Территориялды еңбек мобильділігі миграция ретінде
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
СОЦИОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қазақстандағы еңбек мобильділігі.
Орындаған: IV курс, социология бөлімінің студенті Бейсембаев С.Н.
Ғылыми жетекшісі: соц.ғ.д., проф.
Садырова М.С.
Норма бақылаушы:
Есимова Д.Г.
Қорғауға жіберілген күні: “ ” 2005 ж
Кафедра меңгерушісі: соц.ғ.д., проф. Садырова М.С.
Алматы 2005
Территориялық еңбек мобильділігінің Әлеуметтік-экономикалық салдары
(Оңтүстік Қазақстан облысы мысалында)
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I ТАРАУ. Территориялды еңбек мобильділігін зерттеудің теоретикалық
негіздемесі.
1.1 Еңбек мобильділігі: түсінігі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Территориялды еңбек мобильділігі миграция
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ...15
II ТАРАУ. Оңтүстік Қазақстан облысындағы территориялды мобильділіктің
Әлеуметтік-экономикалық жағдайға Әсері.
1. Аймақтағы еңбек мобильділігінің ерекшеліктері және даму
тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2. Еңбек миграциясының еңбек нарығын қалыптастырудағы
ролі ... ... ... ...25
3. Облыстық еңбек миграциясының мәселелері және шешу жолдары ... ... .31
III ТАРАУ. Еңбек ресурстарының территориялды мобильділігін бақылау жӘне
реттеудің маңыздылығы.
1. Территориялық еңбек мобильділігін реттеудің шет елдік
тәжірибесі ... ..38
2. Қазақстандағы территориялық еңбек мобильділігін реттеудің
механизмдері және оларды жетілдіру
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..54
Кіріспе.
“Өмірдегі қозғалыс, қозғалыстағы өмір”,- бұл қарапайым философиялық
тұжырымдама жалпы қозғалыстың бұл өмірдегі мәнін көрсетсе керек. Қазіргі
қоғамның ақпаратандырылу заманында бұл социология ғылымы тұрғысынан
қарастырғанда қоғамдағы қозғалыс түсінігі әлеуметтік мобильділік
категориясына сәйкес келеді.
Біздің қарастыратын еңбек мобильділігі мәселесі осы әлеуметтік
мобильділіктің бір көрінісі болып табылады. Қазақстандағы еңбек
мобильділігін зерттеу қажеттілігі уақыт талабына байланысты туындап отыр.
Олай деп айтуымыздың себебі жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту
бұған дейін зерттелініп келген қоғамның көптеген салаларындағы
құбылыстардың принциптеріне сыни тұрғыдан қайта қарастыруды қажет етеді.
Себебі әміршіл-әкімшіл жүйе кезіндегі ғылым мен әлеуметтік өмір тұтасымен
идеологиялық шектеулердің ықпалында дамыды.
Ал әлеуметтік мобильділік қоғамның ашықтығы мен демократиялану деңгейін
көрсетететін индикатор болып табылады, себебі жабық қоғамдарда әлеуметтік
мобильділік әр түрлі шектеулердің ықпалында болады.
Еңбек мобильділігі түсінігі жағынан кең құбылыс. Ол еңбек сферасына қатысты
пайда болатын барлық әлеуметтік қозғалыстарды қамтиды. Күнделікті өмірде
оның мысалы көптеп кездеседі: адамның кәсібін өзгертуі, бір жұмыс орнынынан
басқа жұмыс орнына ауысу, қызмет шенінің өсуі, (немесе төмендеуі), т.б.
Көріп тұрғанымыздай еңбек мобильділігі көп қырлы құбылыс, оның барлық
түрлерін бір зерттеу аумағында қарастыру мүмкін емес. Сол себепті бұл
жұмыста еңбек мобильділігінің бір көрінісін – территориялық еңбек
мобильділігінің Қазақстандағы ерекшеліктерін қарастыруды мақсат тұтады.
Территориялық еңбек мобильділік – индивидтің жұмыс орнын, мамандығын,
кәсібін, қызметін ауыстыруына байланысты бір экономикалық ауданнан
екіншісіне қоныс аударуы және әлеуметтік статусының өзгеруі.
Қазақстанда бұл процесс кеңестік жүйе өмір сүруін тоқтатқан соң кең етек
жайды. Сипаты бойынша соңғы он бес жыл аралығында екі үлкен ағымға бөліп
қарастыруға болады. Біріншісі, соңғы он бес жылдың бірінші жартысындағы
жаппай жұмыссыздық әсерінен көптеген жоғары білімі бар қызметшіліердің
(оның ішінде бюджеттік жұмыс орындарының қызметшілері) басқа
квалификациясы төмен мамандықтарды игеруі, және осылайша жаңа нарықтық
қатынастарға бейімделуі (бұл құбылыс толығымен М.С. Садырованың докторлық
диссертациясында қарастырылған). Немесе шет елдерге қоныс аударуы.
Екіншісі, негізінен экономиканың тұрақталуына, және халықтың біршама өмір
сүру деңгейінің өсуіне байланысты басқа елдерден шет ел жұмысшыларының
жұмысқа орналасу мақсатында қоныс аударуы. Біздің жұмысымыздағы негізгі
акцент осы екінші процестің сипатын зерттеуге жасалмақ.
Социологияда бұл құбылысты зерттеу әр түрлі ғылымдар тоғысында
қарастырылады. Негізгілері: экономика, демография және саясаттану
ғылымдары.
Экономика ғылымы бұл процестің белгілі бір аймақтағы еңбек нарығын
қалыптастыруына, жұмысбастылық пен жұмыссыздық балансына әсерін зертейді.
Сонымен қатар территориялық еңбек мобильділігіне әсер етуші экономикалық
факторларға (жалақы айырмашылығы, табыс көлемі) сипаттама береді.
Демография үшін бұл құбылысты миграция түрінде қарастырудың маңызы зор.
Мұнда зерттеу объектісіне жұмыс күшінің иммиграциясы мен эмиграциясы,
олардың демографиялық құрылымы (жасы, жынысы, білім деңгейі), және
аймақтағы демографиялық жағдайға әсері жатады.
Саясаттану ғылымы ең алдымен еңбек ресурстарының қозғалысының геосаясаттағы
ролін анықтайды.
Территориялық еңбек мобильділігінің өзектілігі жоғарыда айтыған
аспектіліерге байланысты туындайды.
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстанның нарықтық экономика құруда
жетістіктерге жету нарық талабына сай еңбек нарығын қалыптастыруға тәуелді.
Ал сауатты еңбек нарығын елдегі еңбек ресурстарын өндіріс талабына сай
орналыстыру, бағыттау және бақылаусыз жүзеге асыру мүмкін емес. Әсіресе
елдегі экономиканың дамуы осы қарқында сақталатын жағдайда, болашақта
өндірістің кейбір салаларында мамандардың қажеттілігі өседі. Қазірдің
өзінде техникалық мамандардың жетіспеушілігі салдарынан Қазақстан шет елден
жұмысшылар әкелуге мәжбүр. Егер елдегі жұмыссыздар санын ескерсек, бұл
бағытта арнайы зерттеулер нәтижесінде мемлекет тарапынан іс-шаралар
қолданудың қажеттілігі өседі.
Қазіргі таңда территориялық еңбек мобильділігінің бір қыры – еңбек
миграциялары мәселесін зерттеудің маңызы зор. Оның ішінде заңсыз миграция
мәселесі Қазақстанда ғана емес басқа елдердің де күн тәртібінде тұрған
мәселе. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Үкіметтің кеңейтілген
отырысындағы сөзінде өркениетті еңбек нарығын қалыптастыру мәселесіне баса
назар аудару керектігін айтты.1 Сонымен қатар өзекті мәселе ретінде
оңтүстік аймақтардағы заңсыз миграция аталды, және осы сұрақты реттеу
жұмысын Үкіметке жүктеді.
Қазақстанда әр түрлі эксперттердің айтуы бойынша Қазақстан аумағында 500
мыңнан 700 мыңға дейін заңсыз мигранттар еңбек етеді. Бүкіл әлемдегі
экстремизм мен терроризм қаупі төніп тұрған жағдайда бұл мәселе ұлттық
қауіпсіздікке қатер келтіруі мүмкін.
Жоғарыда аталған мәселелерді зерттеу үшін бір облыс аймағын алу өте тиімді.
Оңтүстік Қазақстан облысы географиялық орналасуы, әлеуметтік-экономикалық
жағдайы бойынша еңбек миграциясын зерттеудің идеалды объектісі бола алады.
Себебі бұл аймақта еңбек миграцияларының әсерінен әлеуметтік салада қарама-
қайшылыққа ие күрделі жағдай қалыптасып отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Соңғы он бес жылдағы еңбек ресурстары
қозғалысының аймақтағы әлеуметтік-экономикалық жағдайға әсеріне комплекстік
анализ жасау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Теориялық білімдер арқылы территориялық еңбек мобильділігі мен еңбек
миграциясының ара қатынасын белгілеу;
2. Миграцияның статистикалық көрсеткіштерін пайдалана отырып, аймақтағы
жұмыс күшінің қозғалу динамикасына анықтау;
3. Оңтүстік Қазақстан облысы мысалында еңбек миграцияларының еңбек
нарығына және аймақтағы әлеуметтік-экономикалық жағдайдың өзгеруіне
әсерін көрсету;
4. Еңбек ресурстары қозғалысы ықпалынан туындаған, және туындауы мүмкін
мәселелер шеңберін жасау.
5. Сараптама қорытындыларына және шет ел тәжірибесіне сүйене отырып
республикадағы территориялық еңбек мобильділігін реттеу мен бақылау
механизмдерін жетілдіру жолында ұсыныстар дайындау.
Жұмыстың жазылу барысында, Оңтүстік Қазақстан облысындағы әлеуметтік-
экономикалық жағдайды зерттеу мақсатында, “Репутация” коммуникативтік
технологиялар орталығымен жүргізілген эксперттік сұрау нәтижелері
пайдаланылды.
1 I ТАРАУ. Территориялды еңбек мобильділігін зерттеудің теоретикалық
негіздемесі.
1.1 Еңбек мобильділігі: түсінігі және түрлері.
Кез-келген қоғамның экономикалық сферасындағы және өндірістік
қатынастар жүйесіндегі сапалық өзгерістер әлеуметтік құрылымға тікелей әсер
ететіні даусыз. Социологиялық зерттеулердің нәтижелері көрсеткендей қазіргі
қоғамның әлеуметтік құрылымындағы трансформациялар және әлеуметтік
дифференцациясының жаңа формалары пайда болуының динамикасы өте тез
қарқында жүруде. Соған байланысты қоғамда әлеуметтік процестердің
өзгергіштігімен, меншіктің әр түрінің пайда болуымен, билік
қатынастарындағы қайта құрулармен сипатталатын күрделі құрылым қалыптасып
отыр. Осының бәрі бір жағынан субъективтік деңгейде әлеуметтік қабаттар
арасында интенсивті әлеуметтік ағымдарды тудырса, ал екінші жағынан жеке
тұлға үшін, топтар үшін әлеуметтік жылжу кезінде күрделі кедергілердің
пайда болуына себеп болады.
Қазіргі экономикадағы нарықтық қатынастарды қалыптастыру, дамыту
жағдайында қоғам дамуында әлеуметтік факторлардың ролі өседі. Қазақстанның
нарықтық экономикасының ерекшелігі болып еңбек нарығының еркіндігі болып
табылады, және нарықтық экономика заңына сәйкес еңбек ресурстарының,
жұмысбастылықтың өз бетінше реттелу жүйесі пайдаланылады.
Еңбек мобильділігі - бұл жұмысшының жұмыс орнын ауыстыру барысында
өзінің қоғамдық еңбек бөлінісіндегі орнын ауыстыруына себеп болатын
әлеуметтік мобильділіктің бір түрі. Ал қоғамдық еңбек бөлінісіндегі
индивидтің орны мен оның атқаратын жұмысының сипаты бұл индивидтің
әлеуметтік тұрпатын анықтайтын негізгі қасиеттердің бірі болғандықтан,
еңбек мобильділігі әлеуметтік мобильділіктің ажырамас бөлшегі болып
табылады, және қоғамның әлеуметтік құрылымына әсер етеді.
“Әлеуметтік мобильділік дегеніміз адамдардың, немесе адамдар тобының
коғамның әлеуметтік құрылымында орнын өзгертуі”.2 Бұл терминді ең алғаш
социология ғылымына П.Сорокин енгізді(1927). Ол өзінің еңбектерінде
әлеуметтік орын ауыстырудың типологиясын жасап, әртүрлі страттар ішіндегі
индивидтердің сұрыпталу және әлеуметтік тестілеудің механизмдерін
қарастырды. Сорокин әлеуметтік мобильділіктің екі негізгі түрін атап
көрсетеді:
• көлденең, индивидтің бір әлеуметтік деңгейдегі топтарда орын
ауыстыруы;
• тігінен, индивидтің немесе топтың әлеуметтік дәрежесі жоғары топқа
өтуі;
Тігінен жүретін мобильділікті Сорокин бағытына байланысты екіге бөлді -
әлеуметтік өсу (жоғарылау), және әлеуметтік төмендеу. Оның ойынша
әлеуметтік мобильділіктің жоғары болуы бұл қоғамның “ашықтығының”
көрсеткіші болып табылады. Мысал ретінде ол АҚШ-тың демократиялық құрылымын
қарастырады. Оған керісінше ежелгі Индиядағы касталық құрылым қоғамдағы
мобильділіктің жоққа жақын деңгейін көрсететін мысал бола алады.3
Сонымен бірге П.Сорокин “әлеуметтік кеңістік” , “әлеуметтік каналдар”
түсініктерін жан- жақты сараптап, социология ғылымындағы мобильділікті
зерттеуде орасан зор үлес қосты.
Жалпы “әлеуметтік мобильділік” категориясын теоретикалық сараптау
арқылы келесі бағыттарды бөліп көрсетуге болады:
1. Әлеуметтік мобильділіктің құрылымдық функционалдық анализі
П.Сорокиннің, Т.Парсонстың, И.Хербердің, Б.Барбердің, М.Болтьенің және
басқа да американдық социологтардың жұмыстарында көрсетілген.
2. Әлеуметтік мобильділіктің эгалитарлық теориясымен С.Липсет, Р.Бендикс
айналысты. Олар қоғамның индустриялдық дамуының әлеуметтік
мобильділікке әсерін көрсетеді.
XX ғасырдың орта шеніндегі ғылыми-экономикалық прогресс қоғамдық
қатынастардың барлық қырларынан көрініс тапты. Әсіресе еңбектік
қатынастардың дамудың жаңа сатысына көтерілуіне байланысты қоғамда еңбектің
әлеуметтік-экономикалық институт ретінде ролі өсті. Соған байланысты
қоғамдық ғылымдарда еңбекті ғылыми жоспарлауға, еңбектік қатынастарды
басқаруға қатысты көптеген зерттеулер жүргізілген болатын.
Еңбек мобильділігін зерттеудің алғышарты ретінде жоғарыда айтылған
жағдайлармен қоса өндірістерде, экономикалық аймақтарда еңбек тиімділігін
арттыру үшін еңбек ресурстарының қозғалысын бақылау, зерттеу қажеттілігінің
туындауы әсер етті.
Ең бірінші болып еңбек мобильділігін зерттеумен айналысқан Батыс
социологтары болды. Олардың ішінде алғаш рет еңбек мобильділігі (“Labour
mobility”) түсінігін пайдаланған Г.Парнс пен Г.Палмер болатын.
Кеңес Одағында идеологиялық талаптарға байланысты бұл мәселе бойынша
зерттеулер шектеулі көлемде жүргізілді, және бұл зерттеулер теориялық
негіз ретінде К.Маркстың таптар теориясына сүйенді. Атап айтар болсақ олар:
Т.И.Заславская, Е.Д.Малинин, Р.В.Рывкина, И.С.Ладенко, Н.А.Аитов және т.б.
