стратадан болады
Гетерогендi-жұбайлар әртүрлi қабаттарға страталарға, әлеуметтiк топтарға
кiредi
Отбасы мүшелерінің арасындағы барлық қатынастардың, атап айтқанда,
рухани, адамгершілік, билік, бедел (авторитет), т.б. қатынастардың жиынтығы
отбасы құрылымы деп аталады.
Отбасы құрылымы жөне оның іштей ұйымдастырылуы көптеген факторларға
байланысты. Отбасы құрылымы, ең алдымен, ерлі-зайыптылардың типіне (яғни,
үлгілі түріне) байланысты болады..Тарихта ерлі-зайыптылықтың моногамдық
(біркелкілік) және полимамдық (көп некелік) түрлері болған.
Ерлі-зайыптыларды сұрыптау тұрғысынан қарағанда некелік эндогендік
(яғни, белгілі бір топтың, әсіресе, қастаның ішінен болуы. Бұл алғашқы
қауымдық қоғамға тән. Қазіргі уақытта тек қана өз ұлтыңда немесе діни
қауымда болатын некелік) және экзогомдық (бұл, керісінше, некелікті белгілі
бір топ немесе қастаның ішінен сұрыптап алуға тиым салу, мұнда некелік
әрбір топтан серіктестік негізінде құрылады) сияқты категорияларда болды.
(7)
Отбасындагы билік құрылымы демократиялық немесе авторитарлық
деп екіге бөлінеді. Отбасьндағы авторитарлық билік әйелдің еркекке қатаң
бағыттауын, осыдан барып, отбасы мүшелерінің арасындағы қарым-қатынастар
қатаң тәртіп арқылы сипатталады. Отбасындағы демократиялық билік ерлі-
зайыпты адамдардың қабілеттеріне қарай бас-шылық рөлдерді бөлуге
негізделген. Мұнда әрбір отбасы мүшесі шешім қабылдауға қатысады, балаларды
сендіру, нандыру, көз жеткізу негізінде тәрбиелейді, мәжбүрлеу ша-ралары
қолданылмайды. Отбасындағы билікті зертгеу ондағы адамдардың арасындағы
функцияларды белгілеуге, ал, әрбір отбасы мүшесінің осы рөлдерді қалай
орыңдап жатқанынша, сонымен бірге ерлі-зайыпты адамдардың арасындағы
түсінбеушілікті анықтауға әсер етеді.
Отбасының рөлдік (атқаратын қызметі) құрылымы деп, ондағы жеке
мүшелердің белгілі бір қоғамдағы ереже-нұсқауларға, әдет-ғұрыптарға, т.б.
негізделген өзара іс-әрекет, қатынастардың жиынтығын айтады.Әдет-ғұрып,
салт бойынша отбасында әйел адам үй шаруашылығын жүргізу, бала табу және
баланы тәрбиелеу қызметін атқарса, ер адам үй және шаруашылық иесі,
отбасының тұрақты тіршілігін экономикалық тұрғыдан қамтамасыз етеді. Сөйтсе
де еркек пен әйел функциялары өзгеруі отыруы мүмкін. Бүгінгі күні көптеген
әйел адамдар ондірісте жүмыс істейді және жалпы отбасылық шешімді
қабылдауға қатынасады. Мұның өзі отбасының атқаратын қызметінің барлық
жағына әсерін тигізді, әсіресе, демографиялық (туу) тәртібіне зор ықпалын
тигізіп, жаңа сәбилердің дүниеге келуін азайтты, некелік айырылысу көбейіп
кетгі.
Отбасы идеологиясы деп, әрбір отбасыңда қалыптасқан белгілі бір
қарым-қатынастар мен құндылықтар жүйесінің жиынтығын айтамыз.Неке — бұл
қоғам тарапынан ретке келтірілтен әлеуметтік қатынастар, мұнда жеке-дара
құштарлық сезім тұрақтылыққа, өзара бейімділікке және неке шарттары ерлі-
зайыптылардың нақты әрекетіне айналады. Бейімділік жаңа сәби туғаннан кейін
тұрақтылыққа айналады, ол жан-жақты дамыған және толық ұйымдасқан түрге
ауысады. Дау-жанжал негізінде бейімділік тұрақты зорлық, күштеу жағдайына
да айналуы мүмкін. Ақыр аяғында ол отбасының ыдырауына, некенің бүзылуына
әкеліп соғуы мүмкін.
Отбасын құруда табысқа жету, отбасының ыдырауына жол бермеу —
бұл маңызды әлеуметтік мәселе. Отбасының береке-бірлігі әр уақытта ішкі
және сыртқы күштер ықпалымен қалыптасады. Ішкі күштерге жататыңцар:
балаларға қамқорлық жасау, отбасында еңбекті бөлісу, некені тұлғаның
талабын іске асырудың құралы ретінде пайдалану, отбасы мүшелерінің өзара
сыйластығы, т.б.
Сырткы куштер: қоғамдық пікірдің қысымы, экономикалық
жағдайлардың қысымы, қоғамдық ортаның баланы қамқорлыққа алуға талап-
тілегі, отбасының өзінің әлеуметтік қызметінің орындалу деңгейі,
т.б.Сондықтан некедегі жетістік деп, тұлғалар серіктесті-гінің, яғни ерлі-
зайыптылардың бейімділікке ептілігі, шеберлігі, іскерлігі, ішкі жөне сыртқы
қысымдарды жоюдағы жеңіске жетуі және оның жемісі, т.б. айтамыз. Алуан
түрлі адамдар бірлігінде қоғамда некенің мәнін түсінуге байланысты әр түрлі
негіздер бар:
Жеке бақытқа жетуде некедегі адамдардың бір-біріне толық бейімделуі
ерлі-зайыптылардың алдына қойған, тұлғаның жан-жақты дамуына ұласып,
ерлі-зайыптылардың алдына қойған мақсатты іске асыруға ұмтылыс басты орын
алады.
1.Некелік міндеттерді орындау, яғни балалардың болуы,
оларды өз елін сүйетін азаматы етіп тәрбиелеу, экономи-
калық табысқа жету, мүлік жинау. Неке өлшемі (критериі): беріктік,
төзімділік, субъективтік сезімге қанағатгану; ерлі-зайыптылардың рухани
дамуы, бір-бірінің ыстығына күйіп, суығына тоңуы, балаларды қағылез,
елгезек, қабілетті, алғыр, белсенді етіп тәрбиелеп, қалыптастыру, т.б.Өмір
тәжірибесі көрсетіп отырғаңдай, көптеген отбасы толық бақытты бола
бермейді. Отбасында ыдыс-аяқ сылдырамай тұрмайды, бірақ, ерлі-зайыптылардың
арасындағы түсінбеушіліктер біржола жоғалып та кетпейді немесе бейбіт
түрде толық шешіліп те қоймайды. Отбасы қатынастарындағы дау жанжалдардың
күшеюі - бұл тұрақтылығымен қатерлі сипат алған, толық шешілмейтін дау-
жанжал. Ал, тұрақты шиеленістің арты — ұрыс-керіс жинақтала келе отбасында
агрессиялық көңіл күй қалыптастырып — ақыры отбасын ыдыратуға әкеп соғады
3.2 Отбасылық қатынастарға нарық институтының әсер етуі.
Қазіргі кезде отбасы институты аса ауыр жағдайды басынан
кешіріп отыр. Отбасын сырттан тұрақтандыратын көптеген
алғышарттар, атап айтсақ әйелінің күйеуіне экономикалық
тәуелділігі, ажырасуға заң , дін, мораль тұрғысында тыйым салулар
немесе әрқилы кінәлаушылықтар жойылды. Мұндай жағдайда некенің
тұрақтылығын сақтаудағы отбасына тән ішкі алғышарттардың
маңыздылығы артады. Әлеуметтану зерттеулері көрсеткендей , ажырасуға
көбінесе ерлі зайыптылардың арасында болатын әртүрлі өзара
шиеленістер ықпал етеді. Ерлі-зайыптылардың өзара қарым-
қатынастарының деңгейлері бар. Сол деңгейлерде, яғни өзара
үйлесім таппаған жағдайда олардың арасында шиеленістер бой
көрсете бастайды. Оның біріншісі- психо-физиологиялық деңгей.
Мұндағы үйлеспеушілік жыныстық қарым-қатынастың бұзылуынан
байқалады. Жалпы бұл құбылыс өте жиі кездеседі, алайда көптеген
зерттеушілер оны ажырасудың негізгі себебі деп қарастырмайды.
Екіншісі әлеуметтік рөлддік деңгей. Бұл деңгейде отбасындағы
ымырашылдық, сыйласымдық пен тұрақтылықтың бұзылуы мына
белгілерден байқалады: отбасылық тұрмыстық ауыртпалықтардың кімге
түсетіндігі мен міндеттерді қате түсіну, оны тең бөлмеу. Үшіншісі-
әлеуметтік -мәдени деңгей. Тұрақты махаббаттың негізін Абай:
Махаббатсыз — дүние бос. хайуанға оны қосыңдар. Махаббат - өмір көркі...
— дегсн. Ол өзінен өзі пайда болмайды, онын. мындаған қыры мен сырі.і, оі
мұңы, өз бақыты мен хош иісі болады.Олай болса, некеге дейінгі
қатынастын. сан-алу.ш жағдайларынын, негізгісі —сүйіспешілік, махаббат.
Осы некеге тұратындардың бақытсыздыққа кездескен мысалын халықтың, әр ұлт
адамдарының өмірінен көптеп келтіруи-болады. Тұрмыс құрмағандар — адамдық
міндетін орындаудаи қашқандар. Адам баласы адамгершілік қасиетін, борышы
мімі міндетін тек үйлену арқылы орындай алады. О.Бальзак: Ерлі зайыптылар
бастары қосылғанша бір-бірінің мінез-құлқыи, әдеттерін біліп алмаса,
некенің бақытты болуы мүмкін емес, деген болатын.
Некеге тұру ер мен әйелдің жауапкершілігін арттыратыныи жоғарыда
айттық. Соған байланысты өмірге жаңа адам келеді, Қоғамның материалдық
негізі — экономика, өндіріс, ал өндіріс адамның іс-әрекеті арқылы дамиды.
Ол үшін ұрпақжалғасы үнсмі дамып отыруы керек. Демек, некелесіп отбасын
құру адамат ұрпағын дамытудың бірден-бір негізі болып табылады.Отбасы
әлеуметтік институт есебінде адам қоғамының калыптасуымен бірге пайда
болды. Отбасының дербестік болғанымен, бірақ отбасылық қатынастар қоғаммен,
онып дамуымен тікелей байланысты.Отбасы — кіші әлеуметтік топ, ал оның
мүшелері некемен немесе қаны бір туыстығымен, түрмыстың ортақтығымен жоне
өзара адамгершілік жауапкершілікпен байланысты. Отбасы - қоғамның бастапқы
ұясы, қоғамның әлеуметтік құрылымының иегізі болып табыладьц Ер мен әйел -
отбасының екі іргетасы, бүл іргетас үйленумеп сүрылады. Отбасында адамдар
үрпақ жалғастырады. Сонымен қатар коғамнын, қартайған, еңбекке жарамсыз
мүшелеріне қамқорлық та осында іске асырылады. Отбасы тұрмыстык.
катынасты қалыптастырудың да алғашқы ұясының бірі. Отбасы тарихи
өзгеріп отыратын әлеуметтік құбылыс, себебі формасы өндірістік
қатынастарға, оның ішінде меншіктік катынастарға тікелей тәуелді.
Ал өндіріс құрал жабдықтарына жеке меншіктің пайда болуына
байланысты ол моногомиялық (бір некелік) отбасымен ауысады.Отбасы некеге
қарағанда күрделі жүйе, себебі ол жүбайларды ғ;ша емес, олардың балаларын,
басқа туыстарын да біріктіреді.Принципінде отбасы — түрақты жүйе. Олардың
тұрақтылығы м ен беріктігі де әр кезде өзгеріп отырады. Оған әсер ететін
құқық,қоғамдық пікір, психологиялық факторлар, өсіресе экономикалық өмір
бірлігі.Отбасының негізін қалайтын неке — ол ерікті де тең болуы керек,
күштеп немесе тәуелділіктің салдарынан некелестіруге болмайды. Отбасы
әртүрлі жыныстар арасындағы жұбайлық қатынас болғандықтан, табиғи, адалдық-
эстетикалық қатынасқа негізделуі керек, жұбайлардың сүйіспеншіліктен
қанағат алуы материалдық есепке негізделмеуі тиіс. Отбасының қоғамдық
құндылығытек меншікке, мүрагерлік мүддеге негізделмеуі қажет, ол жекс
адамдардың рухани қалыптасу, дамуына байланыстьі болуы қажет.Сондықтан да
қоғам некелік—отбасылық қатынастың нығаюына тікелей ынталы болып, соған
қамқорлык жасайды. Отбасы жүбайлардың, ата-аналардың қоғам алдындағы
жауапкершілігі нәтижесінде дамып, нығая түсуі керек.Отбасының өмір сүріп,
дамуының ерекше жағдайлары да бар. Олар: әлеуметтік, таптық, ұлттық
сыйпаты, өмір сүру ортасы, материалдық жағдайы, отбасы мүшелерінің білім
дәрежесі, олар сақтайтын әдер-ғүрыптар, әрбір жаңа отбасының адамдық,
экономикалык негізі. Бұлар отбасы мүшелерінің қабілетін, адамгершілігін,
жауапкершілігін сезінуіне байланысты.Отбасының маңызы оның, атқаратын
қызметі арқылы анықталады. Екінші сөзбен айтқанда, отбасының мазмұны мен
қатынасы тікелей байланысты. Отбасының қызметі деген түсінік оның қоғаммен
қатынасының жүйесін көрсетеді, сонымен қатар отбасы мен жеке адамның
қатынасының жүйесін көрсетеді. Отбасы қоғамның бастпақы ұясы, қоғамдық-
әлеуметтік құрылымның негізгі элементтерінің бірі бола отырып, көптегсн
әлеуметтік қызметтерді атқарады. Отбасының қызметі қоғамдық-тарихи
жағдайларға, оның мүшелерінің жігерлілігі мен еңбек етуі. (8)
Мемлекет ана мен бала деңсаулығына, олардың әлеуметтік тұрмыстық
жағдайына айрықша мән бере бастады. Өйткені ана мен бала- мемлекет пен
халықтың баға жетпес байлығы, болашағы. Елбасы Қазақстан халқына жолдаған
Жолдауында аталмыш мәселеге айрықша тоқталып айтып өтуінде үлкен негіз
жатыр. Елбасы тілегі мен талабы қолдау тауып, соңғы кезде тұрмыс жағдайы
төмен отбасыларға мемлекет тарапынан қамқорлық жолға қойыла бастады.
Елбасының тапсырмасына орай, Еңбек және әлеуметтік қорғау минстрлігі
Балалы отбасыларға берілетін мемлекеттік жәрдемақы туралы Заң жобасын
жасап парламенттің талқылауына ұсынған болатын. Жобаға сәйкес алдағы
уақытта өмірге жаңа келген нәрестеге бір рет берілетін 13785 теңге
жәрдемақыға қоса тағы екі түрлі көмек қарастырылады. Дәлірек айтсақ, бала
бір жасқа толғанша жәрдемақы беріледі. Тұрмыс жағдайлары нашар отбасылар
үшін балалары 18 жасқа дейін берілетін жәрдемақы тағы бар. Жаңа жәрдемақы
түрлері 2006 жылдың бірінші қаңтарынан жүзеге аспақ. Жасалып жатқан мұндай
қамқорлықтар еліміздегі демография мәселесінде жолға қоюға негіз болары
анық.
Негізінде әйелдердің бала туу жасы 15-49 жастың аралығы деп алынып
жүр. Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, бала туу жасындағы әйелдер бүкіл
Қазақстанда 4млн. болса соның 2 млн. 300 мыңдайы, яғни жартысынан астамы
қазақ әйелдері. Демек, халқымыздың санын табиғи өсім есебінен көбейтуге
толық мүмкіндік бар. Өкінішке қарай, осынау қазақ әйелдерінің көп бөлігі
әлеуметтік тұрмыстық қиыншылықтарды, баланы бағып-қағу барысындағы түрлі
проблемаларды ауырсынып, жасанды түсік жасатуға жол береді.
Жалпы халық санын табиғи өсім, яғни бала туу есебінен көбейту күн
тәртібінен түспейтін мәселе. Бұл ретте мемлекет, үкімет тарапынан жасалып
жатқан ізгі істер баршылық. Болашақта досымыз көбейіп есігімізден, баламыз
көбейіп бесігімізге сыймасын.
Ұлан байтақ жерімізді өзіміз толық игеру үшін халқымыздың саны
кемінде 45 млн. болуы керек. Ал қазір алыс жақын шет елдерден көшіп келген
500 мыңдай қандасымызды 15,2 миллионнан әрен астық. Халық саны неге өспей
жатыр? деген сұрақ көптен бері мазалап жүрген соң 2001 жылдан бастап ана
мен балаға жәрдемақыны көтеру мәселесін әлеуметтік саланын тізгінін ұстаған
минстрліктің алдында мәселе етіп қойып, газеттерге мақалалр жариалай
бастадым. Нәтиже болмады. Президентіміз 2003 жылғы халыққа арнаған
Жолдауында халқымыздың санын 2015 жылы 20 млн. ға жеткізу керек деп еді.
Ол тапсырманы орындауға Үкімет құлық танытып, арнайы бағдарлама түзген
жоқ, қаулы да қабылдамады. Әр бірінші бала үшін кемінде үш айлық есептік
көрсеткіш (а.е.к.) көлемінде ай сайын жәрдемақыы тағайыедау және келесі әр
бала үшін 0,5 а.е.к. көлемінде қосымша жәрдемақы тағайындалу керек.
(Мысалы, 3 балаға 4 а.е.к. яғни 1030х4 =4120 теңге әр балаға, сонда үш
балаға 12360 теңге ) деген ұсынысым тек 2006 жылдың 1 қаңтарынан жүзеге аса
бастағандай болды. Бірақ, жәрдемақының бұл түрі тек тұрмысы нашар
тізімге іліккендерге ғана төленуде. Басқа аналардың титықтап тас кедейге
айналуын күту Үкіметке үлкен сын. Экономиакмыз өркендеп, ТМД-ның алдына
шыққан Қазақстанның жас балалы аналарға толық жағдай жасай алмауы –елдің
атына жараспайдың жағдай. Баланы жарық дүниегше әкелген соң оны қайтып
асыраймын, қайтіп қатардан кем қылмаймын деп ата –анасы уайыммен баланы
өмірге келуін тежемес үшін Үкімет жас балалы отбасыларға оның табысының
мөлшеріне қарамай бірінші баладан бастап 3 а.е.к. көлемінде және 2-3-4-5-ші
балалар үшін ең кемі әр балаға 0,5 а.е.к. қосымша жәрдемақы белгілеп, ол
барлығына тегіс төленсе оның өзі демографиямызға оң септігін тигіген болар
еді. Сонда ата-ана баламды қалай асыраймын деп сары уайымға салынбай,
бірыңғай бала тәрбиесмен айналысар еді, әр отбасының ата-анасын отанын
бүлдіршіндер алақайлап шығар еді.
Халықтың санын арттырудағы ең ықпалды, ең тиімді әдіс халықтың табиғи
өсімі болып табылса керек. Яғни бала тууды басты мәселеге айналып отыр
деген сөз. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевті
былтырғы жылы халқымызға жолдауында айтылғандай елемізде көп балалы оти
басыларға айрықша көңіл бөліне бастады. Осы жолдауға орай және еліміздегі
балалы от басылар берілетін мемлекеттік жәрдем ақылар туралы 2005 жылы 28-
маусымдағы номер 60 заңға сәйкес балалы от басыларға үш түрлі көмек
көрсетеді.
1. Бала тууына байланысты берілетін жәрдем ақы.
2. Бір жасқа дейінгі бала тәрбиелеуіне байланысты берілетін жәрдем ақы.
3. 18 – ге дейінгі берілетін жәрдем ақылар.
Әрине ана мен балаға көрсетіліп отырған қолдау бірдей жемісін бере
қоймауы мүмкін. Дегенмен халықтың алдағы күндерге дегенсенімі көп жағдайды
әсер ететіні даусыз. Қарапайым халық үшін әл-ауқаты жақсарып болашаққа
деген сеніп артып жатса әр бір баланың өсіп өнуіне жағдай туып жатса
әсіресе көп балалы үйден шыққан жас от басылар бала санын көбейтуге қарсты
емес. Бұған Қазақстанның бүгінгі жағдайымен Ел басының жүргізіп отырған
саясаты негіз болмақ.
Биылғы жылдың өзінде ана мен балаға жасала бастаған қамқорлық көңілге
қуаныш орнатқандай. Ең бірінші бала тууына байланысты көрсетілетін көмек 15
айлық есептік көрсеткіш көлемінде болып тұр. 1 айлық есептік көрсеткіш
қазіргі таңда 1030 теңге құрап отырғанын айтсақ жас нәресте дүниеге
келшенде аналар 15450 теңге көлемінде жүргек пұл ала бастады.
3. Нарықтық қатынастар жағдайындағы әйел мен еркектің рөлі
Отбасының қарым-қатынасына, ерлер мен әйелдер арасындағы қарым-
қатынастарға нарық институтының, қоғамдағы әлеуметтік топтардың, әртүрлі
саяси өзгерістердің әсер ететінін байқамауға болмайды. Кейбір өте құнды
әлеуметтік бағыттарға әйелдер мүлде ие бола алмайды. Мысалы, жоғарғы
партиялық және мемлекеттік аппаратта әйелдердің саны шектеулі, жоғарғы
Кеңесте және депутат корпусында да әйелдердің үлес салмағы өте аз. Мынадай
бір цифрларды алайық: 5953 мың мемлекеттік мекеме жетекшілерінің тек 1419
мыңы ғана әйелдер . Керісінше әйелдер елімізде халық шаруашылығында еңбек
ететін жұмысшылар мен қызметкерлердің жартысынан көбін құрайды.
Социологтардың айтуынша, жекелеген әлеуметтік топтарда әйелдердің өмірі,
тіршілігі негізінен күйеуінің кәсіби қызметіне сай өзгеріп отырады.
Әйелдердің отбасы бюджетіне елеулі үлес қосуына лайықты санаулы ғана
мамаңдықтар жиынтығы бар. Ол ең алдымен, басқару жұмысы, ғылыми-
педагогикалық еңбек, еңбектің кооперативтік немесе жекеленген түрлері.
Отбасылық қоғамдағы жаңа жағдайға сай, осы өзгерістерді
асыра мақтау, сірә, дұрыс болмас. Мәселе, тек белгілі бір мәдени
дәстүрлерде ғана емес. Мәселе . қазіргі қоғамда әйел мен еркек
арасында өте күшті әлеуметтік-экономикалық тепе-теңдік
сақталуда.(9)
Біз қазіргі отбасы өзімен өзі қайнап жатқан әлем екендігіне
көніп алдық. Ал, ол болса — көптеген жақсылықтар, қателіктердің жемісі.
Социологтардың басым бөлігі қазіргі қоғамдағы отбасының негізгі қызметі:
дүниеге адам әкелу; әлеуметтендіру, яғни балаларды осы қоғамда өмір сүруге
әзірлеу; экономикалық, яғни балалардың есею деңгеніне дейін көмек беру;
сексуальдық қызмет, яғни қоғамда жыныстық қатынасты реттеу деп
көрсетеді.Қазіргі қоғамдағы отбасылардың осы қызметтерді орындауға жақсы
бейімделгендігінің бірнеше себептері бар. Шын мәнінде, балаларды тәрбиелеу
мықты биологиялық механизмдерге, яғни туыстық байланысқа сүйеніп, дүниеге
адам әкелу жұбайлар арасында қалыпты, тәртіпке келтірілген жыныстық
қатынастар және экономикалық жағынан көмек көрсету балалар тәрбиесі үшін
өте тиімді тәсіл болып отыр.Егер осы проблемаға жоғарыдан қарайтын болсақ,
социология тарапынан бұл еш күмән тудырмайды.Кейбір қоғамда қалыпты отбасы
мүлде болған емес. Этнографтардың зерттеулеріне жүгінсек, кейбір тұрпайы
қоғамдарда, ер адамдардың әскери жанжалға араласқан кездерде отбасынан
үұзақ уакыт ажырап қалғандығынан өзінің қызметін ойдағыдай өтей алмағанына
куә боламыз. Сондықтан адамның дүниеге келуі әртүрлі жолмен жүзеге асты.
Дәлірек айтсақ, жыныстық серіктестік жағынан алғанда әкенің қызметін басқа
ер адамдар атқарды. Соған қарамастан дүниеге адам әкелу тиімді түрде жүзеге
асырылып отырылды. Басқаша жағдайда, жыныстық қатынасты ретке келтіргенге
қарамастан, еркектер өз әйелдеріне жыныстық қажетін өтеу обьектісі ретінде
ғана қарайды. Мұнда ол әкенің қызметі мен әлеуметтік роліне көңіл
бөлмейді. Бұған қосымша тағы да бір таңқаларлық жәйт этнографиялық
материалдарда ананың да өз қызметін (әлеуметтік мәнінде) дұрыс ескермеуі.
Яғни, тек дүниеге сәби әкелумен ғана шектеліп, оны тәрбиелеуді басқа
адамдардың іске асырып отыруы.
Демек, бізге белгілі болған қоғамдардан өзгеше бір
қоғамдарда отбасылық қатынастар адамдар бірлігін қамтамасыз
етуді белгілей алмағандығына көз жеткіземіз.
Басқаша айтқаңда, тарих бізге мынандай мәселені көлденең тартады:
адамдар бір отбасыға жатады, алайда белгілі бір қоғамның
заңдарына сай бір-біріне туыс та болып келмейді. Сондықтан
да бұған біржақты қарап, оны қарапайым түсіндіруге болмайды. (10)
Бүгінгі таңда қазіргі қоғамда отбасындағы маңызды өзгерістердің бірі жұмыс
орны мен тұратын жерінің қашық болуы. Біздің еліміздің көптеген
аймақтарында бұл құбылыс таяу арада ғана, яғни өткен ғасырда немесе біздің
ғасырдың бас кезінде орын алды. Отбасы енді, бұрынғысындай, өндірістік
экономикалық бірлік болудан қалады. Ол тек тұтыну бірлігінің қызметін ғана
сақтап қалады. Бұның салдары тереңде, өйткені өндірістік бірліктің қатал
иерархиясына құрылған отбасы, кейін өндірістік тұрғыда бір-біріне тәуелсіз
отбасыға орын берудің шартты түрде дамыған білім беру жүйесі мен бұқаралық
ақпарат құралдарының дамуы отбасын тәрбие беру және әлеуметтендіру
қызметінен айырды. Шын мәнінде, дәстүрлі ішкі отбасылык білім беру
механизмдері, әсіресе кәсіби білім беру және бүгінгі жалпы мәдени білім
беру мүлде жұмыс атқармай отыр. Балалар білім беру мекемелерінде немесе
бұқаралық ақпарат құралдары арқылы хабарларға өте саналы және кең тұрғыда
ие бола алады. Сөйтіп, отбасы тәрбие беру қызметінен мүлде аластатылады.
Қоғамдық қажеттілікті өтеу, әлеуметтік инфрақұрылымның мемлекеттік
обьектілерінің дамуы отбасын көптеген экономикалық және дене еңбегі
қызметінен босататындығын да ұмытпау керек. Әңгіме әлеуметтік сақтандыру
жүйесі, денсаулық сақтау, дене таныммен қамтамасыз ету жөніңде болып отыр.
Мұның бәрі аса күрделі проблемалармен тоғысатынына қарамастан, бұқаралық
деңгейде осы бір қоғамдық қажетті өтеу мүмкіндіктері тиімділік танытуда.
Қазіргі отбасының сипатын танудағы жемісті әдістерді аса көрнекті
американдық социолог Т.Парсонс қолданған еді. Оның айтуынша, қазіргі
нуклеарлық отбасы (яғни, ата-аналар мен балалардан құрылған) мына-дай
себептер бойынша қазіргі қоғамға сай ыңғайластырылған. Біріншіден, қазіргі
қоғамның экономикалық өмірі дәл осындай кішігірім отбасының болуын қалайды.
Мұндай отбасында, үлкен отбасылармен салы-стырғанда, қайшылықтары көп
жан-жалдардан құтылуға болады. Қалаларда көп ұрпақты үлкен отбасылар аз,
олар көбінесе ауылдарда кездеседі. Енді басқа бір қырынан келгенде,
кішігірім нуклеарлық отбасы не? көшіп-қонуға, өзінің тұрған жерін жедел
ауыстыруға бейім келеді. Яғни, қазіргі экономикалық өмірдің талаптарына
икемделгіш болып алады.
Екіншіден, қазіргі шағын отбасы өмірге жеңіл бейімделіп, отбасылық
және қоғамдық қажеттіліктерден пайда болған қақтығыстарды шешу жолдарын да
жеңіл таба алады. Т.Парсонстын айтуынша, отбасыңда алдын-ала белгіленген
жекелеген құндылықтар үстемдік етеді. Бұл нені білдіреді? Алдын-ала
белгіленген құңдылықтарды айта келе және олардың отбасындағы көзқарасы мен
орнын ескере отырып, біз отбасының кез- келген мүшесі оңда белгілі бір
мәнге ие болады деп ойлаймыз. Өйткені, сәбидің дүниеге келуінен біз әкесі,
анасы немесе баласы, қызы, әпкесі болып отырмыз. Басқаша алғанда, кез-
келген отбасыда жеке және ерекше өлшемдер де қызмет етеді. Әр сәби немесе
ата-ана отбасыда тек қана жай сәби немесе ата-ана ретіңде қарастырылмай,
сонымен бірге, "өзінің" сәбиі, "өзінің" әкесі, "өзінің" шешесі ретінде
қарастырылады.
Бірақ қоғамның ауқымды көзқарасымен қарайтын болсақ, осы "алдын
ала белгіленген рольдер", "жекеленген құндылықтар" ақылға сыймайды. Мысалы,
кәсіби табыс үшін қандай да бір ерекше құндылықтар емес, ең алдымен
кәсіби іскерлік, жігер, мақсат қойғыштық қажет. Оның есесіне
белгілі бір әлеуметтік көзқарас қатаң бақталастықтың нәтижесінде
қалыптасады.
Үлкен, әулетті отбасында, оның үстіне басқа туыстарымен байланыста болуы
өңдіріске кері әсерін тигізіп қызмет тиімділігін кемітеді. Кіші нуклеарлық
отбасында бұған соқтықпаудың екі түрлі мүмкіншілігі бар: біріншіден,
кішігірім нуклеарлық отбасы әр түрлі туысқандық байланыстарды қысқартады.
Екіншіден, мұндай отбасы ішкі отбасылық кеңістікте шектеліп, одан тысқары
экономикалық қызметке араласпайды.
Осының салдарынан белгілі бір моральдық реттеулер, нормалар болғанымен
біздің туыстық байланыстарымыз өз міндетінен айырылады. Басқаша айтқанда,
біз туыстар арасында белгілі бір туыстық формалар қатынасын таңдап аламыз.
Осы пікірлерді, әрине, қазіргі отбасын зерттеу кезіңде ескеру керек.
Билікті социологтар үшін отбасы ішіндегі қызмет қалай
жіктелетіндігі аса маңызды мәселе. Онда жүргізудің
белгілі бір теңсіздігі бар. Отбасы мәселесін көпшілік жағдайда ер
адамдар дербес шешеді. Әйелдерімен ақылдасса да, соңғы сөз бәрібір ерлер
жағында болады. Ал батыс социологтарының
мәліметтеріне жүінсек, ой еңбегімен айналысатын адамдардың отбасыларыңда
әйелдер көбіне ерекше еркіндікке ие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I-тарау. Отбасының қоғамда алатын орны мен рөлі ... ... ... ... ... 3
1.1 Отбасы – маңызды әлеуметтік институт
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.2 Әлеуметтанушы ғалымдардың отбасы
институтын
қарастыруы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..6
II- тарау. Отбасыны зерттеуде теориялық
методикалық
әдіс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.8
2.1 Отбасы социологиясының пәні мен
объектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... .8
2.2 Отбасы социологиясының зерттелу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
III – тарау Нарықтық қатынастар
жағдайындағы
отбасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
2
3.1.Отбасының әлеуметтік мәні және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
3.2 Отбасылық қатынастарға нарық институтының әсер
етуі ... ... ... ... ... ..17
3.3 Нарықтық қатынастар жағдайындағы әйел мен еркектің
рөлі ... ... ... ..23
3.4 Қазіргі жағдайдағы неке және отбасы
қарым-қатынасының даму
тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
3.5Қазіргі кезеңдегі нарық қатынасы жағдайындағы
некелесу мен ажырасудың
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
IV-тарау. Отбасылық дағдарыстардың
табиғаты және
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 38
4.1. Отбасылық дағдарыстар
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
8
4.2. Отбасылық дағдарыстардың жанұяда орын алуы мен
оның алдын алу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 42
4.3. Отбасындағы некелік
қатынастар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
4.4. Ажырасу факторы және
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 7
4.5. Ата-аналары ажырасқан балалардың
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
V-тарау. Мемлекеттік отбасы саясатының
мәні мен мазмұны.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..56
5.1. Отбасы саясатының принциптері мен
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
5.2 Отбасы саясаты мен отбасы
тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
5.3. Мемлекеттік отбасы саясатының
жүргізілуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...74
I-тарау. Отбасының қоғамда алатын орны мен рөлі.
1.1.Отбасы – маңызды әлеуметтік институт ретінде.
Отбасы – адамдардың әлеуметтік қауымдастығының ең ежелгі формасы. Ол –
дін, нарық, мемлекет, әскер, саясат, білім сияқты әлеуметтік институттардан
әлдеқайда ерте пайда болған.
Отбасы бұл туысқандыққа, неке және бала асырап алуға негізделіп,
адамдарды қайта өндіретін және тұрмыстың ортақтығымен, өзара өнегелік
жауапкершілік және өзара көмекпен адамдарды біріктіретін әлеуметтік жүйе.
Отбасы қоғам ұйымы болып табылады. Сондықтан оның қызмет етуіне
қоғамда болып жатқан барлық әлеуметтік-экономикалық және мәдени процестер
әсер етеді.
Отбасы жэүйесінің ең маңызды ерекшеліктерінің бірі ол бір мезгілде
әлеуметтік институт сипатына да және шағын әлеуметтік топ сипатына да ие
бола алады. Әлеуметтік институт ретінде отбасы өнегелік және құқықтық
заңдастырылған, қоғамдық және мемлекеттік қолдауға ие, жұбайлар, ата-аналар
мен балалар және басқа да туыстар арасындағы өзара қатынасты реттейтін
әлеуметтік нормалар, санкциялар мен мінез-құлық үлгілерінің жиынтығымен
сипатталады.
Шағын әлеуметтік топ ретінде отбасы некеге, туысқандық немесе асырап
алуға негізделген әлеуметтік қауымдастық ретінде қызмет етеді. Оның
мүшелері тұрмыс ортақтығымен, өзара өнегелік жауапкершілікпен және өзара
көмекпен біріктірілген. (1)
Социологияның негізін салушы О.Конт қоғамды зерттеу үшін, алдымен,
отбасына көңіл болу керек деп есептеді.Ол қоғамды индивид бағыну мен
баскаруға үйренетін кішкене қоғам деп есептеді. Отбасы, О.Конттың
пікірінше, оның үлгісі бойынша қоғам кұрылатын негізгі элемент, әлеуметтік
өмір мектебі деп есептеді.
Отбасы социологиясы — отбасын әлеуметтік институт ретінде зерттейтін
социологиядағы негізгі бағыттардың бірі. Негізгі мәселелері отбасылардың өз
кызметін орындау сипатын, әр түрлі типтегі отбасылардың өмірін, ажырасу
себептері мен салдарын және т.б зерттеу болып табылады.
Отбасы сияқты әлеуметгік институттардың табысты қызмет етуін тарихтың
қозғаушы күшіне жатқызуға болады. Отбасының дүниеге келу сәті бізге
белгісіз, бірақ оның пайда болуы отбасылық үй шаруасы, отбасының бірлескен
әлеуметтік және өндірістік әрекеттері негізінде отбасын нығайтудағы әр
түрлі кызметке байланысты.
Отбасының объекгивтік өзгеру процесі оның топ ретіңдегі
сипаттамасымен байланысты болады. Қазіргі отбасы — неке және балалардың
денсаулығын сақтау, оларды тэрбиелеу құқықтық және моральдық жауапкершілігі
бар институционалдық бірлік ретінде зерттеледі. Американ әлеуметтанушысы
Хиллдің көзқарасына сәйкес, қандай да бір отбасы болмасын, оның
төмендегідей жалпы белгілері болады.Отбасы мүшелері әр уақытта бір-біріне
өзара тәуелді
болып келеді, соған сәйкес отбасының бір мүшесінің мінез-
қүлқы өзгерсе, ол басқалардың да мінездерінің өзгеруіне
әкеледі.Қандай да бір отбасы болмасын, ол біртұтас жөне жеке
болады, оның басқалармен байланысы белгілі бір дәрежеде
шектеулі болады;Отбасы - бейімделуші ұйым, ол өзін қоршаған әлеуметтік
ортада тепе-тендікті сақтауға тырысады.Отбасы дара бүтіндік ретінде сыртқы
факторларға байланысты міндеттерді орындаумен бірге, әрбір отбасы өз
мүшесінің талап-тілегін, мұң-мүқтажын орындауды қамта-
масыз етеді. Отбасы жеке-дара институт ретінде — оның тұрмыстық салты
қоғамдық мүддеге сәйкес немесе сәйкес келмейтін жағдайларда
зерттелінеді.Отбасын әлеуметтік институт ретінде осылай зерттеу арқылы
болашақ отбасының езгеру үлгісін жасайдьі. Отбасы — адамның өте маңызды,
өте жауапты жан ұясы, себебі отбасы адамға бакыт, толық мәнді тыныс-
тіршілік әкеледі. Отбасы коғамдык құрылымның кіші тобы, алғашқы ұясы.
Коғамның негізгі максаты — адамдарды бакытты ету, ал мұнын өзі терезесі
тең, берік отбасына байланысты. Отбасы қалыптасу үшін неке қалыптасуы
кажет. (3)
Неке — әйел мен еркек арасындағы табиғи қажеттілік, олардың, өзара
кұқыктары мен міндеттерін белгілейтін формасы. Неке — отбасының заң
жүзіндегі негізі, әйел мен еркектің өзара түсінісу, еріктілігі негізінде
құрылатын одағы, адамнын әлеуметтік табиғи, сонымен қатар материалдық және
рухани өмір қажеттілігі. Себебі жыныстық қатынас биологиялық жыныстык
сүйіспеншілік ғана емес, сонымен қатар адамгершілік эстетикалық қатынас.
Некенің мазмұны мен ерекшелігі жыныстық қатынаспен ғана шектелмейді.
Некенің негізі -сүйіспеншілік (махаббат). Отбасының объекгивтік өзгеру
процесі оның топ ретіңдегі сипаттамасымен байланысты болады. Қазіргі отбасы
— неке және балалардың денсаулығын сақтау, оларды тэрбиелеу құқықтық және
моральдық жауапкершілігі бар институционалдық бірлік ретінде зерттеледі.
Американ әлеуметтанушысы Хиллдің көзқарасына сәйкес, қандай да бір отбасы
болмасын, оның төмендегідей жалпы белгілері болады.Отбасы мүшелері әр
уақытта бір-біріне өзара тәуелді
болып келеді, соған сәйкес отбасының бір мүшесінің мінез-
қүлқы өзгерсе, ол басқалардың да мінездерінің өзгеруіне
әкеледі.Қандай да бір отбасы болмасын, ол біртұтас жөне жеке
болады, оның басқалармен байланысы белгілі бір дәрежеде
шектеулі болады;Отбасы - бейімделуші ұйым, ол өзін қоршаған әлеуметтік
ортада тепе-тендікті сақтауға тырысады.Отбасы дара бүтіндік ретінде сыртқы
факторларға байланысты міндеттерді орындаумен бірге, әрбір отбасы өз
мүшесінің талап-тілегін, мұң-мүқтажын орындауды қамта-
масыз етеді. Отбасы жеке-дара институт ретінде — оның тұрмыстық салты
қоғамдық мүддеге сәйкес немесе сәйкес келмейтін жағдайларда
зерттелінеді.Отбасын әлеуметтік институт ретінде осылай зерттеу арқылы
болашақ отбасының езгеру үлгісін жасайдьі. Отбасы — адамның өте маңызды,
өте жауапты жан ұясы, себебі отбасы адамға бакыт, толық мәнді тыныс-
тіршілік әкеледі. Отбасы коғамдык құрылымның кіші тобы, алғашқы ұясы.
Коғамның негізгі максаты — адамдарды бакытты ету, ал мұнын өзі терезесі
тең, берік отбасына байланысты. Отбасы қалыптасу үшін неке қалыптасуы
кажет. (3)
Неке — әйел мен еркек арасындағы табиғи қажеттілік, олардың, өзара
кұқыктары мен міндеттерін белгілейтін формасы. Неке — отбасының заң
жүзіндегі негізі, әйел мен еркектің өзара түсінісу, еріктілігі негізінде
құрылатын одағы, адамнын әлеуметтік табиғи, сонымен қатар материалдық және
рухани өмір қажеттілігі. Себебі жыныстық қатынас биологиялық жыныстык
сүйіспеншілік ғана емес, сонымен қатар адамгершілік эстетикалық қатынас.
Некенің мазмұны мен ерекшелігі жыныстық қатынаспен ғана шектелмейді.
Некенің негізі -сүйіспеншілік (махаббат).
1.2 Әлеуметтанушы ғалымдардың отбасы институтын қарастыруы.
Социологтардың отбасын бірнеше ондаған жылдар бойы зерттегеніне
қарамастан, қоғамның осы бөлігін анықтауда келісім де, оны зерттеуде бір
ізді әдіс те жоқ. Социологияның пайда болуымен есімі тығыз байланысты Огюст
Конт қоғамды отбасы арқылы тану керек, өйткені отбасы - адамзат тегін
жалғастырушы, ондай қоғам антропологиялық деңгейде дами алмайды дейді.
Адамзаттың сақталуы — әлеуметтік ұйымдасу әрекетінің қорытыңдысы,
әлеуметтік жүйенің табысты нәтижесі. Конт отбасын зерттеу адамның
өңдірістік әрекетін түсіну мүмкін емес дейді. Онын отбасы тұжырымдамасында
ажырасуды айыптайды. (2)
Жалпы әлеуметтануда отбасы және отбасы
қатынастары терең зерттелген тақырып.Адамдар бір-бірімен араласады,
кездеседі, танысады, достасады, т.б. Жастар неке қидырады. Осылардың
негізінде берік немесе әлсіз отбасы құрылады.Әлеуметтанушылар отбасын
ерекше бір құбылыс, әлеуметтік жүйе ретінде қарайды да, оны өлеуметтік
институт жөне кішігірім топ ретінде талдап, зерттейді. Отбасы — бұл
адамдардың некелік және туыстық, жалпы тұрмыстық байланысқа және өзара
жауапкершілікке негізделген адамдардың бірлігі.Отбасының аса маңыздылығы
оның қоғам алдында екі негізгі атқаратын қызметінен көрінеді. Біріншіден,
отбасы — ол адамдардың ерекше тобы, өйткені оның құрамы сырттан келетін
адамдар санымен немесе сырттан келетін адамдар санының өсуімен байланысты
емес, ол өз ішінде туатын балалар санымен көбейіп, өсіп отырады. Бүл топ
(яғни, отбасы) қоғамның биологиялық жағынан үздіксіз дамуын қамтамасыз
етеді. Басқаша айтқанда, адамдардың санын көбейтіп, өсіріп отырады.
Отбасының екінші негізгі атқаратын қызметі — ол қажетті мәдени мұраны
қоғамдағы өзінен жоғары үлкен бірліктер арқылы бір ұрпақтан екінші ұрпаққа
жалғастырып отырады.
II- тарау. Отбасыны зерттеуде теориялық методикалық әдіс.
2.1Отбасы социологиясының пәні мен объектісі
Зерттеуші отбасын әлеуметтік тұрғыдан зерттеу кезінде, ең
алдымен, отбасындағы адамдардың тәртіп үлгілеріне, ондағы адамдардың
атқаратын қызметіне, рөліне баса назар аударады. Осыған сәйкес отбасының
қалыптасуы, ондағы ережелердің, жыныстық тәртіптің, болашақ ерлі-зайыптылар
өздерінің туыстарымен қатынасының жиынтығы ретінде қаралады.Ерлі-зайыпты
адамдардың арасындага қатынастар некелесу (үйлену, тұрмысқа шығу) алуан
түрлі тәртіп бұзушыларға қарсы қолданылатын жазалау шараларының жиынтығы
арқылы реттеліп отырады. Бұл некелесу ұйымы еркек пен әйелдің арасындағы
қарым-қатынастарды реттеп отырудың әлеуметтік ережелерінің, олардың
арасындағы міндет пен құқықтың жиынтығын белгілейді. (4) Отбасының топ
ретінде дұрыс қызмет атқаруын, өмір сүруін қамтамасыз етеді. Осы ережелер,
оның ішінде міндет пен құқық ережелері құқықтық сипатта болады. Ол неке мен
отбасы туралы заң мен кодекстер арқылы реттелінеді. Бекітілген құқықтық
ережелерге кіретін мәселелер: мүлікке иелік ету, ерлі-зайыпгы адамдар
балаларын және бір-бірін материалдық қамтамасыз ету, т.б. Осыған сәйкес бұл
жерде некені бұзу туралы ережелердің жиынтығы бөлінеді.Неке туралы басқа да
ережелер бар, олар моральдық, салт-дәстүр, әдет-ғұрып түрінде болады.
Олардың қатарына: ерлі-зайыптылардың бір-бірінің көңілін табу, жағыну
ережелері, некені және некелік тәртіпті сұрыптап алу, отбасындағы билікті
және міндетгі бөлісу, балаларды тәрбиелеу, отбасындағы бос уақытты дұрыс
пайдалану, т.б. кіреді. Отбасы қатынастарының басқа да түрлері бар. Мысалы,
туыстармен, достармен, т.б. қатынасу.Ережелер мен салт-дәстүрлер отбасының
дамуына, езгеруіне байланысты әрбір кезеңде әр түрлі сипатта көрінуі
мүмкін. Отбасы қатынастарындағы мәнді құндылықтар мен ережелердің бөлініп
отыруы, сонымен қатар ресмилікке жатпайтын ережелерді бұзушылық еліміздің
түпкір-түпкірлерінде, әрбір аймағында кездесіп қалады. Бұлардың көбі салт-
дәстүрлерге, олардың кейбірі, мысалы, діни наным айырмашылықтарына,
көзқарастарға байланысты болып келеді.Неке әлеуметтік институт ретінде
қоғамның дамуы мен өзгеруіне, оның қажеттілігіне, мұң-мұқтажына, талап-
тілегіне байланысты өзгеріп отырады.Отбасын әлеуметтік институт ретінде
зерттеудегі таңдау оның қандай мәселелеріне көңіл аударуды анықтап береді:
қоғамның некелік қатынастарға, тұрмыс-салтына қалай әсер ететінін, әр түрлі
әлеуметтік, саяси, экономикалық жағдайларда отбасы ережелері мен бағалы
құндылықтары қалай ерекшеленіп отырады, отбасындағы тәртіп, қаты-настар
әлеуметтік тұрғыдан қалай реттеліп отыратынын, т.б. айтуға болады. Қоғамдық
қажеттілік пен талап-тілекке отбасындағы тәртіп типтерінің (түрлері)
қайсысы сәйкес, қайсысы сәйкес еместігі, т.б. жатады.Отбасын әлеуметтік
институт ретінде зертгегенде мынадай жалпы ұғымдар қолданылады: 1) некелік
қатынастардағы қоғамдық қажеттілік, талап-тілектер, мұқтаждықтар; 2)
отбасының әлеуметтік қызметі; 3) отбасы қатынастарындағы ережелер мен
бағалық құндылықтар; 4) әр түрлі типтегі (түрдегі) отбасындағы тәртіп
үлгілері, т.б.Отбасын кіші топ ретінде зерттеу — өзінің құрылымы жағынан
азғана адамдар тобыньщ, оның мүшелерінің жалпы әлеуметтік іс-қызметінде бір-
бірімен тікелей араласуынан, бірыңғай эмоциялық қарым-қатынастың, топтық
ереже жоне топтық процестің қалай пайда болатынын анықтау. Отбасы
мүшелерінің арасындағы қарым-қатынастарды зерттеу барысында отбасы
кішігірім топ ретінде қаралады. Мүндай зерттеу, ең аддымен, ерлі-зайыпты
адамдардың арасындағы қатынастардың серпінін зерттеуден басталады. Бүл
тәсіл олардың, туыстардың арасындағы қатынастарды, некенің бұзылуын және
ерлі-зайыптылардың айырылысу себептерін анықтауға көмектеседі. Зерттеу
барысыңца адамдар арасындағы қарым-қатынастардың қоғамдық ережелер мен
тәртіп үлгісімен және құнды нәрселермен тығыз байланысты болатынын естен
шығармау қажет.Отбасға кішігірім әлеуметтік топ ретінде зерттегенде 3
негізгі сипаттамалық тұрпатын бөліп қарау қажет. 1) Топты жалпы сипаттау.
Бұған кіретін мәселелер — отбасы тобының мақсаты мен міндеті, отбасының
құрылымы мен мүшелері, отбасының әлеуметтік-демографиялық құрылымы, отбасы
тобының өзара іс-әрекетінің сипаттамасы, биліктің құрылымы, т.б.2) Қоғамның
әлеуметтік құрылымы тұрғысынан отбасы тобының басқа өзінен үлкен топтармен
байланыс, қатынас түрлерінің сипаты. Қоғамдық қатынастардағы отбасының
атқаратън қызметі. (5)
2.2. Отбасы социологиясының зерттелу әдістері
Отбасының жеке мүшелеріне байланысты мақсаты, міндеті, атқаратын
қызметі, отбасындағы индивидтердің өзара іс-әрекеті, қызметі, топтық
тәртіп, топтық бақылау, т.б. Индивидтің топқа енуі, оның отбасына енуіне
қанағаттануы, ондағы тұрақтылық.Отбасын зерттеудегі бағыттардың әрбіреуінің
өзінше ерекшелігі бар. Мысалы, отбасын әлеуметтік институт (ұйым) ретінде
қарағанда негізінен отбасының сыртқы қарым-қатынастары әңгіме етілсе, ал,
отбасыньщ ішкі байланыс-қатынастарында оны кішігірім топ ретінде зерттеуге
итермелейді. Бірінші бағыт, яғни отбасын әлеуметтік институт ретінде қарау
— бүл әлеумегтанудың мәселелеріне тығыз байланысты, ал, екінші бағытта,
яғни отбасы кішігірім топ ретінде қаралғанда, көбінесе оның әлеуметгік-
психологаялық мәселелері сөз болады. Жоғарыда көрсетілгендерді қорыта келе
отбасына жалпы сипаттама берейік.Ерлі-зайыптылық екі негізгі қарым-
қатынасқа негізделген: 1) ерлі-зайыптылық; 2) бала туу немесе бала асырап
алу.Отбасы мүшелері бір шатырдың астында, яғни бір үйде тұрады, олар
отбасының шаруашылығын жүргізеді. Бүл 2—3 адам ұрпағын жалғастырады.
Отбасының жалпы шаруашылығы оның өзінен үлкен бірліктерде болу шеңберіндегі
экономикалық іс-қызметпен анықталады. Бұл отбасының шаруашылық қызметі
адамдық тұрақты тәртіп үлгілеріне және олардың арасындағы өзара әрекетке
байланысты өрбиді.
Отбасы мүшелерінің атқаратын рөлі тек қана өзара эмоциялық
сезімдерімен ғана емес, сонымен бірге, адамдардың үлкен топтары — мемлекет,
мешіт, шіркеу, т.б. институттардың қызметімен байланысты болады.Сонымен,
отбасы мүшелерінің арасыңдағы қарым-қатынастар олардың сезімімен (махаббат,
сыйласу, құрметтеу), салт-ғұрыппен, ұрпақтан-ұрпаққа берілген тәрбие,
ереже, т.б. өлшемдер арқылы анықталады, Осы сыртқы бақылау түрлері
отбасының бірлігін сырттан қолдаушы, ірі типі, факторы болып есептеледі.
Бірақ, қандай да бір отбасының іштей даму күштері болады. Олар жеке
қажеттілік, мұқтаждық, талап-тілек, бейімділік, алға ұмтылу, т.б негізінде
пайда болады. Бұлар, яғни ішкі даму күштері сыртқы қысымдарға айтарлықтай
қарсы тұра алмайды.Отбасы өзіне тән жалпы шеңбер (ұлт, мемлекет, мешіт,
шіркеу) көлемінде мәдени ортаны жасайды. Осы орта сәби баланың адамдық
түлғасын қалыптастырады. Мұнымен бірге отбасы белгілі бір деңгейде жеке
тәртіп тәсілдерін құрып, оған ерекше қасиеттер дарытуы мүмкін. Отбасы
типтері қоғамның және өркениеттің әр түрлі, белгілі бір тарихи кезеңінде
өмір сүріп отырды.Жоғарыда көрсетілгендей, отбасы ерекшеліктері қоғамның
барлық салаларында, әсіресе, саясатта, экономикада, мәдениетте елеулі
өзгерістер тудырады. Сондықтан отбасы қоғамдағы барлық институттардың
тұрақты назар аударатын мәселесі, мұнсыз, яғни отбасынсыз ешқандай қоғам
болуы мүмкін емес.
Отбасының функциясы, яғни атқаратын қызметі әруақытта оның тіршілік
ету тәсілінің көрінісі ретінде түсіңдіріледі. Осы ретте қоғамның отбасына
жасайтын қызметін, ал, отбасының тұлғаға, тұлғаның отбасына жасайтын
қызметін бөліп қарауға болады.
Отбасының атқаратын қызметі қоғамның әлеуметгік-экономикалық іс-
қызметімен тығыз байланысты. Соңдықтан әрбір тарихи кезендерде отбасы
функциясы, оның сатылы қызметі де өзгеріп отырады.Түұлғаның дамуына, әрбір
ерлі-зайыпты адамдардың бақытты өмір сүруіне, балаларды ізгілікке
тәрбиелеуге, ата-аналар мен балалардың арасындағы қатынастарды жақсартуға
қажетті жағдай жасау қажет. Бұл қоғамның әрбір отбасына қойған негізгі
талабы мен міңдеті. Бұл талап пен міндетті орындау қоғамға да, отбасына да
бірдей тиімді. Бұларды орындау: біріншіден, қоғамдық қажеттілікті, талап-
тілекті орыңдауга, қамтамасыз етуге мүмкіндік туғызады, басқаша айтқанда,
отбасы жас ұрпақты әлеуметтік процеске қатыстыруын іске асырады, бірлесіп
өмір сүру ережелерін және қоғамдық өмірдің конформистік (яғни, келісушілік)
тетігін енгізеді .(6)
III – тарау Нарықтық қатынастар жағдайындағы отбасы
3.1 Отбасының әлеуметтік мәні және құрылымы
Отбасы мүшелерінің арасындағы барлық қатынастардың, атап айтқанда,
рухани, адамгершілік, билік, бедел ( авторитет) , т.б. қатынастардың
жиынтығы отбасы құрылымы деп аталады.
Отбасы құрылымы және оның іштей ұйымдастырылуы көптеген факторларға
байланысты. Отбасы құрылымы, ең алдымен, ерлі-зайыптылардың типіне (яғни
үлгілі түріне) байланысты болады. Тарихта ерлі зайыптылық моногамдық және
полигамдық түрлері болған.
Ерлі-зайыптыларды сұрыптау тұрғысынан қарағанда некелік эндогендік
(яғни, белгілі бір топтың, әсіресе, кастаның ішінен болуы. Бұл алғашқы
қоғамдық қауымға тән. Қазіргі уақытта тек қана өз ұлтиында немесе діни
қауымда болатын некелік) және экзогамдық (бұл керісінше, некелікті белгілі
бір топ немесе кастаның ішінен сұрыптап алуға тиым салу, мұнда некелік
әрбір таптан серіктестік негізінде құрылады) сияқты категорияларда бар.
Отбасының құрылымы деп олардың мүшелерінің өзара жиынтығын айтамыз.,
оған туысқандықтан басқа рухани, азаматтық қатынастар, билік, бедел қатысы
да жатады.
Отбасының туысқандық құрылымы, біріншіден жұбайлар мен балалар,
екіншіден балалары мен жұбайлары және әйелдің болмаса әйелдің не күйеуінің
бірге тұратын туыстары, немере шөберелерден тұрады.
Жұбайлардың өзара билік бөлісіне сәйкес отбасының 2 түрі бар:
1. Демократиялық
2. Дәстүрлі немесе авторитарлық
Бала санына байланысты 4 түрлі отбасы болады.
1. Көп балалы (3 бала одан көп);
2. Орташа (2 балалы);
3. Бір баласы бар;
4. Баласыз отбасылар
Отбасы әртүрлі басқа жағдайларға байланысты да топқа, түрге бөлінеді.
Олардың шартты сипаты түрліше. Мысалы, баланы тәрбиелеу әсеріне қарай
жайлыв жайсыз отбасы болады. Материалдық жағдайына, табысына қарай да
отбасы түрлерге бөлінеді. (жоғары, орта және төменгі).
Отбасының өмір сүру сипатына қарай үш түрі болады:
1. Дәстүрлі отбасы. Бұл ерлі-зайптылардың, жалпы отбасының құндылығына
байланысты. Мұнда бүкіл отбасы мүшелері бос уақытты бірігіп өткізеді,
теледидарды бірігіп қарайды, отбасы басшысы формальды болса да ер адам,
әйел үй жұмысын істейді, бала тәрбиелейді.
2. Ер мен әйел қатынасы кәсіби жетістікке, жеке адамның дамуына
бағытталады. Негізінен бір бала болады, үй жұмысын бөліп атқарады, мүмкін
болғанша ата-ана көмегі пайдаланады. Басшылық демократиялық сипаты болады.
3. Жас отбасы, мұнда бос уақытты біргілікте, бөлек те өткізеді. Бағыты
2 балалы болу. Шаруашылық тұрмыстық қажетіліктер тең іске асырылады.
Отбасының түрлерiн некелiк, туысқандық, ата-аналық және т.б. сипаттары
бойынша анықтауға болады.
Отбасының қазiргi кезде негiзгi екi түрiн көрсетуге болады:
1. Нукелеарлы отбасы-әке шешесi және балалары, кейбiреулерi ержеткен және
бөлек тұрады. Бұл отбассы формасында тек екi ұрпақ (поколение) қана тұрады.
2. Кеңейтiлген отбасы-бұл өзiне нукелеарлы отбасыны және көптеген
туысқандарын қамтиды. Мысалы, ата-әже, немерелер, әпке, көке, немере
аға,т.б.
Неке формасына байланысты отбасы келесiдей түрлерге бөлiнедi:
1. Моногамия - бiр неке дегендi бiлдiредi, бiр еркектiң бiр әйелмен
некеге отыруы.
2. Полигамия-бұл көп неке дегендi бiлдiредi. Бұл неке формасында бiр
адам бiрнеше адаммен некелеседi. Полигамия екiге бөлiнедi:
- Полигиния - бiр еркектiң көп әйелмен некелесуi.
- Полиандрия- бiр әйелдiң көп еркекпен некелесуi.
3. Эндогамия - тек өз тобының адамымен некелесу.
4. Экзогамия-өз тобынан емес басқа топтың адамымен некелесу.
5. Топтық неке-бiрнеше еркекпен бiрнеше әйелдiң некелесуi.
Сонымен отбасының келесiдей түрлерiн көрсетуге болады:
Отбасы формалары:
Нукелеарлы
Кеңейтiлген
Неке түрлерiне байланысты
Моногамия
Полигиния
Полиандрия
Таңдалған партнерға байланысты
Экзогамия
Эндогамия
Тұратын жер таңдауларына байланысты
Патрилокальды-жаңадан үйленгендер күйеуiнiң әке-шешеСiнiң үйiнде
тұрады.
Матрилокальды-жаңадан үйленгендер әйлiнiң әке-шешесiнiң үйiнде тұрады.
Неолокальды-әке-шешесiнен бөлек тұратын отбасылар.
Қазiргi кезде жастар қайсысының әке-шешесi үй-жаймен қамтамасыз ете
алса соның әке-шешесiмен бiрге тұрады. Бұндай отбасыны унилокальды отбасы
деймiз.
Билiк ету белгiсi бойынша
Патриархалды-отбасының басшысы еркек болып табылады.
Матриархальды-отбасыда әйел билiк етедi.
Эгалитарлық-екеуi тең билiкке ие болды, мәселе ситуациялық жағдайға
байланысты шешiледi.
Партнерлiк отбасы-екеуi бiрiгiп отбасы мәселесiн талқылап бiрге шешедi.
Егер күйеуi үлкен әсерге ие болса- онда ол күйеуi үстемдiк етушi партнерлiк
отбасы. Ал,әйелi үлкен әсерге ие болса-ол әйелi үстемдiк етушi партнерлiк
отбасы деп аталады. Сонымен қатар шешiм қабылдау жұбайлардың бiреуiне ғана
тиесiлi болатын автономды отбасы деген отбасы формасы бар.
Жұбайлардың (немесе ата-аналарының) әлеуметтiк жағдайларына
байланысты
Галиогендi-жұбайлар бiр қабаттан, бiр стратадан болады
Гетерогендi-жұбайлар әртүрлi қабаттарға страталарға, әлеуметтiк топтарға
кiредi
Отбасы мүшелерінің арасындағы барлық қатынастардың, атап айтқанда,
рухани, адамгершілік, билік, бедел (авторитет), т.б. қатынастардың жиынтығы
отбасы құрылымы деп аталады.
Отбасы құрылымы жөне оның іштей ұйымдастырылуы көптеген факторларға
байланысты. Отбасы құрылымы, ең алдымен, ерлі-зайыптылардың типіне (яғни,
үлгілі түріне) байланысты болады..Тарихта ерлі-зайыптылықтың моногамдық
(біркелкілік) және полимамдық (көп некелік) түрлері болған.
Ерлі-зайыптыларды сұрыптау тұрғысынан қарағанда некелік эндогендік
(яғни, белгілі бір топтың, әсіресе, қастаның ішінен болуы. Бұл алғашқы
қауымдық қоғамға тән. Қазіргі уақытта тек қана өз ұлтыңда немесе діни
қауымда болатын некелік) және экзогомдық (бұл, керісінше, некелікті белгілі
бір топ немесе қастаның ішінен сұрыптап алуға тиым салу, мұнда некелік
әрбір топтан серіктестік негізінде құрылады) сияқты категорияларда болды.
(7)
Отбасындагы билік құрылымы демократиялық немесе авторитарлық
деп екіге бөлінеді. Отбасьндағы авторитарлық билік әйелдің еркекке қатаң
бағыттауын, осыдан барып, отбасы мүшелерінің арасындағы қарым-қатынастар
қатаң тәртіп арқылы сипатталады. Отбасындағы демократиялық билік ерлі-
зайыпты адамдардың қабілеттеріне қарай бас-шылық рөлдерді бөлуге
негізделген. Мұнда әрбір отбасы мүшесі шешім қабылдауға қатысады, балаларды
сендіру, нандыру, көз жеткізу негізінде тәрбиелейді, мәжбүрлеу ша-ралары
қолданылмайды. Отбасындағы билікті зертгеу ондағы адамдардың арасындағы
функцияларды белгілеуге, ал, әрбір отбасы мүшесінің осы рөлдерді қалай
орыңдап жатқанынша, сонымен бірге ерлі-зайыпты адамдардың арасындағы
түсінбеушілікті анықтауға әсер етеді.
Отбасының рөлдік (атқаратын қызметі) құрылымы деп, ондағы жеке
мүшелердің белгілі бір қоғамдағы ереже-нұсқауларға, әдет-ғұрыптарға, т.б.
негізделген өзара іс-әрекет, қатынастардың жиынтығын айтады.Әдет-ғұрып,
салт бойынша отбасында әйел адам үй шаруашылығын жүргізу, бала табу және
баланы тәрбиелеу қызметін атқарса, ер адам үй және шаруашылық иесі,
отбасының тұрақты тіршілігін экономикалық тұрғыдан қамтамасыз етеді. Сөйтсе
де еркек пен әйел функциялары өзгеруі отыруы мүмкін. Бүгінгі күні көптеген
әйел адамдар ондірісте жүмыс істейді және жалпы отбасылық шешімді
қабылдауға қатынасады. Мұның өзі отбасының атқаратын қызметінің барлық
жағына әсерін тигізді, әсіресе, демографиялық (туу) тәртібіне зор ықпалын
тигізіп, жаңа сәбилердің дүниеге келуін азайтты, некелік айырылысу көбейіп
кетгі.
Отбасы идеологиясы деп, әрбір отбасыңда қалыптасқан белгілі бір
қарым-қатынастар мен құндылықтар жүйесінің жиынтығын айтамыз.Неке — бұл
қоғам тарапынан ретке келтірілтен әлеуметтік қатынастар, мұнда жеке-дара
құштарлық сезім тұрақтылыққа, өзара бейімділікке және неке шарттары ерлі-
зайыптылардың нақты әрекетіне айналады. Бейімділік жаңа сәби туғаннан кейін
тұрақтылыққа айналады, ол жан-жақты дамыған және толық ұйымдасқан түрге
ауысады. Дау-жанжал негізінде бейімділік тұрақты зорлық, күштеу жағдайына
да айналуы мүмкін. Ақыр аяғында ол отбасының ыдырауына, некенің бүзылуына
әкеліп соғуы мүмкін.
Отбасын құруда табысқа жету, отбасының ыдырауына жол бермеу —
бұл маңызды әлеуметтік мәселе. Отбасының береке-бірлігі әр уақытта ішкі
және сыртқы күштер ықпалымен қалыптасады. Ішкі күштерге жататыңцар:
балаларға қамқорлық жасау, отбасында еңбекті бөлісу, некені тұлғаның
талабын іске асырудың құралы ретінде пайдалану, отбасы мүшелерінің өзара
сыйластығы, т.б.
Сырткы куштер: қоғамдық пікірдің қысымы, экономикалық
жағдайлардың қысымы, қоғамдық ортаның баланы қамқорлыққа алуға талап-
тілегі, отбасының өзінің әлеуметтік қызметінің орындалу деңгейі,
т.б.Сондықтан некедегі жетістік деп, тұлғалар серіктесті-гінің, яғни ерлі-
зайыптылардың бейімділікке ептілігі, шеберлігі, іскерлігі, ішкі жөне сыртқы
қысымдарды жоюдағы жеңіске жетуі және оның жемісі, т.б. айтамыз. Алуан
түрлі адамдар бірлігінде қоғамда некенің мәнін түсінуге байланысты әр түрлі
негіздер бар:
Жеке бақытқа жетуде некедегі адамдардың бір-біріне толық бейімделуі
ерлі-зайыптылардың алдына қойған, тұлғаның жан-жақты дамуына ұласып,
ерлі-зайыптылардың алдына қойған мақсатты іске асыруға ұмтылыс басты орын
алады.
1.Некелік міндеттерді орындау, яғни балалардың болуы,
оларды өз елін сүйетін азаматы етіп тәрбиелеу, экономи-
калық табысқа жету, мүлік жинау. Неке өлшемі (критериі): беріктік,
төзімділік, субъективтік сезімге қанағатгану; ерлі-зайыптылардың рухани
дамуы, бір-бірінің ыстығына күйіп, суығына тоңуы, балаларды қағылез,
елгезек, қабілетті, алғыр, белсенді етіп тәрбиелеп, қалыптастыру, т.б.Өмір
тәжірибесі көрсетіп отырғаңдай, көптеген отбасы толық бақытты бола
бермейді. Отбасында ыдыс-аяқ сылдырамай тұрмайды, бірақ, ерлі-зайыптылардың
арасындағы түсінбеушіліктер біржола жоғалып та кетпейді немесе бейбіт
түрде толық шешіліп те қоймайды. Отбасы қатынастарындағы дау жанжалдардың
күшеюі - бұл тұрақтылығымен қатерлі сипат алған, толық шешілмейтін дау-
жанжал. Ал, тұрақты шиеленістің арты — ұрыс-керіс жинақтала келе отбасында
агрессиялық көңіл күй қалыптастырып — ақыры отбасын ыдыратуға әкеп соғады
3.2 Отбасылық қатынастарға нарық институтының әсер етуі.
Қазіргі кезде отбасы институты аса ауыр жағдайды басынан
кешіріп отыр. Отбасын сырттан тұрақтандыратын көптеген
алғышарттар, атап айтсақ әйелінің күйеуіне экономикалық
тәуелділігі, ажырасуға заң , дін, мораль тұрғысында тыйым салулар
немесе әрқилы кінәлаушылықтар жойылды. Мұндай жағдайда некенің
тұрақтылығын сақтаудағы отбасына тән ішкі алғышарттардың
маңыздылығы артады. Әлеуметтану зерттеулері көрсеткендей , ажырасуға
көбінесе ерлі зайыптылардың арасында болатын әртүрлі өзара
шиеленістер ықпал етеді. Ерлі-зайыптылардың өзара қарым-
қатынастарының деңгейлері бар. Сол деңгейлерде, яғни өзара
үйлесім таппаған жағдайда олардың арасында шиеленістер бой
көрсете бастайды. Оның біріншісі- психо-физиологиялық деңгей.
Мұндағы үйлеспеушілік жыныстық қарым-қатынастың бұзылуынан
байқалады. Жалпы бұл құбылыс өте жиі кездеседі, алайда көптеген
зерттеушілер оны ажырасудың негізгі себебі деп қарастырмайды.
Екіншісі әлеуметтік рөлддік деңгей. Бұл деңгейде отбасындағы
ымырашылдық, сыйласымдық пен тұрақтылықтың бұзылуы мына
белгілерден байқалады: отбасылық тұрмыстық ауыртпалықтардың кімге
түсетіндігі мен міндеттерді қате түсіну, оны тең бөлмеу. Үшіншісі-
әлеуметтік -мәдени деңгей. Тұрақты махаббаттың негізін Абай:
Махаббатсыз — дүние бос. хайуанға оны қосыңдар. Махаббат - өмір көркі...
— дегсн. Ол өзінен өзі пайда болмайды, онын. мындаған қыры мен сырі.і, оі
мұңы, өз бақыты мен хош иісі болады.Олай болса, некеге дейінгі
қатынастын. сан-алу.ш жағдайларынын, негізгісі —сүйіспешілік, махаббат.
Осы некеге тұратындардың бақытсыздыққа кездескен мысалын халықтың, әр ұлт
адамдарының өмірінен көптеп келтіруи-болады. Тұрмыс құрмағандар — адамдық
міндетін орындаудаи қашқандар. Адам баласы адамгершілік қасиетін, борышы
мімі міндетін тек үйлену арқылы орындай алады. О.Бальзак: Ерлі зайыптылар
бастары қосылғанша бір-бірінің мінез-құлқыи, әдеттерін біліп алмаса,
некенің бақытты болуы мүмкін емес, деген болатын.
Некеге тұру ер мен әйелдің жауапкершілігін арттыратыныи жоғарыда
айттық. Соған байланысты өмірге жаңа адам келеді, Қоғамның материалдық
негізі — экономика, өндіріс, ал өндіріс адамның іс-әрекеті арқылы дамиды.
Ол үшін ұрпақжалғасы үнсмі дамып отыруы керек. Демек, некелесіп отбасын
құру адамат ұрпағын дамытудың бірден-бір негізі болып табылады.Отбасы
әлеуметтік институт есебінде адам қоғамының калыптасуымен бірге пайда
болды. Отбасының дербестік болғанымен, бірақ отбасылық қатынастар қоғаммен,
онып дамуымен тікелей байланысты.Отбасы — кіші әлеуметтік топ, ал оның
мүшелері некемен немесе қаны бір туыстығымен, түрмыстың ортақтығымен жоне
өзара адамгершілік жауапкершілікпен байланысты. Отбасы - қоғамның бастапқы
ұясы, қоғамның әлеуметтік құрылымының иегізі болып табыладьц Ер мен әйел -
отбасының екі іргетасы, бүл іргетас үйленумеп сүрылады. Отбасында адамдар
үрпақ жалғастырады. Сонымен қатар коғамнын, қартайған, еңбекке жарамсыз
мүшелеріне қамқорлық та осында іске асырылады. Отбасы тұрмыстык.
катынасты қалыптастырудың да алғашқы ұясының бірі. Отбасы тарихи
өзгеріп отыратын әлеуметтік құбылыс, себебі формасы өндірістік
қатынастарға, оның ішінде меншіктік катынастарға тікелей тәуелді.
Ал өндіріс құрал жабдықтарына жеке меншіктің пайда болуына
байланысты ол моногомиялық (бір некелік) отбасымен ауысады.Отбасы некеге
қарағанда күрделі жүйе, себебі ол жүбайларды ғ;ша емес, олардың балаларын,
басқа туыстарын да біріктіреді.Принципінде отбасы — түрақты жүйе. Олардың
тұрақтылығы м ен беріктігі де әр кезде өзгеріп отырады. Оған әсер ететін
құқық,қоғамдық пікір, психологиялық факторлар, өсіресе экономикалық өмір
бірлігі.Отбасының негізін қалайтын неке — ол ерікті де тең болуы керек,
күштеп немесе тәуелділіктің салдарынан некелестіруге болмайды. Отбасы
әртүрлі жыныстар арасындағы жұбайлық қатынас болғандықтан, табиғи, адалдық-
эстетикалық қатынасқа негізделуі керек, жұбайлардың сүйіспеншіліктен
қанағат алуы материалдық есепке негізделмеуі тиіс. Отбасының қоғамдық
құндылығытек меншікке, мүрагерлік мүддеге негізделмеуі қажет, ол жекс
адамдардың рухани қалыптасу, дамуына байланыстьі болуы қажет.Сондықтан да
қоғам некелік—отбасылық қатынастың нығаюына тікелей ынталы болып, соған
қамқорлык жасайды. Отбасы жүбайлардың, ата-аналардың қоғам алдындағы
жауапкершілігі нәтижесінде дамып, нығая түсуі керек.Отбасының өмір сүріп,
дамуының ерекше жағдайлары да бар. Олар: әлеуметтік, таптық, ұлттық
сыйпаты, өмір сүру ортасы, материалдық жағдайы, отбасы мүшелерінің білім
дәрежесі, олар сақтайтын әдер-ғүрыптар, әрбір жаңа отбасының адамдық,
экономикалык негізі. Бұлар отбасы мүшелерінің қабілетін, адамгершілігін,
жауапкершілігін сезінуіне байланысты.Отбасының маңызы оның, атқаратын
қызметі арқылы анықталады. Екінші сөзбен айтқанда, отбасының мазмұны мен
қатынасы тікелей байланысты. Отбасының қызметі деген түсінік оның қоғаммен
қатынасының жүйесін көрсетеді, сонымен қатар отбасы мен жеке адамның
қатынасының жүйесін көрсетеді. Отбасы қоғамның бастпақы ұясы, қоғамдық-
әлеуметтік құрылымның негізгі элементтерінің бірі бола отырып, көптегсн
әлеуметтік қызметтерді атқарады. Отбасының қызметі қоғамдық-тарихи
жағдайларға, оның мүшелерінің жігерлілігі мен еңбек етуі. (8)
Мемлекет ана мен бала деңсаулығына, олардың әлеуметтік тұрмыстық
жағдайына айрықша мән бере бастады. Өйткені ана мен бала- мемлекет пен
халықтың баға жетпес байлығы, болашағы. Елбасы Қазақстан халқына жолдаған
Жолдауында аталмыш мәселеге айрықша тоқталып айтып өтуінде үлкен негіз
жатыр. Елбасы тілегі мен талабы қолдау тауып, соңғы кезде тұрмыс жағдайы
төмен отбасыларға мемлекет тарапынан қамқорлық жолға қойыла бастады.
Елбасының тапсырмасына орай, Еңбек және әлеуметтік қорғау минстрлігі
Балалы отбасыларға берілетін мемлекеттік жәрдемақы туралы Заң жобасын
жасап парламенттің талқылауына ұсынған болатын. Жобаға сәйкес алдағы
уақытта өмірге жаңа келген нәрестеге бір рет берілетін 13785 теңге
жәрдемақыға қоса тағы екі түрлі көмек қарастырылады. Дәлірек айтсақ, бала
бір жасқа толғанша жәрдемақы беріледі. Тұрмыс жағдайлары нашар отбасылар
үшін балалары 18 жасқа дейін берілетін жәрдемақы тағы бар. Жаңа жәрдемақы
түрлері 2006 жылдың бірінші қаңтарынан жүзеге аспақ. Жасалып жатқан мұндай
қамқорлықтар еліміздегі демография мәселесінде жолға қоюға негіз болары
анық.
Негізінде әйелдердің бала туу жасы 15-49 жастың аралығы деп алынып
жүр. Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, бала туу жасындағы әйелдер бүкіл
Қазақстанда 4млн. болса соның 2 млн. 300 мыңдайы, яғни жартысынан астамы
қазақ әйелдері. Демек, халқымыздың санын табиғи өсім есебінен көбейтуге
толық мүмкіндік бар. Өкінішке қарай, осынау қазақ әйелдерінің көп бөлігі
әлеуметтік тұрмыстық қиыншылықтарды, баланы бағып-қағу барысындағы түрлі
проблемаларды ауырсынып, жасанды түсік жасатуға жол береді.
Жалпы халық санын табиғи өсім, яғни бала туу есебінен көбейту күн
тәртібінен түспейтін мәселе. Бұл ретте мемлекет, үкімет тарапынан жасалып
жатқан ізгі істер баршылық. Болашақта досымыз көбейіп есігімізден, баламыз
көбейіп бесігімізге сыймасын.
Ұлан байтақ жерімізді өзіміз толық игеру үшін халқымыздың саны
кемінде 45 млн. болуы керек. Ал қазір алыс жақын шет елдерден көшіп келген
500 мыңдай қандасымызды 15,2 миллионнан әрен астық. Халық саны неге өспей
жатыр? деген сұрақ көптен бері мазалап жүрген соң 2001 жылдан бастап ана
мен балаға жәрдемақыны көтеру мәселесін әлеуметтік саланын тізгінін ұстаған
минстрліктің алдында мәселе етіп қойып, газеттерге мақалалр жариалай
бастадым. Нәтиже болмады. Президентіміз 2003 жылғы халыққа арнаған
Жолдауында халқымыздың санын 2015 жылы 20 млн. ға жеткізу керек деп еді.
Ол тапсырманы орындауға Үкімет құлық танытып, арнайы бағдарлама түзген
жоқ, қаулы да қабылдамады. Әр бірінші бала үшін кемінде үш айлық есептік
көрсеткіш (а.е.к.) көлемінде ай сайын жәрдемақыы тағайыедау және келесі әр
бала үшін 0,5 а.е.к. көлемінде қосымша жәрдемақы тағайындалу керек.
(Мысалы, 3 балаға 4 а.е.к. яғни 1030х4 =4120 теңге әр балаға, сонда үш
балаға 12360 теңге ) деген ұсынысым тек 2006 жылдың 1 қаңтарынан жүзеге аса
бастағандай болды. Бірақ, жәрдемақының бұл түрі тек тұрмысы нашар
тізімге іліккендерге ғана төленуде. Басқа аналардың титықтап тас кедейге
айналуын күту Үкіметке үлкен сын. Экономиакмыз өркендеп, ТМД-ның алдына
шыққан Қазақстанның жас балалы аналарға толық жағдай жасай алмауы –елдің
атына жараспайдың жағдай. Баланы жарық дүниегше әкелген соң оны қайтып
асыраймын, қайтіп қатардан кем қылмаймын деп ата –анасы уайыммен баланы
өмірге келуін тежемес үшін Үкімет жас балалы отбасыларға оның табысының
мөлшеріне қарамай бірінші баладан бастап 3 а.е.к. көлемінде және 2-3-4-5-ші
балалар үшін ең кемі әр балаға 0,5 а.е.к. қосымша жәрдемақы белгілеп, ол
барлығына тегіс төленсе оның өзі демографиямызға оң септігін тигіген болар
еді. Сонда ата-ана баламды қалай асыраймын деп сары уайымға салынбай,
бірыңғай бала тәрбиесмен айналысар еді, әр отбасының ата-анасын отанын
бүлдіршіндер алақайлап шығар еді.
Халықтың санын арттырудағы ең ықпалды, ең тиімді әдіс халықтың табиғи
өсімі болып табылса керек. Яғни бала тууды басты мәселеге айналып отыр
деген сөз. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевті
былтырғы жылы халқымызға жолдауында айтылғандай елемізде көп балалы оти
басыларға айрықша көңіл бөліне бастады. Осы жолдауға орай және еліміздегі
балалы от басылар берілетін мемлекеттік жәрдем ақылар туралы 2005 жылы 28-
маусымдағы номер 60 заңға сәйкес балалы от басыларға үш түрлі көмек
көрсетеді.
1. Бала тууына байланысты берілетін жәрдем ақы.
2. Бір жасқа дейінгі бала тәрбиелеуіне байланысты берілетін жәрдем ақы.
3. 18 – ге дейінгі берілетін жәрдем ақылар.
Әрине ана мен балаға көрсетіліп отырған қолдау бірдей жемісін бере
қоймауы мүмкін. Дегенмен халықтың алдағы күндерге дегенсенімі көп жағдайды
әсер ететіні даусыз. Қарапайым халық үшін әл-ауқаты жақсарып болашаққа
деген сеніп артып жатса әр бір баланың өсіп өнуіне жағдай туып жатса
әсіресе көп балалы үйден шыққан жас от басылар бала санын көбейтуге қарсты
емес. Бұған Қазақстанның бүгінгі жағдайымен Ел басының жүргізіп отырған
саясаты негіз болмақ.
Биылғы жылдың өзінде ана мен балаға жасала бастаған қамқорлық көңілге
қуаныш орнатқандай. Ең бірінші бала тууына байланысты көрсетілетін көмек 15
айлық есептік көрсеткіш көлемінде болып тұр. 1 айлық есептік көрсеткіш
қазіргі таңда 1030 теңге құрап отырғанын айтсақ жас нәресте дүниеге
келшенде аналар 15450 теңге көлемінде жүргек пұл ала бастады.
3. Нарықтық қатынастар жағдайындағы әйел мен еркектің рөлі
Отбасының қарым-қатынасына, ерлер мен әйелдер арасындағы қарым-
қатынастарға нарық институтының, қоғамдағы әлеуметтік топтардың, әртүрлі
саяси өзгерістердің әсер ететінін байқамауға болмайды. Кейбір өте құнды
әлеуметтік бағыттарға әйелдер мүлде ие бола алмайды. Мысалы, жоғарғы
партиялық және мемлекеттік аппаратта әйелдердің саны шектеулі, жоғарғы
Кеңесте және депутат корпусында да әйелдердің үлес салмағы өте аз. Мынадай
бір цифрларды алайық: 5953 мың мемлекеттік мекеме жетекшілерінің тек 1419
мыңы ғана әйелдер . Керісінше әйелдер елімізде халық шаруашылығында еңбек
ететін жұмысшылар мен қызметкерлердің жартысынан көбін құрайды.
Социологтардың айтуынша, жекелеген әлеуметтік топтарда әйелдердің өмірі,
тіршілігі негізінен күйеуінің кәсіби қызметіне сай өзгеріп отырады.
Әйелдердің отбасы бюджетіне елеулі үлес қосуына лайықты санаулы ғана
мамаңдықтар жиынтығы бар. Ол ең алдымен, басқару жұмысы, ғылыми-
педагогикалық еңбек, еңбектің кооперативтік немесе жекеленген түрлері.
Отбасылық қоғамдағы жаңа жағдайға сай, осы өзгерістерді
асыра мақтау, сірә, дұрыс болмас. Мәселе, тек белгілі бір мәдени
дәстүрлерде ғана емес. Мәселе . қазіргі қоғамда әйел мен еркек
арасында өте күшті әлеуметтік-экономикалық тепе-теңдік
сақталуда.(9)
Біз қазіргі отбасы өзімен өзі қайнап жатқан әлем екендігіне
көніп алдық. Ал, ол болса — көптеген жақсылықтар, қателіктердің жемісі.
Социологтардың басым бөлігі қазіргі қоғамдағы отбасының негізгі қызметі:
дүниеге адам әкелу; әлеуметтендіру, яғни балаларды осы қоғамда өмір сүруге
әзірлеу; экономикалық, яғни балалардың есею деңгеніне дейін көмек беру;
сексуальдық қызмет, яғни қоғамда жыныстық қатынасты реттеу деп
көрсетеді.Қазіргі қоғамдағы отбасылардың осы қызметтерді орындауға жақсы
бейімделгендігінің бірнеше себептері бар. Шын мәнінде, балаларды тәрбиелеу
мықты биологиялық механизмдерге, яғни туыстық байланысқа сүйеніп, дүниеге
адам әкелу жұбайлар арасында қалыпты, тәртіпке келтірілген жыныстық
қатынастар және экономикалық жағынан көмек көрсету балалар тәрбиесі үшін
өте тиімді тәсіл болып отыр.Егер осы проблемаға жоғарыдан қарайтын болсақ,
социология тарапынан бұл еш күмән тудырмайды.Кейбір қоғамда қалыпты отбасы
мүлде болған емес. Этнографтардың зерттеулеріне жүгінсек, кейбір тұрпайы
қоғамдарда, ер адамдардың әскери жанжалға араласқан кездерде отбасынан
үұзақ уакыт ажырап қалғандығынан өзінің қызметін ойдағыдай өтей алмағанына
куә боламыз. Сондықтан адамның дүниеге келуі әртүрлі жолмен жүзеге асты.
Дәлірек айтсақ, жыныстық серіктестік жағынан алғанда әкенің қызметін басқа
ер адамдар атқарды. Соған қарамастан дүниеге адам әкелу тиімді түрде жүзеге
асырылып отырылды. Басқаша жағдайда, жыныстық қатынасты ретке келтіргенге
қарамастан, еркектер өз әйелдеріне жыныстық қажетін өтеу обьектісі ретінде
ғана қарайды. Мұнда ол әкенің қызметі мен әлеуметтік роліне көңіл
бөлмейді. Бұған қосымша тағы да бір таңқаларлық жәйт этнографиялық
материалдарда ананың да өз қызметін (әлеуметтік мәнінде) дұрыс ескермеуі.
Яғни, тек дүниеге сәби әкелумен ғана шектеліп, оны тәрбиелеуді басқа
адамдардың іске асырып отыруы.
Демек, бізге белгілі болған қоғамдардан өзгеше бір
қоғамдарда отбасылық қатынастар адамдар бірлігін қамтамасыз
етуді белгілей алмағандығына көз жеткіземіз.
Басқаша айтқаңда, тарих бізге мынандай мәселені көлденең тартады:
адамдар бір отбасыға жатады, алайда белгілі бір қоғамның
заңдарына сай бір-біріне туыс та болып келмейді. Сондықтан
да бұған біржақты қарап, оны қарапайым түсіндіруге болмайды. (10)
Бүгінгі таңда қазіргі қоғамда отбасындағы маңызды өзгерістердің бірі жұмыс
орны мен тұратын жерінің қашық болуы. Біздің еліміздің көптеген
аймақтарында бұл құбылыс таяу арада ғана, яғни өткен ғасырда немесе біздің
ғасырдың бас кезінде орын алды. Отбасы енді, бұрынғысындай, өндірістік
экономикалық бірлік болудан қалады. Ол тек тұтыну бірлігінің қызметін ғана
сақтап қалады. Бұның салдары тереңде, өйткені өндірістік бірліктің қатал
иерархиясына құрылған отбасы, кейін өндірістік тұрғыда бір-біріне тәуелсіз
отбасыға орын берудің шартты түрде дамыған білім беру жүйесі мен бұқаралық
ақпарат құралдарының дамуы отбасын тәрбие беру және әлеуметтендіру
қызметінен айырды. Шын мәнінде, дәстүрлі ішкі отбасылык білім беру
механизмдері, әсіресе кәсіби білім беру және бүгінгі жалпы мәдени білім
беру мүлде жұмыс атқармай отыр. Балалар білім беру мекемелерінде немесе
бұқаралық ақпарат құралдары арқылы хабарларға өте саналы және кең тұрғыда
ие бола алады. Сөйтіп, отбасы тәрбие беру қызметінен мүлде аластатылады.
Қоғамдық қажеттілікті өтеу, әлеуметтік инфрақұрылымның мемлекеттік
обьектілерінің дамуы отбасын көптеген экономикалық және дене еңбегі
қызметінен босататындығын да ұмытпау керек. Әңгіме әлеуметтік сақтандыру
жүйесі, денсаулық сақтау, дене таныммен қамтамасыз ету жөніңде болып отыр.
Мұның бәрі аса күрделі проблемалармен тоғысатынына қарамастан, бұқаралық
деңгейде осы бір қоғамдық қажетті өтеу мүмкіндіктері тиімділік танытуда.
Қазіргі отбасының сипатын танудағы жемісті әдістерді аса көрнекті
американдық социолог Т.Парсонс қолданған еді. Оның айтуынша, қазіргі
нуклеарлық отбасы (яғни, ата-аналар мен балалардан құрылған) мына-дай
себептер бойынша қазіргі қоғамға сай ыңғайластырылған. Біріншіден, қазіргі
қоғамның экономикалық өмірі дәл осындай кішігірім отбасының болуын қалайды.
Мұндай отбасында, үлкен отбасылармен салы-стырғанда, қайшылықтары көп
жан-жалдардан құтылуға болады. Қалаларда көп ұрпақты үлкен отбасылар аз,
олар көбінесе ауылдарда кездеседі. Енді басқа бір қырынан келгенде,
кішігірім нуклеарлық отбасы не? көшіп-қонуға, өзінің тұрған жерін жедел
ауыстыруға бейім келеді. Яғни, қазіргі экономикалық өмірдің талаптарына
икемделгіш болып алады.
Екіншіден, қазіргі шағын отбасы өмірге жеңіл бейімделіп, отбасылық
және қоғамдық қажеттіліктерден пайда болған қақтығыстарды шешу жолдарын да
жеңіл таба алады. Т.Парсонстын айтуынша, отбасыңда алдын-ала белгіленген
жекелеген құндылықтар үстемдік етеді. Бұл нені білдіреді? Алдын-ала
белгіленген құңдылықтарды айта келе және олардың отбасындағы көзқарасы мен
орнын ескере отырып, біз отбасының кез- келген мүшесі оңда белгілі бір
мәнге ие болады деп ойлаймыз. Өйткені, сәбидің дүниеге келуінен біз әкесі,
анасы немесе баласы, қызы, әпкесі болып отырмыз. Басқаша алғанда, кез-
келген отбасыда жеке және ерекше өлшемдер де қызмет етеді. Әр сәби немесе
ата-ана отбасыда тек қана жай сәби немесе ата-ана ретіңде қарастырылмай,
сонымен бірге, "өзінің" сәбиі, "өзінің" әкесі, "өзінің" шешесі ретінде
қарастырылады.
Бірақ қоғамның ауқымды көзқарасымен қарайтын болсақ, осы "алдын
ала белгіленген рольдер", "жекеленген құндылықтар" ақылға сыймайды. Мысалы,
кәсіби табыс үшін қандай да бір ерекше құндылықтар емес, ең алдымен
кәсіби іскерлік, жігер, мақсат қойғыштық қажет. Оның есесіне
белгілі бір әлеуметтік көзқарас қатаң бақталастықтың нәтижесінде
қалыптасады.
Үлкен, әулетті отбасында, оның үстіне басқа туыстарымен байланыста болуы
өңдіріске кері әсерін тигізіп қызмет тиімділігін кемітеді. Кіші нуклеарлық
отбасында бұған соқтықпаудың екі түрлі мүмкіншілігі бар: біріншіден,
кішігірім нуклеарлық отбасы әр түрлі туысқандық байланыстарды қысқартады.
Екіншіден, мұндай отбасы ішкі отбасылық кеңістікте шектеліп, одан тысқары
экономикалық қызметке араласпайды.
Осының салдарынан белгілі бір моральдық реттеулер, нормалар болғанымен
біздің туыстық байланыстарымыз өз міндетінен айырылады. Басқаша айтқанда,
біз туыстар арасында белгілі бір туыстық формалар қатынасын таңдап аламыз.
Осы пікірлерді, әрине, қазіргі отбасын зерттеу кезіңде ескеру керек.
Билікті социологтар үшін отбасы ішіндегі қызмет қалай
жіктелетіндігі аса маңызды мәселе. Онда жүргізудің
белгілі бір теңсіздігі бар. Отбасы мәселесін көпшілік жағдайда ер
адамдар дербес шешеді. Әйелдерімен ақылдасса да, соңғы сөз бәрібір ерлер
жағында болады. Ал батыс социологтарының
мәліметтеріне жүінсек, ой еңбегімен айналысатын адамдардың отбасыларыңда
әйелдер көбіне ерекше еркіндікке ие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz