Жас балардағы СПИД проблемасы тек
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ 1
I СПИД ХХ - ХХІ ҒАСЫР ІНДЕТІ 4
1.1 Кең таралған дерт – СПИД-ке әлеуметтік талдау 4
1.2 СПИД ауруына қарсы күрес ұйымдастыру және осы саладағы халықаралық
әлеуметтік қарым – қатынастар. 17
II СПИД АУРУЫНА ШАЛДЫҚҚАНДАРҒА ӘЛЕУМЕТТІК САРАПТАМА ЖАСАУ 24
2.1 Әлемдегі СПИД ауруына шалдыққандарға әлеуметтік жұмыстың жасалуы 24
2.2 Қазақстан Республикасында СПИД індетіне шалдыққандарға әлеуметтік
көмектің жасалуы 32
ҚОРЫТЫНДЫ 41
ҚОСЫМША МАТЕРИАЛДАР 44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
КІРІСПЕ
Соңғы жылдары жер шары халықтарының назары ХХ ғасыр обасы аталған
ЖҚТБ (жұқтырылған қорғаныш талшығының белгісі) (СПИД) дертіне аууда.
Қазірдің өзінде млн-даған адамдардың өмірін жойған осы бір қатерлі ауру
жайында жұмыр жердің түпкір – түпкірінде күн сайын хабар бермей отырған
бірде – бір газет, журнал, теледидар немесе радио торабы жоқ. Бұл дерттің
қара бұлты бүкіл жер шарын басып келеді. Сондықтан да осы аурудың алғашқы
және негізгі белгілері, одан сақтану жолдары, аурудың алдын алу және емделу
тәсілдері сияқты мәселелер барша жұртты мазалап, ойландырып, толғандыруда.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтеріне жүгінсек, қазір
әлемде соңы СПИД – ке шалдықтыратын ВИЧ (АҚТҚ – адамның қорғаныш
тапшылығының қоздырғышы) инфекциясын жұқтырғандардың саны 50 млн-нан асып
кеткен. Оның ішінде шамамен 3,5 млн-ы балалар. Алайда, барлық ВИЧ
инфекциясын жұқтырғандардың тең жарымы 15 – 30 жас аралығында жігіттер мен
қыздар. Осы мекеме мен БҰҰ – ның ЮНЭЙДС біріккен бағдарламасы
сарапшыларының айтуынша щамамен 14 мың адам аталмыш ауруды жұқтырады екен.
СПИД – бұл жерде пайда болатын иммунды жетіспеушілік. Ал ВИЧ
инфекциясы СПИД – қа шалдығудың соңғы сатысы. Адам ағзасында пайда болған
қоздырғыш иммундық жүйенің маңызды клеткалары – лимфоциттерді (оларды Т4
халпер деп атайды) жояды. Кез – келген адамның қанындағы бір текше
миллиметрде 800-ден 1200-ге дейін лимфоциттер болады. Егер бұл клеткалардың
саны 500-ге төмендесе, ондайда адам әртүрлі қоздырғыш, микробтар алдында
дәрменсіздік танытады. ВИЧ көп жылдар бойы адам ағзасында өмір сүріп, оның
алғашқы белгілері пайда болғанша басқа адамға жұғуы мүмкін. Көптеген
бозбалалар мен бойжеткендер СПИД-ты жұқтыру қаупі өз басына төнеді деп
ойламайды. Тіпті үлкендер де өз бойынан емі жоқ ауру белгілері табылғанша
қаннан – қаперсіз жүрген. Жеткіншек шағында олардың қаншасы ВИЧ иныекциясын
жұқтырғаны белгісіз. Себебі, қоздырғыш белгісі адам бойынан табылғаннан
бастап ауру дамығанша 10 және одан да көп жылдар өтуі ықтимал. Қазірдің
өзінде „ғасыр дерті” 16,3 млн. адамның өмірін „үзді”.
СПИД – адамзат алдында тұрған жаңа және қиын проблема. Ол – тек
медициналық қана емес, әлеуметтік проблема. Оның қаупін көтермелеудің
қажеті жоқ, алайда, төмендету де орынсыз. Сондықтан, осы аурумен күреске
барлық ғылыми күшті жұмылдыру керек және халықаралық қатынасты тығыз
жүргізу қажет. Бұл – СПИД – ке қарсы қолданылатын дәріні және вакцинаны
жасауды тездетудің бірден – бір жолы.
Зерттелу дәрежесі: СПИД ауруының зерттелу дәрежесі жайындағы проблемаға
қатысты үлес қосқан шетел ғалымдарының ішінде француз ғалымы Л. Монтанье.
Сонымен қатар АҚШ пен Еуропа және Азиядағы көптеген ғалымдар емі табылмаған
бұл дертке қарсы көп еңбектер жасалуда. Айта кететін жәйт Қазақстандық
қоғамдық ұйымдардың үлесі де өте зор.
Зерттеу жұмысымыздың өзектілігі: Қандай қоғамда болмасын адамдардың
әлеуметтік жағдайын жақсартып, қамын жасағанда ғана, сол қоғамның дамуы
орнықты сипатқа ие болады.
Осы ретте әлеуметтік жұмыстың теориясына тоқтала келіп, негізгі
концепциялары мен категорияларына түсінік береді. Сондай - ақ әлеуметтік
қызмет көрсетудің дамуының тарихи кезеңдерін, ондағы қабылданған заңдар
жүйесі мен қалыптасқан әлеуметтік қайырымдылық ұйымдардың және олардың
бағдарламаларын атап өтеді. Ал, әлеуметтік жұмыстың негізгі айналысатын
проблемалары және көрсетілетін әлеуметтік қызмет түрлерімен таныстырып
өтеді.
Әлеуметтік жұмыс саласы бойынша енді ғана дамып келе жатқан біздің
еліміз үшін, қажетті тұстары мен тәжірибелік көрсеткіштері бар екендігін
айтуымыз керек.
Зерттеу жұмысымыздың мақсаты мен міндеті.
Зерттеу жұмысымыздың негізгі мақсаты – СПИД ауруына шалдыққандармен
әлеуметтік жұмыстың Қазақстан Республикасында және басқа да Европа
елдеріндегі әлеуметтік қызмет көрсету жүйесінің даму тарихы мен ондағы
негізгі ұйымдарды және олардың бағдарламалары мен ережелерін таныстыру.
Сонымен бірге, бұл жұмыста СПИД ауруы қандай жолмен таралуда, осы тұрғыда
қиын проблемаларды жан - жақты талқылап, баяндайды.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері мен БҰҰ – ның
әлеуметтік жұмыс арқылы жүргізген мәліметірі бойынша әлемде қазір СПИД
ауруына талдаулар жасай отырып, сараптама жасау. Осы мақсатқа жету жолында
зерттеу жұмысымыздың алдына мынадай міндеттер қойылды:
- СПИД-ке әлеуметтік тұрғыдан талдау жасау;
- СПИД ауруына қарсы күрес ұйымдастыру және алдын алу жолдары;
- Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтеріне жүгіне отырып
диаграммалық кестелер жасау;
- Әлемдегі және Қазақстан Республикасындағы СПИД дертіне
шалдыққандарға әлеуметтік көмектің жасалуын ашып көрсету.
Зерттеу жұмысымның жаңалығы.
Жасалған әлеуметтік жұмыстарға қарайсақ, СПИД дертіне шалдыққандардың
ішінде әйелдер мен ерлер, байлар мен кедейлер, жастар мен егде тартқандар,
терісінің түсі де әртүрлі адамдар бар. СПИД-ке әзірше дауа жоқ болып отыр,
бір ғана жол бар – ол СПИД ауруының алдын алу.
Зерттеген бітіру жұмыстың ғылыми жаңалығы – Дүниежүзілік денсаулық
сақтау ұйымыны мен Қазақстан Денсаулық сақтау министрлігі таратқан
мәліметтерге жүгіне отырып әлеуметтік талдаудың және сараптамалардың
жасалуында.
Диплом жұмысының құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қосымша қолданылған метериалдардан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I СПИД ХХ - ХХІ ҒАСЫР ІНДЕТІ
1.1 Кең таралған дерт – СПИД-ке әлеуметтік талдау
Дүениежүзілік Денсаулық сақтау ұйымы өкілінің 1989 жылғы 5
қаңтарындағы хабарында жер жүзінде 1988 жылдың 31 желтоқсанына дейін СПИД
ауруы 142 елде тіркелгені айтылған. Оларда 132976 ауру болды. Ал,, тоғыз
айдан кейін, 1989 жылдың 4 қазанда бұл сырқат жер шарының 152 мемлекетінде
табылып, оларда ауру саны 177965 – ке жетті. Дәл қазір бұл аурудың
эпидемиядан (жұқпалы аурудың бір құрлық ішінде таралуы) пандемияға
(жұқпалы) аурудың жер шарындағы барлық құрлықтарға таралғанын барша жұрт
біледі. Айта кету керек. Дүниежүзілік Денсаулық сақтау ұйымы аурудың анық
түрін ғана тіркейді. Соның өзінде де ауру саны жөніндегі анық мағлұматтар
тек қана Америка Құрама Штаттары мен Батыс Еуропа мемлекеттерінен алынады.
Басқа елдерде, әсіресе, жаңадан дамып келе жатқан мемлекеттерде СПИД – пен
ауырғандарды толық тіркеу мүмкіншілігі төмен болып отыр. Ал, кей елдерде
„”туристер келуі азайып кете ме” деген ағат түсінік салдарынан СПИД – пен
ауырғандар санын төмендетіп көрсету де орын алып келеді. Мысалы: көптеген
мемлекеттер, әсіресе, Африка регионындағы елдер жоғарыда аталған ұйымға
анықтама деректі соңғы рет 1987 жылдың шілде – желтоқсан айларында ғана
берген. Сол сияқты дүниежүзі халықтарының басым көпшілігі тұратын Азия
құрлығында 1988 жылдың 1 маусымындағы мағлұмат бойынша бар жоғы 254 СПИД -
ке шалдыққан ауру бар екені тіркелген.
Соңғы деректерге қарағанда, СПИД – пен ауырғандардың саны АҚШ – та –
100885 адамға, ал Еуропада 15414 адамға жеткен.
СПИД ауруының эпидемиясын зерттеуде басты көңіл аударатын нәрсе –
СПИД ауруын жұқтырғандар немесе оның вирусын тасымалдаушылар саны. Себебі,
Дүниежүзілік Денсаулық сақтау ұйымының белгілі маманы Джонатан Манның
ойынша дәл қазір жер жүзінде СПИД вирусымен зақымданғандар саны 5 – 10
миллионға жетті. Таяудағы 5 жыл ішінде осылардың 10 – 30 проценті ауырады.
Басқаша айтқанда бұл жаңадан 500 мыңнан 3 миллионға дейін ауру қосылады
деген сөз.
Келтірілген мәліметтер СПИД – пен ауырғандардың шын санын ешкім анық
білмейтінін көрсетеді. Сондықтан да болар, көптеген ғалымдар алға қойған
медициналық, әлеуметтік және экономикалық проблемаларға орай СПИД
пандемиясын тек ядролық апатпен салыстырады.
АҚШ – тың ауруды бақылайтын Ұлттық орталығының өкілі доктор Карранның
болжамы бойынша, 1991 жылы СПИД ауруы АҚШ – та бақытсыз, тосын жағдайлардан
болатын өлімнен кейін екінші орынға шығады. Осы уақыт ішінде АҚШ – та СПИД
– тен өлгендер саны 179 мыңға, ал әр жыл сайын өлетіндер саны 54 мыңға
жетпек. Осы ауруға қарсы күресті ұйымдастыру үшін мемлекет жылына 66
миллиард доллар жұмсауы керек екен.
Жапонияда 1989 жылдың тамыз айының аяғында берілген статистикалық
деректерге қарағанда, СПИД ауруына ұшыраған 106 адам тіркелген, оның 63 – і
қаза болған. СПИД вирусымен зардапталғандар саны 7 мыңнан асады және ол
өсіп келеді. ХХ ғасыр обасының көбею және тарау жылдамдығы Жапония үкіметі
басшыларын алаңдатуда. Олар ауруға қарсы күрес программасын қабылдауға
мәжбүр болды. Бұл бағдарлама бойынша жергілікті үкімет өкілдері қажет деп
тапса, ауру таратушыларды тексеруден өткізуге, еріксіз жіберуге құқысы бар.
Шет елдерден, олардың ішінде АҚШ – тан келгендерді міндетті түрде
тексеруден өткізу қажеттігі жайлы үкімет шешім қабылдады. Себебі, СПИД
ауруын Жапонияға таратушылардың басым көпшілігі американдықтар деп
есептеледі. Осы заңға сәйкес тексеруден бас тартқан азаматтарға 100 мың
иенге дейін айып салуға болады. Медицина қызметкерлері тиісті органдарға
қанынан СПИД вирусы табылған адамдар жайлы хабар беріп отыруға міндетті.
Сол сияқты медицина қызметкерлері мен өкімет өкілдері СПИД – пен ауырғандар
жайлы мәлімдеттерді жария етпей, құпия сақтауы тиіс. Егер бұл шарт бұзылса,
олар заң бойынша 300 мың иенге дейін айып төлейді немесе бір жылға дейін
бас бостандығынан айырылады.
Дүниежүзілік Денсаулық сақтау ұйымының хабарына қарағанда, соңғы
уақытта Франция СПИД – пен ауырғандар саны бойынша АҚШ пен Швейцариядан
кейінгі үшінші орынға шығып (7149 адам) отыр. Осыған байланысты Францияда
1988 жылы СПИД ауруына қарсы күреске 930 миллион франк бөлінді.
1988 жылғы наурыз айының соңында Мысырдың денсаулық сақтау органдары
өз елінде СПИД – пен ауырған 36 адамның тіркелгенін хабарлады. Олардың 20 –
сы – шет елдік, ал 16 – сы – СПИД – пен шет елдерде зардапталған мысырлық
азаматтар.
Заир үкіметі барген статистикалық деректер бойынша мемлекет астанасы
Киншаса қаласында СПИД – пен ауырған 400, оның вирусымен зардапталған 300
мыңға жуық адам бар екен. Осыған қарағанда Заир мемлекеті орталық Африка
мемлекеттер арасында СПИД ауруы өте кең тараған мемлекет болып отыр.
Сондықтан да СПИД – ке қарсы күреске бұл елде басқаларға қарағанда әлде
қайда көп көңіл бөлінуде.
Заир мемлекетінің ауылды жерлерінде СПИД вирусын тасымалдаушылар саны
қалалардағыдан аздау көрінеді. Сол себепті, Заир Денсаулық сақтау және
әлеуметтік істер министрі Игандау Кабейя Киншаса қаласы тұрғындарының 8 -
10 проценті, ал елдің Лумумбаши, Колвези, Кисангани сияқты басты
қалаларында осыған таяу СПИД вирусын тасымалдаушылардың барлығын айта
келіп, СПИД ауруы қалаларда үлкен проблемаға айналғанын атап көрсеткен еді
1.
Батыстағы көптеген мемлекеттерде СПИД ауруымен жиі ауыратын „қауіпті
топқа” нашақорлар мен гомосексуалистер, ал Заирда жезөкшелер, туберкулезбен
және безгекпен ауыратындар жатады екен.
Болашақ бағдарлауларға қарағанда, Заирда жыл сайын 1 – 3 процентке
дейін азаматтар аурудың вирусын тасымалдаушылар қатарына қосылмақ.
Қазіргі кезде социалистік мемлекеттердің көпшілігі СПИД ауруы әзірге
көп тарамаған мемлекеттер қатарына жатады. Бұл мемлекеттерге СПИД көбінесе
шет елдерден келген азаматтар арқылы тарауда.
Еуропадағы социалистік мемлекеттер СПИД ауруымен күрес жүргізудің
қажеттігін бір уақытта түсініп, алғашқы шараларды іске асыра бастады.
Әрине, бұл күресті ұйымдастыруды әр мемлекет өзінің экономикалық,
медициналық және емдеу – профилактикалық мүмкіндіктеріне сай жүргізуде.
Болгарияда СПИД – ке қарсы бағытталған күрес 1983 жылдан басталды.
Қазір 300 мыңға жуық болгарлық және шет елдік азаматтар арнаулы тексеруден
өткізілді. Олардың арасында ең алдымен тексерілгендер – қан тапсырушы
донорлар, үйленгендер, кейбір екі қабат әйелдер және 8 мыңға таяу
жезөкшелер, нашақорлар мен гомосексуалистер. Елде СПИД вирусын анықтауға
бағытталған 46 лабароториялар арқылы апта сайын 20 мыңға дейін адамдар
тексеруден өтуде. СПИД – пен ауырғандарды елге өткізбеу үшін Болгарияның
барлық шекаралық пункттерінде арнаулы медициналық қызмет ұйымдастырылған.
Осы тексерулер арқасында елде СПИД вирусын тасымалдаушы болгарлық – 50, шет
елдік – 50 азаматтың бар екені анықталды. 1986 жылы Болгарияда СПИД – тен
бір адам қаза болды.
СПИД – ке қарсы көптеген шаралар Германияда да іске асуда. Қысқа
уақыт ішінде елдегі қан тапсырушы донорлар, жиылған қан мен қан
препараттары түгелімен лабораториялық тексеруден өткізілді.
Өзінің СПИД – пен ауыратынын жасырушылар Германияда заң жүзінде
айыпты деп танылады. Заң бойынша СПИД – пен ауырғандар жайлы мәліметтер
тиісті органдарға міндетті түрде хабарланады, ал ауырғандар емделеді. Қажет
болса, өз аты – жөнін айтпай анонимді (жасырын) түрде лабораториялық
тексеруден өтуге жағдай жасалады. Осындай кең жүргізілген шаралар арқасында
Германияда СПИД ауруы онша кең өріс алмай келеді. 1988 жылы СПИД вирусын 80
адам ғана тасымалдайтыны тіркелді, оның 45 – і Германияда тұратын шет
елдіктер. Аурудың анық түрі төрт адамнан табылған, оның екеуі қайтыс болды.
СПИД – қарсы жан – жақты күрес Польшада да жүргізілуде. Қазіргі
уақытқа дейін лабоаториялық бақылаудан 500 мыңға жуық азаматтар өткізілді.
Ең алдымен тексеруден өткізілгендер шет елдік студенттер және СПИД көп
тараған шет елдерде жұмыс істеп келген поляк азаматтары.
Қытай халық Республикасында СПИД – ке қарсы күрестің басты бағыты –
оны өз шекарасынан өткізбеу Елде бар жоғы төрт азаматтан СПИД вирусы
табылған, олардың бәрі шет елде жүргенде зардапталған деп есептеледі.
Гемофилиямен (қан ұю) ауырған біраз азаматтар шет елдерден әкелінген СПИД
вирусы бар қан препараттарын құю арқылы ауырған. Сондықтан қазір Қытайда
шет елден қан сатып алуға тыйым салынды және осы жайлы арнаулы заң
қабылданды.
Будапештте өткен пресс – конференцияда (1988) Венгрия Республикасының
әлеуметтік қамсыздандыру және денсаулық сақтау минстірлігінің өкілі елде
СПИД проблемасымен айналысатын арнаулы комиссия құрылғанын атап өтті. Осы
комиссияның хабарынка қарағанда, 1988-жылдың апрель айының соңына дейін
Венгрияда СПИД - пен аурған 11 адам тіркеліп, оның төртеуі қайтыс болды.
СПИД вирусымен зақымданғандар саны 150 - ге жетеді, оның 18 - і шет елдік
азаматтар.
Венгрияда СПИД - тің алдын алу мақсатында жүргізілетін шаралардың ең
бастысы – халық арасында оған қарсы профилактикалық шараларды кең уағыздау.
СПИД вирусы жайлы мағлұматтарды барша жұртқа жеткізу. Сонымен қатар,
елдегі барлық медицина мекемелерінде жиналған қан және қан препараттарын
лабораториялық бақылаудан өткізу қолға алынуда.
Қатерлі СПИД ауруымен күресу мақсатымен Куба астанасы Гавана
қаласының бір ауланында барлық халықты арнаулы тексеруден өткізу басталған.
Тексеруден өту әркімнің өз еркіне байланысты. Дегенмен, Куба медиктері
„барлық адамдардың тексеруден өтуі өздеріне пайдалы” деген ойды түсіндіруге
барлық күш қуатын жұмсауда. Соның арқасында Кубадағы 10 миллион адамның 1
миллион 650 мыңы тексеруден өтті.
Кубаның СПИД жөніндегі Ұлттық комиссиясының 1988 жылғы сәуір айындағы
есебі бойынша, 190 адам СПИД вирусын тасымалдаушы болып есептеледі, 21 адам
СПИД – пен ауырып, 6 адам қаза болған.
Жоғарыда келтірілген деректер АҚШ - пен, кейбір Африка және Европа
елдерімен салыстырғанда социалистік мемлекеттерде СПИД - аурының әлі де
болса онша кең етек ала қоймағанын көрсетеді.
Бұрын бізге беймәлімдеу болып келген жұқпалы дерт, ғасыр тажалы
атанған СПИД туралы әңгіме 1981- жылы АҚШ басылымдарында айтыла бастады.
Содан бері бұл мәселе өршіп, әңгіме тереңдей түспесе, бәсеңсіген емес.
Тіпті ол жыл өткен сайын тойтарыс бермес тажалдығымен үрейлендіре түсуде.
Демек, СПИД „сері” дүние жүзі халықтары арасындағы сергелдеңін тыймай отыр.
Егер БҰҰ - ның мәліметтеріне көз жіберсек, дәл қазіргі кезде 46 милион адам
осы дертке ұшырап, оның 25 милионы қайтыс болған. Бұл қауыпті науқастан
Қазақстанда құры алақан емес. Деректерге қарағанда 2000 - жылмен
салыстырғанда онымен ауратындар саны 2001 жылы 4 есеге көбейген. Аурудың
асқынуы дәрігерлерді ғана емес, жұртшылықты да алаңдатып отыр. Соған
байланысты жыл сайын 1 - желтоқсан СПИД – пен күрестің бүкіл дүниежүзілік
күніне орай айлық жарияланып, әртүлі тақырыпта шаралар ұйымдастылады.
Соның бірі – Алматы қалалық денсаулық сақтау департаменті мен қалалық
СПИД - ке қарсы күрес орталығының ұйымдастырумен жыл сайын өтетін „Ғасыр
дертіне тойтарыс қажет” деген тақырыпта өткен дөңгелек үстел. Онда, СПИД
аурумен күрес мәселесі, өткен жылдың желтоқсан айында қабыданған Қазақстан
Республикасында СПИД - пен күрестің 2001 - 2005 жылдарға арналған
бағдарламасын жүзеге қалай асқандығы мәселесі кеңінен сөз болды. Дөңгелек
үстелге қатысушылар СПИД - тің алдын алу мақсатында жалпы білім беретін
мектептерде кәсіптік және арнаулы орта, жоғары оқу орындары студенттері
арасында СПИД туралы, басқа да жыныс қатынасы мен қан арқылы жұғатын
жұқпалы аурулар туралы әңгімелерді жиі өткізіп тұру, жас ұрпақ санасына
салауатты өмір салтын ұстану қағидаларын кеңірек сіңіру қажеттлігін айтты.
Жалпы, мұндай шаралар белгіленген күндер аясында ғана емес, жоспарлы түрде
ай сайын өткізілсе деген ұсыныстар айтылды.
СПИД - туралы мағұлматтар біздің азаматтар құлағына жағымсыз естілуі
де мүмкін. Дегенмен, тоқырау кезеңінде көптеген жылдар бойында кейбір
проблемалар жоққа саналып, айтылмай немесе проблемалар деңгейі кішірейтіліп
келгені мәлім. Бірақ бүгінде эпидемиялық салауаттылық елімізде
алаңдатушылық туғызуда. Индустуриясы дамыған елдер арасында жалпы жұқпалы
аурулар саны жағынан Кеңес Үкіметі кезінде көш бастап келген. Әрине, бұл
тоқырау жылдарының жемісі екені белгілі. Сондықтан да өте қатерлі СПИД
ауруына байланысты да „осы қайғылы статистика қайталанбас па екен?„ деген
ой еліміздегі әр азаматқа терең ой салуы да заңдылық. Міне, осы СПИД
ауыруының кең таралуына жол бермеу үшін біздің елімізде не істеліп жатыр,
қандай маңызды шаралар іске асырылуда, осыған қысқаша тоқталайық.
Кеңес Үкіметі кезінде сыртқы істер минстрлігінің хабарлама
бақармасының бастығы Г.И. Герасимовтың айтқанындай, 1988 жыдың аяғына
шейін Кеңес Үкіметінде 17 милионнан астам адам тексеруден өткен. Осының
нәтижесінде елімізде 112 кеңестік, 343 шет елдік СПИД вирусын тасымалдаушы
азматтардың барлығы анықталды. 1989 жылы қыркүйек айының аяғында советтік
вирус тасымалдаушылар саны 338 - ге жеткен. Шет елдік азаматтардың басым
көпшілігі өз елдеріне қайтарылған. СПИД - пен анық ауратындар - 15, оның
10 – ы қаза болған.
Кеңес Үкіметі кезіндегі азаматтар арасында СПИД вирусын тасымалдаушы
ең алғашқы адам 1986 жылдың наурыз айында табылған. Ал, СПИД - пен анық
ауыратын алғашқы науқас 1987 жылдың 12 наурызында анықталды.
СПИД ауруы жер жүзінің әр территориясында және әрбір халық топтары
арасында әртүрлі жолдармен таралған.
АҚШ, Батыс Еуропа, Канада, Латын Америкасы, Австралия және Жаңа
Зеландия мемлекеттерінде бұл аурумен негізінен ауратындар гомосексуалистер
(бір жыныстағы адамдардың табиғи заңынан тысқары жыныстық қатынасы).
Олардың үлесінде СПИД – пен ауырғандардың 75 проценті, нашақорлар үлесіне –
15-20 проценті, қан құю арқылы жұқтырғандар үлесіне – 1 проценті тиеді.
Дегенмен, аурудың таралу жолдарын нақты анықтау мүмкін емес.
Әр топта СПИД дертінің осылай таралуы – мемлекет аралық қатынастарға
ғана байланысты емес, Батыс елдерінде әсіресе АҚШ-та кең тараған „сексуалды
революцияның” нәтижесі. „Адамның бас бостандығы” деген көпірме сөзден
көлеңке табатын „сексуалды революция” әдепсіз жыныстық қатынастарға кеңінен
жол ашты. Мысалы 70-ші жылдардың тиісті органдардың рұқсатымен АҚШ-та
ашылған гомосексуалистер клубтарында 5 миллионға жуық мүше болған. Бұл
сияқты жыныстық қатынастар кезінде жыныстық мүшелердің шырышты сілекей
қабығы жиі жараланып, СПИД вирусымен зақымдалған ұрық (шәукет) арқылы ауру
әріптесіне ауысады.
Тазаланбаған шприцтер арқылы норкотик дәрілерді пайдаланатын
нашақорларда СПИД ауруымен тез ауырады.
Америка елдерінде СПИД – пен жыныстық қатынас арқылы еркектермен
әйелдер бірдей ауырады. Оларда босану кезінде аурудың сәбиге өтуі де жиі
орын алған. СПИД ауруының Африканың кең тарауына қала халқының өсуі және
жезөкшеліктің көбеюі себеп болды. Кейбір мемлекетттерде СПИД ауруымен
жезөкшелердің 80 процентке жуығы зақымдалған 2.
Кейдін жыныстық жұқпалы ауруларда әдепсіз жыныстық өмірдің белгісі.
Сондықтан СПИД ауруына жол бермеу үшін жыныстық жұқпалы ауруларымен тек
таяуда ғана ауырғандарды ғана емес, бұрын ауырғандарды да тексеру қажет.
Себебі, олар жыныстық жұқпалы аурулардан айыққанымен, СПИД ауыруының
алғашқы жасырын кезеңінде болуы мүмкін. Олардың сексуалдық әріптестерін де
анықтап тексеруден өткізу керек.
Жезөкшелер, нашақорлар және гомосексуалистер жыныстық жұқпалы
аурулармен ауырмаса да „қатерлі топқа” жататынын жоғарыда атап өттік.
Дегенмен, оларды табу және тексеруден өткізу оңай жұмыс емес.
СПИД дертімен ауыратын жас баплалар мен сәбилер жайына да тоқталып
өту қажет. 1988 жылдың ортасындағы мәлімет бойынша, жер жүзінде СПИД – пен
ауырған немесе оның вирусын тасымалдаушы 13 жасқа дейінгі 1000 – нан аса
бала тіркелген. Олардың көпшілігі СПИД вирусымен зақымдалған жезөкше немесе
нашақор аналардан туылғандығы анықталған. Жас балардағы СПИД проблемасы тек
АҚШ – та ғана емес басқа да елдерде пайда бола бастады. Мысалы, Мексиканың
СПИД – ке қарсы күресетін ұлттық кеңесінің хабарлауы бойынша осы елде 1233
ауру табылған. Олардың 7 роценті 15 жасқа дейінгі балалар. 1987 жылдың 1-ші
қыркүйегіндегі дерек бойынша Еуропаның 16 мемлекетінде СПИД-пен ауырған 206
бала тіркелген. Олардың 30 процентінің СПИД – пен ауру себебі – қан құюдан
екені белгілі болды. Бұл балалардың басым көпшілігі Францияда тұрады.
1989 жылдың қаңтар айының соңғы күндері Қалмақстанның Элиста
қаласында бір мезгілде СПИД вирусын тасымалдаушы 32 адам анықталды. Олардың
27 – сі 2 жасқа дайінгі сәбилер екендігі туралы хабар бүкіл әлемге үрей
әкелді. Олардың қатарына екі аптадан кейін 4 нәресте, екі ересек адам
қосылды. Бұл балалар 1988 жылғы қараша және 1989 жылдың қаңтар айлар
арасында республикалық балалар ауруханасымен республикалық жұқпалы аурулар
ауруханасының жас сәбилер бөлімшесінде емделген.
Сонымен, АҚШ пен Еуропада гомосексуалистер, ал Африка елдерінде
гетеросексуалистер СПИД – пен жиі ауырады. Бұл не, аурудың екі түрі
нәсілдік ерекшеліктерге байланысты ме? Әрине, олай емес. Көптеген
тәжірбиелі мамандардың болжамы бойынша АҚШ пен Еуропада таяу жылдары СПИД –
пен аурудың түрі өзгермек. Себебі, вирус бір жабық шеңбер ішінде өмір бойы
жүре алмайды. Қазіргі уақытта гомосексуалистердің 50 проценті СПИД
вирусымен зақымдалған, ал гомосексуалист еркектердің 30 проценті әйелдермен
де жыныстық қатынас жасайды. Жезөкшелікпен айналысатын әйелдердің көпшілігі
нашақорлар. Демек, олар екі жолмен – жыныстық қатынас пен лас шприц арқылы
СПИД ауруын жұқтырады және олардың саны жылдан – жылға өсе бермек. АҚШ пен
Еуропада жұқпалы аурудың тарау механизмінің Африкадағыдан айырмасы жоқ.
Осындай бағыт қазірдің өзінде бірте – бірте айқындалып келеді 3.
Шешімін таба алмай, қат – қабат мәселелер жағадан алып отырған осынау
қиын заманда ғасырлар тоғысында өзін танытқан және ХХІ ғасырға бірге аяқ
басқан жүре пайда болған иммунитет тапшылығының белгілері (ЖПБИТБ, яғни
СПИД) дерті күннен күнге аяқтан шалуда.
Бұдан 21 жыл бұрын анықтала бастаған ЖПБИТБ бүгінде адамзат бұрын –
соңды білмеген өлімге апарып соқтыратын ең қатерлі дертке және әлемдік зор
індетке айналып отыр.
БҰҰ – ның АИТВЖПБИТБ (яғни, ВИЧСПИД) бойынша Біріккен Бағдарламасы
(ЮНЭЙДС) байланысты осы ұйымның және ДДСҰ – ның (Дүниежүзілік денсаулық
сақтау ұйымы) қолдауымен жыл сайын әлемдік деңгейде АИТВ (адамның иммунитет
тапшылығы вирусы, яғни ВИЧ) эпидемиясына байланысты белгілі бір тақырыпта
СПИД-қа қарсы күрес науқаны жүргізіледі.
Жыл бойы өткізілетін бұл науқан БҰҰ – ның Дүниежүзілік денсаулық
сақтау ұйымының шешімімен 1988 жылдан бастап аталып жатқан 1-ші желтоқсан –
Бүкіл әлемдік СПИД-ке қарсы күрес күніне байланысты өткізілетін шаралармен
жинақтап қорытындыланады.
Науқанның мақсаты – дүниежүзі халықтарының және қоғамдарының назарын
әлемдік сипат алған ВИЧ және СПИД эпидемиясына аудару және бүкіл елдерде
жасалынып жатқан оған қарсы күресті шапшаңдату әрі күшейту Дүниежүзі
бойынша ВИЧ жұқпасына байланысты мәліметтерді бере отырып, әлем халықтарын
ашық диалогқа, оның таралуына себепкер болатын жайттармен және зиянды
әдеттермен күресуге шақыру.
Алғаш рет 1988 жылы бұл науқан „Білімсіздіктен өлмеңіздер” деген
ұранмен, ал кейінгілері – „Әрекет етудің уақыты таяды”, „СПИД-ке қарсы
күресте күштерімізді біріктірейік”, „СПИД және отбасы”, „Тыңдай, үйрене
өмір сүрейік”, „СПИД және балалар”, „СПИД және әйелдер”, „Жастар бүкіл
әлемдік СПИД-қа қарсы күрес компаниясымен бірге”, „Ерлер: көп нәрсе
сіздерге байланысты” тақырыптарында өтсе, 2001 жылғы науқан „Мен бұл
мәселеге немқұрайлы емеспін, ал сен ше...?” деген атпен өткізілді.
Шынында да бұл мәселеге ешкім де немқұрайлы болуға тиіс емес. Өйткені
ВИЧСПИД эпидемиясы әлем бойынша қауіпті жағдай, яғни әлемдік дағдарыс
туғызды. Сондықтан оған қарсы тек әлемдік деңгейде ұйымдасқан іс – қимыл
қажет 4.
Эпидемия басталғаннан бері әлем бойынша 60 млн адам осы вируспен
жарақаттанды. Бүгінде ВИЧСПИД Сахарадан оңтүстікке қарай орналасқан Африка
елдеріндегі өлім себептерінің біріне айналып отыр. Әлем бойынша бұл дерт
өлім себептерінің ішінде 4-ші орын алады. Дамушы елдерде жаңадан тіркеліп
жатқан вирус жұққандардың көбі ересектер қауымының кіші жас тобындағылары,
оның ішінде әсіресе жас әйелдер арасында тіркелуде. Бүгінгі таңда әлем
бойынша ВИЧСПИД – пен өмір сүріп жатқан адамдардың 13 - нен астамы 15 –
24 жас аралығындағылар. Олардың көбі өздерінің осы вируспен
жарақаттанғандықтарын білмейді (сезбейді). Жер бетінде миллиондаған адамдар
ВИЧ жайлы мағлұматтарды өте аз біледі, не тіптен білмейді. Ал бұл жағдай
олардың осы вируспен қорғауына тосқауыл болуда. ЮНЭЙДС және Дүниежүзілік
денсаулық сақтау ұйымының ВИЧСПИД эпидемиясы бойынша 2001 жылдың желтоқсан
айына берген әлемдік ресми деректері төменде қосымша кестеде көрсетілген.
(Қосымша 5)
ВИЧСПИД эпидемиясының әлем аймақтары бойынша таралу ерекшеліктеріне
және 2001 жылдың желтоқсанына дейінгі санағына (есебіне) тоқталайық.
Бүгінде әлем бойынша ВИЧ жұққандар мен СПИД ауруларының ресми тіркелген
саны 40 млн-ға жеткен болса, олардың басым көпшілігі Сахарадан оңтүстікке
қарай орналасқан Африка елдерінде және олардың саны – 28,1 млн. Одан
кейінгі орындарда: Оңтүстік және Оңтүстік – Шығыс Азия елдері – 6,1 млн,
Латын Америкасы – 1,4 млн, Шығыс Азия және Тынық мұхит аймағы – 1 млн,
Батыс Еуропа – 560000, Солтүстік Африка және Таяу Шығыс – 440000, Кариб
бассейні – 420000, Австралия және Жаңа Зеландия – 15000.
ТМД елдері (оның ішінде ҚР) кіретін Шығыс Еуропа және Орталық Азия
аймағы ВИЧ жұққандар және СПИД ауруларының саны бойынша өткен жылмен
салыстырғанда 700000-ға өсіп, барлығы 1 млн-ға жетіп отыр.
Егер бұл аймақта басқа да жыныстық қатынас арқылы берілетін аурулар
деңгейінің және жастар арасында нашаны қантамырлары арқылы пайдаланудың
таралуын ескеретін болсақ, соларға байланысты болатын (сол жайттармен және
зиянды әдістермен тікелей байланысты), ВИЧСПИД эпидемиясының жақын арада
күрт өсетіндігінде күмән жоқ.
Бүгінде Ресей Федерациясында ВИЧ жұқпасының жаңа сандары күн санап
қосылып, соңғы кезеңде (яғни, 1998 жылдан бастап, жыл сайын 2 есе өсуде
және 2001 жылдың маусым айында олардың саны 129000 асты. Одан кейінгі
орынды Украина, Беларусь және тағы басқа елдер.
Нашаны қантамырлары арқылы пайдаланушылар арасында тіркеліп жатқан
ВИЧ жұқпасының ошақтары көптеген Орталық Азия елдерінде, оның ішінде
Қазақстанда, соңғы жылдары Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстанда да
тіркелуде.
Еліміз бойынша 2001 жылдың тек желтоқсан айында 82 ВИЧ тасушылар және
7 СПИД аурулары, ал 2001 жылдың өзінде 1175 ВИЧ жұққандар және 20 СПИД
аурулары қосылып, 1987 ВИЧ – жұққандар және 57 СПИД ауруларына жетті.
Эпидемия басталғаннан бері еліміз бойынша 44 адам осы дерттен мерт
болды, оның біреуі жас бала.
Бұл дерт бойынша Қарағанды, Павлодар облыстарыэпидемия ошақтарына
айналып отыр жәнеоларда тіркелген адамдар саны, тиісінше 1100:531 (1100-де
531). Аталмыш дертпен тіркелген адамдар саны бойынша келесі орындарды
Оңтүстік Қазақстан (259), Қостанай (122), Батыс Қазақстан (114), Алматы
(92), Шығыс Қазақстан (81) және басқалары алады 5.
Қазақстан Республикасы басқа да ТМД елдеріндегідей ВИЧ жұққандардың
басым көпшілігі нашаны қантамырлары арқылы пайдаланушылар және олардың саны
2191 (яғни тіркелген барлық ВИЧ жұққандар санының 87% құрайды).
Ал вирустың басқа таралу жолдарына тоқталатын болсақ, келесі сандық
мәліметтерді келтіруге болады: яғни гереросексуалды жыныстық жолмен 169
(6,7%), гомо және бисексуалды жолмен – 10 (0,4%), емхана ішілік жолмен – 3
(0,1%), анықталмаған жолдармен – 143 (5,6%).
Жас ерекшеліктері бойынша алсақ, 2522 ВИЧ жұққандардың басым
көпшілігі яғни 321 (12,7%) – 15 пен 19 жас, 1415 ( 56,1%) 20 мен 29 жас,
549 (21,8%) – 30 бен 39 жас аралығындағылар.
ВИЧ жұққандарды (яғни вирус тасушыларды) әлеуметтік ерекшеліктері
бойынша топтасақ; жұмыссыздар – 1914 (75,8%), жұмысшылар – 314 (12,5%), шет
ел азаматтары – 144 (5,7%), қызметкерлер – 20 (0,8%), зейнеткерлер – 4
(0,2%), оқу жасына дейінгі бала бақшасына қатыспайтын балалар – 4 (0,2%),
мектепке қатысатын оқушылар – 20 (0,8%), мектепке қатыспайтын балалар – 16
(0,6%), орта кәсіптік оқу орындарының оқушылары және ЖОО студенттері – 43
(1,7%), белгісіз -14 (1,6%) болып отыр. Осы кезең ішінде ВИЧ тасушы 54 аяғы
ауыр әйел тіркеліп, олардан 27 вирус жұқтырған жас нәрестелер туған.
Елімізде Ішкі істер министірлігі тарапынан (яғни бас бостандықтарынан
айырылғандар арасынан) анықталған ВИЧ жұққандар саны 739 және олардың басым
көпшілігі індет ошақтары бойынша тіркелуде, яғни Қарағанды облысы – 277,
Павлодар облысы – 132, Оңтүстік Қазақстан облысы – 119, Қостанай облысы –
38 және т.б.
Бүгінде Алматы қаласы бойынша 92 вирус жұққандар және СПИД ауруы
тіркеліп отыр. Жоғарыда келтірілген сандық мәліметтер бұл дерттің қоғамның
әр саласын және әр тобын қамтығандығына көз жеткізеді.
СПИД – ке шалдықпас үшін ол ауру жайлы не білу керек? Қандай
әлеуметтік жұмыс жасалу керек?
ВИЧ – тің (адамның иммунитет тапшылығы вирусының) берілуі үш сатыдан
тұрады: жарақаттанған адамнан вирустың бөлінуі (жұқпа көзі), адам ағсазынан
тыс вирустың көшуі (берілу жолы) және вирустың басқа адамның ағзасына енуі
(жұғуы).
ВИЧ жұққан адам ағзасынан вирустың басқа адамды ауруға
шалдықтыратындай мөлшері тек шәупет, әйел жынысы жолдарынан бөлінетін
шырышты сұйықтар, ана сүті және әр түрлі жарақаттану кезінде болатын қан,
сөл және ірің арқылы ғана бөлінеді. Бұл аталған сұйықтықтар СПИД вирусы
өсіп - өнетін жасушалар көп болады.
Қан аралас сілекейде, несепте және басқа да табиғи бөлулерде
(шығындыларда) вирус бөлшектерінің аз ғана мөлшерін табуға болады және бұл
мөлшер сау адамның ВИЧ – пен жарақаттануына жеткіліксіз.
Адамның ВИЧ – пен жарақаттанғандығын вирустың көбеюі қабілетін сақтап
қалуынан білуге болады. Ал вирустың мұндай қабілеті тек вирус жасушаға
кіріп, оның гендік құрылысына енгенде ғана болады. Вирус жасушаның үстінгі
қабатында болатын СД4 (ЦД4) қабылдағышына (рецептрына) жапсырылады. Мұндай
жасушылар қанда, сөлде (лимфа), терінің ең терең қабаттарында, мыйда
болады. Бірақ вирус өз бетімен тінге (ұлпаға) ене алмайды, сондықтан да
адам ағзасы ВИЧ – мен жарақаттануы үшін дененің табиғи бүркеніштерінің
(яғни, терінің, шырышты қабықтардың) жаралануы керек. Осындай жара –
жарақаттар арқылы механикалық факторлардың көмегімен, мысалы, шприцтің
піспесі (инесі) арқылы, вирус адам денесінің ішкі ортасына түседі. Осыған
ұқсас жағдай жыныс қатынасы кезінде жыныс сүшелеріндегі кішігірім жаралар
арқылы да болады. Вирусты ішкі ортаға ендіретін осындай механикалық
факторлар себептері болмаса, адам ВИЧ-пен жарақаттанбайды. Мысалы, қан ағып
тұрған ашық жарадан вирус қан ағымымен жуылып кетеді.
Медицина қызметкерлерінің кесілген жарадан емес, инеден жаралануынан
вирусты жұқтыруы осы себептен болады. Өйткені соңғы жағдайда вирус жұққан
зат (яғни сұйық бөлшектері) адам ағзасында (денедегі жара - жарақатта)
қалып қосды.
Жарасыз дене терісіне вирус жабысатын жасушалар таппай, терінің
қорғаушы қорғаныс заттарының әсерінен бірнеше сағаттан соң өліп қалады. ВИЧ
– тың тұрмыстық жолмен жұқпауы осыдан.
Жарақаттанған теріге, сондай – ақ ауыз бен көздерінің шырышты
қабаттарына вирустың түсуі қауіпті деп есептеледі. Сондықтан ауруханаларда
ВИЧ жұққандарды емдеу кезінде және қанмен жұмыс істегенде медицина
қызметкерлері қолғап, қорғаныш көзілдірігін және блет перде киеді 6.
1.2 СПИД ауруына қарсы күрес ұйымдастыру және осы саладағы халықаралық
әлеуметтік қарым – қатынастар.
Қазірге дейін СПИД – ті емдеудің өте тиімді жолы табылмағанымен, осы
бағыттағы қаурыт жұмыс дүниежүзінің бар құрылықтарында жүріп жатыр. СПИД
вирусының өсіп - өнуін едәуір тежейтін екі дәрі бар (азидотимидин және
ривобирин). Азидотимидин сәл ертеректе қатерлі ісік ауруының алдын алу және
емдеу үшін жасалған еді. Бірақ ол ауруды толық емдемейді және организм
клеткаларына улы әсер етеді. Біздің елде азидотимидин химиялық жолмен
жасалған және СПИД – ті емдеу үшін қолданылады. Мысалы, интерлейкин – 2, Т
– активин, интерферон сияқты дәрілер организмде иммунитетті көтеруге
көмектеседі. СПИД вирусын қан клеткаларынан жою жолы іздестірілуде. Сонымен
қатар, СПИД – пен қосарлана жүретін өкпе қабынуы, Капоши саркомасы және
саңырауқұлақпен (грибки) қоздырылатын аурулар сияқты сырқаттарға қарсы ем
жасалынады. Ем жасау үшін қолданылатын дәрілер әзірге ауру өмірін ұзартуға
себеп болып жүр. Ал, одан құлан – таза жазатын дәрілер әлі табылар емес.
Соңғы кезде ауруды емдеу мақсатымен моноклональды антитела аталатын
преператтар тобын зерттеу ынталы түрде жүргізілуде. Олар СПИД вирусының
клеткаларға кіру мүмкіншілігін тежейді.
„Нойе цайт” газетінде Гумбольдт атындағы Берлин Университетінің
вирусология институтының директоры, профессор Х.А. Розентальдің жариялауына
қарағанда, Германияда фторимидин аталатын препарат жасалған. Ол өз әсеріне
қарағанда, американдық азидотимидинге ұқсайды. Сондай зерттеулер Германия
Ғылым академиясы иммунология институтында да жүргізіліп жатыр.
Сиэтл (АҚШ, Вашингтон штаты) қаласындағы рак ауруын зерттеу
орталығының медицина қызметкерлері австралиялық каштан ағашы тұқымының
емдік әсері бар, оны СПИД – ті емдеу үшін қолдануға болады деп есептейді.
Олардың айтуынша аталған ағаштың тұқымы құрамында СПИД вирусының
организмде өсіп - өнуін тоқтата алатын антибиотик бар екен. Бұл
антибиотиктің мүмкіншілігі Америкада қазір сынақтан өтуде. Осы орталықтың
басшыларының бірі доктор Лэри Рохрсшнайдер, „Егер хайуанаттарға жасалған
тәжірбиелер нәтижесі дұрыс болса, дәрі адамдарға аыналады”, - дейді.
Тель – авив медиуина орталығының маманы доктор Е. Скорник ЮАР – дың
ұлттық вирусология институтымен бірлесе отырып, жұмыртқаның сарысынан
жасалған „АЛ - 721” препаратын тексерумен айналысып жатқанын хабарлайды.
Оның сөзін профессор Барри Схоубта (ЮАР) қастайды. Аталған препарат СПИД
ауруы дамуын тоқтата алады, тіптен одан жазып та жіберуі мүмкін дегенді өз
„жұмысын” қайтадан бастайтын көрінеді.
АҚШ Ғылым академиясы медицина институтының Вашингтонда өткізген
конференциясында америкалық ғалымдар СПИД ауруын әр түрлі дәрілерді бірлесе
қолдану арқылы жазуға болады деген қорытындыға келді. Бірақ олар СПИД – ке
қарсы вакцина табылады дегенге күмәнданады.
Соңғы кездегі хабарлар бойынша азидотимидин (кей мемлекеттердегі оның
аты ретровир) препаратымен 10 мың адам емделуде. Емдеу нәтижелері бойынша
азидотимидинмен емделгендердің – 11, емделмегендердің – 50 проценті қаза
болған.
СПИД – ке қарсы көптеген жаңа препараттар жасалуда. Солардың бірі –
цианодидеоксидитимидин. Бұлардың қатарына дидеоксицитидин де жатады. Соңғы
препарат қазір тәжірбие үстінде.
Алғашқы лабораториялық бақылауларға қарағанда,
цианодидеоксидитимидин СПИД вирусының клеткаларды өлтіруіне жол бермейтін
сияқты 7.
СПИД – бұл жерде пайда болатын иммунды жетіспеушілік. Ал ВИЧ
инфекциясы СПИД – қа шалдығудың соңғы сатысы. Адам ағзасында пайда болған
қоздырғыш иммундық жүйенің маңызды клеткалары – лимфоциттерді (оларды Т4
халпер деп атайды) жояды. Кез – келген адамның қанындағы бір текше
миллиметрде 800-ден 1200-ге дейін лимфоциттер болады. Егер бұл клеткалардың
саны 500-ге төмендесе, ондайда адам әртүрлі қоздырғыш, микробтар алдында
дәрменсіздік танытады. ВИЧ көп жылдар бойы адам ағзасында өмір сүріп, оның
алғашқы белгілері пайда болғанша басқа адамға жұғуы мүмкін. Көптеген
бозбалалар мен бойжеткендер СПИД-ты жұқтыру қаупі өз басына төнеді деп
ойламайды. Тіпті үлкендер де өз бойынан емі жоқ ауру белгілері табылғанша
қаннан – қаперсіз жүрген. Жеткіншек шағында олардың қаншасы ВИЧ иныекциясын
жұқтырғаны белгісіз. Себебі, қоздырғыш белгісі адам бойынан табылғаннан
бастап ауру дамығанша 10 және одан да көп жылдар өтуі ықтимал. Қазірдің
өзінде „ғасыр дерті” 16,3 млн. Адамның өмірін „үзді”. Жасалған әлеуметтік
жұмыстарға қарасақ, олардың ішінде әйелдер мен ерлер, байлар мен кедейлер,
жастар мен егде тартқандар, терісінің түсі де әртүрлі адамдар бар. СПИД-қа
әзірше дауа жоқ болып отыр, бір ғана жол бар – ол СПИД ауруының алдын алу.
Ғалымдар болашақта бұл қатерлі „обаға” қарсы вакцина немесе емдеу тәсілі
табылуы мүмкін деп үміттенуде, бірақ ол үшін көп жылдық зерттеулер жүргізу
қажет 8.
СПИД – жұқпалы әрі қатерлі ауру. Тіпті, оған қарсы қолданылатын
тиімді емдік шаралары болмаса да бұл аурумен күресуге болады және осындай
шараларды ұйымдастыру қажет. Бұл шаралар мемлекеттік көлемде және жеке
адамды қорғау мақсатымен жүргізілуі тиіс.
СПИД ауруының кең таралуына жол бермеу үшін Кеңес Үкіметі кезінде
1987 – 1995 жылдары жүргізілген мемлекеттік бағдарлама қабылданып, іске
асырылған. Ол бағдарламада СПИД-ті анықтау, емдеу, алдын алу және слауатты
өмір салтын уағыздау саласындағы жұмыстар белгіленген. Мысалы, әрбір
республика, облыс орталықтарында, ірі қалаларда СПИД – ті анықтау үшін қан
тексеретін лабораториялар көптеп ашылды. Сонымен қатар біздің елімізде
аурудың тек анық түрлері ғана емес, вирус тасымалдаушылар да тіркелетін
болғандықтан СПИД жайын күнделікті бақылаудан шығармауға болады деген сенім
болды.
СПИД – пен күресте өз жемісін береді десек, тексеруді мұқият
жүргізген жөн. Себебі,
- біріншіден, ауру жасырын кезеңде болуы мүмкін (антитела кейде 3
айға дейін пайда болмайды);
- екіншіден, қазір біздің елімізде СПИД вирусы халық арасында тарай
бастады. Міне, сондықтан халықаралық карантин шаралары вирустың
таралуын тоқтата алмайды, бірақ оны тежеуі мүмкін.
Осы тұрғыдан қарағанда, СПИД – пен күресуде жеке адам профилактикасының
маңызы зор 9.
Жеке адам профилактикасында басты орын санитарлық ағарту жұмыстарына
тиеді. Оған газеттерге мақала жазу, қысқа – қысқа естеліктер шығару,
теледидар мен радио арқылы хабарлар беру, халықтың әрбір тобына санитарлық
тәрбие жүргізуге бағытталған нақты шараларды ұйымдастыру жатады. Бұл топтар
ішінде айрықша көңіл аударуды қажет ететіні – жастар тобы. Яғни, СПИД жайын
сөз қылғанда, қазіргі заман талабын ескере отырып, сексуалдық ынтызарлық
пен махаббаттың, айырмасын жастарға түсіндіру қажет. Осындай ағарту
жұмысына жауапкершілікпен қарау өте маңызды.
СПИД – пен күрестің тиімді болуы үшін уақытылы ауруды анықтау жұмысын
кең көлемде жүргізу керек. Сол себепті бұл аурумен жиі және ертерек ауруға
мүмкіншілігі бар „қауіпті топ” адамдарын тұрақты диспансерлік бақылауға алу
қажет.
СПИД – ке жол бермеу мақсатымен ауруханаларда емделушілердің барлығын
тексеру деген ұсыныстар да түсуде. Әрине, бұл орынды да шығар.
Осындай мақсатпен дәрігерлердің білімін жетілдіретін СПИД – ке
арналған лабораторияларда жұмыс істейтін мамандар даярлауда. Бұндай
лабораторияларды жұмыс істейтін қызметкерлерге қосымша жалақы төленеді.
СПИД пандемиясы уақыт талабына орай ауруды анықтаудың, оның алдын алу
шараларының және емделуге байланысты жүргізілетін медициналық іс -
әрекеттің біразын қайта қарауды талап етеді. Бұлардың қатарына ине салуды
азайту, балаларды вакциналармен егу жоспарын қайта қарау, ауруды анықтау
үшін қансыз тәсілдерді қолдану, барлық мекемелерде бір – ақ рет
пайдаланылатын аспаптарды көбейту сияқты шараларды жатқызуға болады.
1990 жылға дейін ТМД елдерінде СПИД – тің ғылыми проблемаларымен 40 –
қа таяу ғылыми – зерттеу институттары айналысты.
СПИД – пен күресуде халықаралық бірлестіктерсіз табысқа жету қиын
екенін барлық елдер біліп отыр. Сондықтан Дүниежүзілік денсаулық сақтау
ұйымы 1986 жылы қараша айында жер шарында СПИД ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 1
I СПИД ХХ - ХХІ ҒАСЫР ІНДЕТІ 4
1.1 Кең таралған дерт – СПИД-ке әлеуметтік талдау 4
1.2 СПИД ауруына қарсы күрес ұйымдастыру және осы саладағы халықаралық
әлеуметтік қарым – қатынастар. 17
II СПИД АУРУЫНА ШАЛДЫҚҚАНДАРҒА ӘЛЕУМЕТТІК САРАПТАМА ЖАСАУ 24
2.1 Әлемдегі СПИД ауруына шалдыққандарға әлеуметтік жұмыстың жасалуы 24
2.2 Қазақстан Республикасында СПИД індетіне шалдыққандарға әлеуметтік
көмектің жасалуы 32
ҚОРЫТЫНДЫ 41
ҚОСЫМША МАТЕРИАЛДАР 44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
КІРІСПЕ
Соңғы жылдары жер шары халықтарының назары ХХ ғасыр обасы аталған
ЖҚТБ (жұқтырылған қорғаныш талшығының белгісі) (СПИД) дертіне аууда.
Қазірдің өзінде млн-даған адамдардың өмірін жойған осы бір қатерлі ауру
жайында жұмыр жердің түпкір – түпкірінде күн сайын хабар бермей отырған
бірде – бір газет, журнал, теледидар немесе радио торабы жоқ. Бұл дерттің
қара бұлты бүкіл жер шарын басып келеді. Сондықтан да осы аурудың алғашқы
және негізгі белгілері, одан сақтану жолдары, аурудың алдын алу және емделу
тәсілдері сияқты мәселелер барша жұртты мазалап, ойландырып, толғандыруда.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтеріне жүгінсек, қазір
әлемде соңы СПИД – ке шалдықтыратын ВИЧ (АҚТҚ – адамның қорғаныш
тапшылығының қоздырғышы) инфекциясын жұқтырғандардың саны 50 млн-нан асып
кеткен. Оның ішінде шамамен 3,5 млн-ы балалар. Алайда, барлық ВИЧ
инфекциясын жұқтырғандардың тең жарымы 15 – 30 жас аралығында жігіттер мен
қыздар. Осы мекеме мен БҰҰ – ның ЮНЭЙДС біріккен бағдарламасы
сарапшыларының айтуынша щамамен 14 мың адам аталмыш ауруды жұқтырады екен.
СПИД – бұл жерде пайда болатын иммунды жетіспеушілік. Ал ВИЧ
инфекциясы СПИД – қа шалдығудың соңғы сатысы. Адам ағзасында пайда болған
қоздырғыш иммундық жүйенің маңызды клеткалары – лимфоциттерді (оларды Т4
халпер деп атайды) жояды. Кез – келген адамның қанындағы бір текше
миллиметрде 800-ден 1200-ге дейін лимфоциттер болады. Егер бұл клеткалардың
саны 500-ге төмендесе, ондайда адам әртүрлі қоздырғыш, микробтар алдында
дәрменсіздік танытады. ВИЧ көп жылдар бойы адам ағзасында өмір сүріп, оның
алғашқы белгілері пайда болғанша басқа адамға жұғуы мүмкін. Көптеген
бозбалалар мен бойжеткендер СПИД-ты жұқтыру қаупі өз басына төнеді деп
ойламайды. Тіпті үлкендер де өз бойынан емі жоқ ауру белгілері табылғанша
қаннан – қаперсіз жүрген. Жеткіншек шағында олардың қаншасы ВИЧ иныекциясын
жұқтырғаны белгісіз. Себебі, қоздырғыш белгісі адам бойынан табылғаннан
бастап ауру дамығанша 10 және одан да көп жылдар өтуі ықтимал. Қазірдің
өзінде „ғасыр дерті” 16,3 млн. адамның өмірін „үзді”.
СПИД – адамзат алдында тұрған жаңа және қиын проблема. Ол – тек
медициналық қана емес, әлеуметтік проблема. Оның қаупін көтермелеудің
қажеті жоқ, алайда, төмендету де орынсыз. Сондықтан, осы аурумен күреске
барлық ғылыми күшті жұмылдыру керек және халықаралық қатынасты тығыз
жүргізу қажет. Бұл – СПИД – ке қарсы қолданылатын дәріні және вакцинаны
жасауды тездетудің бірден – бір жолы.
Зерттелу дәрежесі: СПИД ауруының зерттелу дәрежесі жайындағы проблемаға
қатысты үлес қосқан шетел ғалымдарының ішінде француз ғалымы Л. Монтанье.
Сонымен қатар АҚШ пен Еуропа және Азиядағы көптеген ғалымдар емі табылмаған
бұл дертке қарсы көп еңбектер жасалуда. Айта кететін жәйт Қазақстандық
қоғамдық ұйымдардың үлесі де өте зор.
Зерттеу жұмысымыздың өзектілігі: Қандай қоғамда болмасын адамдардың
әлеуметтік жағдайын жақсартып, қамын жасағанда ғана, сол қоғамның дамуы
орнықты сипатқа ие болады.
Осы ретте әлеуметтік жұмыстың теориясына тоқтала келіп, негізгі
концепциялары мен категорияларына түсінік береді. Сондай - ақ әлеуметтік
қызмет көрсетудің дамуының тарихи кезеңдерін, ондағы қабылданған заңдар
жүйесі мен қалыптасқан әлеуметтік қайырымдылық ұйымдардың және олардың
бағдарламаларын атап өтеді. Ал, әлеуметтік жұмыстың негізгі айналысатын
проблемалары және көрсетілетін әлеуметтік қызмет түрлерімен таныстырып
өтеді.
Әлеуметтік жұмыс саласы бойынша енді ғана дамып келе жатқан біздің
еліміз үшін, қажетті тұстары мен тәжірибелік көрсеткіштері бар екендігін
айтуымыз керек.
Зерттеу жұмысымыздың мақсаты мен міндеті.
Зерттеу жұмысымыздың негізгі мақсаты – СПИД ауруына шалдыққандармен
әлеуметтік жұмыстың Қазақстан Республикасында және басқа да Европа
елдеріндегі әлеуметтік қызмет көрсету жүйесінің даму тарихы мен ондағы
негізгі ұйымдарды және олардың бағдарламалары мен ережелерін таныстыру.
Сонымен бірге, бұл жұмыста СПИД ауруы қандай жолмен таралуда, осы тұрғыда
қиын проблемаларды жан - жақты талқылап, баяндайды.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері мен БҰҰ – ның
әлеуметтік жұмыс арқылы жүргізген мәліметірі бойынша әлемде қазір СПИД
ауруына талдаулар жасай отырып, сараптама жасау. Осы мақсатқа жету жолында
зерттеу жұмысымыздың алдына мынадай міндеттер қойылды:
- СПИД-ке әлеуметтік тұрғыдан талдау жасау;
- СПИД ауруына қарсы күрес ұйымдастыру және алдын алу жолдары;
- Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтеріне жүгіне отырып
диаграммалық кестелер жасау;
- Әлемдегі және Қазақстан Республикасындағы СПИД дертіне
шалдыққандарға әлеуметтік көмектің жасалуын ашып көрсету.
Зерттеу жұмысымның жаңалығы.
Жасалған әлеуметтік жұмыстарға қарайсақ, СПИД дертіне шалдыққандардың
ішінде әйелдер мен ерлер, байлар мен кедейлер, жастар мен егде тартқандар,
терісінің түсі де әртүрлі адамдар бар. СПИД-ке әзірше дауа жоқ болып отыр,
бір ғана жол бар – ол СПИД ауруының алдын алу.
Зерттеген бітіру жұмыстың ғылыми жаңалығы – Дүниежүзілік денсаулық
сақтау ұйымыны мен Қазақстан Денсаулық сақтау министрлігі таратқан
мәліметтерге жүгіне отырып әлеуметтік талдаудың және сараптамалардың
жасалуында.
Диплом жұмысының құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қосымша қолданылған метериалдардан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I СПИД ХХ - ХХІ ҒАСЫР ІНДЕТІ
1.1 Кең таралған дерт – СПИД-ке әлеуметтік талдау
Дүениежүзілік Денсаулық сақтау ұйымы өкілінің 1989 жылғы 5
қаңтарындағы хабарында жер жүзінде 1988 жылдың 31 желтоқсанына дейін СПИД
ауруы 142 елде тіркелгені айтылған. Оларда 132976 ауру болды. Ал,, тоғыз
айдан кейін, 1989 жылдың 4 қазанда бұл сырқат жер шарының 152 мемлекетінде
табылып, оларда ауру саны 177965 – ке жетті. Дәл қазір бұл аурудың
эпидемиядан (жұқпалы аурудың бір құрлық ішінде таралуы) пандемияға
(жұқпалы) аурудың жер шарындағы барлық құрлықтарға таралғанын барша жұрт
біледі. Айта кету керек. Дүниежүзілік Денсаулық сақтау ұйымы аурудың анық
түрін ғана тіркейді. Соның өзінде де ауру саны жөніндегі анық мағлұматтар
тек қана Америка Құрама Штаттары мен Батыс Еуропа мемлекеттерінен алынады.
Басқа елдерде, әсіресе, жаңадан дамып келе жатқан мемлекеттерде СПИД – пен
ауырғандарды толық тіркеу мүмкіншілігі төмен болып отыр. Ал, кей елдерде
„”туристер келуі азайып кете ме” деген ағат түсінік салдарынан СПИД – пен
ауырғандар санын төмендетіп көрсету де орын алып келеді. Мысалы: көптеген
мемлекеттер, әсіресе, Африка регионындағы елдер жоғарыда аталған ұйымға
анықтама деректі соңғы рет 1987 жылдың шілде – желтоқсан айларында ғана
берген. Сол сияқты дүниежүзі халықтарының басым көпшілігі тұратын Азия
құрлығында 1988 жылдың 1 маусымындағы мағлұмат бойынша бар жоғы 254 СПИД -
ке шалдыққан ауру бар екені тіркелген.
Соңғы деректерге қарағанда, СПИД – пен ауырғандардың саны АҚШ – та –
100885 адамға, ал Еуропада 15414 адамға жеткен.
СПИД ауруының эпидемиясын зерттеуде басты көңіл аударатын нәрсе –
СПИД ауруын жұқтырғандар немесе оның вирусын тасымалдаушылар саны. Себебі,
Дүниежүзілік Денсаулық сақтау ұйымының белгілі маманы Джонатан Манның
ойынша дәл қазір жер жүзінде СПИД вирусымен зақымданғандар саны 5 – 10
миллионға жетті. Таяудағы 5 жыл ішінде осылардың 10 – 30 проценті ауырады.
Басқаша айтқанда бұл жаңадан 500 мыңнан 3 миллионға дейін ауру қосылады
деген сөз.
Келтірілген мәліметтер СПИД – пен ауырғандардың шын санын ешкім анық
білмейтінін көрсетеді. Сондықтан да болар, көптеген ғалымдар алға қойған
медициналық, әлеуметтік және экономикалық проблемаларға орай СПИД
пандемиясын тек ядролық апатпен салыстырады.
АҚШ – тың ауруды бақылайтын Ұлттық орталығының өкілі доктор Карранның
болжамы бойынша, 1991 жылы СПИД ауруы АҚШ – та бақытсыз, тосын жағдайлардан
болатын өлімнен кейін екінші орынға шығады. Осы уақыт ішінде АҚШ – та СПИД
– тен өлгендер саны 179 мыңға, ал әр жыл сайын өлетіндер саны 54 мыңға
жетпек. Осы ауруға қарсы күресті ұйымдастыру үшін мемлекет жылына 66
миллиард доллар жұмсауы керек екен.
Жапонияда 1989 жылдың тамыз айының аяғында берілген статистикалық
деректерге қарағанда, СПИД ауруына ұшыраған 106 адам тіркелген, оның 63 – і
қаза болған. СПИД вирусымен зардапталғандар саны 7 мыңнан асады және ол
өсіп келеді. ХХ ғасыр обасының көбею және тарау жылдамдығы Жапония үкіметі
басшыларын алаңдатуда. Олар ауруға қарсы күрес программасын қабылдауға
мәжбүр болды. Бұл бағдарлама бойынша жергілікті үкімет өкілдері қажет деп
тапса, ауру таратушыларды тексеруден өткізуге, еріксіз жіберуге құқысы бар.
Шет елдерден, олардың ішінде АҚШ – тан келгендерді міндетті түрде
тексеруден өткізу қажеттігі жайлы үкімет шешім қабылдады. Себебі, СПИД
ауруын Жапонияға таратушылардың басым көпшілігі американдықтар деп
есептеледі. Осы заңға сәйкес тексеруден бас тартқан азаматтарға 100 мың
иенге дейін айып салуға болады. Медицина қызметкерлері тиісті органдарға
қанынан СПИД вирусы табылған адамдар жайлы хабар беріп отыруға міндетті.
Сол сияқты медицина қызметкерлері мен өкімет өкілдері СПИД – пен ауырғандар
жайлы мәлімдеттерді жария етпей, құпия сақтауы тиіс. Егер бұл шарт бұзылса,
олар заң бойынша 300 мың иенге дейін айып төлейді немесе бір жылға дейін
бас бостандығынан айырылады.
Дүниежүзілік Денсаулық сақтау ұйымының хабарына қарағанда, соңғы
уақытта Франция СПИД – пен ауырғандар саны бойынша АҚШ пен Швейцариядан
кейінгі үшінші орынға шығып (7149 адам) отыр. Осыған байланысты Францияда
1988 жылы СПИД ауруына қарсы күреске 930 миллион франк бөлінді.
1988 жылғы наурыз айының соңында Мысырдың денсаулық сақтау органдары
өз елінде СПИД – пен ауырған 36 адамның тіркелгенін хабарлады. Олардың 20 –
сы – шет елдік, ал 16 – сы – СПИД – пен шет елдерде зардапталған мысырлық
азаматтар.
Заир үкіметі барген статистикалық деректер бойынша мемлекет астанасы
Киншаса қаласында СПИД – пен ауырған 400, оның вирусымен зардапталған 300
мыңға жуық адам бар екен. Осыған қарағанда Заир мемлекеті орталық Африка
мемлекеттер арасында СПИД ауруы өте кең тараған мемлекет болып отыр.
Сондықтан да СПИД – ке қарсы күреске бұл елде басқаларға қарағанда әлде
қайда көп көңіл бөлінуде.
Заир мемлекетінің ауылды жерлерінде СПИД вирусын тасымалдаушылар саны
қалалардағыдан аздау көрінеді. Сол себепті, Заир Денсаулық сақтау және
әлеуметтік істер министрі Игандау Кабейя Киншаса қаласы тұрғындарының 8 -
10 проценті, ал елдің Лумумбаши, Колвези, Кисангани сияқты басты
қалаларында осыған таяу СПИД вирусын тасымалдаушылардың барлығын айта
келіп, СПИД ауруы қалаларда үлкен проблемаға айналғанын атап көрсеткен еді
1.
Батыстағы көптеген мемлекеттерде СПИД ауруымен жиі ауыратын „қауіпті
топқа” нашақорлар мен гомосексуалистер, ал Заирда жезөкшелер, туберкулезбен
және безгекпен ауыратындар жатады екен.
Болашақ бағдарлауларға қарағанда, Заирда жыл сайын 1 – 3 процентке
дейін азаматтар аурудың вирусын тасымалдаушылар қатарына қосылмақ.
Қазіргі кезде социалистік мемлекеттердің көпшілігі СПИД ауруы әзірге
көп тарамаған мемлекеттер қатарына жатады. Бұл мемлекеттерге СПИД көбінесе
шет елдерден келген азаматтар арқылы тарауда.
Еуропадағы социалистік мемлекеттер СПИД ауруымен күрес жүргізудің
қажеттігін бір уақытта түсініп, алғашқы шараларды іске асыра бастады.
Әрине, бұл күресті ұйымдастыруды әр мемлекет өзінің экономикалық,
медициналық және емдеу – профилактикалық мүмкіндіктеріне сай жүргізуде.
Болгарияда СПИД – ке қарсы бағытталған күрес 1983 жылдан басталды.
Қазір 300 мыңға жуық болгарлық және шет елдік азаматтар арнаулы тексеруден
өткізілді. Олардың арасында ең алдымен тексерілгендер – қан тапсырушы
донорлар, үйленгендер, кейбір екі қабат әйелдер және 8 мыңға таяу
жезөкшелер, нашақорлар мен гомосексуалистер. Елде СПИД вирусын анықтауға
бағытталған 46 лабароториялар арқылы апта сайын 20 мыңға дейін адамдар
тексеруден өтуде. СПИД – пен ауырғандарды елге өткізбеу үшін Болгарияның
барлық шекаралық пункттерінде арнаулы медициналық қызмет ұйымдастырылған.
Осы тексерулер арқасында елде СПИД вирусын тасымалдаушы болгарлық – 50, шет
елдік – 50 азаматтың бар екені анықталды. 1986 жылы Болгарияда СПИД – тен
бір адам қаза болды.
СПИД – ке қарсы көптеген шаралар Германияда да іске асуда. Қысқа
уақыт ішінде елдегі қан тапсырушы донорлар, жиылған қан мен қан
препараттары түгелімен лабораториялық тексеруден өткізілді.
Өзінің СПИД – пен ауыратынын жасырушылар Германияда заң жүзінде
айыпты деп танылады. Заң бойынша СПИД – пен ауырғандар жайлы мәліметтер
тиісті органдарға міндетті түрде хабарланады, ал ауырғандар емделеді. Қажет
болса, өз аты – жөнін айтпай анонимді (жасырын) түрде лабораториялық
тексеруден өтуге жағдай жасалады. Осындай кең жүргізілген шаралар арқасында
Германияда СПИД ауруы онша кең өріс алмай келеді. 1988 жылы СПИД вирусын 80
адам ғана тасымалдайтыны тіркелді, оның 45 – і Германияда тұратын шет
елдіктер. Аурудың анық түрі төрт адамнан табылған, оның екеуі қайтыс болды.
СПИД – қарсы жан – жақты күрес Польшада да жүргізілуде. Қазіргі
уақытқа дейін лабоаториялық бақылаудан 500 мыңға жуық азаматтар өткізілді.
Ең алдымен тексеруден өткізілгендер шет елдік студенттер және СПИД көп
тараған шет елдерде жұмыс істеп келген поляк азаматтары.
Қытай халық Республикасында СПИД – ке қарсы күрестің басты бағыты –
оны өз шекарасынан өткізбеу Елде бар жоғы төрт азаматтан СПИД вирусы
табылған, олардың бәрі шет елде жүргенде зардапталған деп есептеледі.
Гемофилиямен (қан ұю) ауырған біраз азаматтар шет елдерден әкелінген СПИД
вирусы бар қан препараттарын құю арқылы ауырған. Сондықтан қазір Қытайда
шет елден қан сатып алуға тыйым салынды және осы жайлы арнаулы заң
қабылданды.
Будапештте өткен пресс – конференцияда (1988) Венгрия Республикасының
әлеуметтік қамсыздандыру және денсаулық сақтау минстірлігінің өкілі елде
СПИД проблемасымен айналысатын арнаулы комиссия құрылғанын атап өтті. Осы
комиссияның хабарынка қарағанда, 1988-жылдың апрель айының соңына дейін
Венгрияда СПИД - пен аурған 11 адам тіркеліп, оның төртеуі қайтыс болды.
СПИД вирусымен зақымданғандар саны 150 - ге жетеді, оның 18 - і шет елдік
азаматтар.
Венгрияда СПИД - тің алдын алу мақсатында жүргізілетін шаралардың ең
бастысы – халық арасында оған қарсы профилактикалық шараларды кең уағыздау.
СПИД вирусы жайлы мағлұматтарды барша жұртқа жеткізу. Сонымен қатар,
елдегі барлық медицина мекемелерінде жиналған қан және қан препараттарын
лабораториялық бақылаудан өткізу қолға алынуда.
Қатерлі СПИД ауруымен күресу мақсатымен Куба астанасы Гавана
қаласының бір ауланында барлық халықты арнаулы тексеруден өткізу басталған.
Тексеруден өту әркімнің өз еркіне байланысты. Дегенмен, Куба медиктері
„барлық адамдардың тексеруден өтуі өздеріне пайдалы” деген ойды түсіндіруге
барлық күш қуатын жұмсауда. Соның арқасында Кубадағы 10 миллион адамның 1
миллион 650 мыңы тексеруден өтті.
Кубаның СПИД жөніндегі Ұлттық комиссиясының 1988 жылғы сәуір айындағы
есебі бойынша, 190 адам СПИД вирусын тасымалдаушы болып есептеледі, 21 адам
СПИД – пен ауырып, 6 адам қаза болған.
Жоғарыда келтірілген деректер АҚШ - пен, кейбір Африка және Европа
елдерімен салыстырғанда социалистік мемлекеттерде СПИД - аурының әлі де
болса онша кең етек ала қоймағанын көрсетеді.
Бұрын бізге беймәлімдеу болып келген жұқпалы дерт, ғасыр тажалы
атанған СПИД туралы әңгіме 1981- жылы АҚШ басылымдарында айтыла бастады.
Содан бері бұл мәселе өршіп, әңгіме тереңдей түспесе, бәсеңсіген емес.
Тіпті ол жыл өткен сайын тойтарыс бермес тажалдығымен үрейлендіре түсуде.
Демек, СПИД „сері” дүние жүзі халықтары арасындағы сергелдеңін тыймай отыр.
Егер БҰҰ - ның мәліметтеріне көз жіберсек, дәл қазіргі кезде 46 милион адам
осы дертке ұшырап, оның 25 милионы қайтыс болған. Бұл қауыпті науқастан
Қазақстанда құры алақан емес. Деректерге қарағанда 2000 - жылмен
салыстырғанда онымен ауратындар саны 2001 жылы 4 есеге көбейген. Аурудың
асқынуы дәрігерлерді ғана емес, жұртшылықты да алаңдатып отыр. Соған
байланысты жыл сайын 1 - желтоқсан СПИД – пен күрестің бүкіл дүниежүзілік
күніне орай айлық жарияланып, әртүлі тақырыпта шаралар ұйымдастылады.
Соның бірі – Алматы қалалық денсаулық сақтау департаменті мен қалалық
СПИД - ке қарсы күрес орталығының ұйымдастырумен жыл сайын өтетін „Ғасыр
дертіне тойтарыс қажет” деген тақырыпта өткен дөңгелек үстел. Онда, СПИД
аурумен күрес мәселесі, өткен жылдың желтоқсан айында қабыданған Қазақстан
Республикасында СПИД - пен күрестің 2001 - 2005 жылдарға арналған
бағдарламасын жүзеге қалай асқандығы мәселесі кеңінен сөз болды. Дөңгелек
үстелге қатысушылар СПИД - тің алдын алу мақсатында жалпы білім беретін
мектептерде кәсіптік және арнаулы орта, жоғары оқу орындары студенттері
арасында СПИД туралы, басқа да жыныс қатынасы мен қан арқылы жұғатын
жұқпалы аурулар туралы әңгімелерді жиі өткізіп тұру, жас ұрпақ санасына
салауатты өмір салтын ұстану қағидаларын кеңірек сіңіру қажеттлігін айтты.
Жалпы, мұндай шаралар белгіленген күндер аясында ғана емес, жоспарлы түрде
ай сайын өткізілсе деген ұсыныстар айтылды.
СПИД - туралы мағұлматтар біздің азаматтар құлағына жағымсыз естілуі
де мүмкін. Дегенмен, тоқырау кезеңінде көптеген жылдар бойында кейбір
проблемалар жоққа саналып, айтылмай немесе проблемалар деңгейі кішірейтіліп
келгені мәлім. Бірақ бүгінде эпидемиялық салауаттылық елімізде
алаңдатушылық туғызуда. Индустуриясы дамыған елдер арасында жалпы жұқпалы
аурулар саны жағынан Кеңес Үкіметі кезінде көш бастап келген. Әрине, бұл
тоқырау жылдарының жемісі екені белгілі. Сондықтан да өте қатерлі СПИД
ауруына байланысты да „осы қайғылы статистика қайталанбас па екен?„ деген
ой еліміздегі әр азаматқа терең ой салуы да заңдылық. Міне, осы СПИД
ауыруының кең таралуына жол бермеу үшін біздің елімізде не істеліп жатыр,
қандай маңызды шаралар іске асырылуда, осыған қысқаша тоқталайық.
Кеңес Үкіметі кезінде сыртқы істер минстрлігінің хабарлама
бақармасының бастығы Г.И. Герасимовтың айтқанындай, 1988 жыдың аяғына
шейін Кеңес Үкіметінде 17 милионнан астам адам тексеруден өткен. Осының
нәтижесінде елімізде 112 кеңестік, 343 шет елдік СПИД вирусын тасымалдаушы
азматтардың барлығы анықталды. 1989 жылы қыркүйек айының аяғында советтік
вирус тасымалдаушылар саны 338 - ге жеткен. Шет елдік азаматтардың басым
көпшілігі өз елдеріне қайтарылған. СПИД - пен анық ауратындар - 15, оның
10 – ы қаза болған.
Кеңес Үкіметі кезіндегі азаматтар арасында СПИД вирусын тасымалдаушы
ең алғашқы адам 1986 жылдың наурыз айында табылған. Ал, СПИД - пен анық
ауыратын алғашқы науқас 1987 жылдың 12 наурызында анықталды.
СПИД ауруы жер жүзінің әр территориясында және әрбір халық топтары
арасында әртүрлі жолдармен таралған.
АҚШ, Батыс Еуропа, Канада, Латын Америкасы, Австралия және Жаңа
Зеландия мемлекеттерінде бұл аурумен негізінен ауратындар гомосексуалистер
(бір жыныстағы адамдардың табиғи заңынан тысқары жыныстық қатынасы).
Олардың үлесінде СПИД – пен ауырғандардың 75 проценті, нашақорлар үлесіне –
15-20 проценті, қан құю арқылы жұқтырғандар үлесіне – 1 проценті тиеді.
Дегенмен, аурудың таралу жолдарын нақты анықтау мүмкін емес.
Әр топта СПИД дертінің осылай таралуы – мемлекет аралық қатынастарға
ғана байланысты емес, Батыс елдерінде әсіресе АҚШ-та кең тараған „сексуалды
революцияның” нәтижесі. „Адамның бас бостандығы” деген көпірме сөзден
көлеңке табатын „сексуалды революция” әдепсіз жыныстық қатынастарға кеңінен
жол ашты. Мысалы 70-ші жылдардың тиісті органдардың рұқсатымен АҚШ-та
ашылған гомосексуалистер клубтарында 5 миллионға жуық мүше болған. Бұл
сияқты жыныстық қатынастар кезінде жыныстық мүшелердің шырышты сілекей
қабығы жиі жараланып, СПИД вирусымен зақымдалған ұрық (шәукет) арқылы ауру
әріптесіне ауысады.
Тазаланбаған шприцтер арқылы норкотик дәрілерді пайдаланатын
нашақорларда СПИД ауруымен тез ауырады.
Америка елдерінде СПИД – пен жыныстық қатынас арқылы еркектермен
әйелдер бірдей ауырады. Оларда босану кезінде аурудың сәбиге өтуі де жиі
орын алған. СПИД ауруының Африканың кең тарауына қала халқының өсуі және
жезөкшеліктің көбеюі себеп болды. Кейбір мемлекетттерде СПИД ауруымен
жезөкшелердің 80 процентке жуығы зақымдалған 2.
Кейдін жыныстық жұқпалы ауруларда әдепсіз жыныстық өмірдің белгісі.
Сондықтан СПИД ауруына жол бермеу үшін жыныстық жұқпалы ауруларымен тек
таяуда ғана ауырғандарды ғана емес, бұрын ауырғандарды да тексеру қажет.
Себебі, олар жыныстық жұқпалы аурулардан айыққанымен, СПИД ауыруының
алғашқы жасырын кезеңінде болуы мүмкін. Олардың сексуалдық әріптестерін де
анықтап тексеруден өткізу керек.
Жезөкшелер, нашақорлар және гомосексуалистер жыныстық жұқпалы
аурулармен ауырмаса да „қатерлі топқа” жататынын жоғарыда атап өттік.
Дегенмен, оларды табу және тексеруден өткізу оңай жұмыс емес.
СПИД дертімен ауыратын жас баплалар мен сәбилер жайына да тоқталып
өту қажет. 1988 жылдың ортасындағы мәлімет бойынша, жер жүзінде СПИД – пен
ауырған немесе оның вирусын тасымалдаушы 13 жасқа дейінгі 1000 – нан аса
бала тіркелген. Олардың көпшілігі СПИД вирусымен зақымдалған жезөкше немесе
нашақор аналардан туылғандығы анықталған. Жас балардағы СПИД проблемасы тек
АҚШ – та ғана емес басқа да елдерде пайда бола бастады. Мысалы, Мексиканың
СПИД – ке қарсы күресетін ұлттық кеңесінің хабарлауы бойынша осы елде 1233
ауру табылған. Олардың 7 роценті 15 жасқа дейінгі балалар. 1987 жылдың 1-ші
қыркүйегіндегі дерек бойынша Еуропаның 16 мемлекетінде СПИД-пен ауырған 206
бала тіркелген. Олардың 30 процентінің СПИД – пен ауру себебі – қан құюдан
екені белгілі болды. Бұл балалардың басым көпшілігі Францияда тұрады.
1989 жылдың қаңтар айының соңғы күндері Қалмақстанның Элиста
қаласында бір мезгілде СПИД вирусын тасымалдаушы 32 адам анықталды. Олардың
27 – сі 2 жасқа дайінгі сәбилер екендігі туралы хабар бүкіл әлемге үрей
әкелді. Олардың қатарына екі аптадан кейін 4 нәресте, екі ересек адам
қосылды. Бұл балалар 1988 жылғы қараша және 1989 жылдың қаңтар айлар
арасында республикалық балалар ауруханасымен республикалық жұқпалы аурулар
ауруханасының жас сәбилер бөлімшесінде емделген.
Сонымен, АҚШ пен Еуропада гомосексуалистер, ал Африка елдерінде
гетеросексуалистер СПИД – пен жиі ауырады. Бұл не, аурудың екі түрі
нәсілдік ерекшеліктерге байланысты ме? Әрине, олай емес. Көптеген
тәжірбиелі мамандардың болжамы бойынша АҚШ пен Еуропада таяу жылдары СПИД –
пен аурудың түрі өзгермек. Себебі, вирус бір жабық шеңбер ішінде өмір бойы
жүре алмайды. Қазіргі уақытта гомосексуалистердің 50 проценті СПИД
вирусымен зақымдалған, ал гомосексуалист еркектердің 30 проценті әйелдермен
де жыныстық қатынас жасайды. Жезөкшелікпен айналысатын әйелдердің көпшілігі
нашақорлар. Демек, олар екі жолмен – жыныстық қатынас пен лас шприц арқылы
СПИД ауруын жұқтырады және олардың саны жылдан – жылға өсе бермек. АҚШ пен
Еуропада жұқпалы аурудың тарау механизмінің Африкадағыдан айырмасы жоқ.
Осындай бағыт қазірдің өзінде бірте – бірте айқындалып келеді 3.
Шешімін таба алмай, қат – қабат мәселелер жағадан алып отырған осынау
қиын заманда ғасырлар тоғысында өзін танытқан және ХХІ ғасырға бірге аяқ
басқан жүре пайда болған иммунитет тапшылығының белгілері (ЖПБИТБ, яғни
СПИД) дерті күннен күнге аяқтан шалуда.
Бұдан 21 жыл бұрын анықтала бастаған ЖПБИТБ бүгінде адамзат бұрын –
соңды білмеген өлімге апарып соқтыратын ең қатерлі дертке және әлемдік зор
індетке айналып отыр.
БҰҰ – ның АИТВЖПБИТБ (яғни, ВИЧСПИД) бойынша Біріккен Бағдарламасы
(ЮНЭЙДС) байланысты осы ұйымның және ДДСҰ – ның (Дүниежүзілік денсаулық
сақтау ұйымы) қолдауымен жыл сайын әлемдік деңгейде АИТВ (адамның иммунитет
тапшылығы вирусы, яғни ВИЧ) эпидемиясына байланысты белгілі бір тақырыпта
СПИД-қа қарсы күрес науқаны жүргізіледі.
Жыл бойы өткізілетін бұл науқан БҰҰ – ның Дүниежүзілік денсаулық
сақтау ұйымының шешімімен 1988 жылдан бастап аталып жатқан 1-ші желтоқсан –
Бүкіл әлемдік СПИД-ке қарсы күрес күніне байланысты өткізілетін шаралармен
жинақтап қорытындыланады.
Науқанның мақсаты – дүниежүзі халықтарының және қоғамдарының назарын
әлемдік сипат алған ВИЧ және СПИД эпидемиясына аудару және бүкіл елдерде
жасалынып жатқан оған қарсы күресті шапшаңдату әрі күшейту Дүниежүзі
бойынша ВИЧ жұқпасына байланысты мәліметтерді бере отырып, әлем халықтарын
ашық диалогқа, оның таралуына себепкер болатын жайттармен және зиянды
әдеттермен күресуге шақыру.
Алғаш рет 1988 жылы бұл науқан „Білімсіздіктен өлмеңіздер” деген
ұранмен, ал кейінгілері – „Әрекет етудің уақыты таяды”, „СПИД-ке қарсы
күресте күштерімізді біріктірейік”, „СПИД және отбасы”, „Тыңдай, үйрене
өмір сүрейік”, „СПИД және балалар”, „СПИД және әйелдер”, „Жастар бүкіл
әлемдік СПИД-қа қарсы күрес компаниясымен бірге”, „Ерлер: көп нәрсе
сіздерге байланысты” тақырыптарында өтсе, 2001 жылғы науқан „Мен бұл
мәселеге немқұрайлы емеспін, ал сен ше...?” деген атпен өткізілді.
Шынында да бұл мәселеге ешкім де немқұрайлы болуға тиіс емес. Өйткені
ВИЧСПИД эпидемиясы әлем бойынша қауіпті жағдай, яғни әлемдік дағдарыс
туғызды. Сондықтан оған қарсы тек әлемдік деңгейде ұйымдасқан іс – қимыл
қажет 4.
Эпидемия басталғаннан бері әлем бойынша 60 млн адам осы вируспен
жарақаттанды. Бүгінде ВИЧСПИД Сахарадан оңтүстікке қарай орналасқан Африка
елдеріндегі өлім себептерінің біріне айналып отыр. Әлем бойынша бұл дерт
өлім себептерінің ішінде 4-ші орын алады. Дамушы елдерде жаңадан тіркеліп
жатқан вирус жұққандардың көбі ересектер қауымының кіші жас тобындағылары,
оның ішінде әсіресе жас әйелдер арасында тіркелуде. Бүгінгі таңда әлем
бойынша ВИЧСПИД – пен өмір сүріп жатқан адамдардың 13 - нен астамы 15 –
24 жас аралығындағылар. Олардың көбі өздерінің осы вируспен
жарақаттанғандықтарын білмейді (сезбейді). Жер бетінде миллиондаған адамдар
ВИЧ жайлы мағлұматтарды өте аз біледі, не тіптен білмейді. Ал бұл жағдай
олардың осы вируспен қорғауына тосқауыл болуда. ЮНЭЙДС және Дүниежүзілік
денсаулық сақтау ұйымының ВИЧСПИД эпидемиясы бойынша 2001 жылдың желтоқсан
айына берген әлемдік ресми деректері төменде қосымша кестеде көрсетілген.
(Қосымша 5)
ВИЧСПИД эпидемиясының әлем аймақтары бойынша таралу ерекшеліктеріне
және 2001 жылдың желтоқсанына дейінгі санағына (есебіне) тоқталайық.
Бүгінде әлем бойынша ВИЧ жұққандар мен СПИД ауруларының ресми тіркелген
саны 40 млн-ға жеткен болса, олардың басым көпшілігі Сахарадан оңтүстікке
қарай орналасқан Африка елдерінде және олардың саны – 28,1 млн. Одан
кейінгі орындарда: Оңтүстік және Оңтүстік – Шығыс Азия елдері – 6,1 млн,
Латын Америкасы – 1,4 млн, Шығыс Азия және Тынық мұхит аймағы – 1 млн,
Батыс Еуропа – 560000, Солтүстік Африка және Таяу Шығыс – 440000, Кариб
бассейні – 420000, Австралия және Жаңа Зеландия – 15000.
ТМД елдері (оның ішінде ҚР) кіретін Шығыс Еуропа және Орталық Азия
аймағы ВИЧ жұққандар және СПИД ауруларының саны бойынша өткен жылмен
салыстырғанда 700000-ға өсіп, барлығы 1 млн-ға жетіп отыр.
Егер бұл аймақта басқа да жыныстық қатынас арқылы берілетін аурулар
деңгейінің және жастар арасында нашаны қантамырлары арқылы пайдаланудың
таралуын ескеретін болсақ, соларға байланысты болатын (сол жайттармен және
зиянды әдістермен тікелей байланысты), ВИЧСПИД эпидемиясының жақын арада
күрт өсетіндігінде күмән жоқ.
Бүгінде Ресей Федерациясында ВИЧ жұқпасының жаңа сандары күн санап
қосылып, соңғы кезеңде (яғни, 1998 жылдан бастап, жыл сайын 2 есе өсуде
және 2001 жылдың маусым айында олардың саны 129000 асты. Одан кейінгі
орынды Украина, Беларусь және тағы басқа елдер.
Нашаны қантамырлары арқылы пайдаланушылар арасында тіркеліп жатқан
ВИЧ жұқпасының ошақтары көптеген Орталық Азия елдерінде, оның ішінде
Қазақстанда, соңғы жылдары Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстанда да
тіркелуде.
Еліміз бойынша 2001 жылдың тек желтоқсан айында 82 ВИЧ тасушылар және
7 СПИД аурулары, ал 2001 жылдың өзінде 1175 ВИЧ жұққандар және 20 СПИД
аурулары қосылып, 1987 ВИЧ – жұққандар және 57 СПИД ауруларына жетті.
Эпидемия басталғаннан бері еліміз бойынша 44 адам осы дерттен мерт
болды, оның біреуі жас бала.
Бұл дерт бойынша Қарағанды, Павлодар облыстарыэпидемия ошақтарына
айналып отыр жәнеоларда тіркелген адамдар саны, тиісінше 1100:531 (1100-де
531). Аталмыш дертпен тіркелген адамдар саны бойынша келесі орындарды
Оңтүстік Қазақстан (259), Қостанай (122), Батыс Қазақстан (114), Алматы
(92), Шығыс Қазақстан (81) және басқалары алады 5.
Қазақстан Республикасы басқа да ТМД елдеріндегідей ВИЧ жұққандардың
басым көпшілігі нашаны қантамырлары арқылы пайдаланушылар және олардың саны
2191 (яғни тіркелген барлық ВИЧ жұққандар санының 87% құрайды).
Ал вирустың басқа таралу жолдарына тоқталатын болсақ, келесі сандық
мәліметтерді келтіруге болады: яғни гереросексуалды жыныстық жолмен 169
(6,7%), гомо және бисексуалды жолмен – 10 (0,4%), емхана ішілік жолмен – 3
(0,1%), анықталмаған жолдармен – 143 (5,6%).
Жас ерекшеліктері бойынша алсақ, 2522 ВИЧ жұққандардың басым
көпшілігі яғни 321 (12,7%) – 15 пен 19 жас, 1415 ( 56,1%) 20 мен 29 жас,
549 (21,8%) – 30 бен 39 жас аралығындағылар.
ВИЧ жұққандарды (яғни вирус тасушыларды) әлеуметтік ерекшеліктері
бойынша топтасақ; жұмыссыздар – 1914 (75,8%), жұмысшылар – 314 (12,5%), шет
ел азаматтары – 144 (5,7%), қызметкерлер – 20 (0,8%), зейнеткерлер – 4
(0,2%), оқу жасына дейінгі бала бақшасына қатыспайтын балалар – 4 (0,2%),
мектепке қатысатын оқушылар – 20 (0,8%), мектепке қатыспайтын балалар – 16
(0,6%), орта кәсіптік оқу орындарының оқушылары және ЖОО студенттері – 43
(1,7%), белгісіз -14 (1,6%) болып отыр. Осы кезең ішінде ВИЧ тасушы 54 аяғы
ауыр әйел тіркеліп, олардан 27 вирус жұқтырған жас нәрестелер туған.
Елімізде Ішкі істер министірлігі тарапынан (яғни бас бостандықтарынан
айырылғандар арасынан) анықталған ВИЧ жұққандар саны 739 және олардың басым
көпшілігі індет ошақтары бойынша тіркелуде, яғни Қарағанды облысы – 277,
Павлодар облысы – 132, Оңтүстік Қазақстан облысы – 119, Қостанай облысы –
38 және т.б.
Бүгінде Алматы қаласы бойынша 92 вирус жұққандар және СПИД ауруы
тіркеліп отыр. Жоғарыда келтірілген сандық мәліметтер бұл дерттің қоғамның
әр саласын және әр тобын қамтығандығына көз жеткізеді.
СПИД – ке шалдықпас үшін ол ауру жайлы не білу керек? Қандай
әлеуметтік жұмыс жасалу керек?
ВИЧ – тің (адамның иммунитет тапшылығы вирусының) берілуі үш сатыдан
тұрады: жарақаттанған адамнан вирустың бөлінуі (жұқпа көзі), адам ағсазынан
тыс вирустың көшуі (берілу жолы) және вирустың басқа адамның ағзасына енуі
(жұғуы).
ВИЧ жұққан адам ағзасынан вирустың басқа адамды ауруға
шалдықтыратындай мөлшері тек шәупет, әйел жынысы жолдарынан бөлінетін
шырышты сұйықтар, ана сүті және әр түрлі жарақаттану кезінде болатын қан,
сөл және ірің арқылы ғана бөлінеді. Бұл аталған сұйықтықтар СПИД вирусы
өсіп - өнетін жасушалар көп болады.
Қан аралас сілекейде, несепте және басқа да табиғи бөлулерде
(шығындыларда) вирус бөлшектерінің аз ғана мөлшерін табуға болады және бұл
мөлшер сау адамның ВИЧ – пен жарақаттануына жеткіліксіз.
Адамның ВИЧ – пен жарақаттанғандығын вирустың көбеюі қабілетін сақтап
қалуынан білуге болады. Ал вирустың мұндай қабілеті тек вирус жасушаға
кіріп, оның гендік құрылысына енгенде ғана болады. Вирус жасушаның үстінгі
қабатында болатын СД4 (ЦД4) қабылдағышына (рецептрына) жапсырылады. Мұндай
жасушылар қанда, сөлде (лимфа), терінің ең терең қабаттарында, мыйда
болады. Бірақ вирус өз бетімен тінге (ұлпаға) ене алмайды, сондықтан да
адам ағзасы ВИЧ – мен жарақаттануы үшін дененің табиғи бүркеніштерінің
(яғни, терінің, шырышты қабықтардың) жаралануы керек. Осындай жара –
жарақаттар арқылы механикалық факторлардың көмегімен, мысалы, шприцтің
піспесі (инесі) арқылы, вирус адам денесінің ішкі ортасына түседі. Осыған
ұқсас жағдай жыныс қатынасы кезінде жыныс сүшелеріндегі кішігірім жаралар
арқылы да болады. Вирусты ішкі ортаға ендіретін осындай механикалық
факторлар себептері болмаса, адам ВИЧ-пен жарақаттанбайды. Мысалы, қан ағып
тұрған ашық жарадан вирус қан ағымымен жуылып кетеді.
Медицина қызметкерлерінің кесілген жарадан емес, инеден жаралануынан
вирусты жұқтыруы осы себептен болады. Өйткені соңғы жағдайда вирус жұққан
зат (яғни сұйық бөлшектері) адам ағзасында (денедегі жара - жарақатта)
қалып қосды.
Жарасыз дене терісіне вирус жабысатын жасушалар таппай, терінің
қорғаушы қорғаныс заттарының әсерінен бірнеше сағаттан соң өліп қалады. ВИЧ
– тың тұрмыстық жолмен жұқпауы осыдан.
Жарақаттанған теріге, сондай – ақ ауыз бен көздерінің шырышты
қабаттарына вирустың түсуі қауіпті деп есептеледі. Сондықтан ауруханаларда
ВИЧ жұққандарды емдеу кезінде және қанмен жұмыс істегенде медицина
қызметкерлері қолғап, қорғаныш көзілдірігін және блет перде киеді 6.
1.2 СПИД ауруына қарсы күрес ұйымдастыру және осы саладағы халықаралық
әлеуметтік қарым – қатынастар.
Қазірге дейін СПИД – ті емдеудің өте тиімді жолы табылмағанымен, осы
бағыттағы қаурыт жұмыс дүниежүзінің бар құрылықтарында жүріп жатыр. СПИД
вирусының өсіп - өнуін едәуір тежейтін екі дәрі бар (азидотимидин және
ривобирин). Азидотимидин сәл ертеректе қатерлі ісік ауруының алдын алу және
емдеу үшін жасалған еді. Бірақ ол ауруды толық емдемейді және организм
клеткаларына улы әсер етеді. Біздің елде азидотимидин химиялық жолмен
жасалған және СПИД – ті емдеу үшін қолданылады. Мысалы, интерлейкин – 2, Т
– активин, интерферон сияқты дәрілер организмде иммунитетті көтеруге
көмектеседі. СПИД вирусын қан клеткаларынан жою жолы іздестірілуде. Сонымен
қатар, СПИД – пен қосарлана жүретін өкпе қабынуы, Капоши саркомасы және
саңырауқұлақпен (грибки) қоздырылатын аурулар сияқты сырқаттарға қарсы ем
жасалынады. Ем жасау үшін қолданылатын дәрілер әзірге ауру өмірін ұзартуға
себеп болып жүр. Ал, одан құлан – таза жазатын дәрілер әлі табылар емес.
Соңғы кезде ауруды емдеу мақсатымен моноклональды антитела аталатын
преператтар тобын зерттеу ынталы түрде жүргізілуде. Олар СПИД вирусының
клеткаларға кіру мүмкіншілігін тежейді.
„Нойе цайт” газетінде Гумбольдт атындағы Берлин Университетінің
вирусология институтының директоры, профессор Х.А. Розентальдің жариялауына
қарағанда, Германияда фторимидин аталатын препарат жасалған. Ол өз әсеріне
қарағанда, американдық азидотимидинге ұқсайды. Сондай зерттеулер Германия
Ғылым академиясы иммунология институтында да жүргізіліп жатыр.
Сиэтл (АҚШ, Вашингтон штаты) қаласындағы рак ауруын зерттеу
орталығының медицина қызметкерлері австралиялық каштан ағашы тұқымының
емдік әсері бар, оны СПИД – ті емдеу үшін қолдануға болады деп есептейді.
Олардың айтуынша аталған ағаштың тұқымы құрамында СПИД вирусының
организмде өсіп - өнуін тоқтата алатын антибиотик бар екен. Бұл
антибиотиктің мүмкіншілігі Америкада қазір сынақтан өтуде. Осы орталықтың
басшыларының бірі доктор Лэри Рохрсшнайдер, „Егер хайуанаттарға жасалған
тәжірбиелер нәтижесі дұрыс болса, дәрі адамдарға аыналады”, - дейді.
Тель – авив медиуина орталығының маманы доктор Е. Скорник ЮАР – дың
ұлттық вирусология институтымен бірлесе отырып, жұмыртқаның сарысынан
жасалған „АЛ - 721” препаратын тексерумен айналысып жатқанын хабарлайды.
Оның сөзін профессор Барри Схоубта (ЮАР) қастайды. Аталған препарат СПИД
ауруы дамуын тоқтата алады, тіптен одан жазып та жіберуі мүмкін дегенді өз
„жұмысын” қайтадан бастайтын көрінеді.
АҚШ Ғылым академиясы медицина институтының Вашингтонда өткізген
конференциясында америкалық ғалымдар СПИД ауруын әр түрлі дәрілерді бірлесе
қолдану арқылы жазуға болады деген қорытындыға келді. Бірақ олар СПИД – ке
қарсы вакцина табылады дегенге күмәнданады.
Соңғы кездегі хабарлар бойынша азидотимидин (кей мемлекеттердегі оның
аты ретровир) препаратымен 10 мың адам емделуде. Емдеу нәтижелері бойынша
азидотимидинмен емделгендердің – 11, емделмегендердің – 50 проценті қаза
болған.
СПИД – ке қарсы көптеген жаңа препараттар жасалуда. Солардың бірі –
цианодидеоксидитимидин. Бұлардың қатарына дидеоксицитидин де жатады. Соңғы
препарат қазір тәжірбие үстінде.
Алғашқы лабораториялық бақылауларға қарағанда,
цианодидеоксидитимидин СПИД вирусының клеткаларды өлтіруіне жол бермейтін
сияқты 7.
СПИД – бұл жерде пайда болатын иммунды жетіспеушілік. Ал ВИЧ
инфекциясы СПИД – қа шалдығудың соңғы сатысы. Адам ағзасында пайда болған
қоздырғыш иммундық жүйенің маңызды клеткалары – лимфоциттерді (оларды Т4
халпер деп атайды) жояды. Кез – келген адамның қанындағы бір текше
миллиметрде 800-ден 1200-ге дейін лимфоциттер болады. Егер бұл клеткалардың
саны 500-ге төмендесе, ондайда адам әртүрлі қоздырғыш, микробтар алдында
дәрменсіздік танытады. ВИЧ көп жылдар бойы адам ағзасында өмір сүріп, оның
алғашқы белгілері пайда болғанша басқа адамға жұғуы мүмкін. Көптеген
бозбалалар мен бойжеткендер СПИД-ты жұқтыру қаупі өз басына төнеді деп
ойламайды. Тіпті үлкендер де өз бойынан емі жоқ ауру белгілері табылғанша
қаннан – қаперсіз жүрген. Жеткіншек шағында олардың қаншасы ВИЧ иныекциясын
жұқтырғаны белгісіз. Себебі, қоздырғыш белгісі адам бойынан табылғаннан
бастап ауру дамығанша 10 және одан да көп жылдар өтуі ықтимал. Қазірдің
өзінде „ғасыр дерті” 16,3 млн. Адамның өмірін „үзді”. Жасалған әлеуметтік
жұмыстарға қарасақ, олардың ішінде әйелдер мен ерлер, байлар мен кедейлер,
жастар мен егде тартқандар, терісінің түсі де әртүрлі адамдар бар. СПИД-қа
әзірше дауа жоқ болып отыр, бір ғана жол бар – ол СПИД ауруының алдын алу.
Ғалымдар болашақта бұл қатерлі „обаға” қарсы вакцина немесе емдеу тәсілі
табылуы мүмкін деп үміттенуде, бірақ ол үшін көп жылдық зерттеулер жүргізу
қажет 8.
СПИД – жұқпалы әрі қатерлі ауру. Тіпті, оған қарсы қолданылатын
тиімді емдік шаралары болмаса да бұл аурумен күресуге болады және осындай
шараларды ұйымдастыру қажет. Бұл шаралар мемлекеттік көлемде және жеке
адамды қорғау мақсатымен жүргізілуі тиіс.
СПИД ауруының кең таралуына жол бермеу үшін Кеңес Үкіметі кезінде
1987 – 1995 жылдары жүргізілген мемлекеттік бағдарлама қабылданып, іске
асырылған. Ол бағдарламада СПИД-ті анықтау, емдеу, алдын алу және слауатты
өмір салтын уағыздау саласындағы жұмыстар белгіленген. Мысалы, әрбір
республика, облыс орталықтарында, ірі қалаларда СПИД – ті анықтау үшін қан
тексеретін лабораториялар көптеп ашылды. Сонымен қатар біздің елімізде
аурудың тек анық түрлері ғана емес, вирус тасымалдаушылар да тіркелетін
болғандықтан СПИД жайын күнделікті бақылаудан шығармауға болады деген сенім
болды.
СПИД – пен күресте өз жемісін береді десек, тексеруді мұқият
жүргізген жөн. Себебі,
- біріншіден, ауру жасырын кезеңде болуы мүмкін (антитела кейде 3
айға дейін пайда болмайды);
- екіншіден, қазір біздің елімізде СПИД вирусы халық арасында тарай
бастады. Міне, сондықтан халықаралық карантин шаралары вирустың
таралуын тоқтата алмайды, бірақ оны тежеуі мүмкін.
Осы тұрғыдан қарағанда, СПИД – пен күресуде жеке адам профилактикасының
маңызы зор 9.
Жеке адам профилактикасында басты орын санитарлық ағарту жұмыстарына
тиеді. Оған газеттерге мақала жазу, қысқа – қысқа естеліктер шығару,
теледидар мен радио арқылы хабарлар беру, халықтың әрбір тобына санитарлық
тәрбие жүргізуге бағытталған нақты шараларды ұйымдастыру жатады. Бұл топтар
ішінде айрықша көңіл аударуды қажет ететіні – жастар тобы. Яғни, СПИД жайын
сөз қылғанда, қазіргі заман талабын ескере отырып, сексуалдық ынтызарлық
пен махаббаттың, айырмасын жастарға түсіндіру қажет. Осындай ағарту
жұмысына жауапкершілікпен қарау өте маңызды.
СПИД – пен күрестің тиімді болуы үшін уақытылы ауруды анықтау жұмысын
кең көлемде жүргізу керек. Сол себепті бұл аурумен жиі және ертерек ауруға
мүмкіншілігі бар „қауіпті топ” адамдарын тұрақты диспансерлік бақылауға алу
қажет.
СПИД – ке жол бермеу мақсатымен ауруханаларда емделушілердің барлығын
тексеру деген ұсыныстар да түсуде. Әрине, бұл орынды да шығар.
Осындай мақсатпен дәрігерлердің білімін жетілдіретін СПИД – ке
арналған лабораторияларда жұмыс істейтін мамандар даярлауда. Бұндай
лабораторияларды жұмыс істейтін қызметкерлерге қосымша жалақы төленеді.
СПИД пандемиясы уақыт талабына орай ауруды анықтаудың, оның алдын алу
шараларының және емделуге байланысты жүргізілетін медициналық іс -
әрекеттің біразын қайта қарауды талап етеді. Бұлардың қатарына ине салуды
азайту, балаларды вакциналармен егу жоспарын қайта қарау, ауруды анықтау
үшін қансыз тәсілдерді қолдану, барлық мекемелерде бір – ақ рет
пайдаланылатын аспаптарды көбейту сияқты шараларды жатқызуға болады.
1990 жылға дейін ТМД елдерінде СПИД – тің ғылыми проблемаларымен 40 –
қа таяу ғылыми – зерттеу институттары айналысты.
СПИД – пен күресуде халықаралық бірлестіктерсіз табысқа жету қиын
екенін барлық елдер біліп отыр. Сондықтан Дүниежүзілік денсаулық сақтау
ұйымы 1986 жылы қараша айында жер шарында СПИД ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz