Отандық ғалымдардың кедейлік мәселесін зерттеуі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 Кедейліктің теориялық негіздері 5
1.1 Социологиядағы кедейлікті зерттеудің тарихы 5
1.2 Кедейлік социологиялық категория ретінде 13
1.3 Кедейлікті анықтаудағы ұғымдар мен көрсеткіштер 20
2 Қазақстандағы кедейлікпен күрес және оны жеңудің принциптері 25
2.1 Кедейлердің әлеуметтік құрамы 25
2.2 Кедейлікпен күресудегі әлеуметтік институттардың орны 33
2.3 Қазақстандағы кедейлікті жеңудің принциптері 39
2.4 Кедейліктің ерекшеліктері мен факторлары 41
Қорытынды 47
Қолданылған әдебиеттер тізімі 50
Реферат.
“Кедейлікті жеңудің принциптері” тақырыбында жазылған магистрлік
диссертация қоғамның алдында тұрған өзекті проблемалардың біріне –
кедейлікке арналған.
Кедейлік бүгінгі таңда жеке мемлекеттердің емес, әлем жұртшылығын
мазалап отырған глобальды мәселе. Әлемдік Банктің 2000 жылғы есептеріне
сәйкес, әлемде 2,8 млрд. кедей бар.
Аталған жұмыстың басты мақсаты – шетелдік және отандық ғалымдардың
кедейлік проблемасын зерттеуін қарастыра отырып, оның әлеуметтік мәнін
түсінуге талпыныс жасау.
Кедейлік толық зерттелмеген тақырып. Сонымен қатар бұл ұғымның нақты
қалыптасқан анықтамасы жоқ. Бұл, ең алдымен, кедейлік проблемасының
күрделілігін көрсетеді. Осы проблеманы жеңу әлеуметтік бағдарламалар
арқылы жүзеге асады, сол себептен оған басты фактор маттериалдық негіз
болғандықтан, экономикалық факторларды қарастырумен қатар басқа да
факторларға үлкен көңіл бөлінді.
Қазақстандағы кедейлер құрамын анықтау да басты мәселелер қатарына
жатады. Кедейлікпен күрестің маңызды принциптерінің бірі – адрестіліктің
болуы осы жағдаймен тығыз байланысты. Сипаты жағынан отандық мақсатты
топтар ТМД мемлекеттеріндегі кедейлік құрамымен ұқсас.
Қазіргі кездегі кедейлерді шартты түрде екі топқа бөліп қарастыруға
болады: “жаңа кедейлер” мен “дәстүрлі кедейлер”. “Дәстүрлі кедейлер” кеңес
өкіметі тұсында да болған әлеуметтік топтар болса, “жаңа кедейлер” кейін
пайда болған бюджетті сала қызметкерлері, маргиналды топтар. Кедейлікті
кешенді түрде қарастыру нақты проблемаларын анықтауға мүмкіндік береді.
КІРІСПЕ
Қоғам даму барысында әртүрлі сипаттағы проблемаларға кезігеді.
Магистрлік диссертация осындай проблемалардың бірі кедейлікке арналған. Бұл
мәселенің соңғы он жылдан астам уақыттан бері күрделі сипатқа ие болып,
әлеуметтік мәселе ретінде көрінуі осы жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Аталған жұмыстың зерттеу объектісі болып кедейлер әлеуметтік топ
ретінде қарастырылады.
Пәні кедейліктің қоғам өміріне әсері және оны жеңудің жолдарын
іздестіру болып табылады.
Магистрлік жұмыс екі негізгі бөлімге бөліне отырып, қарастырылған.
Бірінші бөлім кедейліктің тарихына, кедейліктің социологиялық категория
ретіндегі өзіндік белгілерін қарастыруға және оны анықтауда қолданылатын
ұғымдар мен көрсеткіштерге арналған. Бұлар магистрлік диссертацияның
теориялық маңызын көрсетеді.
Екінші бөлім кедейлерлің әлеуметтік құрамына, әлеуметтік
институттардың проблеманы шешудегі орнына, кедейлікті жеңудің принциптеріне
және факторлары мен ерекшеліктеріне арналған. Бұл шаралар магистрлік
диссертацияның мақсатын анықтайды.
Тарихсыз пәннің теориясы жоқ, бірақ пәннің теориясысыз оның тарихы
туралы ой да болмайды, себебі сол пәннің зерттеу заты, мазмұны туралы
түсінік болмайды деп Н.Г.Чернышевский айтқандай, магистрлік жұмыс ең
алдымен кедейліктің шетел және отандық социологтарының зерттеулерін
қарастырудан басталады.
Кедейлік посткеңестік аймақ үшін дұрыс зерттелмеген салалардың бірі.
Оған терең көңіл бөліну тек ХХ ғ. 90-шы жылдарынан бастама алады.
Посткеңестік аймақта кедейліктің зерттелуі Л.А.Беляева, В.С.Сычева, Л.С.
Ржаницына, т.б. ресейлік социологтардың, ал Қазақстанда К.Ү.Биекенов,
М.С.Әженов, М.С.Садырова, З.Ж.Жаназарова, т.б. социологтардың есімімен
байланысты.
Шетелдік зерттеушілер бұл проблеманы ғылыми тұрғыдан 200 жылдай уақыт
бойы зерттеп келеді. Отандық ғалымдар ғылыми ізденіс жүргізуде көбінде
Батыс Европа және АҚШ ғалымдарының еңбектеріне сүйенеді. Бұл сол кездегі
кедейліктің сипатын қазіргі кездегі күйімен салытыруға және әр кезеңдегі
кедейлердің қажеттіліктерінің өзгеру динамикасын байқауға мүмкіндік береді.
А.Смит, Т.Мальтус; Г.Спенсер, т.б. классиктердің еңбектерін қарастыра
отырып, кедейлік бұрыннан әлеуметтік және индивидуалды проблема ретінде
қарастырылып келе жатқандығын көруге болады. Бұл жағдай әлі күнге дейін өз
маңыздылығын жоғалтқан жоқ. Кедейлікпен күресуде көптеген бағдарламалар
жасалуда, өзіндік жұмыспен қамту мәселесіне де көңіл көп бөлінуде. Бірақ
өз жағдайларын түзетуге талпынбайтын, тағдырларын ойламайтын “әлеуметтік
тұңғиыққа” түсіп кеткен қоғам өкілдері қазір де бар. Олар маргиналды топ
өкілдері немесе андекласс деп те аталады. Ғалымдар кедейлікті негативті
құбылыс ретінде бағалай отырып, қоғамдағы басқа да әлеуметтік құбылыстар
сияқты бар болуға құқықты құбылыс, заңдалық ретінде де анықтайды.
Қазақстан және Ресей социологтары социологиялық және статистикалық
зерттеулер жүргізу барысында, кедейлікті қоғам өмірінің деңгейіне, жеке
тұлғаларға негативті әсер еткен әлеуметтік құбылыс ретінде түсіндіреді.
Кедейлердің әлеуметік құрамын қарастыру – осы жұмыстың мақсаты. Оны
жан-жақты зерттеу, талдау, әлеуметтік бейнесін көрсету, принциптерін
көрсету де магистрлік диссертацияның мақсатын анықтайды. Кедейлік ресми
деңгейде талқыланбағандымен де, құбылыс ретінде кеңестік дәуірде орын
алған. Сол кездегі мүгедектер, зейнеткерлер, көпбалалы отбасылар сияқты
дәстүрлі кедейлермен қатар, қазіргі кезең мигранттар, жалақысы төмендер,
әлеуметтік ауруларға душар болған азаматтармен толықтырылып отыр.
Кедейлердің өз ерекшеліктеріне сәйкес бағдарламалар жасалуда бұл жағдай
ескеріледі. Осы аталған мәселелермен қатар, жұмыста әлеуметтік
институттардың кедейлікке әсері, оны жеңудің принциптері, факторлары мен
ерекшеліктері қарастырылған.
1 Кедейліктің теориялық негіздері
1.1 Социологиядағы кедейлікті зерттеудің тарихы
а) Батыс Европа және АҚШ-та кедейлік проблемасының зерттелу тарихы.
Социология көптеген гуманитарлық ғылымдар сияқты адамзат дамуына
байланысты мәселерді қарастырады. Бұл мәселелер әртүрлі сипатта болуы
мүмкін. Бірі қоғам дамуына жағымды әсерін тигізсе, екіншілері шешуді талап
ететін күрделі мәселелер.
Осындай орталық мәселелердің бірі – кедейлік мәселесі.
Жалпы, кедейлік шешуді керек ететін мәселе ретінде ежелден белгілі.
Мәселен, б.ғ.д. 1750 жылы Вавилонда жақын адамдарды жақсы көру, кедейлерге
қамқорлық танытуға шақыратын азаматтық акттер пайда бола бастаған. Осындай
іс-әрекет ежелгі Грецияда да “филантропия” атымен (грек тілінен аударғанда
адамзатқа махаббат таныту дегенді білдіреді) белгілі болған.
Кедейлік қоғам дамуының барлық кезеңдерінде болып отырған, бар және
болады да. Бұл әлеуметтік құбылыс болғандықтан жоюға келмейді, оны зерттеп,
күрделі элементтерін жеңілдету арқылы реттеп отыруға болады.
Кедейлік мәселесін батыс ойшылдары да, отандық ғалымдар да зерттеген.
Ғылыми тұрғыдан бұл мәселеге XVІІІ ғасырдан бастап көңіл бөліне басталды.
Бұл проблема негізінен әлеуметтік-экономикалық мағынаға ие болғандықтан,
оны ең алғашқы болып батыс экономистері қарастырған.
Кедейлікті XVІІІ ғ. А.Смит, Т.Мальтус, Д.Рикардо сияқты ұлы ойшылдар
өндірістік дамудың нәтижесінде міндетті түрде туындайтын құбылыс ретінде
сипаттаған.
Т.Мальтустың айтуы бойынша, кедейлік халықтың шектен тыс өсуі мен
азық-түліктің жетіспеуі болғанда орын алады. Яғни, кедейлік адамзат руының
тым көбеюіне байланысты және оның туындауына кедейлердің өздері кінәлі
деген ой айтады. Мемлекеттік көмек жүйесі осындай адамдардың санын тек қана
артады, бұл процесс аштық, әр түрлі аурулар, соғыс сияқты тиімді
“көмекшілер” арқылы реттеліп отырады дейді[1].
ХІХ ғ. ортасында Г.Спенсер кедейлікке қоғамдағы заңдылықтардың бірі
деген баға береді. “Әлеуметтік статика” атты еңбегінде кедейлік пен
теңсіздік қоғамдық өндірістің өсуіне орай туындап, өсіп отырады дейді, яғни
өндірісті тоқтату мүмкін болмағандықтан бұл мәселені толық шешу мүмкін емес
деген көзқарас білдіреді.
Кедейлік, Спенсер бойынша, қоғамдық құбылыс емес, әр адамның жеке
проблемасы. Бір адамдар қиыншылыққа мойымай, проблемаларын шешіп жатса,
екіншілері кедейліктің болуына өздері жол береді. Г.Спенсер, сондай-ақ,
оның нақты критерийлерін анықтау мүмкін еместігін өзінің методологиялық
тұжырымдамаларында көрсетеді. Қажеттіліктің ең ауыр түрі - қайыршылық - осы
құбылыстың жай ғана көзге көрінетін белгісі. Сонымен қатар Спенсер бұл
мәселені тұлға дамуының қозғаушы күші ретінде бағалайды[2].
Ф.Гиддингс та Спенсердің ойын жалғастыра отырып, осы құбылысты бір
жағынан жоюға болмайтын зұлымдық десе, екінші жағынан әлеуметтік прогресс
серігі, әлеуметтік игілік дейді.
Француз ғалымы Ж.Прудон бойынша, кедейлік - әлеуметтік игілік, оны жою
жолдары еңбек өнімділігінің өсуімен қатар ашылады. Ол бұл құбылыстың екі
түрін көрсетеді: салыстырмалы және абсолютті. Салыстырмалы түрі адамзатқа
тән белгі, өйткені өндіріс өскен сайын адамдардың қажеттіліктері өседі де,
белгілі бір себептерге байланысты қоғам талаптарына сәйкес келе алмайды. Ол
“негізгі қажеттіліктер” ұғымына тек физиологиялық қажеттіліктерді өтеуге
керектілерді ғана емес, сондай-ақ қоғамда ел қатарлы өмір сүруге керекті
заттарды да енгізген.
Социолог Э.Реклю “Байлық пен кедейлік” атты еңбегінде кедейліктің ең
күрделі күйі - қайыршылықты бөліп көрсетеді. Тек негізгі қажеттіліктерді
қанағаттандыра алатындарды кедейлер санына жатқызып, минимум керекті
заттарды есептеп көрсеткен. Оның ойынша, кедейлікті жеңудің шарты – ауыл
шаруашылығы мен өндіріс өнімдерін қоғамның барлық қабаттарына бірдей бөлу
керек.
Осы проблеманы зерттеуде үлкен жұмыс атқарған ағылшын ғалымдары, ірі
бизнесмендер Ч.Бут пен С.Раунтри болып табылады. Олар ХІХ ғ. аяғында
зерттеу жүргізіп, кедейлікті анықтаудың негізі ретінде индивидтің өзінің
тамақ ішу, киім кию және баспанамен қамтамасыз ету қажеттіліктерін өтей алу
мүмкіндіктерін алған. Ч.Бут табыс деңгейі және негізгі қажеттіліктерді
қанағаттандыруға, денсаулық пен жұмысқа қабілеттілікті сақтап отыруға
керекті нормалар мен стандарттар сияқты нақты белгілерді анықтауға
тырысқан.
Ч.Бут пен С.Раунтри бірінші болып кедейлік шегін анықтаған ғалымдар.
Ч.Бут Лондонда және С.Раунтри Йоркта жүргізген зерттеулері арқылы халықтың
30% өмір бойы кедей күйінде болып отыратындығын дәлелдеген[3].
Раунтри отбасыларды зерттей келе, кедейліктің алғашқы және екінші
түрлерін көрсетеді. Алғашқы түрі қаражатты дұрыс қолданудың өзінде отбасы
негізгі қажеттіліктерін өтеуге жағдайы келмегенде қолданылса, екінші түрі
ақшаны дұрыс қолданбаудың нәтижесінде туындайтын кедейлікке байланысты.
Яғни ол алғашқы болып кедейлер мен жай ғана қаражаттарын дұрыс қолданбайтын
адамдардың арасындағы айырмашылықты көрсеткен. Раунтри тек қана негізгі
қажеттіліктерді қанағаттандыруға керекті отбасының деңгейін есептей отырып,
кедейлік шегін анықтаған. Ч.Бут пен С.Раунтридің әдістері мен принциптері
кейінгі уақытта осы мәселені зерттеуде үлкен әсер етті.
ХХ ғасырдың 60-шы жылдары кедейлікке жаңа көзқарас қалыптаса бастады.
М.Оршански бюджетті сұраудың мәліметері негізінде тұрмыстың, киіну және
т.б. ең керекті қажеттіліктердің сандық параметрін қалыптастырған. Ол
Энгель коэффициентін қолдана отырып, АҚШ-та 80 жылдарға дейін қолданылып
келген кедейліктің салыстырмалы шегін анықтаған. Энгель коэффициенті –
табыс деңгейі төмен болған сайын тамаққа белгіленген шығын көлемі ұлғая
түмеді.
70-шы жылдары тағы бір бағыт қалыптасты. Оған сәйкес,қоғамда ел
қатарлы өмір сүруге мүмкіндіктері жоқ адам немесе отбасы кедей деп
есептелінген. Бұл концепцияның қалыптасуы Маршалл мен Таунсендке байланысты
және салыстырмалы жоқшылық концепциясы деп аталады. П.Таунсенд “Ұлы
Британиядағы кедейлік” атты әйгілі еңбегінде салыстырмалы кедейлікке
мынадай анықтама береді: “Өздері өмір сүретін қоғамның өміріне араласа
алмайтындар, қоғамда қалыптасқан өмір деңгейі мен керекті диетасын ұстануға
мүмкіндіктері жоқ адамдар кедей болып есептеледі”. П.Таунсенд кедейліктің
болуын капитализммен байланыстырады. Оның айтуынша, ағылшындардың 25%
үнемі кедейлікте, ал 50% қорқынышта отырады.
Көріп отырғанымыздай, бұл құбылысты ғалымдар әртүрлі сипаттайды.
Жалпы, олар бұның пайда болуын әлеуметтік себептермен қатар, жеке
адамдардың да өздеріне жеке ерекшеліктерімен байланысты.
Қазіргі кезде кедейлік өзінің маңыздылығын жоғалтқан жоқ. Оны зерттеу
көптеген ғалымдардың, зерттеушілердің басты көңіл бөліп отырған проблемасы
ретінде сақталып қалып отыр. Жоғарғы экономикалық деңгейге жеткен Батыс
Еуропа елдері пен АҚШ-та әлеуметтік сала ең дамыған салалардың бірі болып
табылады. Онда әлеуметтік жұмыс, әлеуметтік қызмет орындары кеңінен
дамыған, сондай-ақ кедейлікпен күресуде өз елдерімен ғана шектелмей, басқа
да артта қалған елдерде де қызмет атқарады. Кедейлердің әртүрлі
категорияларын, түрлі сипаттағы проблемаларды (экономикалық, әлеуметтік,
психологиялық, экологиялық, т.б.) қарастыратын халықаралық Біріккен Ұлттар
Ұйымы, Бүкіләлемдік Банк, Еуропалық қайта құру және дамыту банкі, т.б. с.с.
ұйымдардың іс-әрекеті біздің елде де, басқа посткеңестік елдерде де
белгілі.
б) Отандық ғалымдардың кедейлік мәселесін зерттеуі.
Отандык ғылымда кедейлік проблемасының зерттелу тарихы шетелдік
тарихтан ерекше. Бұл қоғамның саяси бағытына байланысты болды. Елімізде бұл
проблема соңғы 10-15 жыл көлемінде кеңінен зерттеліп келеді. Батыс Еуропа
және АҚШ ғылымында зерттеулер үздіксіз жүзеге асырылып отырғандығына
байланысты отандық ғалымдар көп жағдайда осы елдердің зерттеулерінің
мәліметтеріне сүйенеді.
Бұл проблема Кеңес өкіметінің құлауынан кейін өзекті мәселеге айналды.
Кеңес өкіметінің негізгі идеологиясы теңдік болғаны баршамызға белгілі,
осыған байланысты әлеуметтік топтардың нақты жағдайы туралы мағлұматтар
ресми белгілі болмаған.
Бұл кедейлік проблемасы сол кездегі қоғамда болмады деген сөз емес.
Кедейлік әлеуметтік құбылыс ретінде барлық қоғамда кездеседі, бірақ әр
елдің даму деңгейіне байланысты олар ерекшеленеді. Сол сияқты кеңестік
дәуірдегі кедейлік те белгілі бір дәрежеде болғанымен, өзекті проблема
ретінде қарастырылмаған.
Барлық еңбек жасындағы халықты жұмыспен қамту, әртүрлі топтағы көмекті
керек ететін адамдарға мемлекеттік тараптан төлемақылардың болуы
мемлекеттегі тұрақтылықты қамтамасыз етудің алғышарттарының бірі болды.
Кеңес өкіметі кезінде кедейлік жойылды деген саясатқа байланысты бұл
процесті зерттеу тоқтатылып, “кедейлер” ұғымының орнына “жағдайы төмен
адамдар” ұғымы қолданылған.
Адамдардың әлеуметтік жағдайлары туралы зерттеулер өткізіліп
отырғанымен де, олар ресми жарияланбаған. Халықтың жағдайындағы
айырмашылықтар, өмір деңгейлері туралы мәліметтер кейбір мамандарға және
жоғарғы рангтегі билік басшыларына ғана мәлім болған. Осындай сипаттағы
мәліметтерді жариялау және бұл мәселені ашық талқылау мақұлданбаған.
Жалпы, кедейлікті зерттеудің тарихына келер болсақ, кеңес өкіметі
кезінде С.Г. Струмилиннің бастауымен 1918 жылдың мамыр-маусым айларында
Петроградтағы жұмысшылардың бюджеті мен тұрмысы алғашқы рет зерттелген.
Кейін бұл жұмыс А.М.Стропанидің басшылығымен жалғасын тауып, КСРО-ның 40
қаласында зерттеу жұмыстары жүргізілген[4]. Кең түрде бюджетті зерттеудің
алғашқы тәжірибесі азаматтық соғысқа байланысты біраз қиыншылықтарға тап
болса да, үлкен тәжірибелік мазмұнға ие. Бұл зерттеулердің нәтижелері
жұмысшы таптың материалдық күйі, тамақтану жағдайы туралы біраз ақпарат
алуға мүмкіндік берді және 1920 жылы Харьков, Донбасс, Петроград, ал 1921
жылы Ташкент, 1922 жылы Орал, т.б. аймақтарда бюджетке байланысты жаңа
зерттеулер жүргізуге жол ашты.
С.Г. Струмилин жұмыс бюджеті мен тұтынуды талдаудың негізінде алынған
ақпарат бойынша өмір құны индексін жасап шығарған. Оның методолгиялық
жұмыстары Г.С. Полляктың басшылығымен өткізілген жұмысшылар мен
қызметкерлердің бюджетін зерттеуге арналған алғашқы бүкілодақтық айлық
зерттеудің негізінде қолданылған. Осы аталған зерттеулер Москвада,
Петроградта және де басқа ірі қалалар мен өндіріс орталықтарында
жүргізілген. 1923 жылдан бастап осы зерттеулер қараша айында тұрақты
жүргізіп отырып, қараша зерттеулері атына ие болып, 1928 жылға дейін
ұйымдастырылып отырған. Осы зерттеу барысында 1190 жұмысшы отбасылары, 244
жалғызбасты жұмысшылар және 297 қызметкерлер зерттелген. Осы зерттеулердің
жалпы сұрақтары Г.С.Полляктың және Н.А.Филиппованың мақалаларында көрініс
тапқан.
Г.С. Полляк “КСРО-дағы жұмысшы таптың өмір деңгейі туралы мәселеге
орай” атты мақаласында жұмысшы таптың өмір деңгейін өлшеудің әдістеріне
байланысты мәселеге жаңаша қарауға тырысқан. Ол жеке жалақымен қатар
жұмысшылардың бюджетіне мемлекеттік тараптан беріліп отырған ақшалай және
әлеуметтік жәрдемдердің (ағарту, денсаулық сақтау, мәдени-тұрмыстық, т.б.)
барлығын ескерген.
1918 жылы міндетті минималды жалақы енгізу үшін өмір сүру минимумын
есептеуге алғашқы талпыныстар жасалған, бірақ оны есептеудің методологиясы
дайын болмаған. Сондықтан өмір сүру минимумы физиологиялық минимум ретінде
қарастырылып, негізіне азық-түлікке кететін шығын алынып отырған. Өмір сүру
минимумы нақты тұтынуға байланысты өткізілген бюджетті зрттеулердің немесе
физиологиялық нормалардың негізінде есептелген. Іс жүзінде бұл есептеулер
белгілі бір аймақтың шаруашылық өнімдерінің нақты мүмкіндіктеріне қарай
есептелген. Ал бұл көрсеткіш физиолог-ғалымдарының есептеген физиологиялық
нормаларынан әлдеқайда төмен болған. Азық-түлікке кететін шығындардың
сыбағалы үлесі өмір сүру минимумының жалпы көлемінің 26-72 пайыз аралығын
құраған.
Минималды жалақы өмір сүру минимумына тең болған және ол әр аймақта әр
түрлі болған. Соған байланысты өмір сүру минимумы да әр түрлі болып,
салыстыруға және минималды жалақы орнатуда қолдануға келмеген. Сол себептен
де 1921 жылы жергілікті өмір сүру минимумын есептеуден бас тартыла бастады.
Кейін бюджеттен көрсетілетін қызметтердің құны тек қана өмір құнының
индексін және нақты жалақының динамикасын бағалауда қолданылып отырған. 30-
шы жылдардың басында өмір сүру минимумын есептеу толығымен тоқтатылған.
Оған себеп болған кедейлікті толығымен жойған социализмнің негіздерінің
қалыптасып болғандыға туралы бағыт.
Осы мәселелерді зерттеу бірқатар ғылыми-зерттеу институттарында 60-шы
жылдары жандана бастады, бірақ ондағы мәліметтер қатаң түрде құпияда
сақталып отырған. Халықтың жағдайы туралы ақпарат тек бірнеше ғалым-
мамандар мен ірі билік басшыларына ғана мәлім болған.
1956-1957 жылдары халық шаруашылығында 27-35 сом көлемінде ресми
минималды жалақы енгізілді. Сол кезден бастап алатын жалақысы бойынша
жұмыскерлер мен қызметкерлер есептеле бастаған, бірақ бұл мәліметтер 1988
жылға дейін жасырын болған. 1968 жылы ресми минималды жалақы айына 60 сом,
ал 1981 жылы 70 сом көлемінде болған.
Кеңес өкіметінің экономисттері мен саясаткерлерінің көпшілігі
кедейлер деп елдегі қалыптасқан материалдық жағдайдың орташа деңгейінен
табыс көлемдері едәуір артта қалған отбасыларды айтқан. Жағдайы төмендер
салыстырмалы түрдегі категория ретінде қарастырылған.
1.2 Кедейлік социологиялық категория ретінде
Қоғамдық құрылым - социологиядағы орталық мәселелердің бірі.
Әлеуметтік құрылым дербес қоғамдық құбылыс, біртұтас, нақтылы, өзіндік
бөлшектері, элементтері бар әлеуметтік организм. Әлеуметтік құрылым
дегеніміз - әлеуметтік топтардың, страталардың, таптардың және әлеуметтік
институттардың жиынтығы, олардың байланыстары, арақатынастары.
Әлеуметтік құрылымның басты, негізгі элементтері әлеуметтік топтар,
страталар, таптар болып табылады. Кеңінен қарастырар болсақ, оны үш үлкен
таптарға бөліп көрсетуге болады. Олар - байлар, орта тап өкілдері және
кедейлер. Ғалымдардың айтуынша, қоғам дұрыс өмір сүруі үшін қоғамдық
құрылымда байлар мен кедейлер адамдардың аз бөлігін және орта тап басым
бөлігін құрауы керек. Бай адамдар әрбір қоғамда орын алатын топ, олардың
саны көп болмайды. Орта тап қоғамның дұрыс өмір сүруін қамтамасыз ететін,
алға жетелейтін категориясы ретінде қарастырылады.
Кедейлер де қоғамның өмір сүруінде орын алатын адамдар категориясы
және олардың қоғамда өмір сүруі басқа да топтардың өмір сүруі сияқты
заңдылық болып табылады. Бірақ кедейлердің шектен тыс көбеюі қоғамның
әлсіздіктерін көрсетіп, шешуді талап ететін проблемалардың бар екендігін
белгілейді.
Ғалымдар қоғамдық құрылымды әртүрлі геометриялық фигуралар түрінде
көрсетеді. Осындай әдісті белгілі социолог Липсет те қолданады. Экономикасы
дамыған, халықтың хәл-ауқаты жоғары қоғамның құрылымын ромб ретінде көрсуге
болады, ал дамуы жағынан артта қалып отырған, яғни кедейлік деңгейі жоғары
қоғамды пирамида ретінде көрсетуге болады.
Ромбты қарастырар болсақ, жоғары жағы мен төменгі жағы аз облып,
басым бөлігі ортаңғы жағына, яғни орта таптың үлесіне келеді. Бұл фигура
дамыған елдердің құрылымын көрсетеді.
Пирамиданы қарастырсақ, байлардың көлемін көрсететін үстінгі жағы
кіші, орта тапты сипаттайтын ортаңғы жағы одан үлкенірек келіп, кедейлерді
көрсететін төменгі жағы жоғарыдағы екеуінен де үлкен болып табылады. Бұндай
геометриялық фигура дамуы нашар елдерге, соның ішінде посткеңестік
мемлекеттерге де тән.
Социологияда “кедейлік” категориясы – материалдық, кейде мәдени де
ресурстардың жоқтығымен сипатталатын ахуал ретінде қарастырылады. Кедейлік
– адамдардың әлеуметтік игіліктерге қол жеткізуге мүмкіндіктерінің
шектеулілігі және дұрыс өмір сүруге керекті материалдық және мәдени
ресурстардың тапшылығы.
Кедейлік социологиядағы ауқымды түсініктердің бірі. Ғалымдар бұл
түсінікке әртүрлі анықтама береді, бірақ бұл ұғымның нақты қалыптасқан
анықтамасы жоқ.
Мысалы, А.И.Кравченко кедейлікті аз көлемдегі ликвидті құндылықтары
бар және әлеуметтік игіліктерді қолдануға мүмкіндіктері шектеулі адамдардың
экономикалық және әлеуметтік-мәдени күйі деп анықтама береді[5]. Сонымен
қатар кедейлік тек қана минималды табысымен емес, өмір сүру стилі мен
образының ерекшелігімен, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын мінез-құлық
нормаларымен, түйсіну стереотиптерімен және өздеріне тән психологиясымен
сипатталатындығын көрсетеді.
Үлкен түсіндірме сөздігінде кедейлік дұрыс өмір сүруге керекті
материалдық және мәдени ресурстардың болмауы деп анықталады.[6]
Қазақстандық ғалымдар осы құбылысты зерттеуде өздерінің анықтамаларын
береді.
Мысалы, М.Әженов пен Д.Бейсенбаев қоғамның әлеуметтік құрылымын
қарастыра отырып, оның үш тапқа бөлінетінін көрсетеді. Олар: байлар, орта
тап және төменгі тап немесе кедейлер. Төменгі тап немесе кедейлер,
біріншіден, жалақысы төмен жұмысшылар мен қызметкерлер; олардың білімі мен
біліктілігі аса жоғары емес. Екіншіден, жұмыссыздар – олардың табысы жоқ
немесе жоқтың қасы. Үшінші категория - зейнеткерлер. М.Әженовтың көзқарасы
бойынша, кедейлік – киім-кешектің, азық-түліктің, тұрғын үйдің, материалды
ресурстардың жеткіліксіз деңгейде болуы немесе мүлдем болмауы. Кедейлік –
материалды табыстың жоғары болмауы не өте төмен болуы[7]. М.Әженовтың
ойынша, кедейлердің әлеуметтік статусы төмен, заманға сай еңбек түрлерімен
айналыспайды, біліктілігі төмен немесе мүлдем жоқ. Сонымен қатар, бұл
құбылыс білімнің жоқтығымен сипатталады, ал ол, өз кезегінде, мәдени
жағынан артта қалуға алып келеді. Олар өз дамуында артта қалған адамдар деп
есептейді[8].
З.А.Жаназарова, Ж.А.Нурбекова “Қазақстандағы кедейліктің мәселелері
және әлеуметтік реформаларды талдау” мақаласында осы аталған проблеманы
қарастыра отырып, кедейлік пен теңсіздікті қоғамдағы ресурстар мен билікті
бөлудің негізінде жатқан теңсіздіктің көрінісі деп көрсетеді. Осындай
құрылымдық сәйкессіздіктер халықтың кейбір топтарының өздерінің
қауымдарының экономикалық, саяси, мәдени, әлеуметтік және рухани өміріне
толыққанды араласу мүмкіндіктерінен айырылады деген көзқарас білдіреді[9].
Берілген анықтамалар негізінде кедейліктің бір салаға ғана қатысты
емес, көп жақты проблема екендігін көруге болады. Ол тек экономикалық
факторға емес, әлеуметтік факторға да байланысты. Бұл мәселе экологиялық,
психологиялық факторларға да байланысты.
Жалпы, кедейлік – адамдардың әлеуметтік-экономикалық жағдайымен
сипатталады. Осы орайдағы ғалымдардың көзқарастары бірін-бірі
қайталайтындығын айту керек.
Кедейлік кең түсінік және оны анықтауда көптеген параметрлер
қолданылады. Кедейлікті анықтауда бірнеше бағыттар бар. Дәстүрлі
зерттеулерде бұл құбылыс табыс пен тұтыну тұрғысынан қарастырылады, осыған
байланысты ажыратады.
Социологияда кедейлік дәстүрлі тұрғыдан қарастырылуда келесі
концепциялар арқылы зерттеледі. Олар абсолютті кедейлік, салыстармалы
кедейлік және субъективті кедейлік концепциялары.
Кедейліктің абсолютті концепциясы бойынша кедейлер дегеніміз - табысы
минималды азық-түлік қоржыны мен қызмет көрсетудің керекті түрлері және
шаруышылық тауарларын қамтитын белгінген өмір сүру минимумы немесе кедейлік
шегінің көлемінен төмен адамдар. Абсолютті кедейлік дамушы елдерде, өтпелі
нарықтық экономикасы бар елдерде зерттеледі.
АҚШ-та өмір сүру минимумы 1960-шы жылдардан бастап минималды азық-
түлік қоржынының үш есе құны ретінде анықталып келеді. 1998 жылғы
мәліметтер бойынша, өмір сүру минимумы (кедейлік шегі) АҚШ-та күніне 14,4
доллар құраған, ал кедейліктің ресми деңгейі 12,7 пайызды құраған.
Эстонияда кедейлік шегі 2001 жылы айына 99 АҚШ долларын құраған, ал
кедейлер үлесі 31 пайызды құраған. Қазақстанда кедейлік шегі 2001 жылы
айына 12 АҚШ долларын құраған (өмір сүру минимумынан 40 пайыз); мұнда
кедейлер халықтың 15 пайызын құраған, ал табысы өмір сүру минимумынан төмен
халықтың саны 28 пайызды құраған[10]. 2003 жылдың ІІ-тоқсанында ең төменгі
күнкөріс деңгейі 5193 теңге, ал кедейлік шегі 2077 теңге көлемін құрап
отыр.
Қазіргі кезде Қазақстандағы өмір сүру минимумын септеудің методикасы
республиканың орташа статистикалық тұрғынының минималды шығындарына сәйкес
келмейді көзқарас орын алып отыр. Әсіресе бір пәтерде тұратын және
мемлекеттік төлемақыға күні қарап отырған адамға коммуналды қызметке төлеу,
т.б. қажеттіліктерді қанағаттандыру оңайға тимесі анық.
Абсолютті кедейлік концепциясына сәйкес, кедейлер дегеніміз – тұрмыста
керекті базистік қажеттіліктерді қанағаттандыру ресурстары шектеулі
адамдар. Абсолютті кедейлік адамның өзінің минималды қажеттіліктерін өтеуге
жағдайының жоқтығын немесе биологиялық тіршілік етуді ғана сақтауға
жағдайын сипаттайды. Л.А.Гордон мен Л.А.Беляева абсолютті кедейлікті
қоғамда қалыптасқан минималды нормативтерге сәйкес қажеттіліктерін өтей
алмайтын отбасы немесе топтың күйі деп анықтайды[11].
Сонымен қатар Гордон Л.А. абсолютті кедейліктің үш деңгейін ажыратады:
Кедейліктің ең күрделі түрі – жарлылық (нищета);
Орташа кедейлік – мұқтаждық (нужда);
Қалыпты кедейлік - қамтамасыз етілмегендік (необеспеченность).
Жарлы адамдар физиологиялық минимумнан төмен өмір сүретін адамдар.
Олар аш болмаса да, тойып тамақтанбайтындар.
Мұқтаждық (кедейліктің орташа деңгейі) қаражаттары әлеуметтік
қажеттіліктерді өтеуге жетпесе де, физиологиялық қажеттіліктерін өтеуге
мүмкіндік беретіндер. Бұларда тамақ мәселесі бірінші орында тұрмаса да,
үнемі киімін жаңартып отыруға, емделуге, демалыс орындарына баруға
жағдайлары көтермейді. Мұқтаждықтың жоғарғы шегін ресми ең төменгі күнкөріс
деңгейі көрсетеді. Яғни, мұқтаж адамдар дегеніміз – табыстары ең төменгі
күнкөріс деңгейінен төмен болғанымен де, оның жартысынан көбін немесе үштен
екі бөлігін құрайды.
Қамтамасыз етілмегендік деңгейі - элементарлық қажеттіліктер –
физиологиялық және әлеуметтік - толығымен қанағаттандырылып отырылғанымен
де, олардан жоғары қажеттіліктер қанағаттандырылмай қала береді. Бұндай
адамдар дұрыс тамақтанбаса да, тамақтан қиналмайды, белгілі бур деңгейде
киімдерін жаңартып, емделіп, демалып тұрады. Осы деңгейдің көрсеткіші
ретінде Л.Гордон келесілерді қарастыруды ұсынады: ресми ең төменгі күнкөріс
деңгейінің екі есе мөлшері; әрбір жанға шаққандағы табыс орташа жалақыға
тең; ақшасының көлемі байлар секілді өмір сүруді қамтамасыз етпесе де, өмір
сүруге мүмкіндік беруі керек. Бұл категорияға халықтың 30-40 пайызы жатады
дейді.
Салыстырмалы кедейлік – кедейліктің екінші концепциясы. Бұл
концепцияға сәйкес, адам немесе отбасының табысы қоғамда қабылданған өмір
сүру бейнесіне сәйкес өмір сүруге мүмкіндігі жоқ болу күйі, яғни мұндай
отбасылардың табысы қоғамда қалыптасқан жетістіктермен салыстырмалы түрде
қарастырылады. Яғни кедейлік бір адамның басқа адаммен салыстырғандағы
кедейлік дәрежесін көрсетеді. Оның салыстырмалы концепциясына сәйкес
отбасының немесе адамның табысы қоғамда қабылданған өмір сүру образы
бойынша өмір сүруге мүмкіндік бермесе, онда сол адам не отбасы кедей болып
саналады. Яғни мұндай отбасылардың табыстары қоғамдағы әл-ауқатпен
(благосостояние) салыстырылады. Бұл концепция көптеген дамыған елдерде
қолданылады. Салыстырмалы кедейлікте отбасының табысы өмір сүріп жатқан
елдің орташа жалақысының жартысынан төменін құрайды.
Салыстырмалы кедейлік, бір жағынан, бір адамның өз жағдайын қоғамның
жетістіктерімен салыстыра отырып, өзін кедей санауы; екінші жағынан қоғамда
қалыптасқан өмір сүру стандартына сол адамның жағдаыйының сәйкес келмеуі.
А.Маккоулидің айтуынша, адамдардың жағдайы өмір сүріп жатқан қоғамның
өмір деңгейіне сәйкес келмесе, кедей болып саналады.
Жалпы айтқанда, абсолютті кедейлік биологиялық (физиологиялық)
белгілермен, ал салыстырмалы кедейлік әлеуметтік белгілермен сипатталады.
Шетел ғалымдары абсолютті және салыстырмалы кедейлікпен қоса, алғашқы
және екінші реттегі кедейлікті ажыратады. Бұған мысал ретінде жоғарыда
айтылып кеткен С.Раунтридің Йоркта жүргізген зерттеуінің нәтижесінде алған
мәліметтерін көрсетуге болады. Яғни, алғашқы түрі қаражатты дұрыс
қолданудың өзінде отбасы негізгі қажеттіліктерін өтеуге жағдайы келмегенде
қолданылса, екінші түрі ақшаны дұрыс қолданбаудың нәтижесінде туындайтын
кедейлікке байланысты.
Отандық ғалымдар кедейліктің “тұрақты” және “жылжымалы” түрлерін
ажыратады. Біріншісі кедейлік кедейлікті туғызады деген көзқарасқа сәйкес
келеді. Әлеуметтік жағдайдың төмендігі денсаулықтың нашарлығына,
біліктіліктің төмендеуіне алып келеді. Соның нәтижесінде тұлға өзін төмен
бағалап, құнын жоя бастайды. Кедей отбасылардан шыққан балалар келешекте
кедейлер санын толықтыруы әбден ықтимал. Бұл орайда ұрпақтан ұрпаққа
берілетін кедейлік туралы айтуға болады. “Жылжымалы” кедейлікке сәйкес,
кедейлер бар күш-жігерін жұмсап, жаңа жағдайларға бейімделе отырып, басқа
жаңа сапалы өмір деңгейіне қол жеткізуі мүмкін.
Л.А.Гордон осы құбылыстың екі түрін көрсетеді: әлеуметтік және
экономикалық. Әлеуметтік “әлсіз кедейлерге”, ал экономикалық “күшті
кедейлерге” қатысты дейді. “Әлсіздердің кедейлігі” еңбекке жарамсыз, аз
еңбек ететін адамдардың, мүгедектердің, аурулардың, психикалық тұрақсыз
адамдардың, сондай-ақ көпбалалы отбасылардың асыраушыларына қатысты.
“Күштілердің кедейлігі” жұмысқа қабілетті, қалыпты өмір стандарты бойынша
өмір сүруге жағдайы келетіндердің қиын жағдайға түсуі[12]. Яғни, әлеуметтік
кедейлер тұрақты кедейлер болып табылады. Мысалы, мүгедек адамның байып
кетуі екіталай. Қиын жағдайдағы, бірақ еңбекке қабілетті адамдардың
кедейлігін экономикалық кедейлікпен анықтауға болады.
1.3 Кедейлікті анықтаудағы ұғымдар мен көрсеткіштер
Кедейлік - әлеуметтік-экономикалық құбылыс. Бұл адамдардың
физиологиялық қажеттіліктерін қанағаттандырумен және конституцияда
белгіленген құқықтары мен бостандықтарын толық қолданып, қоғамның саяси
өміріне қатысуға мүмкіндігінің шектеулілігімен анықталатындығы жоғарыда
айтылып кетті.
Жалпы, халықтың әлеуметтік жағдайын анықтауда көптеген көрсеткіштер
қолданылады. Олар өмір сүру деңгейі, өмір сапасы, өмір сүру жағдайлары,
т.б. көрсеткіштер.
Өмір сүру деңгейі маңызды әлеуметтік категориялардың бірі. Ол белгілі
бір топтың материалдық күйін сипаттайды. Егер топтың өмір сүру деңгейі биік
болмаса, онда сол топ кедей болып саналады. өмір деңгейі - халықтың керекті
материалдық және рухани игіліктермен қамттылғандығы, тұтыну деңгейі мен
рационалды қажеттіліктерді қанағаттандыру дәрежесі.
Өмір сұру деңгейін зерттеуге саны жағынан әртүрлі топтар
қарастырылады:
1) бүкіл халық зерттелуі мүмкін;
2) жекелеген әлеуметтік топтар;
3) әр түрлі табыс деңгейі бар үй шаруашылықтары.
Халықтың өмір сүру деңгейін төртке бөлуге болад:
• жетістік (адамдардың жан-жақты дамуына жағдай беретін игіліктердің
болуы;
• қалыпты деңгей;
• кедейлік (еңбекке қабілеттілік сақтауға мүмкіндік беретін деңгейде
игіліктердің болуы);
• жарлылық (ең төменгі деңгейдегі биологиялық критерийлер бойынша
алынған игіліктер. Олар тек тіршілік еттуді қамтамасыз етеді).
Өмір сүру деңгейінің ең маңызды құрамдас бөлігі ретінде халықтың
табысы, оның әлеуметтік жағдайы, материалдық игіліктерді қолдануы, өмір
жағдайы, бос уақыты. Оның көтерілуі қоғамның әлеуметтік прогресін
сипаттайды. Бұл көрсеткішті көтеру әр мемлекеттің, соның ішінде
Қазақстанның да әлеуметтік саясатының басты бағыты.
Әлеуметттік прогрестің өзі екі саты бойынша жүзеге асырылады. Бірінші
сатыда минимум міндеттер алға қойылады, яғни абсолютті кедейлік зонасындағы
халық бөлігін салыстырмалы кедейлік деңгейіне жеткізу. Екінші сатыда
максимум міндеттер қойылады. Мұнда абсолютті кедейлікті жою басты мақсат
болып табылады. Бұл ешбір мемлекетте шешімін таппаған, сондықтан оларды
қоғамның стратегиялық дамуын белгілейтін перспектива-міндеттер ретінде
қарастыру керек.
Халықаралық деңгейде өмір сүру деңгейінің көрсеткіштер жүйесін құруға
алғашқы талпыныстарды 1960 жылы БҰҰ-ның жұмысшы тобы жасаған. Ол кезге
дейін бұл көрсеткіш нақты жалақы индексімен (номиналды жалақы индексінің
баға индексіне қатынасы) анықталып отырған.
Өмір сүру деңгейінің көрсеткіштер жүйесінің соңғы нұсқасы 1978 жылы
БҰҰ-да жасалған. Оған көрсеткіштердің 12 негізгі топтары кіреді:
1. туу, өлім және т.б. демографиялық сипаттамалар;
2. өмірдің санитарлық-гигиеналық жағдайлары;
3. азық-түлік тауарларын тұтыну;
4. тұрмыс жағдайы;
5. білім мен мәдениет;
6. еңбек жағдайлары мен еңбекпен қамту мәселесі;
7. халықтың табысы мен шығыны;
8. өмір құны мен тұтыну бағалары;
9. көлік мәселесі;
10. демалысты ұйымдастыру;
11. әлеуметтік қамсыздандыру;
12. тұлға бостандығы.
АҚШ-тағы өмір сүру деңгейінің көрсеткіштер жүйесі 13 бөлімнен тұрады:
қоршаған орта; демографиялық жағдай; еңбекпен қамту; еңбек жағдайлары; өмір
деңгейі; әлеуметтік қамсыздандыру; денсаулық сақтау мәселесі; білім;
тұрмыстық жағдайлар; мәдениет, демалыс; көлік; ұлттық қорғану, азаматтардың
құқықтарының қорғалуы.
Әлеуметтік жағдайды анықтаудағы келесі ктегория - өмір сүру жағдайы. Бұл
кедей халықтың өмір сүруінің объективті жағдайын сипаттайды. Ол да еңбекпен
қамту мәселесін, сондай-ақ еңбек сипаты, қоныстандыру формасы, тұрмыс,
табыс және отбасылардың заттай мүлкінің сипатын, әлеуметтік төлемақылар мен
әлеуметтік саланың дамуын қарастырады.
Өмір сапасы дегеніміз – бұл, бір жағынан, қоғамдық өмірдегі субъекттің
және адамдардың қажеттіліктерін сипаттайды. Бұнда өмір сүру ұзақтығы,
физикалық және психикалық денсаулық деңгейі, білім, мәдени, интеллектуалды
потенциал, сонымен қатар өмір жағдайының ыңғайлыылығы, адамдардың қоршаған
ортасы сияқты белгілер қарастырылады.
Кедейлікті анықтауда тікелей көрсеткіштер ең төмен күнкөріс деңгейі мен
кедейлік шегі қолданылады. Бұлар кедейліктің деңгейін анықтаудағы
заңдастырылған ресми көрсеткіштер. Ең төмен күнкөріс деңгейін отандық
социологтар мен экономистер 20-шы жылдары есептеген. 30-шы жылдардан бастап
бұны анықтау тоқтатылған. Ең төмен күнкөріс деңгейін анықтау 1956 жылы
қайтадан қолға алынған, бірақ оосыған байланысты ресми мәліметтер
жарияланбаған, бұл мәселе жоғарыда да айтылып кетті.
Қазақстан Республикасының 474-І Ең төмен күнкөріс деңгейі туралы”
Заңында берілген анықтамаға сәйкес, ең төмен күнкөріс деңгейі дегеніміз –
мөлшері бойынша ең төмен тұтыну себетінің құнына тең, бір адамға қажетті ең
төмен ақшалай кіріс[13]. Бұның мөлшерін статистика жөніндегі уәкілетті
орган мен еңбек және халықты әлеуметтік қорғау жөніндегі уәкілетті орган ең
қажетті азық-түлік емес тауарлар мен көрсетілген қызметтерге жұмсалатын
шығындардың белгіленген үлесі қосылған ең төмен азық-түлік себетінің құнын
негізге ала отырып есептеп шығарады. Ең төмен күнкөріс деңгейі республика
бойынша және аймақ бойынша орта есеппен жан басына және халықтың жыныстық-
жас топтары бойынша тоқсан сайын есептеп шығарылады. Республика бойынша
2003 жылдың бірінші тоқсанында ең төмен күнкөріс деңгейі орта есеппен 5193
теңге көлемінде белгіленді[14].
Ең төмен тұтыну себеті тауарлар мен көрсетілген қызметтердің заттай және
құн түріндегі ең төмен жиынтығы болып табылады. Ол азық-түлік себетінен,
азық-түлік емес тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге жұмсалатын
шығындардан тұрады. Ең төмен күнкөріс деңгейі жыл сайын тұрмыс деңгейін
бағалау мен кедейлік шегін анықтайға, әлеуметтік саясаттың бағыттарын
анықтау мен халықты әлеуметтік қорғау жөніндегі шараларды жүзеге асыруға,
жалақының, зейнетақының, жәрдемақылардың және өзге де төлемдердің
белгіленетін ең төмен мөлшерін негідеуге арналады. Ең төмен күнкөріс
деңгейімен қатар, кедейлік шегі бар. Бұл шектен төмен түскен адамдар
кедейлер болып саналады. Кедейлік шегі – республикадағы экономикалық
мүмкіндіктерге қарай белгіленетін, адамның ең төмен қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін қажетті кіріс шегі. Ол республика бойынша, сондай-ақ
аймақтар деңгейінде Қазақсттан Республикасының Үкіметі белгілейтін
тәртіппен тоқсан сайын анықталып отырады. Еңбек және халықты әлеуметтік
қорғау министрлігінің 63-бұйрығына сәйкес, 2003 жылдың жылдың екінші
тоқсанында кедейлік шегі статистика жөніндегі агенттіктің есептеген ең
төмен күнкөріс ддеңгейінің 40 пайыз мөлшерінде белгіленіп, 2077 теңгені
құрады. [15]
Кедейлікті өлшеуде жоғарыда көрсетілген көрсеткіштермен қатар,
әлеуметтік статистикада және ғылыми зерттеулерде тереңірек зерттеуге
мүмкіндік беретін келесі көрсеткіштерді де атап кетуге болады.
- Кедейлік деңгейі – ең төмен күнкөріс деңгейінен табысы төмен халықтың
сыбағалы үлесі;
- Табыс дефициті – кедей адамдардың табыстарының ең төмен күнкөріс
деңгейінің көлеміне дейін жетпейтін ақша сомасы;
- Төменгі жалақы аралығы – пайыз түрінде табыс дефицитінің көлемінің ең
төмен күнкөріс деңгейіне қатынасы (А);
- Кедейлік тереңдігіннің коэффициенті – табыс дефицитінің сомасының
зерттелген отбасылардың жалпы снына қатынасы;
- Кедейліктің өткірлік коэффициенті – зерттелген отбасылардың ең төмен
күнкөріс деңгейіне сәйкессіздігі, бұл табыс дефицитінің квадратикалық
сомасының жалпы зерттелген отбасылар санымен қатынасынан көрінеді;
- Кедейліктің синтетикалық индикаторы. Ол келесідей анықталады:
S=W[A+(1-A)*G];
Мұнда G - Джинни коэффициенті, ол кедей адамдардың табыстарының барлық
сомасын белгілі бір топтар арасында жіктеумен бейнеленеді.
Синтетикалық кедейліктің индикаторы 0-ден 1-ге дейін көрсетіледі. Егер
қоғамның барлық мүшесі ең төмен күнкөріс деңгейінен жоғары табысқа ие
болса, одна S=0 болады, ал егер барлығының табысы минималды болса, онда S=
1 болады.
Жоғарыда келтірілген ұғымдар мен көрсеткіштермен қоса кедейлік масштабы
ұғымы бар. Оған сәйкес, кедейліктің ресми шегінде тұрған адамдардың үлесі
анықталады, ол көбінде пайыз түрінде беріледі. Кедейлік масштабын
анықтауда “кедейлік деңгейі”, “кедейлік шекаралары”, “кедейлік
коэффициенті” ұғымдары қолданылады. Мемлекеттің экономикалық даму
деңгейінің жоғарылығына орай кедейлер саны азая түседі. Кедейлік уақыт
бойынша өзгеріп отырады, осы өзгеріс оның динамикасын көрсетеді.
БҰҰ өмір сапасын адамдардың орташа өмір ұзақтығы, білім деңгейі және адам
басына шаққандағы табыс көлемі бойынша анықтайды. 2002 жылғы БҰҰ-ның
жариялаған баяндамасына сәйкес, осы көрсеткіштер боцынша Қазақстан әлемде
79 орында тұр[16].
2 Қазақстандағы кедейлікпен күрес және оны жеңудің принциптері
2.1 Кедейлердің әлеуметтік құрамы
Кедейліктің әлеуметтік құрамы туралы мәселені ғалымдар ертеден
қарастырып келеді. Чарльз Бут ХІХ ғасырда Англиядағы жүргізген зерттеуінің
нәтижесінде табыс көлеміне және оны ақшаны алу жиілігіне байланысты Лондон
халқын 8 топқа бөлген. Осы құрылымның соңғы төрт тобы кедейлердің үлесіне
тиеді. Оның арасында қара нәсілді адамдар, қаңғыбастар, қылмыскерлер, т.б.
бар. Оның анықтауы бойынша, кедейлердің пәтерлерде тұруыныың тығыздығы өте
үлкен, бір бөлмеге үш адамнан келетін болған. Салыстыру үшін дерек: орта
топ өкілдерінің әрбіріне төрт бөлмеге дейін келетін болған. Айта кететін
жағдай, бұл мәселе қазірдің өзінде өз маңыздылығын жойған жоқ.
Француз зерттеушісі Фредерик Ле Пле отбасылардың бюджетін талдаудың
негізінде зерттеу жүргізген. ХІХ ғасырда ғылымда айтарлықтай орын алған
факттерге көз жеткізген. Оның айтуынша, кедей отбасылар бюджеттерінің көп
бөлігін азық-түлікке жұмсайды, сонымен қатар кедейлер басқаларға қарағанда
ішімдікке және әр түрлі пайдасыз ойын-сауыққа көп қаражат жұмсайды. Азық-
түлікке кеткен шығын көп болған сайын, әлеуметтік жылжуға мүмкіндік азаяды
дейді.
Американдықтар бүгінгі күнде кедейлер құрамына келесі топтарды
жатқызады:
• Жұмыссыздар;
• Жалақысы төмен жұмысшылар;
• Жақында көшіп келген иммигранттар;
• Ауылдан қалаға келгендер;
• Аз ұлт өкілдері (әсіресе негрлер);
• Қаңғыбастар мен баспанасыздар;
• Кәрілікке, ауруға немесе дене бітімінің кемістігіне байланысты
жұмыс істей алмайтындар;
• Толық емес отбасылар (көбінде балалары бар әйелдер).
АҚШ статистері мынадай заңдылықты айтады: ерлерге қарағанда, әйелдер
арасында кедейлер саны көп, сондай-ақ ақ нәсілділерге қарағанда, негрлер
арасында кедейлер көп.
Кеңес дәуірінде “кедейлер” ұғымының орнына “жағдайы төмендер” ұғымы
қолданылған. Бұл категорияны жұмысшылары жоқ отбасылар, жалғыз басты
зейнеткерлер, көпбалалы отбасылар, мүгедектер құраған.
Ресей социологтары мен экономисттері кедейлердің бірнеше тобын
анықтаған. Олардың бірі Бүкілресейлік өмір деңгейі орталығында жасалған.
Ондағы қызметкерлер ресми ең төменгі күнкөріс деңгейін шындыққа сәйкес
келмейді дей отырып, өздерінің вариантын ұсынған. Оған сәйкес, ең төменгі
күнкөріс деңгейі ресми деңгейден 16 пайызға көп.
Бүкілресейлік өмір деңгейі орталығы әлеуметтік қабаттың келесі
топтарын ажыратады: кедейлер, жағдайы төмендер, салыстырмалы түрде жағжайы
жақсылар, жағдайы жақсылар мен байлар.
Кедейлер категориясы халықтың 48-51,5 пайызын құрайды. Олар өз
табысына анда-санда киім ауыстырып отырады, тұрмысқа керекті құралдар алады
және тіршілік етуге мүмкіндік беретін азық-түлік сатып алады.
Жағдайы төмендерге отбасыларының табысы ресми ең төменгі күнкөріс
деңгейінен 1,7-2 есе көп отбасылар. Олар белгілі дәрежеде сапалы тамақ
ішіп, белгілі бір заттарды сатып ала алады. Салыстырмалы кедейлер табысы
ең төменгі күнкөріс деңгейінен 3 есе көптер.
Зерттеушілер сонымен қатар кедейліктің күрделілігін айта отырып,
келесі түрлерін көрсетеді:
• тұрақты кедейлер - ұдайы жоқшылықта отыратын халықтың маргиналды
бөлігі;
• аралық кедейлер – кедейлік шегіндегі және кейде одан да төмен түсіп
кететін адамдар (мезгілдік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 Кедейліктің теориялық негіздері 5
1.1 Социологиядағы кедейлікті зерттеудің тарихы 5
1.2 Кедейлік социологиялық категория ретінде 13
1.3 Кедейлікті анықтаудағы ұғымдар мен көрсеткіштер 20
2 Қазақстандағы кедейлікпен күрес және оны жеңудің принциптері 25
2.1 Кедейлердің әлеуметтік құрамы 25
2.2 Кедейлікпен күресудегі әлеуметтік институттардың орны 33
2.3 Қазақстандағы кедейлікті жеңудің принциптері 39
2.4 Кедейліктің ерекшеліктері мен факторлары 41
Қорытынды 47
Қолданылған әдебиеттер тізімі 50
Реферат.
“Кедейлікті жеңудің принциптері” тақырыбында жазылған магистрлік
диссертация қоғамның алдында тұрған өзекті проблемалардың біріне –
кедейлікке арналған.
Кедейлік бүгінгі таңда жеке мемлекеттердің емес, әлем жұртшылығын
мазалап отырған глобальды мәселе. Әлемдік Банктің 2000 жылғы есептеріне
сәйкес, әлемде 2,8 млрд. кедей бар.
Аталған жұмыстың басты мақсаты – шетелдік және отандық ғалымдардың
кедейлік проблемасын зерттеуін қарастыра отырып, оның әлеуметтік мәнін
түсінуге талпыныс жасау.
Кедейлік толық зерттелмеген тақырып. Сонымен қатар бұл ұғымның нақты
қалыптасқан анықтамасы жоқ. Бұл, ең алдымен, кедейлік проблемасының
күрделілігін көрсетеді. Осы проблеманы жеңу әлеуметтік бағдарламалар
арқылы жүзеге асады, сол себептен оған басты фактор маттериалдық негіз
болғандықтан, экономикалық факторларды қарастырумен қатар басқа да
факторларға үлкен көңіл бөлінді.
Қазақстандағы кедейлер құрамын анықтау да басты мәселелер қатарына
жатады. Кедейлікпен күрестің маңызды принциптерінің бірі – адрестіліктің
болуы осы жағдаймен тығыз байланысты. Сипаты жағынан отандық мақсатты
топтар ТМД мемлекеттеріндегі кедейлік құрамымен ұқсас.
Қазіргі кездегі кедейлерді шартты түрде екі топқа бөліп қарастыруға
болады: “жаңа кедейлер” мен “дәстүрлі кедейлер”. “Дәстүрлі кедейлер” кеңес
өкіметі тұсында да болған әлеуметтік топтар болса, “жаңа кедейлер” кейін
пайда болған бюджетті сала қызметкерлері, маргиналды топтар. Кедейлікті
кешенді түрде қарастыру нақты проблемаларын анықтауға мүмкіндік береді.
КІРІСПЕ
Қоғам даму барысында әртүрлі сипаттағы проблемаларға кезігеді.
Магистрлік диссертация осындай проблемалардың бірі кедейлікке арналған. Бұл
мәселенің соңғы он жылдан астам уақыттан бері күрделі сипатқа ие болып,
әлеуметтік мәселе ретінде көрінуі осы жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Аталған жұмыстың зерттеу объектісі болып кедейлер әлеуметтік топ
ретінде қарастырылады.
Пәні кедейліктің қоғам өміріне әсері және оны жеңудің жолдарын
іздестіру болып табылады.
Магистрлік жұмыс екі негізгі бөлімге бөліне отырып, қарастырылған.
Бірінші бөлім кедейліктің тарихына, кедейліктің социологиялық категория
ретіндегі өзіндік белгілерін қарастыруға және оны анықтауда қолданылатын
ұғымдар мен көрсеткіштерге арналған. Бұлар магистрлік диссертацияның
теориялық маңызын көрсетеді.
Екінші бөлім кедейлерлің әлеуметтік құрамына, әлеуметтік
институттардың проблеманы шешудегі орнына, кедейлікті жеңудің принциптеріне
және факторлары мен ерекшеліктеріне арналған. Бұл шаралар магистрлік
диссертацияның мақсатын анықтайды.
Тарихсыз пәннің теориясы жоқ, бірақ пәннің теориясысыз оның тарихы
туралы ой да болмайды, себебі сол пәннің зерттеу заты, мазмұны туралы
түсінік болмайды деп Н.Г.Чернышевский айтқандай, магистрлік жұмыс ең
алдымен кедейліктің шетел және отандық социологтарының зерттеулерін
қарастырудан басталады.
Кедейлік посткеңестік аймақ үшін дұрыс зерттелмеген салалардың бірі.
Оған терең көңіл бөліну тек ХХ ғ. 90-шы жылдарынан бастама алады.
Посткеңестік аймақта кедейліктің зерттелуі Л.А.Беляева, В.С.Сычева, Л.С.
Ржаницына, т.б. ресейлік социологтардың, ал Қазақстанда К.Ү.Биекенов,
М.С.Әженов, М.С.Садырова, З.Ж.Жаназарова, т.б. социологтардың есімімен
байланысты.
Шетелдік зерттеушілер бұл проблеманы ғылыми тұрғыдан 200 жылдай уақыт
бойы зерттеп келеді. Отандық ғалымдар ғылыми ізденіс жүргізуде көбінде
Батыс Европа және АҚШ ғалымдарының еңбектеріне сүйенеді. Бұл сол кездегі
кедейліктің сипатын қазіргі кездегі күйімен салытыруға және әр кезеңдегі
кедейлердің қажеттіліктерінің өзгеру динамикасын байқауға мүмкіндік береді.
А.Смит, Т.Мальтус; Г.Спенсер, т.б. классиктердің еңбектерін қарастыра
отырып, кедейлік бұрыннан әлеуметтік және индивидуалды проблема ретінде
қарастырылып келе жатқандығын көруге болады. Бұл жағдай әлі күнге дейін өз
маңыздылығын жоғалтқан жоқ. Кедейлікпен күресуде көптеген бағдарламалар
жасалуда, өзіндік жұмыспен қамту мәселесіне де көңіл көп бөлінуде. Бірақ
өз жағдайларын түзетуге талпынбайтын, тағдырларын ойламайтын “әлеуметтік
тұңғиыққа” түсіп кеткен қоғам өкілдері қазір де бар. Олар маргиналды топ
өкілдері немесе андекласс деп те аталады. Ғалымдар кедейлікті негативті
құбылыс ретінде бағалай отырып, қоғамдағы басқа да әлеуметтік құбылыстар
сияқты бар болуға құқықты құбылыс, заңдалық ретінде де анықтайды.
Қазақстан және Ресей социологтары социологиялық және статистикалық
зерттеулер жүргізу барысында, кедейлікті қоғам өмірінің деңгейіне, жеке
тұлғаларға негативті әсер еткен әлеуметтік құбылыс ретінде түсіндіреді.
Кедейлердің әлеуметік құрамын қарастыру – осы жұмыстың мақсаты. Оны
жан-жақты зерттеу, талдау, әлеуметтік бейнесін көрсету, принциптерін
көрсету де магистрлік диссертацияның мақсатын анықтайды. Кедейлік ресми
деңгейде талқыланбағандымен де, құбылыс ретінде кеңестік дәуірде орын
алған. Сол кездегі мүгедектер, зейнеткерлер, көпбалалы отбасылар сияқты
дәстүрлі кедейлермен қатар, қазіргі кезең мигранттар, жалақысы төмендер,
әлеуметтік ауруларға душар болған азаматтармен толықтырылып отыр.
Кедейлердің өз ерекшеліктеріне сәйкес бағдарламалар жасалуда бұл жағдай
ескеріледі. Осы аталған мәселелермен қатар, жұмыста әлеуметтік
институттардың кедейлікке әсері, оны жеңудің принциптері, факторлары мен
ерекшеліктері қарастырылған.
1 Кедейліктің теориялық негіздері
1.1 Социологиядағы кедейлікті зерттеудің тарихы
а) Батыс Европа және АҚШ-та кедейлік проблемасының зерттелу тарихы.
Социология көптеген гуманитарлық ғылымдар сияқты адамзат дамуына
байланысты мәселерді қарастырады. Бұл мәселелер әртүрлі сипатта болуы
мүмкін. Бірі қоғам дамуына жағымды әсерін тигізсе, екіншілері шешуді талап
ететін күрделі мәселелер.
Осындай орталық мәселелердің бірі – кедейлік мәселесі.
Жалпы, кедейлік шешуді керек ететін мәселе ретінде ежелден белгілі.
Мәселен, б.ғ.д. 1750 жылы Вавилонда жақын адамдарды жақсы көру, кедейлерге
қамқорлық танытуға шақыратын азаматтық акттер пайда бола бастаған. Осындай
іс-әрекет ежелгі Грецияда да “филантропия” атымен (грек тілінен аударғанда
адамзатқа махаббат таныту дегенді білдіреді) белгілі болған.
Кедейлік қоғам дамуының барлық кезеңдерінде болып отырған, бар және
болады да. Бұл әлеуметтік құбылыс болғандықтан жоюға келмейді, оны зерттеп,
күрделі элементтерін жеңілдету арқылы реттеп отыруға болады.
Кедейлік мәселесін батыс ойшылдары да, отандық ғалымдар да зерттеген.
Ғылыми тұрғыдан бұл мәселеге XVІІІ ғасырдан бастап көңіл бөліне басталды.
Бұл проблема негізінен әлеуметтік-экономикалық мағынаға ие болғандықтан,
оны ең алғашқы болып батыс экономистері қарастырған.
Кедейлікті XVІІІ ғ. А.Смит, Т.Мальтус, Д.Рикардо сияқты ұлы ойшылдар
өндірістік дамудың нәтижесінде міндетті түрде туындайтын құбылыс ретінде
сипаттаған.
Т.Мальтустың айтуы бойынша, кедейлік халықтың шектен тыс өсуі мен
азық-түліктің жетіспеуі болғанда орын алады. Яғни, кедейлік адамзат руының
тым көбеюіне байланысты және оның туындауына кедейлердің өздері кінәлі
деген ой айтады. Мемлекеттік көмек жүйесі осындай адамдардың санын тек қана
артады, бұл процесс аштық, әр түрлі аурулар, соғыс сияқты тиімді
“көмекшілер” арқылы реттеліп отырады дейді[1].
ХІХ ғ. ортасында Г.Спенсер кедейлікке қоғамдағы заңдылықтардың бірі
деген баға береді. “Әлеуметтік статика” атты еңбегінде кедейлік пен
теңсіздік қоғамдық өндірістің өсуіне орай туындап, өсіп отырады дейді, яғни
өндірісті тоқтату мүмкін болмағандықтан бұл мәселені толық шешу мүмкін емес
деген көзқарас білдіреді.
Кедейлік, Спенсер бойынша, қоғамдық құбылыс емес, әр адамның жеке
проблемасы. Бір адамдар қиыншылыққа мойымай, проблемаларын шешіп жатса,
екіншілері кедейліктің болуына өздері жол береді. Г.Спенсер, сондай-ақ,
оның нақты критерийлерін анықтау мүмкін еместігін өзінің методологиялық
тұжырымдамаларында көрсетеді. Қажеттіліктің ең ауыр түрі - қайыршылық - осы
құбылыстың жай ғана көзге көрінетін белгісі. Сонымен қатар Спенсер бұл
мәселені тұлға дамуының қозғаушы күші ретінде бағалайды[2].
Ф.Гиддингс та Спенсердің ойын жалғастыра отырып, осы құбылысты бір
жағынан жоюға болмайтын зұлымдық десе, екінші жағынан әлеуметтік прогресс
серігі, әлеуметтік игілік дейді.
Француз ғалымы Ж.Прудон бойынша, кедейлік - әлеуметтік игілік, оны жою
жолдары еңбек өнімділігінің өсуімен қатар ашылады. Ол бұл құбылыстың екі
түрін көрсетеді: салыстырмалы және абсолютті. Салыстырмалы түрі адамзатқа
тән белгі, өйткені өндіріс өскен сайын адамдардың қажеттіліктері өседі де,
белгілі бір себептерге байланысты қоғам талаптарына сәйкес келе алмайды. Ол
“негізгі қажеттіліктер” ұғымына тек физиологиялық қажеттіліктерді өтеуге
керектілерді ғана емес, сондай-ақ қоғамда ел қатарлы өмір сүруге керекті
заттарды да енгізген.
Социолог Э.Реклю “Байлық пен кедейлік” атты еңбегінде кедейліктің ең
күрделі күйі - қайыршылықты бөліп көрсетеді. Тек негізгі қажеттіліктерді
қанағаттандыра алатындарды кедейлер санына жатқызып, минимум керекті
заттарды есептеп көрсеткен. Оның ойынша, кедейлікті жеңудің шарты – ауыл
шаруашылығы мен өндіріс өнімдерін қоғамның барлық қабаттарына бірдей бөлу
керек.
Осы проблеманы зерттеуде үлкен жұмыс атқарған ағылшын ғалымдары, ірі
бизнесмендер Ч.Бут пен С.Раунтри болып табылады. Олар ХІХ ғ. аяғында
зерттеу жүргізіп, кедейлікті анықтаудың негізі ретінде индивидтің өзінің
тамақ ішу, киім кию және баспанамен қамтамасыз ету қажеттіліктерін өтей алу
мүмкіндіктерін алған. Ч.Бут табыс деңгейі және негізгі қажеттіліктерді
қанағаттандыруға, денсаулық пен жұмысқа қабілеттілікті сақтап отыруға
керекті нормалар мен стандарттар сияқты нақты белгілерді анықтауға
тырысқан.
Ч.Бут пен С.Раунтри бірінші болып кедейлік шегін анықтаған ғалымдар.
Ч.Бут Лондонда және С.Раунтри Йоркта жүргізген зерттеулері арқылы халықтың
30% өмір бойы кедей күйінде болып отыратындығын дәлелдеген[3].
Раунтри отбасыларды зерттей келе, кедейліктің алғашқы және екінші
түрлерін көрсетеді. Алғашқы түрі қаражатты дұрыс қолданудың өзінде отбасы
негізгі қажеттіліктерін өтеуге жағдайы келмегенде қолданылса, екінші түрі
ақшаны дұрыс қолданбаудың нәтижесінде туындайтын кедейлікке байланысты.
Яғни ол алғашқы болып кедейлер мен жай ғана қаражаттарын дұрыс қолданбайтын
адамдардың арасындағы айырмашылықты көрсеткен. Раунтри тек қана негізгі
қажеттіліктерді қанағаттандыруға керекті отбасының деңгейін есептей отырып,
кедейлік шегін анықтаған. Ч.Бут пен С.Раунтридің әдістері мен принциптері
кейінгі уақытта осы мәселені зерттеуде үлкен әсер етті.
ХХ ғасырдың 60-шы жылдары кедейлікке жаңа көзқарас қалыптаса бастады.
М.Оршански бюджетті сұраудың мәліметері негізінде тұрмыстың, киіну және
т.б. ең керекті қажеттіліктердің сандық параметрін қалыптастырған. Ол
Энгель коэффициентін қолдана отырып, АҚШ-та 80 жылдарға дейін қолданылып
келген кедейліктің салыстырмалы шегін анықтаған. Энгель коэффициенті –
табыс деңгейі төмен болған сайын тамаққа белгіленген шығын көлемі ұлғая
түмеді.
70-шы жылдары тағы бір бағыт қалыптасты. Оған сәйкес,қоғамда ел
қатарлы өмір сүруге мүмкіндіктері жоқ адам немесе отбасы кедей деп
есептелінген. Бұл концепцияның қалыптасуы Маршалл мен Таунсендке байланысты
және салыстырмалы жоқшылық концепциясы деп аталады. П.Таунсенд “Ұлы
Британиядағы кедейлік” атты әйгілі еңбегінде салыстырмалы кедейлікке
мынадай анықтама береді: “Өздері өмір сүретін қоғамның өміріне араласа
алмайтындар, қоғамда қалыптасқан өмір деңгейі мен керекті диетасын ұстануға
мүмкіндіктері жоқ адамдар кедей болып есептеледі”. П.Таунсенд кедейліктің
болуын капитализммен байланыстырады. Оның айтуынша, ағылшындардың 25%
үнемі кедейлікте, ал 50% қорқынышта отырады.
Көріп отырғанымыздай, бұл құбылысты ғалымдар әртүрлі сипаттайды.
Жалпы, олар бұның пайда болуын әлеуметтік себептермен қатар, жеке
адамдардың да өздеріне жеке ерекшеліктерімен байланысты.
Қазіргі кезде кедейлік өзінің маңыздылығын жоғалтқан жоқ. Оны зерттеу
көптеген ғалымдардың, зерттеушілердің басты көңіл бөліп отырған проблемасы
ретінде сақталып қалып отыр. Жоғарғы экономикалық деңгейге жеткен Батыс
Еуропа елдері пен АҚШ-та әлеуметтік сала ең дамыған салалардың бірі болып
табылады. Онда әлеуметтік жұмыс, әлеуметтік қызмет орындары кеңінен
дамыған, сондай-ақ кедейлікпен күресуде өз елдерімен ғана шектелмей, басқа
да артта қалған елдерде де қызмет атқарады. Кедейлердің әртүрлі
категорияларын, түрлі сипаттағы проблемаларды (экономикалық, әлеуметтік,
психологиялық, экологиялық, т.б.) қарастыратын халықаралық Біріккен Ұлттар
Ұйымы, Бүкіләлемдік Банк, Еуропалық қайта құру және дамыту банкі, т.б. с.с.
ұйымдардың іс-әрекеті біздің елде де, басқа посткеңестік елдерде де
белгілі.
б) Отандық ғалымдардың кедейлік мәселесін зерттеуі.
Отандык ғылымда кедейлік проблемасының зерттелу тарихы шетелдік
тарихтан ерекше. Бұл қоғамның саяси бағытына байланысты болды. Елімізде бұл
проблема соңғы 10-15 жыл көлемінде кеңінен зерттеліп келеді. Батыс Еуропа
және АҚШ ғылымында зерттеулер үздіксіз жүзеге асырылып отырғандығына
байланысты отандық ғалымдар көп жағдайда осы елдердің зерттеулерінің
мәліметтеріне сүйенеді.
Бұл проблема Кеңес өкіметінің құлауынан кейін өзекті мәселеге айналды.
Кеңес өкіметінің негізгі идеологиясы теңдік болғаны баршамызға белгілі,
осыған байланысты әлеуметтік топтардың нақты жағдайы туралы мағлұматтар
ресми белгілі болмаған.
Бұл кедейлік проблемасы сол кездегі қоғамда болмады деген сөз емес.
Кедейлік әлеуметтік құбылыс ретінде барлық қоғамда кездеседі, бірақ әр
елдің даму деңгейіне байланысты олар ерекшеленеді. Сол сияқты кеңестік
дәуірдегі кедейлік те белгілі бір дәрежеде болғанымен, өзекті проблема
ретінде қарастырылмаған.
Барлық еңбек жасындағы халықты жұмыспен қамту, әртүрлі топтағы көмекті
керек ететін адамдарға мемлекеттік тараптан төлемақылардың болуы
мемлекеттегі тұрақтылықты қамтамасыз етудің алғышарттарының бірі болды.
Кеңес өкіметі кезінде кедейлік жойылды деген саясатқа байланысты бұл
процесті зерттеу тоқтатылып, “кедейлер” ұғымының орнына “жағдайы төмен
адамдар” ұғымы қолданылған.
Адамдардың әлеуметтік жағдайлары туралы зерттеулер өткізіліп
отырғанымен де, олар ресми жарияланбаған. Халықтың жағдайындағы
айырмашылықтар, өмір деңгейлері туралы мәліметтер кейбір мамандарға және
жоғарғы рангтегі билік басшыларына ғана мәлім болған. Осындай сипаттағы
мәліметтерді жариялау және бұл мәселені ашық талқылау мақұлданбаған.
Жалпы, кедейлікті зерттеудің тарихына келер болсақ, кеңес өкіметі
кезінде С.Г. Струмилиннің бастауымен 1918 жылдың мамыр-маусым айларында
Петроградтағы жұмысшылардың бюджеті мен тұрмысы алғашқы рет зерттелген.
Кейін бұл жұмыс А.М.Стропанидің басшылығымен жалғасын тауып, КСРО-ның 40
қаласында зерттеу жұмыстары жүргізілген[4]. Кең түрде бюджетті зерттеудің
алғашқы тәжірибесі азаматтық соғысқа байланысты біраз қиыншылықтарға тап
болса да, үлкен тәжірибелік мазмұнға ие. Бұл зерттеулердің нәтижелері
жұмысшы таптың материалдық күйі, тамақтану жағдайы туралы біраз ақпарат
алуға мүмкіндік берді және 1920 жылы Харьков, Донбасс, Петроград, ал 1921
жылы Ташкент, 1922 жылы Орал, т.б. аймақтарда бюджетке байланысты жаңа
зерттеулер жүргізуге жол ашты.
С.Г. Струмилин жұмыс бюджеті мен тұтынуды талдаудың негізінде алынған
ақпарат бойынша өмір құны индексін жасап шығарған. Оның методолгиялық
жұмыстары Г.С. Полляктың басшылығымен өткізілген жұмысшылар мен
қызметкерлердің бюджетін зерттеуге арналған алғашқы бүкілодақтық айлық
зерттеудің негізінде қолданылған. Осы аталған зерттеулер Москвада,
Петроградта және де басқа ірі қалалар мен өндіріс орталықтарында
жүргізілген. 1923 жылдан бастап осы зерттеулер қараша айында тұрақты
жүргізіп отырып, қараша зерттеулері атына ие болып, 1928 жылға дейін
ұйымдастырылып отырған. Осы зерттеу барысында 1190 жұмысшы отбасылары, 244
жалғызбасты жұмысшылар және 297 қызметкерлер зерттелген. Осы зерттеулердің
жалпы сұрақтары Г.С.Полляктың және Н.А.Филиппованың мақалаларында көрініс
тапқан.
Г.С. Полляк “КСРО-дағы жұмысшы таптың өмір деңгейі туралы мәселеге
орай” атты мақаласында жұмысшы таптың өмір деңгейін өлшеудің әдістеріне
байланысты мәселеге жаңаша қарауға тырысқан. Ол жеке жалақымен қатар
жұмысшылардың бюджетіне мемлекеттік тараптан беріліп отырған ақшалай және
әлеуметтік жәрдемдердің (ағарту, денсаулық сақтау, мәдени-тұрмыстық, т.б.)
барлығын ескерген.
1918 жылы міндетті минималды жалақы енгізу үшін өмір сүру минимумын
есептеуге алғашқы талпыныстар жасалған, бірақ оны есептеудің методологиясы
дайын болмаған. Сондықтан өмір сүру минимумы физиологиялық минимум ретінде
қарастырылып, негізіне азық-түлікке кететін шығын алынып отырған. Өмір сүру
минимумы нақты тұтынуға байланысты өткізілген бюджетті зрттеулердің немесе
физиологиялық нормалардың негізінде есептелген. Іс жүзінде бұл есептеулер
белгілі бір аймақтың шаруашылық өнімдерінің нақты мүмкіндіктеріне қарай
есептелген. Ал бұл көрсеткіш физиолог-ғалымдарының есептеген физиологиялық
нормаларынан әлдеқайда төмен болған. Азық-түлікке кететін шығындардың
сыбағалы үлесі өмір сүру минимумының жалпы көлемінің 26-72 пайыз аралығын
құраған.
Минималды жалақы өмір сүру минимумына тең болған және ол әр аймақта әр
түрлі болған. Соған байланысты өмір сүру минимумы да әр түрлі болып,
салыстыруға және минималды жалақы орнатуда қолдануға келмеген. Сол себептен
де 1921 жылы жергілікті өмір сүру минимумын есептеуден бас тартыла бастады.
Кейін бюджеттен көрсетілетін қызметтердің құны тек қана өмір құнының
индексін және нақты жалақының динамикасын бағалауда қолданылып отырған. 30-
шы жылдардың басында өмір сүру минимумын есептеу толығымен тоқтатылған.
Оған себеп болған кедейлікті толығымен жойған социализмнің негіздерінің
қалыптасып болғандыға туралы бағыт.
Осы мәселелерді зерттеу бірқатар ғылыми-зерттеу институттарында 60-шы
жылдары жандана бастады, бірақ ондағы мәліметтер қатаң түрде құпияда
сақталып отырған. Халықтың жағдайы туралы ақпарат тек бірнеше ғалым-
мамандар мен ірі билік басшыларына ғана мәлім болған.
1956-1957 жылдары халық шаруашылығында 27-35 сом көлемінде ресми
минималды жалақы енгізілді. Сол кезден бастап алатын жалақысы бойынша
жұмыскерлер мен қызметкерлер есептеле бастаған, бірақ бұл мәліметтер 1988
жылға дейін жасырын болған. 1968 жылы ресми минималды жалақы айына 60 сом,
ал 1981 жылы 70 сом көлемінде болған.
Кеңес өкіметінің экономисттері мен саясаткерлерінің көпшілігі
кедейлер деп елдегі қалыптасқан материалдық жағдайдың орташа деңгейінен
табыс көлемдері едәуір артта қалған отбасыларды айтқан. Жағдайы төмендер
салыстырмалы түрдегі категория ретінде қарастырылған.
1.2 Кедейлік социологиялық категория ретінде
Қоғамдық құрылым - социологиядағы орталық мәселелердің бірі.
Әлеуметтік құрылым дербес қоғамдық құбылыс, біртұтас, нақтылы, өзіндік
бөлшектері, элементтері бар әлеуметтік организм. Әлеуметтік құрылым
дегеніміз - әлеуметтік топтардың, страталардың, таптардың және әлеуметтік
институттардың жиынтығы, олардың байланыстары, арақатынастары.
Әлеуметтік құрылымның басты, негізгі элементтері әлеуметтік топтар,
страталар, таптар болып табылады. Кеңінен қарастырар болсақ, оны үш үлкен
таптарға бөліп көрсетуге болады. Олар - байлар, орта тап өкілдері және
кедейлер. Ғалымдардың айтуынша, қоғам дұрыс өмір сүруі үшін қоғамдық
құрылымда байлар мен кедейлер адамдардың аз бөлігін және орта тап басым
бөлігін құрауы керек. Бай адамдар әрбір қоғамда орын алатын топ, олардың
саны көп болмайды. Орта тап қоғамның дұрыс өмір сүруін қамтамасыз ететін,
алға жетелейтін категориясы ретінде қарастырылады.
Кедейлер де қоғамның өмір сүруінде орын алатын адамдар категориясы
және олардың қоғамда өмір сүруі басқа да топтардың өмір сүруі сияқты
заңдылық болып табылады. Бірақ кедейлердің шектен тыс көбеюі қоғамның
әлсіздіктерін көрсетіп, шешуді талап ететін проблемалардың бар екендігін
белгілейді.
Ғалымдар қоғамдық құрылымды әртүрлі геометриялық фигуралар түрінде
көрсетеді. Осындай әдісті белгілі социолог Липсет те қолданады. Экономикасы
дамыған, халықтың хәл-ауқаты жоғары қоғамның құрылымын ромб ретінде көрсуге
болады, ал дамуы жағынан артта қалып отырған, яғни кедейлік деңгейі жоғары
қоғамды пирамида ретінде көрсетуге болады.
Ромбты қарастырар болсақ, жоғары жағы мен төменгі жағы аз облып,
басым бөлігі ортаңғы жағына, яғни орта таптың үлесіне келеді. Бұл фигура
дамыған елдердің құрылымын көрсетеді.
Пирамиданы қарастырсақ, байлардың көлемін көрсететін үстінгі жағы
кіші, орта тапты сипаттайтын ортаңғы жағы одан үлкенірек келіп, кедейлерді
көрсететін төменгі жағы жоғарыдағы екеуінен де үлкен болып табылады. Бұндай
геометриялық фигура дамуы нашар елдерге, соның ішінде посткеңестік
мемлекеттерге де тән.
Социологияда “кедейлік” категориясы – материалдық, кейде мәдени де
ресурстардың жоқтығымен сипатталатын ахуал ретінде қарастырылады. Кедейлік
– адамдардың әлеуметтік игіліктерге қол жеткізуге мүмкіндіктерінің
шектеулілігі және дұрыс өмір сүруге керекті материалдық және мәдени
ресурстардың тапшылығы.
Кедейлік социологиядағы ауқымды түсініктердің бірі. Ғалымдар бұл
түсінікке әртүрлі анықтама береді, бірақ бұл ұғымның нақты қалыптасқан
анықтамасы жоқ.
Мысалы, А.И.Кравченко кедейлікті аз көлемдегі ликвидті құндылықтары
бар және әлеуметтік игіліктерді қолдануға мүмкіндіктері шектеулі адамдардың
экономикалық және әлеуметтік-мәдени күйі деп анықтама береді[5]. Сонымен
қатар кедейлік тек қана минималды табысымен емес, өмір сүру стилі мен
образының ерекшелігімен, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын мінез-құлық
нормаларымен, түйсіну стереотиптерімен және өздеріне тән психологиясымен
сипатталатындығын көрсетеді.
Үлкен түсіндірме сөздігінде кедейлік дұрыс өмір сүруге керекті
материалдық және мәдени ресурстардың болмауы деп анықталады.[6]
Қазақстандық ғалымдар осы құбылысты зерттеуде өздерінің анықтамаларын
береді.
Мысалы, М.Әженов пен Д.Бейсенбаев қоғамның әлеуметтік құрылымын
қарастыра отырып, оның үш тапқа бөлінетінін көрсетеді. Олар: байлар, орта
тап және төменгі тап немесе кедейлер. Төменгі тап немесе кедейлер,
біріншіден, жалақысы төмен жұмысшылар мен қызметкерлер; олардың білімі мен
біліктілігі аса жоғары емес. Екіншіден, жұмыссыздар – олардың табысы жоқ
немесе жоқтың қасы. Үшінші категория - зейнеткерлер. М.Әженовтың көзқарасы
бойынша, кедейлік – киім-кешектің, азық-түліктің, тұрғын үйдің, материалды
ресурстардың жеткіліксіз деңгейде болуы немесе мүлдем болмауы. Кедейлік –
материалды табыстың жоғары болмауы не өте төмен болуы[7]. М.Әженовтың
ойынша, кедейлердің әлеуметтік статусы төмен, заманға сай еңбек түрлерімен
айналыспайды, біліктілігі төмен немесе мүлдем жоқ. Сонымен қатар, бұл
құбылыс білімнің жоқтығымен сипатталады, ал ол, өз кезегінде, мәдени
жағынан артта қалуға алып келеді. Олар өз дамуында артта қалған адамдар деп
есептейді[8].
З.А.Жаназарова, Ж.А.Нурбекова “Қазақстандағы кедейліктің мәселелері
және әлеуметтік реформаларды талдау” мақаласында осы аталған проблеманы
қарастыра отырып, кедейлік пен теңсіздікті қоғамдағы ресурстар мен билікті
бөлудің негізінде жатқан теңсіздіктің көрінісі деп көрсетеді. Осындай
құрылымдық сәйкессіздіктер халықтың кейбір топтарының өздерінің
қауымдарының экономикалық, саяси, мәдени, әлеуметтік және рухани өміріне
толыққанды араласу мүмкіндіктерінен айырылады деген көзқарас білдіреді[9].
Берілген анықтамалар негізінде кедейліктің бір салаға ғана қатысты
емес, көп жақты проблема екендігін көруге болады. Ол тек экономикалық
факторға емес, әлеуметтік факторға да байланысты. Бұл мәселе экологиялық,
психологиялық факторларға да байланысты.
Жалпы, кедейлік – адамдардың әлеуметтік-экономикалық жағдайымен
сипатталады. Осы орайдағы ғалымдардың көзқарастары бірін-бірі
қайталайтындығын айту керек.
Кедейлік кең түсінік және оны анықтауда көптеген параметрлер
қолданылады. Кедейлікті анықтауда бірнеше бағыттар бар. Дәстүрлі
зерттеулерде бұл құбылыс табыс пен тұтыну тұрғысынан қарастырылады, осыған
байланысты ажыратады.
Социологияда кедейлік дәстүрлі тұрғыдан қарастырылуда келесі
концепциялар арқылы зерттеледі. Олар абсолютті кедейлік, салыстармалы
кедейлік және субъективті кедейлік концепциялары.
Кедейліктің абсолютті концепциясы бойынша кедейлер дегеніміз - табысы
минималды азық-түлік қоржыны мен қызмет көрсетудің керекті түрлері және
шаруышылық тауарларын қамтитын белгінген өмір сүру минимумы немесе кедейлік
шегінің көлемінен төмен адамдар. Абсолютті кедейлік дамушы елдерде, өтпелі
нарықтық экономикасы бар елдерде зерттеледі.
АҚШ-та өмір сүру минимумы 1960-шы жылдардан бастап минималды азық-
түлік қоржынының үш есе құны ретінде анықталып келеді. 1998 жылғы
мәліметтер бойынша, өмір сүру минимумы (кедейлік шегі) АҚШ-та күніне 14,4
доллар құраған, ал кедейліктің ресми деңгейі 12,7 пайызды құраған.
Эстонияда кедейлік шегі 2001 жылы айына 99 АҚШ долларын құраған, ал
кедейлер үлесі 31 пайызды құраған. Қазақстанда кедейлік шегі 2001 жылы
айына 12 АҚШ долларын құраған (өмір сүру минимумынан 40 пайыз); мұнда
кедейлер халықтың 15 пайызын құраған, ал табысы өмір сүру минимумынан төмен
халықтың саны 28 пайызды құраған[10]. 2003 жылдың ІІ-тоқсанында ең төменгі
күнкөріс деңгейі 5193 теңге, ал кедейлік шегі 2077 теңге көлемін құрап
отыр.
Қазіргі кезде Қазақстандағы өмір сүру минимумын септеудің методикасы
республиканың орташа статистикалық тұрғынының минималды шығындарына сәйкес
келмейді көзқарас орын алып отыр. Әсіресе бір пәтерде тұратын және
мемлекеттік төлемақыға күні қарап отырған адамға коммуналды қызметке төлеу,
т.б. қажеттіліктерді қанағаттандыру оңайға тимесі анық.
Абсолютті кедейлік концепциясына сәйкес, кедейлер дегеніміз – тұрмыста
керекті базистік қажеттіліктерді қанағаттандыру ресурстары шектеулі
адамдар. Абсолютті кедейлік адамның өзінің минималды қажеттіліктерін өтеуге
жағдайының жоқтығын немесе биологиялық тіршілік етуді ғана сақтауға
жағдайын сипаттайды. Л.А.Гордон мен Л.А.Беляева абсолютті кедейлікті
қоғамда қалыптасқан минималды нормативтерге сәйкес қажеттіліктерін өтей
алмайтын отбасы немесе топтың күйі деп анықтайды[11].
Сонымен қатар Гордон Л.А. абсолютті кедейліктің үш деңгейін ажыратады:
Кедейліктің ең күрделі түрі – жарлылық (нищета);
Орташа кедейлік – мұқтаждық (нужда);
Қалыпты кедейлік - қамтамасыз етілмегендік (необеспеченность).
Жарлы адамдар физиологиялық минимумнан төмен өмір сүретін адамдар.
Олар аш болмаса да, тойып тамақтанбайтындар.
Мұқтаждық (кедейліктің орташа деңгейі) қаражаттары әлеуметтік
қажеттіліктерді өтеуге жетпесе де, физиологиялық қажеттіліктерін өтеуге
мүмкіндік беретіндер. Бұларда тамақ мәселесі бірінші орында тұрмаса да,
үнемі киімін жаңартып отыруға, емделуге, демалыс орындарына баруға
жағдайлары көтермейді. Мұқтаждықтың жоғарғы шегін ресми ең төменгі күнкөріс
деңгейі көрсетеді. Яғни, мұқтаж адамдар дегеніміз – табыстары ең төменгі
күнкөріс деңгейінен төмен болғанымен де, оның жартысынан көбін немесе үштен
екі бөлігін құрайды.
Қамтамасыз етілмегендік деңгейі - элементарлық қажеттіліктер –
физиологиялық және әлеуметтік - толығымен қанағаттандырылып отырылғанымен
де, олардан жоғары қажеттіліктер қанағаттандырылмай қала береді. Бұндай
адамдар дұрыс тамақтанбаса да, тамақтан қиналмайды, белгілі бур деңгейде
киімдерін жаңартып, емделіп, демалып тұрады. Осы деңгейдің көрсеткіші
ретінде Л.Гордон келесілерді қарастыруды ұсынады: ресми ең төменгі күнкөріс
деңгейінің екі есе мөлшері; әрбір жанға шаққандағы табыс орташа жалақыға
тең; ақшасының көлемі байлар секілді өмір сүруді қамтамасыз етпесе де, өмір
сүруге мүмкіндік беруі керек. Бұл категорияға халықтың 30-40 пайызы жатады
дейді.
Салыстырмалы кедейлік – кедейліктің екінші концепциясы. Бұл
концепцияға сәйкес, адам немесе отбасының табысы қоғамда қабылданған өмір
сүру бейнесіне сәйкес өмір сүруге мүмкіндігі жоқ болу күйі, яғни мұндай
отбасылардың табысы қоғамда қалыптасқан жетістіктермен салыстырмалы түрде
қарастырылады. Яғни кедейлік бір адамның басқа адаммен салыстырғандағы
кедейлік дәрежесін көрсетеді. Оның салыстырмалы концепциясына сәйкес
отбасының немесе адамның табысы қоғамда қабылданған өмір сүру образы
бойынша өмір сүруге мүмкіндік бермесе, онда сол адам не отбасы кедей болып
саналады. Яғни мұндай отбасылардың табыстары қоғамдағы әл-ауқатпен
(благосостояние) салыстырылады. Бұл концепция көптеген дамыған елдерде
қолданылады. Салыстырмалы кедейлікте отбасының табысы өмір сүріп жатқан
елдің орташа жалақысының жартысынан төменін құрайды.
Салыстырмалы кедейлік, бір жағынан, бір адамның өз жағдайын қоғамның
жетістіктерімен салыстыра отырып, өзін кедей санауы; екінші жағынан қоғамда
қалыптасқан өмір сүру стандартына сол адамның жағдаыйының сәйкес келмеуі.
А.Маккоулидің айтуынша, адамдардың жағдайы өмір сүріп жатқан қоғамның
өмір деңгейіне сәйкес келмесе, кедей болып саналады.
Жалпы айтқанда, абсолютті кедейлік биологиялық (физиологиялық)
белгілермен, ал салыстырмалы кедейлік әлеуметтік белгілермен сипатталады.
Шетел ғалымдары абсолютті және салыстырмалы кедейлікпен қоса, алғашқы
және екінші реттегі кедейлікті ажыратады. Бұған мысал ретінде жоғарыда
айтылып кеткен С.Раунтридің Йоркта жүргізген зерттеуінің нәтижесінде алған
мәліметтерін көрсетуге болады. Яғни, алғашқы түрі қаражатты дұрыс
қолданудың өзінде отбасы негізгі қажеттіліктерін өтеуге жағдайы келмегенде
қолданылса, екінші түрі ақшаны дұрыс қолданбаудың нәтижесінде туындайтын
кедейлікке байланысты.
Отандық ғалымдар кедейліктің “тұрақты” және “жылжымалы” түрлерін
ажыратады. Біріншісі кедейлік кедейлікті туғызады деген көзқарасқа сәйкес
келеді. Әлеуметтік жағдайдың төмендігі денсаулықтың нашарлығына,
біліктіліктің төмендеуіне алып келеді. Соның нәтижесінде тұлға өзін төмен
бағалап, құнын жоя бастайды. Кедей отбасылардан шыққан балалар келешекте
кедейлер санын толықтыруы әбден ықтимал. Бұл орайда ұрпақтан ұрпаққа
берілетін кедейлік туралы айтуға болады. “Жылжымалы” кедейлікке сәйкес,
кедейлер бар күш-жігерін жұмсап, жаңа жағдайларға бейімделе отырып, басқа
жаңа сапалы өмір деңгейіне қол жеткізуі мүмкін.
Л.А.Гордон осы құбылыстың екі түрін көрсетеді: әлеуметтік және
экономикалық. Әлеуметтік “әлсіз кедейлерге”, ал экономикалық “күшті
кедейлерге” қатысты дейді. “Әлсіздердің кедейлігі” еңбекке жарамсыз, аз
еңбек ететін адамдардың, мүгедектердің, аурулардың, психикалық тұрақсыз
адамдардың, сондай-ақ көпбалалы отбасылардың асыраушыларына қатысты.
“Күштілердің кедейлігі” жұмысқа қабілетті, қалыпты өмір стандарты бойынша
өмір сүруге жағдайы келетіндердің қиын жағдайға түсуі[12]. Яғни, әлеуметтік
кедейлер тұрақты кедейлер болып табылады. Мысалы, мүгедек адамның байып
кетуі екіталай. Қиын жағдайдағы, бірақ еңбекке қабілетті адамдардың
кедейлігін экономикалық кедейлікпен анықтауға болады.
1.3 Кедейлікті анықтаудағы ұғымдар мен көрсеткіштер
Кедейлік - әлеуметтік-экономикалық құбылыс. Бұл адамдардың
физиологиялық қажеттіліктерін қанағаттандырумен және конституцияда
белгіленген құқықтары мен бостандықтарын толық қолданып, қоғамның саяси
өміріне қатысуға мүмкіндігінің шектеулілігімен анықталатындығы жоғарыда
айтылып кетті.
Жалпы, халықтың әлеуметтік жағдайын анықтауда көптеген көрсеткіштер
қолданылады. Олар өмір сүру деңгейі, өмір сапасы, өмір сүру жағдайлары,
т.б. көрсеткіштер.
Өмір сүру деңгейі маңызды әлеуметтік категориялардың бірі. Ол белгілі
бір топтың материалдық күйін сипаттайды. Егер топтың өмір сүру деңгейі биік
болмаса, онда сол топ кедей болып саналады. өмір деңгейі - халықтың керекті
материалдық және рухани игіліктермен қамттылғандығы, тұтыну деңгейі мен
рационалды қажеттіліктерді қанағаттандыру дәрежесі.
Өмір сұру деңгейін зерттеуге саны жағынан әртүрлі топтар
қарастырылады:
1) бүкіл халық зерттелуі мүмкін;
2) жекелеген әлеуметтік топтар;
3) әр түрлі табыс деңгейі бар үй шаруашылықтары.
Халықтың өмір сүру деңгейін төртке бөлуге болад:
• жетістік (адамдардың жан-жақты дамуына жағдай беретін игіліктердің
болуы;
• қалыпты деңгей;
• кедейлік (еңбекке қабілеттілік сақтауға мүмкіндік беретін деңгейде
игіліктердің болуы);
• жарлылық (ең төменгі деңгейдегі биологиялық критерийлер бойынша
алынған игіліктер. Олар тек тіршілік еттуді қамтамасыз етеді).
Өмір сүру деңгейінің ең маңызды құрамдас бөлігі ретінде халықтың
табысы, оның әлеуметтік жағдайы, материалдық игіліктерді қолдануы, өмір
жағдайы, бос уақыты. Оның көтерілуі қоғамның әлеуметтік прогресін
сипаттайды. Бұл көрсеткішті көтеру әр мемлекеттің, соның ішінде
Қазақстанның да әлеуметтік саясатының басты бағыты.
Әлеуметттік прогрестің өзі екі саты бойынша жүзеге асырылады. Бірінші
сатыда минимум міндеттер алға қойылады, яғни абсолютті кедейлік зонасындағы
халық бөлігін салыстырмалы кедейлік деңгейіне жеткізу. Екінші сатыда
максимум міндеттер қойылады. Мұнда абсолютті кедейлікті жою басты мақсат
болып табылады. Бұл ешбір мемлекетте шешімін таппаған, сондықтан оларды
қоғамның стратегиялық дамуын белгілейтін перспектива-міндеттер ретінде
қарастыру керек.
Халықаралық деңгейде өмір сүру деңгейінің көрсеткіштер жүйесін құруға
алғашқы талпыныстарды 1960 жылы БҰҰ-ның жұмысшы тобы жасаған. Ол кезге
дейін бұл көрсеткіш нақты жалақы индексімен (номиналды жалақы индексінің
баға индексіне қатынасы) анықталып отырған.
Өмір сүру деңгейінің көрсеткіштер жүйесінің соңғы нұсқасы 1978 жылы
БҰҰ-да жасалған. Оған көрсеткіштердің 12 негізгі топтары кіреді:
1. туу, өлім және т.б. демографиялық сипаттамалар;
2. өмірдің санитарлық-гигиеналық жағдайлары;
3. азық-түлік тауарларын тұтыну;
4. тұрмыс жағдайы;
5. білім мен мәдениет;
6. еңбек жағдайлары мен еңбекпен қамту мәселесі;
7. халықтың табысы мен шығыны;
8. өмір құны мен тұтыну бағалары;
9. көлік мәселесі;
10. демалысты ұйымдастыру;
11. әлеуметтік қамсыздандыру;
12. тұлға бостандығы.
АҚШ-тағы өмір сүру деңгейінің көрсеткіштер жүйесі 13 бөлімнен тұрады:
қоршаған орта; демографиялық жағдай; еңбекпен қамту; еңбек жағдайлары; өмір
деңгейі; әлеуметтік қамсыздандыру; денсаулық сақтау мәселесі; білім;
тұрмыстық жағдайлар; мәдениет, демалыс; көлік; ұлттық қорғану, азаматтардың
құқықтарының қорғалуы.
Әлеуметтік жағдайды анықтаудағы келесі ктегория - өмір сүру жағдайы. Бұл
кедей халықтың өмір сүруінің объективті жағдайын сипаттайды. Ол да еңбекпен
қамту мәселесін, сондай-ақ еңбек сипаты, қоныстандыру формасы, тұрмыс,
табыс және отбасылардың заттай мүлкінің сипатын, әлеуметтік төлемақылар мен
әлеуметтік саланың дамуын қарастырады.
Өмір сапасы дегеніміз – бұл, бір жағынан, қоғамдық өмірдегі субъекттің
және адамдардың қажеттіліктерін сипаттайды. Бұнда өмір сүру ұзақтығы,
физикалық және психикалық денсаулық деңгейі, білім, мәдени, интеллектуалды
потенциал, сонымен қатар өмір жағдайының ыңғайлыылығы, адамдардың қоршаған
ортасы сияқты белгілер қарастырылады.
Кедейлікті анықтауда тікелей көрсеткіштер ең төмен күнкөріс деңгейі мен
кедейлік шегі қолданылады. Бұлар кедейліктің деңгейін анықтаудағы
заңдастырылған ресми көрсеткіштер. Ең төмен күнкөріс деңгейін отандық
социологтар мен экономистер 20-шы жылдары есептеген. 30-шы жылдардан бастап
бұны анықтау тоқтатылған. Ең төмен күнкөріс деңгейін анықтау 1956 жылы
қайтадан қолға алынған, бірақ оосыған байланысты ресми мәліметтер
жарияланбаған, бұл мәселе жоғарыда да айтылып кетті.
Қазақстан Республикасының 474-І Ең төмен күнкөріс деңгейі туралы”
Заңында берілген анықтамаға сәйкес, ең төмен күнкөріс деңгейі дегеніміз –
мөлшері бойынша ең төмен тұтыну себетінің құнына тең, бір адамға қажетті ең
төмен ақшалай кіріс[13]. Бұның мөлшерін статистика жөніндегі уәкілетті
орган мен еңбек және халықты әлеуметтік қорғау жөніндегі уәкілетті орган ең
қажетті азық-түлік емес тауарлар мен көрсетілген қызметтерге жұмсалатын
шығындардың белгіленген үлесі қосылған ең төмен азық-түлік себетінің құнын
негізге ала отырып есептеп шығарады. Ең төмен күнкөріс деңгейі республика
бойынша және аймақ бойынша орта есеппен жан басына және халықтың жыныстық-
жас топтары бойынша тоқсан сайын есептеп шығарылады. Республика бойынша
2003 жылдың бірінші тоқсанында ең төмен күнкөріс деңгейі орта есеппен 5193
теңге көлемінде белгіленді[14].
Ең төмен тұтыну себеті тауарлар мен көрсетілген қызметтердің заттай және
құн түріндегі ең төмен жиынтығы болып табылады. Ол азық-түлік себетінен,
азық-түлік емес тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге жұмсалатын
шығындардан тұрады. Ең төмен күнкөріс деңгейі жыл сайын тұрмыс деңгейін
бағалау мен кедейлік шегін анықтайға, әлеуметтік саясаттың бағыттарын
анықтау мен халықты әлеуметтік қорғау жөніндегі шараларды жүзеге асыруға,
жалақының, зейнетақының, жәрдемақылардың және өзге де төлемдердің
белгіленетін ең төмен мөлшерін негідеуге арналады. Ең төмен күнкөріс
деңгейімен қатар, кедейлік шегі бар. Бұл шектен төмен түскен адамдар
кедейлер болып саналады. Кедейлік шегі – республикадағы экономикалық
мүмкіндіктерге қарай белгіленетін, адамның ең төмен қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін қажетті кіріс шегі. Ол республика бойынша, сондай-ақ
аймақтар деңгейінде Қазақсттан Республикасының Үкіметі белгілейтін
тәртіппен тоқсан сайын анықталып отырады. Еңбек және халықты әлеуметтік
қорғау министрлігінің 63-бұйрығына сәйкес, 2003 жылдың жылдың екінші
тоқсанында кедейлік шегі статистика жөніндегі агенттіктің есептеген ең
төмен күнкөріс ддеңгейінің 40 пайыз мөлшерінде белгіленіп, 2077 теңгені
құрады. [15]
Кедейлікті өлшеуде жоғарыда көрсетілген көрсеткіштермен қатар,
әлеуметтік статистикада және ғылыми зерттеулерде тереңірек зерттеуге
мүмкіндік беретін келесі көрсеткіштерді де атап кетуге болады.
- Кедейлік деңгейі – ең төмен күнкөріс деңгейінен табысы төмен халықтың
сыбағалы үлесі;
- Табыс дефициті – кедей адамдардың табыстарының ең төмен күнкөріс
деңгейінің көлеміне дейін жетпейтін ақша сомасы;
- Төменгі жалақы аралығы – пайыз түрінде табыс дефицитінің көлемінің ең
төмен күнкөріс деңгейіне қатынасы (А);
- Кедейлік тереңдігіннің коэффициенті – табыс дефицитінің сомасының
зерттелген отбасылардың жалпы снына қатынасы;
- Кедейліктің өткірлік коэффициенті – зерттелген отбасылардың ең төмен
күнкөріс деңгейіне сәйкессіздігі, бұл табыс дефицитінің квадратикалық
сомасының жалпы зерттелген отбасылар санымен қатынасынан көрінеді;
- Кедейліктің синтетикалық индикаторы. Ол келесідей анықталады:
S=W[A+(1-A)*G];
Мұнда G - Джинни коэффициенті, ол кедей адамдардың табыстарының барлық
сомасын белгілі бір топтар арасында жіктеумен бейнеленеді.
Синтетикалық кедейліктің индикаторы 0-ден 1-ге дейін көрсетіледі. Егер
қоғамның барлық мүшесі ең төмен күнкөріс деңгейінен жоғары табысқа ие
болса, одна S=0 болады, ал егер барлығының табысы минималды болса, онда S=
1 болады.
Жоғарыда келтірілген ұғымдар мен көрсеткіштермен қоса кедейлік масштабы
ұғымы бар. Оған сәйкес, кедейліктің ресми шегінде тұрған адамдардың үлесі
анықталады, ол көбінде пайыз түрінде беріледі. Кедейлік масштабын
анықтауда “кедейлік деңгейі”, “кедейлік шекаралары”, “кедейлік
коэффициенті” ұғымдары қолданылады. Мемлекеттің экономикалық даму
деңгейінің жоғарылығына орай кедейлер саны азая түседі. Кедейлік уақыт
бойынша өзгеріп отырады, осы өзгеріс оның динамикасын көрсетеді.
БҰҰ өмір сапасын адамдардың орташа өмір ұзақтығы, білім деңгейі және адам
басына шаққандағы табыс көлемі бойынша анықтайды. 2002 жылғы БҰҰ-ның
жариялаған баяндамасына сәйкес, осы көрсеткіштер боцынша Қазақстан әлемде
79 орында тұр[16].
2 Қазақстандағы кедейлікпен күрес және оны жеңудің принциптері
2.1 Кедейлердің әлеуметтік құрамы
Кедейліктің әлеуметтік құрамы туралы мәселені ғалымдар ертеден
қарастырып келеді. Чарльз Бут ХІХ ғасырда Англиядағы жүргізген зерттеуінің
нәтижесінде табыс көлеміне және оны ақшаны алу жиілігіне байланысты Лондон
халқын 8 топқа бөлген. Осы құрылымның соңғы төрт тобы кедейлердің үлесіне
тиеді. Оның арасында қара нәсілді адамдар, қаңғыбастар, қылмыскерлер, т.б.
бар. Оның анықтауы бойынша, кедейлердің пәтерлерде тұруыныың тығыздығы өте
үлкен, бір бөлмеге үш адамнан келетін болған. Салыстыру үшін дерек: орта
топ өкілдерінің әрбіріне төрт бөлмеге дейін келетін болған. Айта кететін
жағдай, бұл мәселе қазірдің өзінде өз маңыздылығын жойған жоқ.
Француз зерттеушісі Фредерик Ле Пле отбасылардың бюджетін талдаудың
негізінде зерттеу жүргізген. ХІХ ғасырда ғылымда айтарлықтай орын алған
факттерге көз жеткізген. Оның айтуынша, кедей отбасылар бюджеттерінің көп
бөлігін азық-түлікке жұмсайды, сонымен қатар кедейлер басқаларға қарағанда
ішімдікке және әр түрлі пайдасыз ойын-сауыққа көп қаражат жұмсайды. Азық-
түлікке кеткен шығын көп болған сайын, әлеуметтік жылжуға мүмкіндік азаяды
дейді.
Американдықтар бүгінгі күнде кедейлер құрамына келесі топтарды
жатқызады:
• Жұмыссыздар;
• Жалақысы төмен жұмысшылар;
• Жақында көшіп келген иммигранттар;
• Ауылдан қалаға келгендер;
• Аз ұлт өкілдері (әсіресе негрлер);
• Қаңғыбастар мен баспанасыздар;
• Кәрілікке, ауруға немесе дене бітімінің кемістігіне байланысты
жұмыс істей алмайтындар;
• Толық емес отбасылар (көбінде балалары бар әйелдер).
АҚШ статистері мынадай заңдылықты айтады: ерлерге қарағанда, әйелдер
арасында кедейлер саны көп, сондай-ақ ақ нәсілділерге қарағанда, негрлер
арасында кедейлер көп.
Кеңес дәуірінде “кедейлер” ұғымының орнына “жағдайы төмендер” ұғымы
қолданылған. Бұл категорияны жұмысшылары жоқ отбасылар, жалғыз басты
зейнеткерлер, көпбалалы отбасылар, мүгедектер құраған.
Ресей социологтары мен экономисттері кедейлердің бірнеше тобын
анықтаған. Олардың бірі Бүкілресейлік өмір деңгейі орталығында жасалған.
Ондағы қызметкерлер ресми ең төменгі күнкөріс деңгейін шындыққа сәйкес
келмейді дей отырып, өздерінің вариантын ұсынған. Оған сәйкес, ең төменгі
күнкөріс деңгейі ресми деңгейден 16 пайызға көп.
Бүкілресейлік өмір деңгейі орталығы әлеуметтік қабаттың келесі
топтарын ажыратады: кедейлер, жағдайы төмендер, салыстырмалы түрде жағжайы
жақсылар, жағдайы жақсылар мен байлар.
Кедейлер категориясы халықтың 48-51,5 пайызын құрайды. Олар өз
табысына анда-санда киім ауыстырып отырады, тұрмысқа керекті құралдар алады
және тіршілік етуге мүмкіндік беретін азық-түлік сатып алады.
Жағдайы төмендерге отбасыларының табысы ресми ең төменгі күнкөріс
деңгейінен 1,7-2 есе көп отбасылар. Олар белгілі дәрежеде сапалы тамақ
ішіп, белгілі бір заттарды сатып ала алады. Салыстырмалы кедейлер табысы
ең төменгі күнкөріс деңгейінен 3 есе көптер.
Зерттеушілер сонымен қатар кедейліктің күрделілігін айта отырып,
келесі түрлерін көрсетеді:
• тұрақты кедейлер - ұдайы жоқшылықта отыратын халықтың маргиналды
бөлігі;
• аралық кедейлер – кедейлік шегіндегі және кейде одан да төмен түсіп
кететін адамдар (мезгілдік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz