Құқық бұзушыны оңалту, оны қалыпты өмірге және өзінің әлеуметтік рөлін атқаруға қайта оралуына дайындау

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

ӘЛ-ФАРАБИ ат. ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ ПОЛИТОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ

СОЦИОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ

Курстық жұмыс

Тақырыбы: Тұлға әлеуметтануы

Қабылдаған:

Орындаған:

Алматы 2006

Жоспары

Кіріспе

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер

Кіріспе

Адамзаттың жекелеген өкілдерінің өмір сүруі “индивид” ұғыммен
байланысты. “Индивид дегеніміз халық, қоғам, тап, әлеуметтік топ сияқты
әлеуметтік қауымдастықтардың, жалпы адамзаттың жеке өкілі ретінде, нақты
адам ретінде түсіндіреді. Әлеуметтануда “индивид” ұғымы әлеуметтік
қатынастардың жеке дара алғандағы өкілі қарастырылған жағдайда қолданылады.
Индивидтер қызметінің бірігуі нәтижесінде әлеуметтік қатынастардың жүйесі
әлеуметтік қатынастардың жүйесі қалыптасады. Бұл жерде индивид ұғымы
“нақтылы адам” мағынасында қолданылады. Тұлға ұғымы адамның және индивидтің
табиғи емес мән-мағынасын айқын көрсету үшін енгізілген, яғни бұл ұғым оның
әлеуметтік бастауларын айқындайды.

Бүгінгі таңда тұлғаны өзіндік ерекше қасиеттерге ие құбылыс, қоғамдық
қатынастардың субъектісі мен объектісі, жүйенің қызметтік рөлдік
жүйелері ретіндік өзіндік реттеуге, адамшылық-эстетикалық, саяси
дүниетанымдық таңдауға саналы және еркін түрде қабілетті тұлғаны жан-жақты
зерттеудің өмірлік қажеттілігі қазіргі уақытта қоғамтану және адамтану
ғылымдары үшін өте өзекті болып отыр.

Бұл тұрғыдан алғанда әлеуметтанудың да осы мәселеге қосар өзіндік
үлесі бар. Өйткені әлеуметтану үшін тұлғаның қалыптасуы мен оның гуманистік
айқындалуы және дамуын айқындау өте маңызды.
Басқаша айтқанда, адамның тарихи дамуының әртүрлі деңгейлерінде
жеке алғандағы және нақтылы-тарихи өзгешіліктерін көрсету үшін “индивид”
деген ұғыммен қатар, “тұлға” деген ұғымды қолданады. Тұлға дегеніміз –
индивид дамуының қорытындысы және мұнда барлық адамдық сапалар неғұрлым
толық көрініс табады.
Әлеуметтік өмірде адамдардың бір бірімен әртүрлі салада тығыз қарым-
қатынасының, өздерінің белсенді, саналы іс-әрекеттері арқасында индивид
(жеке адам) әлеуметтендіріліп, бірте бірте, келе келе тұлғаға айналу керек.
Тұлғаның өзіндік өзгешіліктері, саналығы, бағалы бағдарлары мен
әлеуметтікқатынастары, қоғамға қатысты бірқатар дербестіктері және өз іс-
әрекеттері үшін өзінің жауапкершілігін түсіну, т.б. тұлғаның бойынан
табылуға тиісті міндетті сипаттамалары болып саналад. Тұлға өзі өмір сүріп
отырған әлеуметтік ортада болып жататын әлеуметтік елеулі іс-әрекеттердің
нәтижесі ғана емес, сонымен бірге олардың ебепшілері де болып табылады.
Сондықтан да халықтың рөлін жақтаған көзқарастар проблеманың тұлғалық жағын
ғана жоққа шығармауға тиіс.

Тұлға түсінігі

Адамзаттың жекелеген өкілдерінің өмір сүруі “индивид” ұғыммен байланысты.
“Индивид дегеніміз халық, қоғам, тап, әлеуметтік топ сияқты әлеуметтік
қауымдастықтардың, жалпы адамзаттың жеке өкілі ретінде, нақты адам ретінде
түсіндіреді. Әлеуметтануда “индивид” ұғымы әлеуметтік қатынастардың жеке
дара алғандағы өкілі қарастырылған жағдайда қолданылады. Индивидтер
қызметінің бірігуі нәтижесінде әлеуметтік қатынастардың жүйесі әлеуметтік
қатынастардың жүйесі қалыптасады. Бұл жерде индивид ұғымы “нақтылы адам”
мағынасында қолданылады. Тұлға ұғымы адамның және индивидтің табиғи емес
мән-мағынасын айқын көрсету үшін енгізілген, яғни бұл ұғым оның әлеуметтік
бастауларын айқындайды
Әлеуметтік өзара іс-қимылдар мен қарым-қатынастардың ұйытқысы жеке тұлға
болып табылады. Адам тұлғасын зерделегенде оның көріністерін мынадай
деңгейлерге бөлу қалыптасқан:
табиғи деңгей - адамның өзінде бар және оған басқа адамдардың ықпалынсыз
дамитын деңгей;
биологиялық деңгей - шығу тегі бойынша ортақ болуы, бүл орайда адамның
жануармен ұқсас болуы міндетті емес;
мұрагерлік деңгей - ата-аналарының тектік қорының негізінде тіршілік етіп
дамитын деңгей; ол биологиялық (бірақ биологиялықтың бәрі мұрагерлік емес);
әлеуметтік деңгей - адамның әлеуметтену, басқа адамдармен араласуы мен
өзара іс-қимылы барысындағы деңгей.
Әлеуметтік көрініс кең мағынасында үш құрамдас бөліктен тұрады:
- өзіндік әлеуметтік - өзінің әлеуметтік рөлдерін қалыпты атқаруға қажет
деген белгілер жиынтығы;
- ерекшеленген мәдени - автоматты түрде сақталатын, жеке адамның
ажырамас белгісіне айналған және басқалардың оны тәрбиелі деп санауына
мүмкіндік беретін әдептілік мінез-құлық нормалары мен ережелерінің
жиынтығы;
- ізгі - адамдағы әдеп нормаларын ең жоғары талаптар ретінде сақтауға
байланысты әлеуметтік және мәдени бастамалардың жарқын көрінісі.
Бұлайша тәптіштеу “адам”, “жеке адам” және “тұлға” ұғымдарының аражігін
ажырату үшін қажет. “Адам” ұғымы жалпыға ортақ, ол барлық адамдарға тән
сапалар мен қасиеттерді сипаттау үшін пайдаланылады. Бұл ұғым дүниеде
өзіне ғана тән тіршілік ету тәсілімен басқа барлық материалдық жүйелерден
өзгеше адам әулеті, адамзат сияқты ерекше тарихи дамушы қауымдастықтың бар
екенін көрсетеді. Осынау тіршілік ету тәсілінің арқасында адам тарих
дамуының барлық сатысында, жер шарының барлық нүктелерінде адам баласы
болып қалады, онтологиялық мәртебесін сақтайды.
Бірақ адамзат өз бетінше өмір сүрмейді. Өмір сүретін де, әрекет ететін
де нақты адамдар. Адамзаттың жеке өкілдерінің өмір сүруі жеке адам деген
ұғыммен көрсетіледі. Жеке адам - адамзаттың жеке дара өкілі, оның барлық
әлеуметтік және психологиялық белгілерінің: ақыл-ойының, ерік-жігерінің,
қажеттіліктерінің, мүдделер және т.б. иесі. “Жеке адам” ұғымы бұл арада
“нақты адам” мағынасында қолданылады.
Адамның жеке басының және тарихи дамуының түрлі деңгейлеріндегі нақты-
тарихи даму ерекшеліктерін көрсету үшін “жеке адам” ұғымымен қатар “тұлға”
ұғымы пайдаланылады. Тұлға – жеке адам дамуының нәтижесі, оның барлық
адамдық қасиеттерінің неғұрлым толық жүзеге асуы.
Тұлға бірқатар гуманитарлық ғылымдардың зерттеу объектісі болып
табылады. Философия тұлғаны дүниеде қызмет ету, таным және шығармашылық
субъектісі ретінде қарастырады. Психология тұлғаны психикалық процестердің,
қасиеттердің және қарым-қатынастардың: темпераменттің, мінездің,
қабілеттің, ерік-жігердің және т.б. орнықты тұтастығы ретінде зерттейді.
Әлеуметтану көзқарасы тұлғаның әлеуметтік-типтік белгісін бөліп қарайды.
Әлеуметтану проблемаларының бірі тұлғаның құрылымдық талдау болып
табылады. Тұлғаның әлеуметтік құрылымы жеке адамның әр алуан қызметі
барысында, өзі кіретін қауымдастықтар мен бірлестіктердің ықпалымен
қалыптасатын және қызмет атқаратын объективті және субъективті
қасиеттерінің жиынтығын қамтиды. Тұлғаның құрылымында мыналар бөліп
қаралады:
1) өмір салты мен еңбек, қоғамдық-саяси, мәдени-танымдық, отбасылық-
тұрмыстық сияқты қызметтерде көрінетін әлеуметтік сапаларды жүзеге асыру
тәсілі;
2) тұлғаның объективті әлеуметтік қажеттіліктері. Тұлға - қоғамның
органикалық бөлігі, сондықтан оның құрылымы негізінде қоғамдық
қажеттіліктер орын алады. Басқаша айтқанда, тұлғаның құрылымы қоғамдық
тіршілік иесі ретінде адамның дамуын анықтайтын объективті заңдылықтармен
айқындалады. Тұлға бұл қажеттіліктерді ұғынуы да, ұғынбауы да мүмкін, бірақ
та ол қажеттіліктер тіршілік етуін, өмір сүруін тоқтатпайды және тұлғаның
мінез-құлқына айқындық енгізіп отырады;
3) шығармашылық қызметке қабілеттілік, білім, дағды жатады. Қалыптасқан
тұлғаны қалыптасудың бастапқы сатысындағы жеке адамнан айырып көрсететін де
оның дәл осы шығармашылық қабілеттері;
4) қоғамның мәдени құндылықтарын игеру дәрежесі, яғни тұлғаның рухани
жан дүниесі;
5) тұлға басшылыққа алатын ізгілік нормалары мен принциптері. Және,
ақырында сенімдер - адам мінез-құлқының басты бағытын анықтайтын ең терең
принциптер. Сенімдер тұлғаның тұлғалық құрылымының өзегін құрайтын
объективті қажеттіліктерді сезінуімен байланысты.
Әлеуметтануды бірінші кезекте ортақ мәселе қызықтыратын болғандықтан,
жеке адамға қатысты әлеуметтанудың түбегейлі проблемаларының бірі -
әлеуметтену процесі болып табылады. “Әлеуметтену” ұғымы жалпылама түрде
жеке адамның әлеуметтік топ пен жалпы қоғамға тән мәдениет ұғымына кіретін
және жеке адамның қоғамдық қарым-қатынастардың белсенді субъектісі ретінде
қызмет атқаруына мүмкіндік беретін белгілі бір білім, норма, құндылық,
ұстаным, мінез үлгілері жүйелерін меңгеруі процесін сипаттайды.
Әлеуметтенуден бейімделуді (жаңа шарттарға үйренудің уақыт бойынша
шектелген процесі), оқытуды (жаңа білім алу), тәрбиені (әлеуметтендірудің
агенттері мен институттарының жеке адамның рухани аясы мен мінез-құлқына
мақсатты түрде ықпал етуі), есеюді (адамның 10 жастан 20 жасқа дейінгі
кезеңде әлеуметтік психологиялық қалыптасуы) және ержетуді (адам
организмінің жеткіншектік және жастық шағындағы нығаюының физикалық-
физиологиялық процесі) ажырата білу қажет.
Әлеуметтену процесі негізгі өмір тізбектері деп аталатын сатылардан
өтеді. Бұл балалық, жастық, ересектік және қарттық шақ. Әлеуметтену
процесін нәтижеге жетуі немесе аяқталуы бойынша балалық пен жастық
кезеңдерді қамтитын бастапқы, немесе ерте әлеуметтенуге және басқа екі
кезеңді қамтитын жалғасқан әлеуметтенуге бөлуге болады. Өмір тізбектері
әлеуметтік рөлдердің алмасуымен, жаңа мәртебеге ие болумен, зиянды
әдеттерден, айналасындағылардан, достық байланыстардан бас тартумен, өмір
салтын өзгертумен байланысты. Ескі құндылықтарды, нормаларды, рөлдер мен
мінез-құлық ережелерін ұмыту әлеуметсіздену деп аталады. Содан кейінгі ескі
құндылықтардың орнына жаңа құндылықтарға, нормаларға, рөлдер мен мінез-
құлық ережелеріне үйрену қайта әлеуметтену деп аталады.
Әлеуметтенудің мәні адамды өз қоғамының мүшесі етіп
қалыптастыратындығында. Кез келген қоғам өзінің әлеуметтік, мәдени, діни,
этикалық мұраттарына барынша сай келетін адамның белгілі бір типін
қалыптастыруға тырысып келген және тырысады. Алайда бұл мұраттардың мазмұны
тарихи дәстүрлерге, әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуға, қоғамдық
және саяси құрылымға қарай әр түрлі болады. Дей тұрғанмен, қазіргі заманда
қоғамның толыққанды мүшесінің мұраты көп, жалпы немесе әр түрлі
қауымдастықтар үшін азды-көпті үйлесетін сипаттамасы бар екенін айтуға
болады. Соған сәйкес әлеуметтену процесі де әр түрлі қоғамдарда белгілі бір
ерекшеліктерді сақтай отырып, әмбебап және үйлесімді сипаттамаға ие болады,
бұл ғаламдық, жалпы планеталық және жалпы әлемдік тенденциялармен (кенттену
мен ақпараттандырудан экологиялық және демографиялық үрдістерге дейін)
байланысты.
Әлеуметтену процесінің мазмұны кез келген қоғам өзінің мүшелері еркектің
немесе әйелдің рөлін сәтті меңгергеніне (яғни жыныстық-рөлдік
әлеуметтенуге), өндіріс қызметіне білікті қатыса алуына және қатысқысы
келуіне (кәсіби әлеуметтену), берік отбасын құруына (отбасылық рөлдерді
игергеніне), заңды сыйлайтын азаматтар болуына (саяси әлеуметтену) және
т.с.с. мүдделі екендігінде. Мұның бәрі адамды әлеуметтену объектісі ретінде
сипаттайды. Алайда, адам әлеуметтену объектісі болып қана қоймай,
субъектісі болған кезде де қоғамның толыққанды мүшесі бола алады. Субъект
ретінде адам әлеуметтену процесінде өз белсенділігін жүзеге асырумен, өзін-
өзі дамытумен және қоғамда өзін-өзі көрсетуімен етене бірлікте әлеуметтік
нормалар мен мәдени құндылықтарды меңгереді.
Егер де әлеуметтену процесінде адамның тұлғасы дамитын болса, онда ол
адам үшін сәтті әлеуметтену болады. Әлеуметтену кемшілігінің көрініс табуы
девианттық мінез-құлық болып табылады. “Девианттық мінез-құлық” санаты
мазмұнының үш қырын бөліп қарауға болады - біріншіден, девиация деп
нормадан кез келген ауытқуды, тіпті прогрессивтік ауытқуды айтуға болады.
Екіншіден, дәстүр бойынша девианттық деп әлеуметтік “жамандықтың” жағымсыз
көрінісі ретіндегі девиацияны айтады. Үшіншіден, неғұрлым тар ұғымында
девианттық мінез-құлық деп қылмыстық жазалауға соқтырмайтын, басқаша
айтқанда, құқыққа қайшы болмайтын ауытқуларды айтады.
Девианттық мінез-құлықтың өзіне тән белгісі мәдени релятивизм болып
табылады: мәселен бір іс-әрекет бір қоғамда дұрыс саналуы, ал басқа қоғамда
- әлеуметтік патология ретінде қарастырылуы мүмкін. Бұған әр түрлі
халықтардың отбасы құқығы мен отбасылық дәстүрлерінен, әдет-ғұрыптарынан
көптеген мысалдар келтіруге болар еді. Егер де Голландия, Швеция, Норвегия
сияқты елдерде гомосексуалдық некелерге рұқсат етіп, мұндай жұптардың бала
асырап алу құқығын мемлекет қамтамасыз ететін болса, көптеген елдерде
сияқты біздің Қазақстан қоғамында да мұндай жағдай қоғамдық мораль
тұрғысынан да, заңнама тұрғысынан да мүмкін емес. Тіпті біртұтас заңнама
қолданылатын, бірақ тұрмыста әр түрлі салт-дәстүрлерді ұстанатын халықтар
тұратын, әсіресе бұл салт-дәстүрлер діни нормалармен сақталатын бір
мемлекеттің өзінде қиындықтар пайда болады. Мысалы, Қазақстандағы азаматтық
құқық бойынша бір некелілік талаптары мен ислам мойындайтын көп әйел алу
дәстүрі арасындағы қақтығыс осындай. Мәдени релятивизм екі түрлі қоғамның
ғана емес, сондай-ақ бір қоғамның ішіндегі екі немесе бірнеше үлкен
әлеуметтік топтардың салыстырмалы сипаттамасы бола алады. Мұндай топтардың
мысалы - саяси партиялар, үкімет, әлеуметтік тап немесе топ, діндарлар,
жастар мен жеткіншектер, әйелдер, аз ұлттар.
Девианттық мінез-құлықтың әлеуметтанудағы түсіндірілуі объективті
әлеуметтік бағыттылықты және тұлғаның, әлеуметтік топтардың, қауымдастықтар
мен тұтас қоғамның қызмет атқаруы және дамуы тұрғысынан алғандағы мінез-
құлқының қоғамдық нәтижелері сияқты көрсеткіштерді, мінез-құлықтың
әлеуметтік құндылықтар мен нормаларға сәйкестігін, қоғамдық пікірге
берілген бағалар мен әлеуметтік санкцияларды қамтиды.
Қоғам түрлі тәсілдер мен құралдарды пайдалана отырып, әрқашан ауытқушы
мінез-құлықтардың жағымсыз нысандарын басып тастап отыруға тырысады. Әрбір
әлеуметтік топта өз мүшелерінің мінез-құлықтарын тиісінше жасалған үлгілер
шеңберінде сақтайтын әлеуметтік бақылау жүйелері болады. Жалпыға ортақ
қабылданған үлгілер шеңберіне сыймайтын мінез-құлықтарды тиісінше қоғам
санкциялаған болады. Санкция - әлеуметтік бақылау элементтерінің бірі.
Әлеуметтік бақылау мойындауды білдіру, марапаттар мен ерекшелік жүйелері
ретінде анықталады, солардың арқасында тұлғаның мінез-құлқы қабылданған
мінез-құлық үлгілеріне сәйкестендіріледі. Демек, әлеуметтік бақылау өзін-
өзін реттейтін жүйе ретінде қоғамның тұрақтылығы мен үйлесімді қызмет
атқаруын ескере отырып, қоғам қабылдаған мінез-құлық нормалары мен
құндылықтар жүйесіне сәйкес келетін жеке адамның мінез-құлқын қамтамасыз
етуді мақсат тұтатын түрлі әрекеттер мен санкциялар, ынталандырулар мен
марапаттар арқылы жүзеге асырылады. Басқаша айтқанда, әлеуметтік бақылау
топтағы конформизмді қалыптастырады. Адамның кез келген мінез-құлқы мен
әрекеттері бақылауға жата бермейді. Әрбір адамның қоғамның түріне, топтағы
қоян-қолтық қызметке, оның институттарының сипатына, жеке адамның топтағы
ұстанатын позициясына қарай кең немесе тар болатын белгілі бір жеке аясы
болады. Осынау іс-әрекет тұтас топты қаншалықты маңызды қозғайтын болса,
оған қарсы қуғын-сүргін де соншалықты салмақты болады.
“Әлеуметтік бақылау” - термин, оны айналымға алғаш рет енгізген Г.Тард
бастапқыда қылмыскердің қоғамдық қызметке қайта оралуының құралы ретінде
қарастырған болатын. Шет ел әлеуметтанушылары Ф.Знанецкийдің, Р.Лапьердің,
Д.Мартиндейлдің, У.Томастың еңбектерінде әлеуметтік бақылау проблемасы әуел
бастан индивидтердің мінез-құлқындағы қоғам үшін қажеті жоқ ауытқуларды жою
проблемасымен және мінез-құлықты реттеу құралын жасаумен жалғасқан болатын.
Әлеуметтік бақылау проблемасын бұл әлеуметтанушылар әлеуметтік институттар
жүзеге асыратын оңтайлы, әлеуметтік ықпалдар және адамдардың мінез-құлқын
сол әлеуметтік жүйенің қарым-қатынастарын реттейтін нормаларға бейімдеу
мақсатында ауытқуларды жөндейтін өзгерістер деп түсінді. Әлеуметтік бақылау
теориясын Э.Росс пен Р.Парк жасаған. Э.Росстың пікірінше, әлеуметтік
бақылау дегеніміз “салауатты” әлеуметтік тәртіпті қамтамасыз ету мақсатында
қоғамның жеке адамның мінез-құлқына мақсатты ықпал етуі. Р.Парк әлеуметтік
бақылауды әлеуметтік күштер мен адам табиғаты арасындағы белгілі бір
арақатынасты қамтамасыз ететін құрал деп түсінеді. Ол әлеуметтік бақылаудың
үш нысанын бөліп қарайды: 1) қарапайым (мәжбүрлеуші) санкциялар; 2)
қоғамдық пікір; 3) әлеуметтік институттар.
Т.Парсонс әлеуметтік бақылау проблемаларына және әлеуметтік жүйенің
орнықтылығы мен ықпалдасушылығын қамтамасыз ету құралдары ретіндегі
нормаларға ерекше назар аударған. Ол әлеуметтік бақылаудың үш құралын бөліп
қараған:
1. Оқшаулау нормаларды бұзушыға (девиантқа) қатысты қолданылады және оны
оңалтуды көздемейді. Мұндай әдіспен түзелмейді делінген қылмыскерлерге
ықпал жасалады.
2. Шеттету құқық бұзушының байланыстарын шектеумен байланысты, бірақ оны
қоғамнан толық оқшаулауды көздемейді. Бұл оған өзінің қоғам нормалары мен
заңдарын ұстануға дайындығы мен қабілетін байқаған кезде қоғамға қайтып
оралуына мүмкіндік береді.
3. Құқық бұзушыны оңалту, оны қалыпты өмірге және өзінің әлеуметтік
рөлін атқаруға қайта оралуына дайындау. Көптеген түзету орындарында,
психиатиярлық емханаларда оңалту бағдарламалары кеңінен қолданылады, ал
әлеуметтік қызметкерлер әлеуметтік қамсыздандыру органдарында, түрлі
қоғамдық ұйымдарда ынты-мақтаса отырып, құқық бұзушыларды оңалтумен
айналысуда. Бұл ұйымдардың полициядан, соттан, бас еркінен айыру
орындарынан айырмашылығы, девианттық мінез-құлықты қаскүнемдік жауыз ниет
емес, әлеуметтік сәтсіздік, өзінің еңбек және өзге қабілеттерін қолдана
алмау проблемасы ретінде қарауға бейім, әрқашан құқықтық санкцияларды емес,
қолдауды, жанашырлықты, мейірімділікті, көбінесе емдеуді талап етеді.
Сондықтан олар әлеуметтік-психологиялық, медициналық және өзге алдын алу
шараларына, тұлғаға әлеуметтік көмек көрсетуге бағытталған.
Сонымен, тұлғаның қалыптасуы өзара байланысқан бірқатар деңгейлерді -
адамның биологиялық, психологиялық, әлеуметтік және дүниетанымдық
қалыптасуын қамтитын күрделі процесс болып табылады. Әлеуметтену
институттары адамға мінез-құлық үлгілерінің мәдени нормаларын үйретіп қана
қоймай, әлеуметтік нормалар мен рөлдердің қаншалықты берік, терең және
дұрыс меңгерілгенін де бақылап отырады.

2. Саяси тұлға

Белсенді саяси рөлге ұмтылушы тұлға саяси әлеуметтанудың жеке зерттеу
объектісін білдіреді. Бұл жағдай жетекшілердің, әсіресе саяси жетекшілердің
қоғамдағы процестерге айтарлықтай әсер етумен байланысты.
Саясаттағы жетекші - бұл өз айналасына көптеген адамдарды топтастыра
алушы, саяси процеске қатысушылар арасында өз беделін мойындата алушы
қасиетке ие адам. Идеалды тұрғыда жетекші - ол ақыл мен ерік, саяси күш-
жігерді ұйымдастырушы, қандай да бір партияны немесе қозғалысты басқарушы.
Жетекшілерсіз саяси әрекет жоқ, тек бақылаусыз қозғалыс бар. Оларсыз бұқара
тобыр ғана. Міне, сондықтан да, жетекшілерді табу, өсіру және ұсыну
мәселесі өмірде ең күрделі мәселе болып табылады.
Қазіргі заманғы әдебиеттерде саяси жетекшілікті, жетекшіге қажетті жеке
қасиеттерді бағалауда, жетекшінің әрекетіне тән қызметтерді талдауда, оның
мінез-құлық стильдерін бейнелеуде көптеген тұрпаттамалар бар. Саяси
жетекшілікті тұрпаттамаға бөлудің ең кең тараған түрінің бірі М.Вебер
тарапынан жасалған. Оның негізіне қандай да бір қайраткерді жетекші деп
мойындап, оның соңынан еруге дайын болатын адамдар дәлелдеулерін талдау
енгізілген болатын.
Жетекшінің бірінші түрі - “дәстүрлі”. Бұл тип жетекшіні баламасы жоқ,
“біздің әкелеріміз де, аталарымыз да осылай істеген, біз де солай істейміз”
деген принцип бойынша қабылдайды. Мұндай типтегі дәлелдеуге мысал ретінде
монархиялық мұраттарды қабылдау немесе тайпалық көсемдерге бағыну әдетін
келтіруге болады. Ел басында кім болмасын, оның жеке қасиеттеріне қарамай,
ол талассыз сюзерен ретінде (жоғары басқарушы, патша) ал бағынушылары оған
тәуелді ретінде (мемлекеттік тұлғаға тәуелді адам) қабылданады.
Екінші түрі - “заңды” немесе “бюрократиялық” тұлға, оны да формальды деп
атауға болады. Бұл жетекшіге тұлға ретінде бағыну емес, оның басқару
баспалдағындағы орнына, оның мәртебесіне - шеніне бағыну. Бұл жеке бір
кейіпкердің емес, қызмет бабы мен орынның жетекшілігі.
Үшінші түрі - “харизмалық”. Бұл оның ойларының өзіне көпшілікті баурап
алуына, санасына әсер ете алу қасиетіне тәуелді жетекшіліктің тұлғалық
типі.
Қазіргі уақытта жетекшілікті типтеудің ең бір терең өңделген түрі - ол
үш негізгі әлеуметтік деңгейде іс-әрекеттің сипаты мен ауқымына қарай
қалыптасқан.
Саяси жетекшіліктің бірінші деңгейі - ол сол қоғамда билікке ие
тұлғалардың кіші тобының деңгейі (президенттің айналасындағылар,
парламенттің, генералитеттің, т.б. басшылары). Бұл жерде жетекші осы топтың
іс-қимылын біріктіруші, бағыттаушы және ұйымдастырушы ең беделді тұлға.
Одан жылдам шешім қабылдау, жауапкершілікті өз мойнына алу, топ
қатысушыларының мүдделерін қанағаттандыруға қол жеткізу қабілеттері талап
етіледі. Бұл деңгейде басқару стилі, жетекшінің жеке қасиеттері шешуші
мағынаға ие болады.
Екінші деңгей - саяси қозғалыста оның билік үшін күресіндегі үлкен
әлеуметтік топтың (топ, тап, партия) жетекшілігі. Енді бұл жерде жетекшінің
жеке қасиеттері бірінші кезекке шықпайды, оның халықтың сол бөлігінің
мүддесін білдіріп, қорғай алу қабілеті алға шығады. Осы мүдделерді
қанағаттандыру үшін стратегия құрастырып, оған қол жеткізу құралдарын ойлап
табу қасиеті - жетекшінің басты құндылығы. Жетекші бейнесі топтардың саяси
көңіл күйлері мен үміттерінің нышаны болып қосарланып, бітісіп кетеді.
Мұндай жетекшіге тек интегративтік (біріктірушілік) қана емес, сонымен
бірге прагматикалық қасиет те қажет.
Үшінші деңгей - саяси жетекшілік басқарушылық қатынастар жүйесінде, жалпы
қоғам, халықтың көпшілік бөлігінің алдында тұрған міндеттерді шешуді
қамтитын әлеуметтік институт ретінде ұсынылады. Үшінші деңгейде жетекшінің
тұлғалық сипаттамалары айтарлықтай әлсіз түрде әсер етеді.

3. Әлеуметтанудағы саяси тұлғаның орны

Саяси әлеуметтануда тұлға әлеуметтік жеке адам, саяси жүйенің өзіндік
бейнесі бар алғашқы бөлінбейтін элементі ретінде, саяси саладағы өзінің іс-
қимылына, жеке басының жауапкершілігін алып жүруші, құқықтары мен
бостандығы бар жеке адам ретінде қарастырылады.
Саяси қатынастар жүйесінде тұлға өзінің түп негізінде әлеуметтік тапқа
жатуынан келіп шығатын саяси қабілеттердің иеленушісі ретінде алға шығады.
Әрбір адам мемлекеттің, ұлттың, таптың немесе топтың өкілі болып табылады
және тиісінше азамат, ұлт өкілі, жұмысшы, шаруа немесе зиялы ретінде
көрінеді.
Тұлға әлеуметтік айқындылыққа ие бола тұра, қандай да бір қоғамдық
қатынастардың түріне тиісті қауымдастықтардың өзіндік ерекшелігі бар
қабілеттерінің иеленушісі ретінде енеді.
Қазіргі заманғы қоғамдық-тарихи ой-пікірлерде және саяси философияда
персоналдық нота көрініс береді. Басқаша айтқанда, “саңлақтар” принципінен
“монадтылық” принципіне ауысудың қажеттілігі жайлы түсіндірме жиі берілуде.
Осымен қатар, ғалымдар ХХ ғасырдың соңында “бұқаралық” принцип қана емес,
“жеке-даралық” принципі де әрекет етеді дегенді баса айтады. Басқаша
айтқанда, тұлғаның саясаттағы рөлі арта түседі. Көпшілік үшін маңыздысы
шешімдердің қабылдаушыларға ғана емес (жоғары шендегі басшыларға), сонымен
бірге қатардағы адамдар үшін де пайдалылығы. Ол адам игеруге шығушы,
тұтандырғыш, электоральды белсенді, бейсаясат адам немесе терроршы болуы да
мүмкін.
Тұлғаның саясатқа қатысуының нысандары қоғамда болатын объективті
жағдайлар мен алғышарттарға тәуелді болады. Саясаттанушылар оларды
материалдық, әлеуметтік-мәдени және саяси құқық деп бөледі. Адамның
бірқалыпты саяси әрекетке қатысуы үшін олардың тамақтануға, ең қажетті
тауарларға, тұрғын-үй тұрмыс жағдайларға деген бірінші кезектегі
қажеттіліктері қанағаттандырылуы қажет. Шетелдік саясаттанушылардың
(С.М.Липсет) зерттеулері қоғам қаншалықты бай болған сайын, соншалықты көп
мөлшерде саяси өмірде демократиялық нысандарды пайдаланатынын растайды.
Қоғамның әл-ауқаты саяси сенім мен бағыт ұстануға айтарлықтай әсер етеді.
Әлеуметтік орта да тұлғаның саяси әрекет субъектісі ретінде қалыптасуына
белсенді түрде әсерін тигізеді. Тұлғада демократиялық сенімдердің
қалыптасуы немесе тоталитарлық және авторитарлық көзқарастар мен қылықтарға
жақын тәуелділік болады. Саясаттың субъектісі ретіндегі тұлғаның іс-
қимылына оның мәдени деңгейі, білімі күшті ықпал жасайды. Әлеуметтанушылар
мынадай қорытындыға келген: адамның білім деңгейі қаншалықты жоғары болса,
соншалықты көбірек саясиланған бағыт ұстанады және мәселелерді
демократиялық жолмен шешуге жақын болады. Сауатсыз адам санадан сүзіліп
өткен саясаттан тыс тұрады және саяси әрекеттің, алдап-арбаудың объектісі
болып қала береді.
Жеке тұлғаның саясатқа реттеулі және нәтижелі қатысуы үшін белгілі бір
конституциялық алғышарттар мен әрбір адамның саяси процеске қатысуының
заңдық нысандары, олардың дұрыс беруінің нәтижелері бұрмаланбайтынына,
көсемнің, фьюрердің, президенттің күтпеген шешімі олардың демократиялық
құқығын тартып алмайтынына сенімділігі және заңдылық кепілінің болуы
қажетті.
Көптеген халықаралық құжаттарда, атап айтқанда, адам құқықтары жөніндегі
жалпы декларацияда әрбір адамның ой еркіндігіне, сенімдеріне және оларды
еркін түрде білдіруге, бостандықты іздеуге, ақпараттар мен идеяларды алуға,
оларды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.