Т.И.Заславская еңбек мобильділігін экономикалық және социологиялық
тұрғыдан зерттеудегі ерекшеліктерді ажырата келіп, бұл мәселені зерттеудегі
методологиялық мәселелерге көңіл аударады.
Жалпы Кеңес Одағындағы қоғамдық ғылымдар саяси мотивтерге байланысты
Батыстың “буржуазиялық” теорияларымен текетірес бағытта дамығандығы
белгілі. Соның әсерінен социология ғылымында сол кездегі жүргізілген
зерттеулердің “антибуржиязиялық” сипаты анық байқалады. Мысалы Заславская
Т.И. өзінің “Трудовая мобильность как предмет социально-экономического
исследования” ғылыми мақаласында еңбек мобильділігін зерттеудегі Одақтық
ғылымның Батыстық ғылымнан артықшылығын атап көрсетеді. Оның ойынша
Батыстық зерттеулер ең алдымен капиталистердің, байлар табының мүддесін
қорғауға бағытталған, ал Кеңес Одағы зерттеушілері жұмысшылардың еңбек
қатынастарындағы қажеттіліктерін қанағаттандыруды көздейді. Бірақ сол
кездегі ғылыми әдебиетті сараптап қарайтын болсақ еңбек мобильділігін
зерттеудегі келесідей ерекшеліктердің куәсі боламыз:
• жұмысшы күшінің қозғалысы глобалды процесс ретінде қарастырылды, және
ғылым оның себептері мен мотивтерін зерттеуден гөрі оны бақылауға көп
көңіл бөлді;
• жұмысшы қозғалысын бақылау жеке тұлғалардың қажеттіліктерінен бұрын
өндірістік қажеттіліктерді ескерді, және жұмыс орнын таңдау, ауыстыру
мәселелері жеке қалау бойынша емес, әкімшілдік күштеу сипатында болды;
• социология ғылымының қатаң бақылауда болуына байланысты еңбек
мобильділігін зерттеумен дені экономист ғалымдар айналысты, бұндай
жағдайда тұлғаның қажеттіліктері ең соңында ескерілмеді;
Н.А.Аитов осы мәселе бойынша жан-жақты талдау жүргізе келе еңбек
мобильділігін (жұмыс күшінің қозғалысын) келесідей төрт түрін қарастырады:
1. демографиялық қозғалыс (зейнетке шығу, жас жұмысшылардың алғаш жұмысқа
келуі, декретке шығу, т.б.)
2. әлеуметтік қозғалыстар (жұмысшының ауылдан қалаға келуі, оқуға кетуі,
т.б.)
3. техникалық прогреске байланысты кадрлер қозғалысы (жаңа мамандықтардың
пайда болуы, ескі мамандықтардың жойылуы)
4. кадрлер тұрақтамаушылығы (текучесть кадров) – жұмысшының өз еркімен
кетуін білдіретін, экономикалық тиімсіз және стихиялы құбылыс.4
Қазақстанда еңбек мобильділігі тақырыбы салыстырмалы түрде
социологияның аз зерттелген аймағы. Әлеуметтік және кәсіби құрылымның жалпы
мәселелерімен Н.А.Аитов, М.С.Аженов, Б.А.Алдашев, М.Ф.Пузиков, М.Тажин
сияқты отандық зерттеушілер айналысты. Олар негізінен қоғамның құрылымдық
өзара байланысының сипаты мен әлеуметтік топтардағы стратификациялық
процестерге көп көңіл бөледі.
Қазақстанда ең алғаш еңбек мобильділігін, оның ішінде кәсіби
мобильділік тақырыбында зерттеу жасап, диссертация қорғаған – Садырова М.С.
Өзінің бұл диссертациясында Садырова Қазақстандағы интеллигенция тобының
кәсіби мобильділігінің теоретикалық мәселелерін қарастыра келе, нақты
социологиялық зерттеу арқылы 90-ы жылдардағы интеллигенция мобильділігінің
динамикасына анализ жасайды.
Экономистер еңбек ресурстарының мобильділігін жұмысшының кәсіби және
квалификациялық статусының өзгеруімен, еңбек ресурстарының қайта өндірілуі
тұрғысынан қарастырады.
Әлеуметтік психологтар негізінен кадрлер мобильділігін қарым-қатынас,
байланыстар жұмысшының белгілі бір топтық ортаға жатуымен байланысты
зерттейді.
Ал еңбек мобильділігін зерттеудің социологиялық тұрғысы еңбек
мобильділігінің әлеуметтік тегіне, жағдайына, оның әлеуметтік механизмі мен
қоғамға, ұжымға тигізетін әсерін зерттеуге бағытталады.
Тағы бір пікір бойынша еңбек мобильділігі дегеніміз халық
шаруашылығындағы жұмыс күшіне деген сұранысты және жеке бас қажеттіліктерін
қанағаттандыруға арналған жұмысшылардың салалық қайта бөлу процестерінің
жиынтығын айтады.5
Жұмыс күшінің қозғалысын зерттей келе А.А.Сухов еңбек мобильділігін
жұмыс күші қозғалысының ерекше формасы деп анықтайды. Оның ойынша жұмыс
күші өзінің дамуы барысында еңбекке деген қатынасы өзгеріп отырады.
Еңбек мобильділігі сонымен бірге техникалық, экономикалық және базистік
қатынастарды білдіреді.6
В.И.Бойко мен И.В.Васильев еңбек мобильділігін әлеуметтік процесс деп
анықтайды. Мобильділіктің бұл формасы еңбек сферасындағы жұмысшының бір
жұмыс орнынан келесі жұмысқа ауысуы арқылы өзінің еңбек сипатын
(квалификациясын, дәрежесін) өзгертуге бағытталған әлеуметтік мінез-
құлықтың формасы.7
Әлеуметтік мобильділікті индивидтің әлеуметтік статусын өзгерту процесі
деп қарастыру қалыптасқан. В.С.Магун, В.Е.Гимпельсон еңбек мобильділігін
еңбек статусының өзгеруі деп анықтайды: өспелі немесе кемімелі, тігінен
немесе көлденең.8 Еңбектік статус дәрежесі келесідей факторлар арқылы
сипатталады: еңбек квалификациясы, жалақы көлемі, жұмысты атқаруға
байланысты қарастырылған жәрдемақылар мен жұмысшының құқы.
Еңбек мобильділігі екі бағдарда зерттелінеді:
• кең мағынада, еңбек әрекетінің барлық динамикалық процестерін, яғни
жұмысшының қызметінің кез келген өзгерісін еңбек мобильділігінің көрінісі
деп түсіндіріледі;
• тар мағынада, еңбек мобильділігі бұл нақты тарихи жағдайда жұмысшының
еңбектік сипатын өзгертуі арқылы әлеуметтік жағдайын да өзгертуі;
Тар мағынада еңбек мобильділігі эмпирикалық негіздеме ретінде келесі
жайттарды енгізеді:
Еңбекке баулу, жұмысқа келу, адаптация, жұмыс орнын ауыстыру (кадрлер
тұрақтамаушылығы, миграция), квалификациясын жоғарылату, қызмет көрсету
аумағының кеңейуі, жұмыс орнынан кету.
Еңбек сферасындағы новациялар, алдын ала жоспарланудың шеңберінен тыс
шығу. Бұл жерде еңбек мобильділігінде жұмысшы дамуының сатысы белгіленеді.
Осылайша еңбек мобильділігі қоғамдық өндірістің формалды құрылымымен
(сала, өндіріс, цех) шектелген түрлі орын ауыстырулардың кең шеңберін
қамтиды.
Еңбек мобильділігі глобалды процесс ретінде жекелеген жұмысшылардың
жұмыс орнын ауыстыру әрекеттерінің жиынтығынан құралады. Осындай
әрекеттердің құрылымы мен механизмін зерттеу еңбек мобильділігі туралы
теоретикалық ілімдерді қалыптастырудың қажетті элементі болып табылады.
Еңбектік қозғалыстың негізгі алғышарты болып, біріншіден, жұмысшының
соған сәйкес стимулының болуы, екіншіден, жұмыс орнын ауыстыруға
мүмкіндігінің болуы.
Жұмыс орнын ауыстыру мүмкіншілігі әр түрлі факторлардың қажеттілігімен
анықталады: 1) бос жұмыс орын болуы; 2) жұмысшы ол орын туралы
ақпараттандырылуы; 3) жұмысшының бос орынға кәсіби-квалификациялық және
жеке бас қасиеттерінің сәйкес келуі; 4) индивидпен байланысы бар басқа
топтар (семья, бұрынғы жұмыс орны) жұмыс орнын ауыстыруға келісімі;
Алайда жұмыс орнын ауыстыру үшін жоғарыда айтылған мүмкіншіліктің болуы
жеткіліксіз. Маңызды алғышарт ретінде жұмысшының жұмыс орнын ауыстыруға
объективті стимулы болуы қажет. Стимул дегеніміз әлеуметтік жағдайлармен
анықталатын жұмысшының жеке қызығушылығын қозғай отырып, субъективті
қозғаушы күш бола алатын жағдаяттар. Басқа жұмысқа ауысудың стимулы ретінде
өмірдің материалдық, әлеуметтік, психологиялық жағынан жақсаруы бола алады.
Алайда еңбектік қозғалысқа кедергі болатын объективті факторлар
туындауы мүмкін. Оларға біріншіден, басқа жұмысқа ауысудың өзімен
байланысты қиыншылықтар (басқа қалаға көшу, жұмыс іздеу, жаңа мамандыққа
үйрену), екіншіден, жаңа өндіріс орнына мекен-жайға бейімделу мәселесі. Кез-
келген орын ауыстыру индивид үшін рухани, физикалық және материалдық
шығындарды талап етеді.
Сонымен бірге бірдей мүмкіндіктер мен стимулдың болуына қарамастан әр
индивид әртүрлі шешім қабылдайды. Бұл ең алдымен әр индивидтің қайталанбас
тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты.
Тұлға типологиясы әр түрлі негіздерге сүйенуі мүмкін. Еңбек
мобильділігіне қатысты келесідей тұлға типтерін ажыратқан маңызды: бір
жағынан мобильділікке немесе тұрақтылыққа потенциялды бейімділігі бар, және
екіншіден жұмыс орнының сапасын бағалаудағы әртүрлі типтер.
Жұмысшының кейбір топтары жұмыс орнындағы тұрақтылықты (тұрақты ұжым,
бірқалыпты жалақы) әр түрлі бағалайды.
Потенциалды тұрақты тұлға кез-келген өзгерісті қауіппен қабылдайды,
және жұмыс орнының өзгеру кезіндегі қиыншылықтарға асыра баға береді.
Керісінше потенциалды мобильді тұлға жаңа жұмыс орнына ауысудағы кедергілер
мен қиыншылықтарға жеткіліксіз көңіл бөледі. Нәтижесінде кейбір жұмысшылар
жақсы жұмысқа ауысуға барлық мүикіндіктердің болуына қарамастан ескі жұмыс
орнында қала береді, ал басқа топ кейде бұрынғы орнынан кем түсетін орынға
ауысады.
Еңбек мобильділігн зерттеуде жұмыс орнына қатысты жұмысшылардың
құндылықтық бағдарына назар аудару қажет. Мұнда жаңа жұмыс орнымен
байланысты материалдық және рухани игіліктер, жұмыстың мазмұны мен сипаты,
жаңа жайдың сипаты секілді факторларды ескеру барысында айырмашылықтар
пайда болуы мүмкін. Осы орайда ең алдымен материалдық игіліктерге
бағытталған, еңбектің шығармашылық сипатына бағытталған тұлғаның типтері
бөлінеді.
Индивидтің белгілі бір мәселеге байланысты шешім шығаруы күрделі, әрі
болжануы қиын процесс. Сондықтан болар адамдардың іс-әрекеті әр кезде
рационалдық принципіне сәйкес келе бермейді. Кез-келген әлеуметтік-
психологиялық топқа кіретін индивид сол топтың нормалары мен ережелерін
қабылдайды. Бұл процесс негізінен еліктеу арқылы жүреді.
Еңбек мобильділігінің зерттеу аймағында еліктеу мінез-құлқының
көрінісін ауыл түлектерінің қалаға кетуі мысалынан байқауға болады. Ауыл
оқушыларының жаппай қалаға оқуға кетуі қоршаған ортада (ата-ана, мектеп,
достар) қалыптасқан қалаға көшу-міндетті нәрсе деген пікірдің болуы бірден-
бір әсер етеді.
Еңбек мобильділігінің негізгі екі функциясын айтуға болады. Біріншісі,
еңбек нарығындағы жұмыс орнына деген қажеттіліктерін қамтамасыз ету арқылы
өндірістің тиімділігін арттыру. Екіншісі, индивидтің (жұмысшының)
индивидуалдық қажеттіліктері мен жұмыс орнының әлеуметтік-экономикалық
құндылығының арасындағы сәйкестікті арттыру арқылы тұлғаның дамуына
максималды көмектесу.
Бірінші функция – негізінен экономика ғылымының зерттеу пәні болса,
екіншісі – социология мен әлеуметтік психологияның еншісінде. Бұл еңбек
мобильділігін зерттеудегі екі сапалық жағынан әртүрлі жолдың болуымен
байланысты: біріншісі еңбек мобильділігін әлеуметтік-экономикалық процесс
ретінде,екіншісі жұмысшының әлеуметтік жылжуы мен тұлғалық дамуын
қарастырады.
Еңбек мобильділігі сипаты бойынша түрлі қалыпта жүруі мүмкін. Еңбек
мобильділігін классификациялаудың басты критериі болып оның мазмұндық
ерекшеліктері болып табылады. Мазмұны бойынша еңбек мобильділігі келесі
түрлерге бөлінеді:
• кәсіптік-біліктілік;
• территориялды;
• салалық (салааралық)
• ұйымішілік
Жұмысшыларда кәсіптік-біліктілік еңбек мобильділігінің аясы әр түрлі
дәрежедегі біліктіліктегі еңбек кәсібінің дифференцациясымен, мамандар мен
қызметшілерде – мамандық пен лауазым дифференцациясымен анықталады. Орын
ауыстырулар мамандықаралық, лауазымаралық, персоналдың бір категориядан
келесі категорияға өтуі секшлді сипатта болуы мүмкін. Сонымен бірге осы
қатарға кәсіп ішілік және квалификациялық орын ауыстыруларды жатқызуға
болады, біраұ бұндай жылжу кезінде әрқашанда индивидтің жұмыс орны өзгере
бермейді, тек жұмысшының жұмыс орындары иерархиясындағы позициясы өзгереді.
Кәсіптік-біліктілік мобильділігінің спецификалық функциясы әлеуметтік
мобильділікпен тығыз байланысты. Белгілі бір мамандықты игеру көбінесе
индивидтің белгілі бір әлеуметтік құрылым қатарына қосылуының кепілі,
сондықтан мобильділіктің бұл түрі қоғамның әлеуметтік құрылымын жетілдіруге
біршама әсер етеді деп есептеледі.
Территориалық еңбек мобильділігі негізінде қоғамның өндірістік
күштердің дамуының объективті процесі мен тұлға дамуының қызығушығы,
отбасылық мотивтер жатыр. Территориалдық орын ауыстырулар экономикалық
аудандар, елді мекендер арасында және ішінде жүруі мүмкін. Территориялық
мобильділіктің қайта үлестірушілік функциясы өндірістің тиімділігін
арттыруға бағытталады. Сұрыптаушылық функция жұмысшылардың кәсіптік икемін
толық пайдалану үшін білікті жұмыс күшін қажетті аймақтарға бағыттауға
мүмкіндік береді.
Салалық мобильділік еңбек процесінің ерекшеліктерінен көрініс табатын
қоғамдық өндіріс салалары мен жеке сфераларының даралануы, олардың
төлсипатына байланысты туындайды. Салалық мобильділіктің негізі болып түрлі
салалардағы жұмыс орындарының жиынтығының әртүрлі “тұтынушылық” және
“әлеуметтік” потенциалы саналады. Салалық мобильділіктің функциялары
біршама қарама-қайшы. Бір жағынан ол өндірістің салалық құрылымындағы
прогрессивті қайта құруды жұмыс күшімен қамтамасыз етеді, екінші жағынан
өндірістің дамуындағы тұрақсыздықты (несбалансированность) күшейтуі мүмкін.
Ұйым ішіндегі мобильділік кез-келген ұйымның ғылыми-техникалық прогресс
әсерінен әрдайым өзгеріп отыратын, жұмыс орнының күрделі әлеуметтік-
экономикалық-техникалық жүйесі ретінде қалыптасуымен байланысты. Өндіріс
ішіндегі мобильділіктің функциясы – жұиысшылардың өндіріс шеңберінен тыс
жерлерге орын ауыстыруына әсер ету: өндіріс ішілік мобильділікті
ұйымдастыру деңгейі неғұрлым үлкен болса, соғұрлым кадрлер ағымшылдығының
деңгейі төмен.
Еңбек мобильділігінің түрлері бір-бірімен тығыз байланыста болады және
мобильділіктің бір түрі жеке дара кездеспейді. Еңбек мобильділігінің барлық
түрі субъектісі бойынша ажыратылады: топтық орын ауыстыру, немесе жекелік
орын ауыстыру.
Схема 1
Халықтың барлық әлеуметтік-демографиялық топтарының жұмысбастылық
деңгейін көрсететін негізгі фактор – олардың мобильділік деңгейі. Сонымен
бірге мобильділік халықтың әлеуметтік статусын, кәсіби тиістілік, және
мекен-жайын өзгертуге мүмкіндігі мен дайындығын бейнелейді.
Жұмыс күшінің мобильділігін әлеуметтік-кәсіби және территориялды деп
бөлуге болады. 9 Әлеуметтік-кәсіби мобильділік әр түрлі себептерге
байланысты жұмыс мазмұнын өзгертуге бағытталған процесс, және ол тікелей
жұмыс күшінің ағымшылдығымен байланысты болады.
Территориялық мобильділік – бұл халықтың жұмысқа жарамды бөлігінің
өндірістің орналасуы мен дамуына тәуелді өзгертулерге және жұмыс
жағдайларына байланысты кеңістіктік орын ауыстыруы (миграция).
Еңбек мобильділігі белгілі бір факторлармен сипатталады, оларды төрт
топқа бөлуге болады:
1. еңбек мобильділігінің өзгеруін негіздеуші (шешуші) факторлар;
2. бірқатар әлеуметтік-экономикалық жағдайларды қамтитын қосымша
факторлар;
3. мобильділікке себепші немесе кедергі болатын сипаттамалар арқылы оның
жеңілділігін бағалайтын факторлар;
4. адамды мобильділіктің мүмкін болатын варианттары туралы
ақпараттандырылуын көрсететін факторлар;
Таблица 1
Мобильділік Әлеуметтік-кәсіби Территориялды
факторлары
Негіздеуші
Бастапқы жағдай Жалақы, еңбек жағдайы, Өмір сүру деңгейі,
еңбек мазмұны, жұмыс әлеуметтік инфрақұрылым,
уақыты тұрғын үй
Жақсару мүмкіндігі Өсу мүмкіндігі Тұрғын үй жағдайын
жақсарту мүмкіндігі
Жасалынған салымдар Жаңа жұмысқа салым Үйге, пәтерге салым
Қосымша
Жаңа орындағы жағдай Жалақы, еңбек жағдайы, Өмір сүру деңгейі,
еңбек мазмұны, жұмыс әлеуметтік инфрақұрылым,
уақыты тұрғын үй
Жаңа орында өсу Жаңа жұмыс орнында өсу Тұрғын үй жағдайын
мүмкіндігі ықтималдылығы жақсарту ықтималдылығы
Салымдардың сақталуы Жасалынған салымдардың Тұрғын үйді айырбастау
жаңа жұмыс орнында мүмкіндігі
пайдалану мүмкіндігі
Жеңілділігі
Объективті Жұмысшының Жұмысшының
сипаттамалар квалификациясы, квалификациясы,
тәжірибесі, жасы және тәжірибесі, жасы және
т.б. т.б.
Субъективті Жаңа жұмыс орнына Жаңа мекен-жайға
сипаттамалар бейімделу дәрежесі бейімделу дәрежесі
Өзгеру дәрежесі Функцияларындағы Өмір сүру салтындағы
айырмашылық айырмашылық
Орын ауыстыруға Жаңа қызметті меңгеругеКөшіп-қонуға кеткен
кеткен шығын кеткен шығын шығын
Ақпараттандырылу деңгейі
Бос жұмыс орындары Бос жұмыс орындары Мүмкін болатын
туралы ақпараттың туралы ақпарат тұрғылықты жайлар туралы
болуы ақпарат
Ақпараттың бағасы Бос орындар туралы Түрлі аймақтардан
ақпараттың бағасы ақпарат алуға кететін
шығын
Ақпараттың нақтылығы Бос орындар туралы Аймақтар туралы
ақпараттың нақтылығы ақпараттың нақтылығы
1.2 Территориялды еңбек мобильділігі миграция ретінде.
Еңбек күштерінің территориялық мобильділігі әр түрлі факторлар әсерінен
қалыптасады. Оның әсер ету дәрежесі мемлекеттің және оның аймақта тарихи
дамуының ерекшеліктеріне тәуелді.
Еңбектік орын ауыстыруға миграцияның көбін жатқызуға болады, себебі
индивид мекен-жайын ауыстыруына қарамастан, жаңа мекен-жайда жаңа жұмыс
орнын табуға міндетті. Әрине бұл ең алдымен халықтың жұмыс жасындағы бөлігі
үшін әділетті болатын түйіндеме.
Алайда миграцялық ағымдардың жастық құрылымын зерттей келе,
мигранттардың басым көпшілігі жұмыс жасындағы адамдар екеніне көз жеткізуге
болады (16-29).Бұл жастардың өмірден өз орнын іздеу, жұмыс табу
мақсатындағы орын ауыстырудың өрсеткіші жоғары болатын жастардың
мобильділігімен түсіндіріледі. Уақыт өте келе халықтың миграциялық
белсенділігі төмендей береді: жұмыс орын ауыстыру туралы шешім басқа
сипаттағы себеп әсерінен туындайды (жұмыссыздық, конфликтілер, соғыстар).
Жалпы территориялды еңбек мобильділігін әсер ететін факторларды келесідей
бөліп қарастыруға болады:
1) Діни.
2) Ұлттық (ұлтаралық қақтығыстар)
3) Саяси.
4) Экономикалық.
Миграциялық ағымға жоғарыда айтылған факторлардың ілімінен негізгі әсер
етуші фактор – экономикалық. Соғыстар, конфликтілер, ұлттық қақтығыстар
периодты түрде миграциялық ағымға стимул жасайды. Ал бейбіт өмір жағдайында
көшіп-қонудың басты қозғаушы күші экономикалық себептер болып табылады.
Еңбек жасындағы халықтың миграциясы экономикалық себептерге байланысты
күрделі әлеуметтік процесс. Ол елдегі және оның жеке аймақтарындаы
экономикалық жағдайдың өзгеруімен, өндіріс күштерінің орналасу
динамикасымен, халықтың әлеуметтік және еңбек мобильділігінің өсуімен тығыз
байланысты.
Миграция – бұл адамдардың территориялдық қозғалысы, және мекен жайының
өзгерісі. Миграцияның келесідей түрін ажыратады: мемлекетаралық,
мемлекетішілік, тұрақты, маятниктік, эпизодтық, және некелік.10
Мемлекетаралық миграцияның себебі ретінде елдердегі өмір сүру
айырмашылығы, жұмыссыздық, халықтың табиғи қозғалысының әркелкілігі болуы
мүмкін. Миграцияның бұл түрінде эмигранттардың (эмигрант-өзінің өмір сүріп
жатқан елінен басқа елге көшкен мигрант )үш түрін бөліп көрсетуге болады:
Бірінші ( қайтымсыз (біржолата) эмигранттар, олардың арасында жұмыс
жасындағы адамдар 70 % құрайды. Бұл топтың ерекшелігі оның “утечка умов”
құбылысымен байланысты болуы.
Екіншісі – бұл қызметтік тапсырмалар, шақырулар, демалу, туристік
сапарлар бойынша кететін уақытша эмигранттар.
Үшіншісі – бұл шет елдерден уақытша жұмыс табу мақсатында қоныс
аударушылар, әдетте олар келісімшарт бойынша бір жылдан бес жылға дейін
жұмысқа тұрады (маусымдық мигранттар).
Мемлекетішілік миграция мемелекеттегі жалпы миграциялық жағдайдың
дамуының негізгі коипоненті болып табылады. Ішкі миграция аймақаралық және
аймақішілік миграциялық ағымдардан тұрады. Бұл ағымдар қала және ауыл
тұрғындарының тұрғын үй жетіспеушілігі, тұрақты табыс көзінің болмауы т.б.
әлеуметтік мәселелердің нәтижесінен туындаған қозғалысы. Бұл қозғалыстар
тұрақты немесе уақытша, циклді (маусымдық), маятниктік, эпизодтық болуы
мүмкін.
Миграция әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде екі функцияны
атқарады: 1) әлеуметтік – индивидтердің орын ауыстыру арқылы өз
қажеттіліктерін қанағаттандыруы (білім алу, жақсы жұмыс табу, т.б.);
2) экономикалық – аудандар мен аймақтардағы жұмыс күшіне деген сұраныс
пен тапсырыстың түрлілігіне байланысты;
Көріп тұрғанымыздай миграцияға түрлі себептер әсер етуі мүмкін, олардың
ішінде көп кездесетіні:
• өндірістің аймақтық орналасуының кенеттен өзгеруі (мысалы елді
мекендегі негізгі өндірістің жабылып қалуы, тұрғындарды жұмыспен
қамтуға байланысты көптеген ауыртпашылықтарды тудырады);
• басқа аймақтан өзінің кәсіби бағдарын жүзеге асыру, жалақысы көбірек
жұмыс табу мүмкіншілігі бар қызмет орнын табу;
• өзінің өмір сүру жағдайын жақсарту;
• климаттық жағдайлардың денсаулығына жақпауына байланысты жаңа қоныс
іздеу;
• отбасылық-некелік жағдай;
• әлеуметтік-этникалық конфликтілер;
• кездейсоқ жағдайлар және т.б.
Еңбек ресурстарының миграциясына байланысты экономист ғалымдар әр түрлі
пікірлер ұсынады. Мысалы В.Г.Костяков, В.П. Подъячих сияқты ғалымдар халық
миграциясының негізгі факторы еңбек ресурстарының аймақтағы балансымен
байланыстырады. Олардың ойынша “халық миграциясын бақылау процесі негізінен
экономикалық себептерге, яғни экономикалық даму барысында халық
шаруашылығындағы қажеттілік пен сол аймақтағы жұмыс күшінің санының
арасындағы сәйкессіздік әсерінен туындайды”.
Екінші бір кең тараған пікір бойынша миграциялық ағымдардың бағыттылығы
мен нәтижелілігі жұмыс күшіне деген сұраныс пен аймақтардағы адамдардың
жұмысқа деген қажеттілігі көрсеткіштеріне тәуелді емес. Осылайша В.И.
Переведенцев халықтың миграциясы аймақтағы еңбекпен қамтушылық деңгейіне
тығыз байланысы жоқ деген ой ұсынады. Оның пікірінше миграция және халықтың
территориялық орналасуы ең алдымен өмір сүру деңгейінің аудандардағы
дифференцациясына байланысты.
Біздің ойымызша бұл екі көзқарас та миграцияның себептерін зерттеуде
маңызды
Қазақстандағы қазіргі еңбек миграциясы – бұл стихиялы көпвекторлы
процесс. Еңбек миграциясының жаңа түрлері кең етек жайды: коммерциялық
(“челночная”) миграция, негізінен Ресейге, Қытайға, Германияға және
Турцияға; алыс шет елдеріне жалданбалы жұмыс; шет ел жұмысшыларының
лицензияланған еңбегі; Орта Азия елдерінен (Қырғызстан, Тәжікстан,
Өзбекстан) бақыланбайтын стихиялы заңсыз иммиграция. 1990-ы жылдары ауылды
жерден қалалы жерге қоныс аударуының ішкі миграциясы жалғасты. Соңғы он
жылдықта еңбек мобильділігінің ең көп тараған түрлері - жаппай коммерциялық
миграция, маусымдық жұмыстар, жалданбалы жұмыс.
Қазіргі уақытта отандық еңбек социологиясы мен демографиядағы еңбек
миграциясының жүйеленген түсініктері мен типологиясы осы күнгі
ерекшеліктерге сәйкес келмейді. Қазақстанның мемлекеттік органдары
Халықаралық еңбек ұйымы (ХЕҰ) мен Халықаралық миграция ұйымының (ХМҰ)
түсініктерін пайдаланады.
Қазақстанда еңбек миграциясы мәселесімен айналысып жүрген
Е.Ю.Садовская.
Еңбек ресурстарының миграциясы әр түрлі қоғамдық және жеке
қажеттіліктер мен қызығушылықтарға байланысты туындайды. Біріге келе ол
қажеттіліктер экономикалық және әлеуметтік факторларды құрайды. Экономика
ғылымы тұрғысынан миграцияның басты функциясы – елдің әр аймағындағы жұмыс
күшіне деген сұраныс пен ұсыныстың арасындағы сандық және сапалық
сәйкестікті қамтамасыз ету. Еңбек ресурстарын территориялық орналастыру
жұмыс күші артық аймақтан жұмыс күші жетіспейтін аймақты еңбек
ресурстарымен қамтамасыз етуге мүмкіндік туғызуы қажет.
Еңбек ресурстарының негізгі экономикалық функциялары:
1. Өндірістің жекелік және заттай факторларының арасындағы оптималды
пропорцияны сақтауды қамтамасыз ету;
2. Еңбек ресурстарының ұдайы өндірісінің оптималды режимін орнатуға
себепші болу;
3. Қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыруға әсер ету;
4. Нарықтық өндірістік қатынастардың одан ары жетілуіне тиімді жағдай
жасау;
Әлеуметтік факторлардың еңбек ресурстарына әсері қарама-қарсы сипатта.
Бірдей әлеуметтік факторлар потенциялды мигранттар тобына әр түрлі әсер
етеді. Мысалы ауыл халқының әл-ауқатының жақсаруы олардың қалаға көшуін
тоқтатады, керісінше қала тұрғындарына ауылда жерлерге қоныс аударуына
стимул береді. Яғни еңбек мазмұны мен сипатындағы прогрессивті өзгерістер
өндіріс орындарындағы (аймақтардағы) еңбек ресурстарының ағымын тоқтатады,
екінші жағынан осы салаға басқа салалардан (аймақтардан) еңбек
ресурстарының келуіне ықпал етеді.
Миграцияны зерттеудің әлеуметтік аспектісі көшіп қонудың әлеуметтік-
психологиялық факторларын қарастыруға негізделеді. Еңбек ресурстарының
басты әлеуметтік функциясы адамдардың нарық жағдайындағы әр түрлі
игіліктерді қанағаттындыруын қамтамасыз ету болып табылады. 11
1995-2003 жылдардағы Республикадағы миграцияның динамикасын зерттеу
миграциялық процестердің халықтың құрылымы мен құрамына үлкен әсер еткенін
көрсетеді. Миграциялық процестердің әсері Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық жағдайына да үлкен өзгерістер әкелді.
Кеңес Одағының ыдырауымен халықтың қозғалысы ұлттық сипатта болды. 1990-
1994 жылдары Қазақстан аумағынан орыс, неміс,украин, еврей ұлтының өкілдері
көптеп көшіп кетумен болды.
Бұл жылдардағы эмигранттар өздерінің қоныс аудару себебін азаматтығын
анықтау қажеттілігімен, өз тарихи отанына оралу ықыласымен, және өндіріс
орындарының тоқтап қалуына байланысты жұмыссыздықпен түсіндіреді.
Соңғы жылдары қоныс аудару себебі ретінде балалардың болашағын
қамтамасыз ету, зейнетке шығу жасының ұзаруы, басқа елдердегі өмір сүру
деңгейінің жоғары болуы, т.б. әлеуметтік-экономикалық, құқықтық-экологиялық
жағдайлар келтіріледі. Осылайша халықтың миграциялық қозғалысының негізгі
себебі өтпелі кезеңнің қиыншылықтары (жұмыссыздықтың өсуі, халықтың әл-
ауқатының төмендеуі) болып табылады.
Сонымен бірге эмиграция мотиві ретінде құқықтық-нормативтік базаның
жеткілікті деңгейде болмауы, мемлекеттік, құқық қорғаушылық органдардағы
коррупцияның жоғары көрсеткіші өз ықпалын тигізді. Осы себеппен негізінен
жас кіші және орта бизнес өкілдері кетеді.
Республика ішіндегі миграция аймақтардағы әлеуметтік-экономикалық
дамудың және халықтың тұрмыс деңгейіндегі айырмашылықтарға байланысты
күшейеді. Мысал үшін облыстардағы орташа жалақы көрсеткішінің айырмашылығы
2,7 есені құрайды, ал коммуналды төлемдер айырмашылығы 2 есе, оңтүстік
аймақтарда батыс аймақтарға қарағанда электорэнергия үшін төлем 2 есеге
жоғары. Республиканың аймақтары нда экономиканың және әлеуметтік
инфрақұрылымның дамуы жөнінен де үлкен айырмашылықтары бар.
II ТАРАУ. Оңтүстік Қазақстан облысындағы территориялық мобильділіктің
Әлеуметтік-экономикалық жағдайға Әсері.
1. Аймақтағы еңбек мобильділігінің ерекшеліктері және даму тенденциясы.
Оңтүстік Қазақстан облысы эксперт-мамандардың пікірі бойынша елдің
депрессивті аймақтарының бірі болып есептеледі.(2 Оның себебін мамандар
аймақтағы экономикалық дамудың демографиялық дамуы жөнінен артта қалуымен
түсіндіреді.
Енді облыстағы еңбек мобильділігін қарастырмас бұрын оның демографиялық-
экономикалық жағдайына назар аударайық.
Оңтүстік Қазақстан облысында Қазақстан халқының 13% өмір сүруі – оның
үлкен демографиялық потенциалының көрсеткіші. Статистика жөніндегі Агенттік
мәліметі бойынша облыста 2004 жылдың басында 2 млн. 150 мың адам
тіркелген.(3
Оңтүстік Қазақстан облысы Қазақстанның халқы ең тығыз орналасқан
аймақтардың бірі. Халықтың тығыздығы 1 шаршы шақырымға 18,3 адамнан келеді
(Республикадағы ең жоғарғы көрсеткіш).
Облыстың тағы бір ерекшелігі оның этникалық құрамында: мұнда халықтың
67,8% - қазақтар, 16,8% - өзбектер, 8,2% - орыстар құрайды.14
90-ы жылдардың басында бүкіл республикада секілді, ОҚО-да еңбек
миграциясы кең тараған құбылысқа айналды. Оның негізгі себебі болып
экономикалық қатынастардың өзгеруі (нарықтық қатынастарға көшу), бюджеттік
ұйымдардағы жалақының төмендігі, жұмыссыздық, шекаралардың “ашылуы” секілді
факторлар есептеледі. Жалпы аймақтағы территориялық еңбек мобильділігін
шекараны өту-өтпеу ерекшеліктеріне байланысты ішкі еңбек миграциясы және
сыртқы еңбек миграциясы деп қарастыруға болады.
Ішкі еңбек миграциясы.
Ішкі еңбек миграциясына еңбек ресурстарының облыс аумағында немесе
облыстан облысқа орын ауыстыруын, көшіп-қонуын жатқызамыз. Оңтүстік
Қазақстандағы ішкі еңбек миграциясын облыстық ерекшеліктерге байланысты
бірнеше ағымдарға бөліп қарастырған жөн.
Бірінші ең үлкен ағым бұл село-қала еңбек миграциясы. Ауыл
тұрғындарының көбі Шымкент қаласына жұмыс іздеп барады. Көбінесе олар
базарларда , құрылыста жұмыс істейді. Демографиялық сипаты жағынан олардың
денін қазақ жастары құрайды.
Екінші ағым – облысаралық еңбек миграциясы, негізінен 20-35 жас
аралығындағы этникалық қазақтарды қамтиды. Мигранттардың негізгі бағыты –
ол Алматы мен Астана қалалары. Сипаты жағынан бұл миграцияның басым
көпшілігі – қайтымсыз.
Үшінші ағым – бұл Батыс Қазақстан аймақтарына (Батыс Қазақстан,
Маңғыстау, Атырау облыстары), яғни мұнай өндіруші аймақтарға жұмыс іздеп
бару. Миграцияның бұл түрі маятниктік сипатта болады. Мигнрантардың негізін
30-40 жас аралығындағы, жоғары немесе арнайы орта білімі бар қазақтар
құрайды. Біздің ойымызша облысішілік және облысаралық еңбек миграциялары –
ұзақ уақыт аралығында жалғаса беретін заңды құбылыс. Статисикалық
деректерге көз жүгіртер болсақ облыста ішкі миграцияның оң сальдосы
қалыптасып отыр (1 Кесте).(5 Айта кету керек, халықтың басқа аймаққа
қоныс аудару көрсеткішінің төмендеуі - аймақтағы экономикалық және саяси
жағдайдың тұрақталуының нәтижесі деп түсіну қажет.
Кесте 1. Оңтүстік Қазақстан облысының ішкі миграциясы (адам)
Жылдар Келгендер Кеткендер Миграцияның
сальдосы
(+, ()
2001 34038 39147 -5109
2002 25180 25474 -294
2003 31440 28794 2646
Сыртқы еңбек миграциясы.
Жалпы демография ғылымында сыртқы еңбек миграциясын эммиграция және
иммиграция деп екіге бөледі.
Эмиграция - халықтың басқа елге тұрақты немесе уақытша қоныс аударуы
(“шығу”).
Облыстағы эмиграцияның “шыңы” 1994 жылға келеді. Бұл жылы облыстан
барлығы 29 619 адам көшкен. Содан 1996 жылға дейін бұл көрсеткіш төмендей
береді. Оның себебі сол кездегі жекешелендіру мен кәсіпкерлік сауданың
бірінші кезеңінің аяқталуымен байланысты болуы мүмкін. 1997 жылы эмиграция
көрсеткіші бірден екі есеге өседі. Облыстағы жұмыс күшінің шет елдерге кету
құбылысының күшейуінің факторы – сол кездегі жұмыссыздықтың созылмалы күйге
енуі мен әлеуметтік жағдайдың тұрақсыздығы. Сонымен қатар ірі
кәсіпорындарының нарықтық қатынастарға сәйкес қайта құрылуы олардың көп
жағдайда банкротқа ұшырауына алып келді, өз кезегінде мұндай жағдай
аймақтағы жұмыссыздар қатарының көбейуін күшейтті.
1998 жылдан бастап қазіргі күнге дейін облыстағы халықтың жаппай басқа
елдерге көшу процессінің төмендеу тенденциясы жалғасуда. Оның себебі,
біріншіден басқа елге қоныс аударуды қалайтындардың негізгі массасы
аяқталды, екіншіден жаңа кәсіпорындар ашылуына байланысты жаңа жұмыс
орындары пайда болды, үшіншіден экономикалық тұрақтылық, халықты әлеуметтік
қорғаудың күшейуі аймақтағы халықтың әл-ауқатын жақсаруына әсер етті.
Қазақстандағы сол кездегі эмиграция келесі себептерге байланысты болды:
1) Кеңес Одағы құлағаннан соң өз азаматтығын анықтау қажеттілігі;
2) Тариха отанына оралу;
3) Экологиялық жағдайдың нашарлауы;
4) Қазақстан Республикасындағы зейнетке шығу жасының ұлғайуы;
5) Шет елдердегі тұрмыс деңгейінің жоғары болуы;
6) Жұмыссыздық;
Осы аталған факторларды негізгі екі блокқа бөліп қарастыруға болады,
біріншісі Кеңес Одағының құлауымен байланысты факторлар - өз отанына оралу,
көшіп-қону, жеке бас бостандығы, т.б. Екіншісі Қазақстанның әлемдік
экономикаға интеграциялануымен байланысты – нарықтық қатынастардың орнауы,
өндіріс орындарының қысқаруы, жұмысыздық, т.б.
Диаграмма 1. Оңтүстік Қазақстан облысының әр жылдағы эммиграция көрсеткіші,
(адам).
Жалпы мамандардың пікірінше эмиграция процесі экономикалық құбылыс
ретінде елдегі әлеуметтік жағдайдың жақсаруына пропорцианалды түрде азаюы
тиіс.
Оңтүстік Қазақстан облысында реформалар уақытының бірінші жартысында
эмиграция процесі басым болса, екінші жартысында иммиграция кең тараған
құбылысқа айналды.
Иммиграция ( лат. immigro – қоныстану ) – басқа ел азаматтарының ел
ішіне қоныс аударуы (“кіру”).
Жалпы бұл облысты Қазақстандағы иммиграциялық ағымдардың ошағы деп
айтуға болады, себебі республика бойынша иммигранттардың ең көп көрсеткіші
осы облыста тіркелген.
Облысқа жұмыс күшінің келу көрсеткіші жоғары болуы түрлі факторларға
байланысты.
Біріншіден, облыстың географиялық жағынан Өзбекстан, Қырғызстан секілді
әлеуметтік-экономикалық жағдайы нашар елдермен шекаралас орналасуы (шет ел
жұмысшыларының негізін осы елдің азаматтары құрайды). Екіншіден
репатрианттардың (оралман) басым көпшілігі тұрақты мекен-жай ретінде осы
облысты таңдауы. Бұл аймақтың климаттық ерекшеліктеріне байланысты
(қоңыражай, ауыл шаруашылығына ыңғайлы).
Осы негізгі факторлар облыста басқа ел жұмысшыларының санының өсуіне
алып келіп отыр.
Еңбек иммиграциясының ең жоғарғы шыңы облысқа алыс және жақын шет
елдерден 12284 адам келген 1993 жыл болып есептеледі (Диаграмма 2). Келесі
жылдары бұл көрсеткіш бойынша төмендеу тенденциясы байқалады (1997 жылы
3053 адам). Ал 1998 жылдан бастап экономиканың тұрақталуымен бірге шет
мемлекеттерден жұмыс күшінің келуі артады. Сөйтіп келушілердің саны 2003
жылы шамамен 1993 жылғы көрсеткішпен теңелуге жуық шамада болады (11810
адам).
1993 жылы келушілірдің басым көпшілігін өз отанына қайтуды мақсат
тұтқан азаматтар құраса, 2003 жылы иммигранттардың негізгі мотиві
эконмикалық сипатта болды (жұмыс табу, өзінің материалдық жағдайын
жақсарту, күнкөріс).
Диаграмма 2. Оңтүстік Қазақстан облысындағы иммиграцияның динамикасы,
(адам)
Территориялық еңбек мигранттарының аймақтық еңбек нарығындағы алатын
орны мен әсерін зерттеу үшін олардың ерекшеліктерін білу маңызды. Сол үшін
иммигранттарды алыс шет елден және жақын шет елден келгендер деп бөліп
қарастырамыз. Төмендегі диаграммаға назар аударар болсақ (Диаграмма 3)
жақын шет елден келгендер санының алыс шет елден келгендердің санынан
бірнеше есе артық екендігін байқаймыз. Мысал үшін 2001 жылы Оңтүстік
Қазақтан облысына келген шет ел азаматтарының 99% жақын шет елден келгендер
құраған. Және тағы да бір назар аударар жайт - алыс шет ел азаматтарының он
жыл ішінде келуі динамикасы тұрақты деңгейде сақталынса, оған қарсы жақын
шет ел жұмысшыларының келуі жылдарға байланысты өзгеріп отырған. Одан
шығатын қорытынды – облыстағы еңбек нарығындағы шет елдік жұмыс күшіне
деген сұранысты көршлес мемлекеттер қанағаттандыра алады.
Диаграмма 3. Облыстағы алыс және жақын шет ел иммигранттарының жылдар
бойынша келу көрсеткіші, (адам)
Облысқа келуші жұмыс күшінің аймақтағы жағдайға әсерін анықтау үшін
олардың әлеуметтік-демографиялық сипаттамасын қарастыру қажет. Сол үшін
эксперт мамандардың жауабына сүйеніп облыстағы шет ел жұмысшыларын бінеше
топқа бөліп қарастыруға болады:
1. Коммерциялық мигранттар (орыс тілінде оларды “челноки” деп те атайды).
Бұл топтағы иммигранттардың негізін Қырғызстан азаматтары құрайды.
Әлеуметтік –демографиялық сипаттамасы: 20-40 жастарындағы этникалық
қырғыз әйелі, отбасын құрған. Бұлардың миграциясын маятниктік,
жартылай заңды (облыс территориясына келуі заңды, ал еңбек іс-әрекеті
заңсыз) сипатта. Коммерциялық мигранттар негізінен Шымкент қаласында
“арнайы” қырғыз базарларында жұмыс істейді. Олардың өздерінің айтуы
бойынша Шымкент қаласында 5 мыңға жуық қырғыз азаматтары жұмыс
істейді.
2. “Аграрлық” (немесе “мақташылар” деп те айтуға болады) мигранттар.
Басым көпшілігі жасы 10 пен 55-тің арасындағы ұлты өзбек әйелдер мен
жеткіншектер. Көбінесе мақта плантацияларында егін жинау кезінде,
азырақ себу кезінде қара жұмысшы болып жалданады. Миграцияның бұл түрі
маусымдық сипатта жүреді (қыркүйектің ортасынан қараша айына дейін
мақтаның піскеніне қарай). Бұл миграция саны жағынан өте көп,
мигранттар негізінен шекараны заңсыз кесіп өтеді, сондықтан
мемлекеттік органдардың тарапынан бақылау өте қиын.
3. “Мақташы” жұмысшылар. Бұлар көбінесе өзбек ұлтының, тәжік ұлтының
(сирегірек) мақта өңдеуші, мақта тазартушы комбинаттарында жұмыс
істейтін ер азаматтар. Олардың орта жасы – 35-45, осы сферада үлкен
тәжірибесі бар мақта өңдеу ісін жақсы меңгерген.
4. “Құрылысшы мигранттар”. Басым көпшілігін Өзбекстан, қалғанын мен
азаматтары құрайды. Бұлар жасы 17 мен 60 арасындағы құрылысшы
мамандығы бойынша арнайы білімі жоқ, бірақ үлкен тәжірибесі бар ер
кісілер.
5. Қызмет көрсету саласымен байланысты ұсақ бизнеспен айналысатын еңбек
мигранттары. Бұлар 20-45 жасындағы өзбек ұлтының ер адамдары. Олар
шекаралас аймақтарда (Сарыағаш ауданы, Түркістан қаласы) жеке адам
тасумен айналысады.
6. “Тандыршылар” - өзбек ұлтының ерлері (25-40 жас). Кішігірім
наубайханаларда (негізінен Түркістан, Шымкент қалаларында, Сарыағаш
ауданында) нан пісіріп сатумен айналысады.
7. Еңбек мигранттарының келесі тобы сан жағынан аз, бірақ кәсіби
біліктілігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
СОЦИОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қазақстандағы еңбек мобильділігі.
Орындаған: IV курс, социология бөлімінің студенті Бейсембаев С.Н.
Ғылыми жетекшісі: соц.ғ.д., проф.
Садырова М.С.
Норма бақылаушы:
Есимова Д.Г.
Қорғауға жіберілген күні: “ ” 2005 ж
Кафедра меңгерушісі: соц.ғ.д., проф. Садырова М.С.
Алматы 2005
Территориялық еңбек мобильділігінің Әлеуметтік-экономикалық салдары
(Оңтүстік Қазақстан облысы мысалында)
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I ТАРАУ. Территориялды еңбек мобильділігін зерттеудің теоретикалық
негіздемесі.
1.1 Еңбек мобильділігі: түсінігі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Территориялды еңбек мобильділігі миграция
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ...15
II ТАРАУ. Оңтүстік Қазақстан облысындағы территориялды мобильділіктің
Әлеуметтік-экономикалық жағдайға Әсері.
1. Аймақтағы еңбек мобильділігінің ерекшеліктері және даму
тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2. Еңбек миграциясының еңбек нарығын қалыптастырудағы
ролі ... ... ... ...25
3. Облыстық еңбек миграциясының мәселелері және шешу жолдары ... ... .31
III ТАРАУ. Еңбек ресурстарының территориялды мобильділігін бақылау жӘне
реттеудің маңыздылығы.
1. Территориялық еңбек мобильділігін реттеудің шет елдік
тәжірибесі ... ..38
2. Қазақстандағы территориялық еңбек мобильділігін реттеудің
механизмдері және оларды жетілдіру
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..54
Кіріспе.
“Өмірдегі қозғалыс, қозғалыстағы өмір”,- бұл қарапайым философиялық
тұжырымдама жалпы қозғалыстың бұл өмірдегі мәнін көрсетсе керек. Қазіргі
қоғамның ақпаратандырылу заманында бұл социология ғылымы тұрғысынан
қарастырғанда қоғамдағы қозғалыс түсінігі әлеуметтік мобильділік
категориясына сәйкес келеді.
Біздің қарастыратын еңбек мобильділігі мәселесі осы әлеуметтік
мобильділіктің бір көрінісі болып табылады. Қазақстандағы еңбек
мобильділігін зерттеу қажеттілігі уақыт талабына байланысты туындап отыр.
Олай деп айтуымыздың себебі жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту
бұған дейін зерттелініп келген қоғамның көптеген салаларындағы
құбылыстардың принциптеріне сыни тұрғыдан қайта қарастыруды қажет етеді.
Себебі әміршіл-әкімшіл жүйе кезіндегі ғылым мен әлеуметтік өмір тұтасымен
идеологиялық шектеулердің ықпалында дамыды.
Ал әлеуметтік мобильділік қоғамның ашықтығы мен демократиялану деңгейін
көрсетететін индикатор болып табылады, себебі жабық қоғамдарда әлеуметтік
мобильділік әр түрлі шектеулердің ықпалында болады.
Еңбек мобильділігі түсінігі жағынан кең құбылыс. Ол еңбек сферасына қатысты
пайда болатын барлық әлеуметтік қозғалыстарды қамтиды. Күнделікті өмірде
оның мысалы көптеп кездеседі: адамның кәсібін өзгертуі, бір жұмыс орнынынан
басқа жұмыс орнына ауысу, қызмет шенінің өсуі, (немесе төмендеуі), т.б.
Көріп тұрғанымыздай еңбек мобильділігі көп қырлы құбылыс, оның барлық
түрлерін бір зерттеу аумағында қарастыру мүмкін емес. Сол себепті бұл
жұмыста еңбек мобильділігінің бір көрінісін – территориялық еңбек
мобильділігінің Қазақстандағы ерекшеліктерін қарастыруды мақсат тұтады.
Территориялық еңбек мобильділік – индивидтің жұмыс орнын, мамандығын,
кәсібін, қызметін ауыстыруына байланысты бір экономикалық ауданнан
екіншісіне қоныс аударуы және әлеуметтік статусының өзгеруі.
Қазақстанда бұл процесс кеңестік жүйе өмір сүруін тоқтатқан соң кең етек
жайды. Сипаты бойынша соңғы он бес жыл аралығында екі үлкен ағымға бөліп
қарастыруға болады. Біріншісі, соңғы он бес жылдың бірінші жартысындағы
жаппай жұмыссыздық әсерінен көптеген жоғары білімі бар қызметшіліердің
(оның ішінде бюджеттік жұмыс орындарының қызметшілері) басқа
квалификациясы төмен мамандықтарды игеруі, және осылайша жаңа нарықтық
қатынастарға бейімделуі (бұл құбылыс толығымен М.С. Садырованың докторлық
диссертациясында қарастырылған). Немесе шет елдерге қоныс аударуы.
Екіншісі, негізінен экономиканың тұрақталуына, және халықтың біршама өмір
сүру деңгейінің өсуіне байланысты басқа елдерден шет ел жұмысшыларының
жұмысқа орналасу мақсатында қоныс аударуы. Біздің жұмысымыздағы негізгі
акцент осы екінші процестің сипатын зерттеуге жасалмақ.
Социологияда бұл құбылысты зерттеу әр түрлі ғылымдар тоғысында
қарастырылады. Негізгілері: экономика, демография және саясаттану
ғылымдары.
Экономика ғылымы бұл процестің белгілі бір аймақтағы еңбек нарығын
қалыптастыруына, жұмысбастылық пен жұмыссыздық балансына әсерін зертейді.
Сонымен қатар территориялық еңбек мобильділігіне әсер етуші экономикалық
факторларға (жалақы айырмашылығы, табыс көлемі) сипаттама береді.
Демография үшін бұл құбылысты миграция түрінде қарастырудың маңызы зор.
Мұнда зерттеу объектісіне жұмыс күшінің иммиграциясы мен эмиграциясы,
олардың демографиялық құрылымы (жасы, жынысы, білім деңгейі), және
аймақтағы демографиялық жағдайға әсері жатады.
Саясаттану ғылымы ең алдымен еңбек ресурстарының қозғалысының геосаясаттағы
ролін анықтайды.
Территориялық еңбек мобильділігінің өзектілігі жоғарыда айтыған
аспектіліерге байланысты туындайды.
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстанның нарықтық экономика құруда
жетістіктерге жету нарық талабына сай еңбек нарығын қалыптастыруға тәуелді.
Ал сауатты еңбек нарығын елдегі еңбек ресурстарын өндіріс талабына сай
орналыстыру, бағыттау және бақылаусыз жүзеге асыру мүмкін емес. Әсіресе
елдегі экономиканың дамуы осы қарқында сақталатын жағдайда, болашақта
өндірістің кейбір салаларында мамандардың қажеттілігі өседі. Қазірдің
өзінде техникалық мамандардың жетіспеушілігі салдарынан Қазақстан шет елден
жұмысшылар әкелуге мәжбүр. Егер елдегі жұмыссыздар санын ескерсек, бұл
бағытта арнайы зерттеулер нәтижесінде мемлекет тарапынан іс-шаралар
қолданудың қажеттілігі өседі.
Қазіргі таңда территориялық еңбек мобильділігінің бір қыры – еңбек
миграциялары мәселесін зерттеудің маңызы зор. Оның ішінде заңсыз миграция
мәселесі Қазақстанда ғана емес басқа елдердің де күн тәртібінде тұрған
мәселе. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Үкіметтің кеңейтілген
отырысындағы сөзінде өркениетті еңбек нарығын қалыптастыру мәселесіне баса
назар аудару керектігін айтты.1 Сонымен қатар өзекті мәселе ретінде
оңтүстік аймақтардағы заңсыз миграция аталды, және осы сұрақты реттеу
жұмысын Үкіметке жүктеді.
Қазақстанда әр түрлі эксперттердің айтуы бойынша Қазақстан аумағында 500
мыңнан 700 мыңға дейін заңсыз мигранттар еңбек етеді. Бүкіл әлемдегі
экстремизм мен терроризм қаупі төніп тұрған жағдайда бұл мәселе ұлттық
қауіпсіздікке қатер келтіруі мүмкін.
Жоғарыда аталған мәселелерді зерттеу үшін бір облыс аймағын алу өте тиімді.
Оңтүстік Қазақстан облысы географиялық орналасуы, әлеуметтік-экономикалық
жағдайы бойынша еңбек миграциясын зерттеудің идеалды объектісі бола алады.
Себебі бұл аймақта еңбек миграцияларының әсерінен әлеуметтік салада қарама-
қайшылыққа ие күрделі жағдай қалыптасып отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Соңғы он бес жылдағы еңбек ресурстары
қозғалысының аймақтағы әлеуметтік-экономикалық жағдайға әсеріне комплекстік
анализ жасау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Теориялық білімдер арқылы территориялық еңбек мобильділігі мен еңбек
миграциясының ара қатынасын белгілеу;
2. Миграцияның статистикалық көрсеткіштерін пайдалана отырып, аймақтағы
жұмыс күшінің қозғалу динамикасына анықтау;
3. Оңтүстік Қазақстан облысы мысалында еңбек миграцияларының еңбек
нарығына және аймақтағы әлеуметтік-экономикалық жағдайдың өзгеруіне
әсерін көрсету;
4. Еңбек ресурстары қозғалысы ықпалынан туындаған, және туындауы мүмкін
мәселелер шеңберін жасау.
5. Сараптама қорытындыларына және шет ел тәжірибесіне сүйене отырып
республикадағы территориялық еңбек мобильділігін реттеу мен бақылау
механизмдерін жетілдіру жолында ұсыныстар дайындау.
Жұмыстың жазылу барысында, Оңтүстік Қазақстан облысындағы әлеуметтік-
экономикалық жағдайды зерттеу мақсатында, “Репутация” коммуникативтік
технологиялар орталығымен жүргізілген эксперттік сұрау нәтижелері
пайдаланылды.
1 I ТАРАУ. Территориялды еңбек мобильділігін зерттеудің теоретикалық
негіздемесі.
1.1 Еңбек мобильділігі: түсінігі және түрлері.
Кез-келген қоғамның экономикалық сферасындағы және өндірістік
қатынастар жүйесіндегі сапалық өзгерістер әлеуметтік құрылымға тікелей әсер
ететіні даусыз. Социологиялық зерттеулердің нәтижелері көрсеткендей қазіргі
қоғамның әлеуметтік құрылымындағы трансформациялар және әлеуметтік
дифференцациясының жаңа формалары пайда болуының динамикасы өте тез
қарқында жүруде. Соған байланысты қоғамда әлеуметтік процестердің
өзгергіштігімен, меншіктің әр түрінің пайда болуымен, билік
қатынастарындағы қайта құрулармен сипатталатын күрделі құрылым қалыптасып
отыр. Осының бәрі бір жағынан субъективтік деңгейде әлеуметтік қабаттар
арасында интенсивті әлеуметтік ағымдарды тудырса, ал екінші жағынан жеке
тұлға үшін, топтар үшін әлеуметтік жылжу кезінде күрделі кедергілердің
пайда болуына себеп болады.
Қазіргі экономикадағы нарықтық қатынастарды қалыптастыру, дамыту
жағдайында қоғам дамуында әлеуметтік факторлардың ролі өседі. Қазақстанның
нарықтық экономикасының ерекшелігі болып еңбек нарығының еркіндігі болып
табылады, және нарықтық экономика заңына сәйкес еңбек ресурстарының,
жұмысбастылықтың өз бетінше реттелу жүйесі пайдаланылады.
Еңбек мобильділігі - бұл жұмысшының жұмыс орнын ауыстыру барысында
өзінің қоғамдық еңбек бөлінісіндегі орнын ауыстыруына себеп болатын
әлеуметтік мобильділіктің бір түрі. Ал қоғамдық еңбек бөлінісіндегі
индивидтің орны мен оның атқаратын жұмысының сипаты бұл индивидтің
әлеуметтік тұрпатын анықтайтын негізгі қасиеттердің бірі болғандықтан,
еңбек мобильділігі әлеуметтік мобильділіктің ажырамас бөлшегі болып
табылады, және қоғамның әлеуметтік құрылымына әсер етеді.
“Әлеуметтік мобильділік дегеніміз адамдардың, немесе адамдар тобының
коғамның әлеуметтік құрылымында орнын өзгертуі”.2 Бұл терминді ең алғаш
социология ғылымына П.Сорокин енгізді(1927). Ол өзінің еңбектерінде
әлеуметтік орын ауыстырудың типологиясын жасап, әртүрлі страттар ішіндегі
индивидтердің сұрыпталу және әлеуметтік тестілеудің механизмдерін
қарастырды. Сорокин әлеуметтік мобильділіктің екі негізгі түрін атап
көрсетеді:
• көлденең, индивидтің бір әлеуметтік деңгейдегі топтарда орын
ауыстыруы;
• тігінен, индивидтің немесе топтың әлеуметтік дәрежесі жоғары топқа
өтуі;
Тігінен жүретін мобильділікті Сорокин бағытына байланысты екіге бөлді -
әлеуметтік өсу (жоғарылау), және әлеуметтік төмендеу. Оның ойынша
әлеуметтік мобильділіктің жоғары болуы бұл қоғамның “ашықтығының”
көрсеткіші болып табылады. Мысал ретінде ол АҚШ-тың демократиялық құрылымын
қарастырады. Оған керісінше ежелгі Индиядағы касталық құрылым қоғамдағы
мобильділіктің жоққа жақын деңгейін көрсететін мысал бола алады.3
Сонымен бірге П.Сорокин “әлеуметтік кеңістік” , “әлеуметтік каналдар”
түсініктерін жан- жақты сараптап, социология ғылымындағы мобильділікті
зерттеуде орасан зор үлес қосты.
Жалпы “әлеуметтік мобильділік” категориясын теоретикалық сараптау
арқылы келесі бағыттарды бөліп көрсетуге болады:
1. Әлеуметтік мобильділіктің құрылымдық функционалдық анализі
П.Сорокиннің, Т.Парсонстың, И.Хербердің, Б.Барбердің, М.Болтьенің және
басқа да американдық социологтардың жұмыстарында көрсетілген.
2. Әлеуметтік мобильділіктің эгалитарлық теориясымен С.Липсет, Р.Бендикс
айналысты. Олар қоғамның индустриялдық дамуының әлеуметтік
мобильділікке әсерін көрсетеді.
XX ғасырдың орта шеніндегі ғылыми-экономикалық прогресс қоғамдық
қатынастардың барлық қырларынан көрініс тапты. Әсіресе еңбектік
қатынастардың дамудың жаңа сатысына көтерілуіне байланысты қоғамда еңбектің
әлеуметтік-экономикалық институт ретінде ролі өсті. Соған байланысты
қоғамдық ғылымдарда еңбекті ғылыми жоспарлауға, еңбектік қатынастарды
басқаруға қатысты көптеген зерттеулер жүргізілген болатын.
Еңбек мобильділігін зерттеудің алғышарты ретінде жоғарыда айтылған
жағдайлармен қоса өндірістерде, экономикалық аймақтарда еңбек тиімділігін
арттыру үшін еңбек ресурстарының қозғалысын бақылау, зерттеу қажеттілігінің
туындауы әсер етті.
Ең бірінші болып еңбек мобильділігін зерттеумен айналысқан Батыс
социологтары болды. Олардың ішінде алғаш рет еңбек мобильділігі (“Labour
mobility”) түсінігін пайдаланған Г.Парнс пен Г.Палмер болатын.
Кеңес Одағында идеологиялық талаптарға байланысты бұл мәселе бойынша
зерттеулер шектеулі көлемде жүргізілді, және бұл зерттеулер теориялық
негіз ретінде К.Маркстың таптар теориясына сүйенді. Атап айтар болсақ олар:
Т.И.Заславская, Е.Д.Малинин, Р.В.Рывкина, И.С.Ладенко, Н.А.Аитов және т.б.
Т.И.Заславская еңбек мобильділігін экономикалық және социологиялық
тұрғыдан зерттеудегі ерекшеліктерді ажырата келіп, бұл мәселені зерттеудегі
методологиялық мәселелерге көңіл аударады.
Жалпы Кеңес Одағындағы қоғамдық ғылымдар саяси мотивтерге байланысты
Батыстың “буржуазиялық” теорияларымен текетірес бағытта дамығандығы
белгілі. Соның әсерінен социология ғылымында сол кездегі жүргізілген
зерттеулердің “антибуржиязиялық” сипаты анық байқалады. Мысалы Заславская
Т.И. өзінің “Трудовая мобильность как предмет социально-экономического
исследования” ғылыми мақаласында еңбек мобильділігін зерттеудегі Одақтық
ғылымның Батыстық ғылымнан артықшылығын атап көрсетеді. Оның ойынша
Батыстық зерттеулер ең алдымен капиталистердің, байлар табының мүддесін
қорғауға бағытталған, ал Кеңес Одағы зерттеушілері жұмысшылардың еңбек
қатынастарындағы қажеттіліктерін қанағаттандыруды көздейді. Бірақ сол
кездегі ғылыми әдебиетті сараптап қарайтын болсақ еңбек мобильділігін
зерттеудегі келесідей ерекшеліктердің куәсі боламыз:
• жұмысшы күшінің қозғалысы глобалды процесс ретінде қарастырылды, және
ғылым оның себептері мен мотивтерін зерттеуден гөрі оны бақылауға көп
көңіл бөлді;
• жұмысшы қозғалысын бақылау жеке тұлғалардың қажеттіліктерінен бұрын
өндірістік қажеттіліктерді ескерді, және жұмыс орнын таңдау, ауыстыру
мәселелері жеке қалау бойынша емес, әкімшілдік күштеу сипатында болды;
• социология ғылымының қатаң бақылауда болуына байланысты еңбек
мобильділігін зерттеумен дені экономист ғалымдар айналысты, бұндай
жағдайда тұлғаның қажеттіліктері ең соңында ескерілмеді;
Н.А.Аитов осы мәселе бойынша жан-жақты талдау жүргізе келе еңбек
мобильділігін (жұмыс күшінің қозғалысын) келесідей төрт түрін қарастырады:
1. демографиялық қозғалыс (зейнетке шығу, жас жұмысшылардың алғаш жұмысқа
келуі, декретке шығу, т.б.)
2. әлеуметтік қозғалыстар (жұмысшының ауылдан қалаға келуі, оқуға кетуі,
т.б.)
3. техникалық прогреске байланысты кадрлер қозғалысы (жаңа мамандықтардың
пайда болуы, ескі мамандықтардың жойылуы)
4. кадрлер тұрақтамаушылығы (текучесть кадров) – жұмысшының өз еркімен
кетуін білдіретін, экономикалық тиімсіз және стихиялы құбылыс.4
Қазақстанда еңбек мобильділігі тақырыбы салыстырмалы түрде
социологияның аз зерттелген аймағы. Әлеуметтік және кәсіби құрылымның жалпы
мәселелерімен Н.А.Аитов, М.С.Аженов, Б.А.Алдашев, М.Ф.Пузиков, М.Тажин
сияқты отандық зерттеушілер айналысты. Олар негізінен қоғамның құрылымдық
өзара байланысының сипаты мен әлеуметтік топтардағы стратификациялық
процестерге көп көңіл бөледі.
Қазақстанда ең алғаш еңбек мобильділігін, оның ішінде кәсіби
мобильділік тақырыбында зерттеу жасап, диссертация қорғаған – Садырова М.С.
Өзінің бұл диссертациясында Садырова Қазақстандағы интеллигенция тобының
кәсіби мобильділігінің теоретикалық мәселелерін қарастыра келе, нақты
социологиялық зерттеу арқылы 90-ы жылдардағы интеллигенция мобильділігінің
динамикасына анализ жасайды.
Экономистер еңбек ресурстарының мобильділігін жұмысшының кәсіби және
квалификациялық статусының өзгеруімен, еңбек ресурстарының қайта өндірілуі
тұрғысынан қарастырады.
Әлеуметтік психологтар негізінен кадрлер мобильділігін қарым-қатынас,
байланыстар жұмысшының белгілі бір топтық ортаға жатуымен байланысты
зерттейді.
Ал еңбек мобильділігін зерттеудің социологиялық тұрғысы еңбек
мобильділігінің әлеуметтік тегіне, жағдайына, оның әлеуметтік механизмі мен
қоғамға, ұжымға тигізетін әсерін зерттеуге бағытталады.
Тағы бір пікір бойынша еңбек мобильділігі дегеніміз халық
шаруашылығындағы жұмыс күшіне деген сұранысты және жеке бас қажеттіліктерін
қанағаттандыруға арналған жұмысшылардың салалық қайта бөлу процестерінің
жиынтығын айтады.5
Жұмыс күшінің қозғалысын зерттей келе А.А.Сухов еңбек мобильділігін
жұмыс күші қозғалысының ерекше формасы деп анықтайды. Оның ойынша жұмыс
күші өзінің дамуы барысында еңбекке деген қатынасы өзгеріп отырады.
Еңбек мобильділігі сонымен бірге техникалық, экономикалық және базистік
қатынастарды білдіреді.6
В.И.Бойко мен И.В.Васильев еңбек мобильділігін әлеуметтік процесс деп
анықтайды. Мобильділіктің бұл формасы еңбек сферасындағы жұмысшының бір
жұмыс орнынан келесі жұмысқа ауысуы арқылы өзінің еңбек сипатын
(квалификациясын, дәрежесін) өзгертуге бағытталған әлеуметтік мінез-
құлықтың формасы.7
Әлеуметтік мобильділікті индивидтің әлеуметтік статусын өзгерту процесі
деп қарастыру қалыптасқан. В.С.Магун, В.Е.Гимпельсон еңбек мобильділігін
еңбек статусының өзгеруі деп анықтайды: өспелі немесе кемімелі, тігінен
немесе көлденең.8 Еңбектік статус дәрежесі келесідей факторлар арқылы
сипатталады: еңбек квалификациясы, жалақы көлемі, жұмысты атқаруға
байланысты қарастырылған жәрдемақылар мен жұмысшының құқы.
Еңбек мобильділігі екі бағдарда зерттелінеді:
• кең мағынада, еңбек әрекетінің барлық динамикалық процестерін, яғни
жұмысшының қызметінің кез келген өзгерісін еңбек мобильділігінің көрінісі
деп түсіндіріледі;
• тар мағынада, еңбек мобильділігі бұл нақты тарихи жағдайда жұмысшының
еңбектік сипатын өзгертуі арқылы әлеуметтік жағдайын да өзгертуі;
Тар мағынада еңбек мобильділігі эмпирикалық негіздеме ретінде келесі
жайттарды енгізеді:
Еңбекке баулу, жұмысқа келу, адаптация, жұмыс орнын ауыстыру (кадрлер
тұрақтамаушылығы, миграция), квалификациясын жоғарылату, қызмет көрсету
аумағының кеңейуі, жұмыс орнынан кету.
Еңбек сферасындағы новациялар, алдын ала жоспарланудың шеңберінен тыс
шығу. Бұл жерде еңбек мобильділігінде жұмысшы дамуының сатысы белгіленеді.
Осылайша еңбек мобильділігі қоғамдық өндірістің формалды құрылымымен
(сала, өндіріс, цех) шектелген түрлі орын ауыстырулардың кең шеңберін
қамтиды.
Еңбек мобильділігі глобалды процесс ретінде жекелеген жұмысшылардың
жұмыс орнын ауыстыру әрекеттерінің жиынтығынан құралады. Осындай
әрекеттердің құрылымы мен механизмін зерттеу еңбек мобильділігі туралы
теоретикалық ілімдерді қалыптастырудың қажетті элементі болып табылады.
Еңбектік қозғалыстың негізгі алғышарты болып, біріншіден, жұмысшының
соған сәйкес стимулының болуы, екіншіден, жұмыс орнын ауыстыруға
мүмкіндігінің болуы.
Жұмыс орнын ауыстыру мүмкіншілігі әр түрлі факторлардың қажеттілігімен
анықталады: 1) бос жұмыс орын болуы; 2) жұмысшы ол орын туралы
ақпараттандырылуы; 3) жұмысшының бос орынға кәсіби-квалификациялық және
жеке бас қасиеттерінің сәйкес келуі; 4) индивидпен байланысы бар басқа
топтар (семья, бұрынғы жұмыс орны) жұмыс орнын ауыстыруға келісімі;
Алайда жұмыс орнын ауыстыру үшін жоғарыда айтылған мүмкіншіліктің болуы
жеткіліксіз. Маңызды алғышарт ретінде жұмысшының жұмыс орнын ауыстыруға
объективті стимулы болуы қажет. Стимул дегеніміз әлеуметтік жағдайлармен
анықталатын жұмысшының жеке қызығушылығын қозғай отырып, субъективті
қозғаушы күш бола алатын жағдаяттар. Басқа жұмысқа ауысудың стимулы ретінде
өмірдің материалдық, әлеуметтік, психологиялық жағынан жақсаруы бола алады.
Алайда еңбектік қозғалысқа кедергі болатын объективті факторлар
туындауы мүмкін. Оларға біріншіден, басқа жұмысқа ауысудың өзімен
байланысты қиыншылықтар (басқа қалаға көшу, жұмыс іздеу, жаңа мамандыққа
үйрену), екіншіден, жаңа өндіріс орнына мекен-жайға бейімделу мәселесі. Кез-
келген орын ауыстыру индивид үшін рухани, физикалық және материалдық
шығындарды талап етеді.
Сонымен бірге бірдей мүмкіндіктер мен стимулдың болуына қарамастан әр
индивид әртүрлі шешім қабылдайды. Бұл ең алдымен әр индивидтің қайталанбас
тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты.
Тұлға типологиясы әр түрлі негіздерге сүйенуі мүмкін. Еңбек
мобильділігіне қатысты келесідей тұлға типтерін ажыратқан маңызды: бір
жағынан мобильділікке немесе тұрақтылыққа потенциялды бейімділігі бар, және
екіншіден жұмыс орнының сапасын бағалаудағы әртүрлі типтер.
Жұмысшының кейбір топтары жұмыс орнындағы тұрақтылықты (тұрақты ұжым,
бірқалыпты жалақы) әр түрлі бағалайды.
Потенциалды тұрақты тұлға кез-келген өзгерісті қауіппен қабылдайды,
және жұмыс орнының өзгеру кезіндегі қиыншылықтарға асыра баға береді.
Керісінше потенциалды мобильді тұлға жаңа жұмыс орнына ауысудағы кедергілер
мен қиыншылықтарға жеткіліксіз көңіл бөледі. Нәтижесінде кейбір жұмысшылар
жақсы жұмысқа ауысуға барлық мүикіндіктердің болуына қарамастан ескі жұмыс
орнында қала береді, ал басқа топ кейде бұрынғы орнынан кем түсетін орынға
ауысады.
Еңбек мобильділігн зерттеуде жұмыс орнына қатысты жұмысшылардың
құндылықтық бағдарына назар аудару қажет. Мұнда жаңа жұмыс орнымен
байланысты материалдық және рухани игіліктер, жұмыстың мазмұны мен сипаты,
жаңа жайдың сипаты секілді факторларды ескеру барысында айырмашылықтар
пайда болуы мүмкін. Осы орайда ең алдымен материалдық игіліктерге
бағытталған, еңбектің шығармашылық сипатына бағытталған тұлғаның типтері
бөлінеді.
Индивидтің белгілі бір мәселеге байланысты шешім шығаруы күрделі, әрі
болжануы қиын процесс. Сондықтан болар адамдардың іс-әрекеті әр кезде
рационалдық принципіне сәйкес келе бермейді. Кез-келген әлеуметтік-
психологиялық топқа кіретін индивид сол топтың нормалары мен ережелерін
қабылдайды. Бұл процесс негізінен еліктеу арқылы жүреді.
Еңбек мобильділігінің зерттеу аймағында еліктеу мінез-құлқының
көрінісін ауыл түлектерінің қалаға кетуі мысалынан байқауға болады. Ауыл
оқушыларының жаппай қалаға оқуға кетуі қоршаған ортада (ата-ана, мектеп,
достар) қалыптасқан қалаға көшу-міндетті нәрсе деген пікірдің болуы бірден-
бір әсер етеді.
Еңбек мобильділігінің негізгі екі функциясын айтуға болады. Біріншісі,
еңбек нарығындағы жұмыс орнына деген қажеттіліктерін қамтамасыз ету арқылы
өндірістің тиімділігін арттыру. Екіншісі, индивидтің (жұмысшының)
индивидуалдық қажеттіліктері мен жұмыс орнының әлеуметтік-экономикалық
құндылығының арасындағы сәйкестікті арттыру арқылы тұлғаның дамуына
максималды көмектесу.
Бірінші функция – негізінен экономика ғылымының зерттеу пәні болса,
екіншісі – социология мен әлеуметтік психологияның еншісінде. Бұл еңбек
мобильділігін зерттеудегі екі сапалық жағынан әртүрлі жолдың болуымен
байланысты: біріншісі еңбек мобильділігін әлеуметтік-экономикалық процесс
ретінде,екіншісі жұмысшының әлеуметтік жылжуы мен тұлғалық дамуын
қарастырады.
Еңбек мобильділігі сипаты бойынша түрлі қалыпта жүруі мүмкін. Еңбек
мобильділігін классификациялаудың басты критериі болып оның мазмұндық
ерекшеліктері болып табылады. Мазмұны бойынша еңбек мобильділігі келесі
түрлерге бөлінеді:
• кәсіптік-біліктілік;
• территориялды;
• салалық (салааралық)
• ұйымішілік
Жұмысшыларда кәсіптік-біліктілік еңбек мобильділігінің аясы әр түрлі
дәрежедегі біліктіліктегі еңбек кәсібінің дифференцациясымен, мамандар мен
қызметшілерде – мамандық пен лауазым дифференцациясымен анықталады. Орын
ауыстырулар мамандықаралық, лауазымаралық, персоналдың бір категориядан
келесі категорияға өтуі секшлді сипатта болуы мүмкін. Сонымен бірге осы
қатарға кәсіп ішілік және квалификациялық орын ауыстыруларды жатқызуға
болады, біраұ бұндай жылжу кезінде әрқашанда индивидтің жұмыс орны өзгере
бермейді, тек жұмысшының жұмыс орындары иерархиясындағы позициясы өзгереді.
Кәсіптік-біліктілік мобильділігінің спецификалық функциясы әлеуметтік
мобильділікпен тығыз байланысты. Белгілі бір мамандықты игеру көбінесе
индивидтің белгілі бір әлеуметтік құрылым қатарына қосылуының кепілі,
сондықтан мобильділіктің бұл түрі қоғамның әлеуметтік құрылымын жетілдіруге
біршама әсер етеді деп есептеледі.
Территориалық еңбек мобильділігі негізінде қоғамның өндірістік
күштердің дамуының объективті процесі мен тұлға дамуының қызығушығы,
отбасылық мотивтер жатыр. Территориалдық орын ауыстырулар экономикалық
аудандар, елді мекендер арасында және ішінде жүруі мүмкін. Территориялық
мобильділіктің қайта үлестірушілік функциясы өндірістің тиімділігін
арттыруға бағытталады. Сұрыптаушылық функция жұмысшылардың кәсіптік икемін
толық пайдалану үшін білікті жұмыс күшін қажетті аймақтарға бағыттауға
мүмкіндік береді.
Салалық мобильділік еңбек процесінің ерекшеліктерінен көрініс табатын
қоғамдық өндіріс салалары мен жеке сфераларының даралануы, олардың
төлсипатына байланысты туындайды. Салалық мобильділіктің негізі болып түрлі
салалардағы жұмыс орындарының жиынтығының әртүрлі “тұтынушылық” және
“әлеуметтік” потенциалы саналады. Салалық мобильділіктің функциялары
біршама қарама-қайшы. Бір жағынан ол өндірістің салалық құрылымындағы
прогрессивті қайта құруды жұмыс күшімен қамтамасыз етеді, екінші жағынан
өндірістің дамуындағы тұрақсыздықты (несбалансированность) күшейтуі мүмкін.
Ұйым ішіндегі мобильділік кез-келген ұйымның ғылыми-техникалық прогресс
әсерінен әрдайым өзгеріп отыратын, жұмыс орнының күрделі әлеуметтік-
экономикалық-техникалық жүйесі ретінде қалыптасуымен байланысты. Өндіріс
ішіндегі мобильділіктің функциясы – жұиысшылардың өндіріс шеңберінен тыс
жерлерге орын ауыстыруына әсер ету: өндіріс ішілік мобильділікті
ұйымдастыру деңгейі неғұрлым үлкен болса, соғұрлым кадрлер ағымшылдығының
деңгейі төмен.
Еңбек мобильділігінің түрлері бір-бірімен тығыз байланыста болады және
мобильділіктің бір түрі жеке дара кездеспейді. Еңбек мобильділігінің барлық
түрі субъектісі бойынша ажыратылады: топтық орын ауыстыру, немесе жекелік
орын ауыстыру.
Схема 1
Халықтың барлық әлеуметтік-демографиялық топтарының жұмысбастылық
деңгейін көрсететін негізгі фактор – олардың мобильділік деңгейі. Сонымен
бірге мобильділік халықтың әлеуметтік статусын, кәсіби тиістілік, және
мекен-жайын өзгертуге мүмкіндігі мен дайындығын бейнелейді.
Жұмыс күшінің мобильділігін әлеуметтік-кәсіби және территориялды деп
бөлуге болады. 9 Әлеуметтік-кәсіби мобильділік әр түрлі себептерге
байланысты жұмыс мазмұнын өзгертуге бағытталған процесс, және ол тікелей
жұмыс күшінің ағымшылдығымен байланысты болады.
Территориялық мобильділік – бұл халықтың жұмысқа жарамды бөлігінің
өндірістің орналасуы мен дамуына тәуелді өзгертулерге және жұмыс
жағдайларына байланысты кеңістіктік орын ауыстыруы (миграция).
Еңбек мобильділігі белгілі бір факторлармен сипатталады, оларды төрт
топқа бөлуге болады:
1. еңбек мобильділігінің өзгеруін негіздеуші (шешуші) факторлар;
2. бірқатар әлеуметтік-экономикалық жағдайларды қамтитын қосымша
факторлар;
3. мобильділікке себепші немесе кедергі болатын сипаттамалар арқылы оның
жеңілділігін бағалайтын факторлар;
4. адамды мобильділіктің мүмкін болатын варианттары туралы
ақпараттандырылуын көрсететін факторлар;
Таблица 1
Мобильділік Әлеуметтік-кәсіби Территориялды
факторлары
Негіздеуші
Бастапқы жағдай Жалақы, еңбек жағдайы, Өмір сүру деңгейі,
еңбек мазмұны, жұмыс әлеуметтік инфрақұрылым,
уақыты тұрғын үй
Жақсару мүмкіндігі Өсу мүмкіндігі Тұрғын үй жағдайын
жақсарту мүмкіндігі
Жасалынған салымдар Жаңа жұмысқа салым Үйге, пәтерге салым
Қосымша
Жаңа орындағы жағдай Жалақы, еңбек жағдайы, Өмір сүру деңгейі,
еңбек мазмұны, жұмыс әлеуметтік инфрақұрылым,
уақыты тұрғын үй
Жаңа орында өсу Жаңа жұмыс орнында өсу Тұрғын үй жағдайын
мүмкіндігі ықтималдылығы жақсарту ықтималдылығы
Салымдардың сақталуы Жасалынған салымдардың Тұрғын үйді айырбастау
жаңа жұмыс орнында мүмкіндігі
пайдалану мүмкіндігі
Жеңілділігі
Объективті Жұмысшының Жұмысшының
сипаттамалар квалификациясы, квалификациясы,
тәжірибесі, жасы және тәжірибесі, жасы және
т.б. т.б.
Субъективті Жаңа жұмыс орнына Жаңа мекен-жайға
сипаттамалар бейімделу дәрежесі бейімделу дәрежесі
Өзгеру дәрежесі Функцияларындағы Өмір сүру салтындағы
айырмашылық айырмашылық
Орын ауыстыруға Жаңа қызметті меңгеругеКөшіп-қонуға кеткен
кеткен шығын кеткен шығын шығын
Ақпараттандырылу деңгейі
Бос жұмыс орындары Бос жұмыс орындары Мүмкін болатын
туралы ақпараттың туралы ақпарат тұрғылықты жайлар туралы
болуы ақпарат
Ақпараттың бағасы Бос орындар туралы Түрлі аймақтардан
ақпараттың бағасы ақпарат алуға кететін
шығын
Ақпараттың нақтылығы Бос орындар туралы Аймақтар туралы
ақпараттың нақтылығы ақпараттың нақтылығы
1.2 Территориялды еңбек мобильділігі миграция ретінде.
Еңбек күштерінің территориялық мобильділігі әр түрлі факторлар әсерінен
қалыптасады. Оның әсер ету дәрежесі мемлекеттің және оның аймақта тарихи
дамуының ерекшеліктеріне тәуелді.
Еңбектік орын ауыстыруға миграцияның көбін жатқызуға болады, себебі
индивид мекен-жайын ауыстыруына қарамастан, жаңа мекен-жайда жаңа жұмыс
орнын табуға міндетті. Әрине бұл ең алдымен халықтың жұмыс жасындағы бөлігі
үшін әділетті болатын түйіндеме.
Алайда миграцялық ағымдардың жастық құрылымын зерттей келе,
мигранттардың басым көпшілігі жұмыс жасындағы адамдар екеніне көз жеткізуге
болады (16-29).Бұл жастардың өмірден өз орнын іздеу, жұмыс табу
мақсатындағы орын ауыстырудың өрсеткіші жоғары болатын жастардың
мобильділігімен түсіндіріледі. Уақыт өте келе халықтың миграциялық
белсенділігі төмендей береді: жұмыс орын ауыстыру туралы шешім басқа
сипаттағы себеп әсерінен туындайды (жұмыссыздық, конфликтілер, соғыстар).
Жалпы территориялды еңбек мобильділігін әсер ететін факторларды келесідей
бөліп қарастыруға болады:
1) Діни.
2) Ұлттық (ұлтаралық қақтығыстар)
3) Саяси.
4) Экономикалық.
Миграциялық ағымға жоғарыда айтылған факторлардың ілімінен негізгі әсер
етуші фактор – экономикалық. Соғыстар, конфликтілер, ұлттық қақтығыстар
периодты түрде миграциялық ағымға стимул жасайды. Ал бейбіт өмір жағдайында
көшіп-қонудың басты қозғаушы күші экономикалық себептер болып табылады.
Еңбек жасындағы халықтың миграциясы экономикалық себептерге байланысты
күрделі әлеуметтік процесс. Ол елдегі және оның жеке аймақтарындаы
экономикалық жағдайдың өзгеруімен, өндіріс күштерінің орналасу
динамикасымен, халықтың әлеуметтік және еңбек мобильділігінің өсуімен тығыз
байланысты.
Миграция – бұл адамдардың территориялдық қозғалысы, және мекен жайының
өзгерісі. Миграцияның келесідей түрін ажыратады: мемлекетаралық,
мемлекетішілік, тұрақты, маятниктік, эпизодтық, және некелік.10
Мемлекетаралық миграцияның себебі ретінде елдердегі өмір сүру
айырмашылығы, жұмыссыздық, халықтың табиғи қозғалысының әркелкілігі болуы
мүмкін. Миграцияның бұл түрінде эмигранттардың (эмигрант-өзінің өмір сүріп
жатқан елінен басқа елге көшкен мигрант )үш түрін бөліп көрсетуге болады:
Бірінші ( қайтымсыз (біржолата) эмигранттар, олардың арасында жұмыс
жасындағы адамдар 70 % құрайды. Бұл топтың ерекшелігі оның “утечка умов”
құбылысымен байланысты болуы.
Екіншісі – бұл қызметтік тапсырмалар, шақырулар, демалу, туристік
сапарлар бойынша кететін уақытша эмигранттар.
Үшіншісі – бұл шет елдерден уақытша жұмыс табу мақсатында қоныс
аударушылар, әдетте олар келісімшарт бойынша бір жылдан бес жылға дейін
жұмысқа тұрады (маусымдық мигранттар).
Мемлекетішілік миграция мемелекеттегі жалпы миграциялық жағдайдың
дамуының негізгі коипоненті болып табылады. Ішкі миграция аймақаралық және
аймақішілік миграциялық ағымдардан тұрады. Бұл ағымдар қала және ауыл
тұрғындарының тұрғын үй жетіспеушілігі, тұрақты табыс көзінің болмауы т.б.
әлеуметтік мәселелердің нәтижесінен туындаған қозғалысы. Бұл қозғалыстар
тұрақты немесе уақытша, циклді (маусымдық), маятниктік, эпизодтық болуы
мүмкін.
Миграция әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде екі функцияны
атқарады: 1) әлеуметтік – индивидтердің орын ауыстыру арқылы өз
қажеттіліктерін қанағаттандыруы (білім алу, жақсы жұмыс табу, т.б.);
2) экономикалық – аудандар мен аймақтардағы жұмыс күшіне деген сұраныс
пен тапсырыстың түрлілігіне байланысты;
Көріп тұрғанымыздай миграцияға түрлі себептер әсер етуі мүмкін, олардың
ішінде көп кездесетіні:
• өндірістің аймақтық орналасуының кенеттен өзгеруі (мысалы елді
мекендегі негізгі өндірістің жабылып қалуы, тұрғындарды жұмыспен
қамтуға байланысты көптеген ауыртпашылықтарды тудырады);
• басқа аймақтан өзінің кәсіби бағдарын жүзеге асыру, жалақысы көбірек
жұмыс табу мүмкіншілігі бар қызмет орнын табу;
• өзінің өмір сүру жағдайын жақсарту;
• климаттық жағдайлардың денсаулығына жақпауына байланысты жаңа қоныс
іздеу;
• отбасылық-некелік жағдай;
• әлеуметтік-этникалық конфликтілер;
• кездейсоқ жағдайлар және т.б.
Еңбек ресурстарының миграциясына байланысты экономист ғалымдар әр түрлі
пікірлер ұсынады. Мысалы В.Г.Костяков, В.П. Подъячих сияқты ғалымдар халық
миграциясының негізгі факторы еңбек ресурстарының аймақтағы балансымен
байланыстырады. Олардың ойынша “халық миграциясын бақылау процесі негізінен
экономикалық себептерге, яғни экономикалық даму барысында халық
шаруашылығындағы қажеттілік пен сол аймақтағы жұмыс күшінің санының
арасындағы сәйкессіздік әсерінен туындайды”.
Екінші бір кең тараған пікір бойынша миграциялық ағымдардың бағыттылығы
мен нәтижелілігі жұмыс күшіне деген сұраныс пен аймақтардағы адамдардың
жұмысқа деген қажеттілігі көрсеткіштеріне тәуелді емес. Осылайша В.И.
Переведенцев халықтың миграциясы аймақтағы еңбекпен қамтушылық деңгейіне
тығыз байланысы жоқ деген ой ұсынады. Оның пікірінше миграция және халықтың
территориялық орналасуы ең алдымен өмір сүру деңгейінің аудандардағы
дифференцациясына байланысты.
Біздің ойымызша бұл екі көзқарас та миграцияның себептерін зерттеуде
маңызды
Қазақстандағы қазіргі еңбек миграциясы – бұл стихиялы көпвекторлы
процесс. Еңбек миграциясының жаңа түрлері кең етек жайды: коммерциялық
(“челночная”) миграция, негізінен Ресейге, Қытайға, Германияға және
Турцияға; алыс шет елдеріне жалданбалы жұмыс; шет ел жұмысшыларының
лицензияланған еңбегі; Орта Азия елдерінен (Қырғызстан, Тәжікстан,
Өзбекстан) бақыланбайтын стихиялы заңсыз иммиграция. 1990-ы жылдары ауылды
жерден қалалы жерге қоныс аударуының ішкі миграциясы жалғасты. Соңғы он
жылдықта еңбек мобильділігінің ең көп тараған түрлері - жаппай коммерциялық
миграция, маусымдық жұмыстар, жалданбалы жұмыс.
Қазіргі уақытта отандық еңбек социологиясы мен демографиядағы еңбек
миграциясының жүйеленген түсініктері мен типологиясы осы күнгі
ерекшеліктерге сәйкес келмейді. Қазақстанның мемлекеттік органдары
Халықаралық еңбек ұйымы (ХЕҰ) мен Халықаралық миграция ұйымының (ХМҰ)
түсініктерін пайдаланады.
Қазақстанда еңбек миграциясы мәселесімен айналысып жүрген
Е.Ю.Садовская.
Еңбек ресурстарының миграциясы әр түрлі қоғамдық және жеке
қажеттіліктер мен қызығушылықтарға байланысты туындайды. Біріге келе ол
қажеттіліктер экономикалық және әлеуметтік факторларды құрайды. Экономика
ғылымы тұрғысынан миграцияның басты функциясы – елдің әр аймағындағы жұмыс
күшіне деген сұраныс пен ұсыныстың арасындағы сандық және сапалық
сәйкестікті қамтамасыз ету. Еңбек ресурстарын территориялық орналастыру
жұмыс күші артық аймақтан жұмыс күші жетіспейтін аймақты еңбек
ресурстарымен қамтамасыз етуге мүмкіндік туғызуы қажет.
Еңбек ресурстарының негізгі экономикалық функциялары:
1. Өндірістің жекелік және заттай факторларының арасындағы оптималды
пропорцияны сақтауды қамтамасыз ету;
2. Еңбек ресурстарының ұдайы өндірісінің оптималды режимін орнатуға
себепші болу;
3. Қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыруға әсер ету;
4. Нарықтық өндірістік қатынастардың одан ары жетілуіне тиімді жағдай
жасау;
Әлеуметтік факторлардың еңбек ресурстарына әсері қарама-қарсы сипатта.
Бірдей әлеуметтік факторлар потенциялды мигранттар тобына әр түрлі әсер
етеді. Мысалы ауыл халқының әл-ауқатының жақсаруы олардың қалаға көшуін
тоқтатады, керісінше қала тұрғындарына ауылда жерлерге қоныс аударуына
стимул береді. Яғни еңбек мазмұны мен сипатындағы прогрессивті өзгерістер
өндіріс орындарындағы (аймақтардағы) еңбек ресурстарының ағымын тоқтатады,
екінші жағынан осы салаға басқа салалардан (аймақтардан) еңбек
ресурстарының келуіне ықпал етеді.
Миграцияны зерттеудің әлеуметтік аспектісі көшіп қонудың әлеуметтік-
психологиялық факторларын қарастыруға негізделеді. Еңбек ресурстарының
басты әлеуметтік функциясы адамдардың нарық жағдайындағы әр түрлі
игіліктерді қанағаттындыруын қамтамасыз ету болып табылады. 11
1995-2003 жылдардағы Республикадағы миграцияның динамикасын зерттеу
миграциялық процестердің халықтың құрылымы мен құрамына үлкен әсер еткенін
көрсетеді. Миграциялық процестердің әсері Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық жағдайына да үлкен өзгерістер әкелді.
Кеңес Одағының ыдырауымен халықтың қозғалысы ұлттық сипатта болды. 1990-
1994 жылдары Қазақстан аумағынан орыс, неміс,украин, еврей ұлтының өкілдері
көптеп көшіп кетумен болды.
Бұл жылдардағы эмигранттар өздерінің қоныс аудару себебін азаматтығын
анықтау қажеттілігімен, өз тарихи отанына оралу ықыласымен, және өндіріс
орындарының тоқтап қалуына байланысты жұмыссыздықпен түсіндіреді.
Соңғы жылдары қоныс аудару себебі ретінде балалардың болашағын
қамтамасыз ету, зейнетке шығу жасының ұзаруы, басқа елдердегі өмір сүру
деңгейінің жоғары болуы, т.б. әлеуметтік-экономикалық, құқықтық-экологиялық
жағдайлар келтіріледі. Осылайша халықтың миграциялық қозғалысының негізгі
себебі өтпелі кезеңнің қиыншылықтары (жұмыссыздықтың өсуі, халықтың әл-
ауқатының төмендеуі) болып табылады.
Сонымен бірге эмиграция мотиві ретінде құқықтық-нормативтік базаның
жеткілікті деңгейде болмауы, мемлекеттік, құқық қорғаушылық органдардағы
коррупцияның жоғары көрсеткіші өз ықпалын тигізді. Осы себеппен негізінен
жас кіші және орта бизнес өкілдері кетеді.
Республика ішіндегі миграция аймақтардағы әлеуметтік-экономикалық
дамудың және халықтың тұрмыс деңгейіндегі айырмашылықтарға байланысты
күшейеді. Мысал үшін облыстардағы орташа жалақы көрсеткішінің айырмашылығы
2,7 есені құрайды, ал коммуналды төлемдер айырмашылығы 2 есе, оңтүстік
аймақтарда батыс аймақтарға қарағанда электорэнергия үшін төлем 2 есеге
жоғары. Республиканың аймақтары нда экономиканың және әлеуметтік
инфрақұрылымның дамуы жөнінен де үлкен айырмашылықтары бар.
II ТАРАУ. Оңтүстік Қазақстан облысындағы территориялық мобильділіктің
Әлеуметтік-экономикалық жағдайға Әсері.
1. Аймақтағы еңбек мобильділігінің ерекшеліктері және даму тенденциясы.
Оңтүстік Қазақстан облысы эксперт-мамандардың пікірі бойынша елдің
депрессивті аймақтарының бірі болып есептеледі.(2 Оның себебін мамандар
аймақтағы экономикалық дамудың демографиялық дамуы жөнінен артта қалуымен
түсіндіреді.
Енді облыстағы еңбек мобильділігін қарастырмас бұрын оның демографиялық-
экономикалық жағдайына назар аударайық.
Оңтүстік Қазақстан облысында Қазақстан халқының 13% өмір сүруі – оның
үлкен демографиялық потенциалының көрсеткіші. Статистика жөніндегі Агенттік
мәліметі бойынша облыста 2004 жылдың басында 2 млн. 150 мың адам
тіркелген.(3
Оңтүстік Қазақстан облысы Қазақстанның халқы ең тығыз орналасқан
аймақтардың бірі. Халықтың тығыздығы 1 шаршы шақырымға 18,3 адамнан келеді
(Республикадағы ең жоғарғы көрсеткіш).
Облыстың тағы бір ерекшелігі оның этникалық құрамында: мұнда халықтың
67,8% - қазақтар, 16,8% - өзбектер, 8,2% - орыстар құрайды.14
90-ы жылдардың басында бүкіл республикада секілді, ОҚО-да еңбек
миграциясы кең тараған құбылысқа айналды. Оның негізгі себебі болып
экономикалық қатынастардың өзгеруі (нарықтық қатынастарға көшу), бюджеттік
ұйымдардағы жалақының төмендігі, жұмыссыздық, шекаралардың “ашылуы” секілді
факторлар есептеледі. Жалпы аймақтағы территориялық еңбек мобильділігін
шекараны өту-өтпеу ерекшеліктеріне байланысты ішкі еңбек миграциясы және
сыртқы еңбек миграциясы деп қарастыруға болады.
Ішкі еңбек миграциясы.
Ішкі еңбек миграциясына еңбек ресурстарының облыс аумағында немесе
облыстан облысқа орын ауыстыруын, көшіп-қонуын жатқызамыз. Оңтүстік
Қазақстандағы ішкі еңбек миграциясын облыстық ерекшеліктерге байланысты
бірнеше ағымдарға бөліп қарастырған жөн.
Бірінші ең үлкен ағым бұл село-қала еңбек миграциясы. Ауыл
тұрғындарының көбі Шымкент қаласына жұмыс іздеп барады. Көбінесе олар
базарларда , құрылыста жұмыс істейді. Демографиялық сипаты жағынан олардың
денін қазақ жастары құрайды.
Екінші ағым – облысаралық еңбек миграциясы, негізінен 20-35 жас
аралығындағы этникалық қазақтарды қамтиды. Мигранттардың негізгі бағыты –
ол Алматы мен Астана қалалары. Сипаты жағынан бұл миграцияның басым
көпшілігі – қайтымсыз.
Үшінші ағым – бұл Батыс Қазақстан аймақтарына (Батыс Қазақстан,
Маңғыстау, Атырау облыстары), яғни мұнай өндіруші аймақтарға жұмыс іздеп
бару. Миграцияның бұл түрі маятниктік сипатта болады. Мигнрантардың негізін
30-40 жас аралығындағы, жоғары немесе арнайы орта білімі бар қазақтар
құрайды. Біздің ойымызша облысішілік және облысаралық еңбек миграциялары –
ұзақ уақыт аралығында жалғаса беретін заңды құбылыс. Статисикалық
деректерге көз жүгіртер болсақ облыста ішкі миграцияның оң сальдосы
қалыптасып отыр (1 Кесте).(5 Айта кету керек, халықтың басқа аймаққа
қоныс аудару көрсеткішінің төмендеуі - аймақтағы экономикалық және саяси
жағдайдың тұрақталуының нәтижесі деп түсіну қажет.
Кесте 1. Оңтүстік Қазақстан облысының ішкі миграциясы (адам)
Жылдар Келгендер Кеткендер Миграцияның
сальдосы
(+, ()
2001 34038 39147 -5109
2002 25180 25474 -294
2003 31440 28794 2646
Сыртқы еңбек миграциясы.
Жалпы демография ғылымында сыртқы еңбек миграциясын эммиграция және
иммиграция деп екіге бөледі.
Эмиграция - халықтың басқа елге тұрақты немесе уақытша қоныс аударуы
(“шығу”).
Облыстағы эмиграцияның “шыңы” 1994 жылға келеді. Бұл жылы облыстан
барлығы 29 619 адам көшкен. Содан 1996 жылға дейін бұл көрсеткіш төмендей
береді. Оның себебі сол кездегі жекешелендіру мен кәсіпкерлік сауданың
бірінші кезеңінің аяқталуымен байланысты болуы мүмкін. 1997 жылы эмиграция
көрсеткіші бірден екі есеге өседі. Облыстағы жұмыс күшінің шет елдерге кету
құбылысының күшейуінің факторы – сол кездегі жұмыссыздықтың созылмалы күйге
енуі мен әлеуметтік жағдайдың тұрақсыздығы. Сонымен қатар ірі
кәсіпорындарының нарықтық қатынастарға сәйкес қайта құрылуы олардың көп
жағдайда банкротқа ұшырауына алып келді, өз кезегінде мұндай жағдай
аймақтағы жұмыссыздар қатарының көбейуін күшейтті.
1998 жылдан бастап қазіргі күнге дейін облыстағы халықтың жаппай басқа
елдерге көшу процессінің төмендеу тенденциясы жалғасуда. Оның себебі,
біріншіден басқа елге қоныс аударуды қалайтындардың негізгі массасы
аяқталды, екіншіден жаңа кәсіпорындар ашылуына байланысты жаңа жұмыс
орындары пайда болды, үшіншіден экономикалық тұрақтылық, халықты әлеуметтік
қорғаудың күшейуі аймақтағы халықтың әл-ауқатын жақсаруына әсер етті.
Қазақстандағы сол кездегі эмиграция келесі себептерге байланысты болды:
1) Кеңес Одағы құлағаннан соң өз азаматтығын анықтау қажеттілігі;
2) Тариха отанына оралу;
3) Экологиялық жағдайдың нашарлауы;
4) Қазақстан Республикасындағы зейнетке шығу жасының ұлғайуы;
5) Шет елдердегі тұрмыс деңгейінің жоғары болуы;
6) Жұмыссыздық;
Осы аталған факторларды негізгі екі блокқа бөліп қарастыруға болады,
біріншісі Кеңес Одағының құлауымен байланысты факторлар - өз отанына оралу,
көшіп-қону, жеке бас бостандығы, т.б. Екіншісі Қазақстанның әлемдік
экономикаға интеграциялануымен байланысты – нарықтық қатынастардың орнауы,
өндіріс орындарының қысқаруы, жұмысыздық, т.б.
Диаграмма 1. Оңтүстік Қазақстан облысының әр жылдағы эммиграция көрсеткіші,
(адам).
Жалпы мамандардың пікірінше эмиграция процесі экономикалық құбылыс
ретінде елдегі әлеуметтік жағдайдың жақсаруына пропорцианалды түрде азаюы
тиіс.
Оңтүстік Қазақстан облысында реформалар уақытының бірінші жартысында
эмиграция процесі басым болса, екінші жартысында иммиграция кең тараған
құбылысқа айналды.
Иммиграция ( лат. immigro – қоныстану ) – басқа ел азаматтарының ел
ішіне қоныс аударуы (“кіру”).
Жалпы бұл облысты Қазақстандағы иммиграциялық ағымдардың ошағы деп
айтуға болады, себебі республика бойынша иммигранттардың ең көп көрсеткіші
осы облыста тіркелген.
Облысқа жұмыс күшінің келу көрсеткіші жоғары болуы түрлі факторларға
байланысты.
Біріншіден, облыстың географиялық жағынан Өзбекстан, Қырғызстан секілді
әлеуметтік-экономикалық жағдайы нашар елдермен шекаралас орналасуы (шет ел
жұмысшыларының негізін осы елдің азаматтары құрайды). Екіншіден
репатрианттардың (оралман) басым көпшілігі тұрақты мекен-жай ретінде осы
облысты таңдауы. Бұл аймақтың климаттық ерекшеліктеріне байланысты
(қоңыражай, ауыл шаруашылығына ыңғайлы).
Осы негізгі факторлар облыста басқа ел жұмысшыларының санының өсуіне
алып келіп отыр.
Еңбек иммиграциясының ең жоғарғы шыңы облысқа алыс және жақын шет
елдерден 12284 адам келген 1993 жыл болып есептеледі (Диаграмма 2). Келесі
жылдары бұл көрсеткіш бойынша төмендеу тенденциясы байқалады (1997 жылы
3053 адам). Ал 1998 жылдан бастап экономиканың тұрақталуымен бірге шет
мемлекеттерден жұмыс күшінің келуі артады. Сөйтіп келушілердің саны 2003
жылы шамамен 1993 жылғы көрсеткішпен теңелуге жуық шамада болады (11810
адам).
1993 жылы келушілірдің басым көпшілігін өз отанына қайтуды мақсат
тұтқан азаматтар құраса, 2003 жылы иммигранттардың негізгі мотиві
эконмикалық сипатта болды (жұмыс табу, өзінің материалдық жағдайын
жақсарту, күнкөріс).
Диаграмма 2. Оңтүстік Қазақстан облысындағы иммиграцияның динамикасы,
(адам)
Территориялық еңбек мигранттарының аймақтық еңбек нарығындағы алатын
орны мен әсерін зерттеу үшін олардың ерекшеліктерін білу маңызды. Сол үшін
иммигранттарды алыс шет елден және жақын шет елден келгендер деп бөліп
қарастырамыз. Төмендегі диаграммаға назар аударар болсақ (Диаграмма 3)
жақын шет елден келгендер санының алыс шет елден келгендердің санынан
бірнеше есе артық екендігін байқаймыз. Мысал үшін 2001 жылы Оңтүстік
Қазақтан облысына келген шет ел азаматтарының 99% жақын шет елден келгендер
құраған. Және тағы да бір назар аударар жайт - алыс шет ел азаматтарының он
жыл ішінде келуі динамикасы тұрақты деңгейде сақталынса, оған қарсы жақын
шет ел жұмысшыларының келуі жылдарға байланысты өзгеріп отырған. Одан
шығатын қорытынды – облыстағы еңбек нарығындағы шет елдік жұмыс күшіне
деген сұранысты көршлес мемлекеттер қанағаттандыра алады.
Диаграмма 3. Облыстағы алыс және жақын шет ел иммигранттарының жылдар
бойынша келу көрсеткіші, (адам)
Облысқа келуші жұмыс күшінің аймақтағы жағдайға әсерін анықтау үшін
олардың әлеуметтік-демографиялық сипаттамасын қарастыру қажет. Сол үшін
эксперт мамандардың жауабына сүйеніп облыстағы шет ел жұмысшыларын бінеше
топқа бөліп қарастыруға болады:
1. Коммерциялық мигранттар (орыс тілінде оларды “челноки” деп те атайды).
Бұл топтағы иммигранттардың негізін Қырғызстан азаматтары құрайды.
Әлеуметтік –демографиялық сипаттамасы: 20-40 жастарындағы этникалық
қырғыз әйелі, отбасын құрған. Бұлардың миграциясын маятниктік,
жартылай заңды (облыс территориясына келуі заңды, ал еңбек іс-әрекеті
заңсыз) сипатта. Коммерциялық мигранттар негізінен Шымкент қаласында
“арнайы” қырғыз базарларында жұмыс істейді. Олардың өздерінің айтуы
бойынша Шымкент қаласында 5 мыңға жуық қырғыз азаматтары жұмыс
істейді.
2. “Аграрлық” (немесе “мақташылар” деп те айтуға болады) мигранттар.
Басым көпшілігі жасы 10 пен 55-тің арасындағы ұлты өзбек әйелдер мен
жеткіншектер. Көбінесе мақта плантацияларында егін жинау кезінде,
азырақ себу кезінде қара жұмысшы болып жалданады. Миграцияның бұл түрі
маусымдық сипатта жүреді (қыркүйектің ортасынан қараша айына дейін
мақтаның піскеніне қарай). Бұл миграция саны жағынан өте көп,
мигранттар негізінен шекараны заңсыз кесіп өтеді, сондықтан
мемлекеттік органдардың тарапынан бақылау өте қиын.
3. “Мақташы” жұмысшылар. Бұлар көбінесе өзбек ұлтының, тәжік ұлтының
(сирегірек) мақта өңдеуші, мақта тазартушы комбинаттарында жұмыс
істейтін ер азаматтар. Олардың орта жасы – 35-45, осы сферада үлкен
тәжірибесі бар мақта өңдеу ісін жақсы меңгерген.
4. “Құрылысшы мигранттар”. Басым көпшілігін Өзбекстан, қалғанын мен
азаматтары құрайды. Бұлар жасы 17 мен 60 арасындағы құрылысшы
мамандығы бойынша арнайы білімі жоқ, бірақ үлкен тәжірибесі бар ер
кісілер.
5. Қызмет көрсету саласымен байланысты ұсақ бизнеспен айналысатын еңбек
мигранттары. Бұлар 20-45 жасындағы өзбек ұлтының ер адамдары. Олар
шекаралас аймақтарда (Сарыағаш ауданы, Түркістан қаласы) жеке адам
тасумен айналысады.
6. “Тандыршылар” - өзбек ұлтының ерлері (25-40 жас). Кішігірім
наубайханаларда (негізінен Түркістан, Шымкент қалаларында, Сарыағаш
ауданында) нан пісіріп сатумен айналысады.
7. Еңбек мигранттарының келесі тобы сан жағынан аз, бірақ кәсіби
біліктілігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz