Экологиялық сертификаттау бойынша негізгі баптар
АННОТАЦИЯ
Тараз-су өнімін экологиялык тұрғыдан сертификаттау такырыбына
арналған диплом жұмысы казіргі уакытта экологиялык сертификаттау облысында
бірқатар киындыктарды басынан кешіріп отырған және соған карамастан Тараз
каласын ауыз сумен камтамасыз етіп отырған МҚК Тараз-Су кэсіпорынынан
алынған мәліметтерді талдау негізінде орындалды.
Диплом жұмыс_____беттік түсіндірме жазбасынан және____парақ графикалык
бөлімнен тұрады.
АННОТАЦИЯ
Дипломный проект на тему Сертификация продукции Тараз-су с
экологических позиций выполнен на основе анализа данных предприятия ГКП
Тараз Су, обеспечивающего город Тараз питьевой водой и испытывающего
определенные трудности в области экологической сертификации на современном
этапе.
Дипломный проект состоит страниц_____пояснительной записки и
_____листов графической части.
ANNOTATION
Degree project to subjects Sertifikaciya drinking water of the city
Taraz with ecological position)) is run for the base of analysis given
enterprises "Taraz Su", ensuring city Tapas drinking water and feel ling
determined difficulties in the field of the ecological ce.pTH (phKarj,hm on
the modern stage.
Degree project consists of____ pages of explanatory note and
____sheets of graphic part.
МАЗМҰНЫ
беті
АННОТАЦИЯ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .. . . . . . .
КІРІСПЕ ...
І Әдеби шолу. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .
ІІ. 1 СЕРТИФИКАТТАУ ОБЪЕКТІСІНЕ СИПАТТАМА ... .
1.1 Өндірістің жалпы сипаттамасы және оның технико-экономикалық деңгейі
...
1.2 ТАРАЗ-СУ МҚК сапа облысындағы басқару саясаты ... ... ... ... ..
1.3 Тақырыптың маңыздылығын негіздеу. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . .. . . . . . .
2 МҚКТАРАЗ-СУ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ САЯСАТЫН, МАТЕРИАЛДЫҚ-ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ
НОРМАТИВТІК-ҚҰЖАТТЫҚ БАЗАСЫН САРАПТАУ ...
2.1 Ауыз су сапасына себепті-салдарлы сараптау жүргізу ... .
2.2 Ауыз суды дайындау және сынау сапасын технологиялық түрғыдан
камтамасыз ету ...
2.3 Бақылау және сынау жұмыстарын ұйымдасгыру ...
2.3.1 Өнімді сынау үшін ішкі бақылауды жетілдіру ...
2.3.2 Сынақ зертханасының (СЗ) метрологиялық тұрғыдан қамтамасыз
етілуін бағалау ...
2.3.3 Процесті басқаруды жетілдіру мақсатында заттық облыста
мәліметтер қорының моделін
құрастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
3 ТАРАЗ СУ МҚК ЭКОЛОГИЯЛЫҚ СЕРТИФИКАТТАУҒА ДАЙЫНДЫҒЫН БАҒАЛАУ ...
3.1 ИСО 14000 сериялық халықаралық стандарттар ...
3.2 Экологиялық сертификаттау бойынша негізгі баптар ...
3.3 Өндірісті, сапа жүйесін және өнімді сертификаттау аймағында
жұмыстарды ұйымдастыру ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .. . . . . . . .. .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
кіріспе
Мемлекеттің тұрақты дамуға өту жағдайында, экологиялық сертификаттау
жалпы экономикалық – әкімшілік және қоршаған ортаны қорғау механизмінде
тұрақты орын алуға тиіс.
Дүние жүзінде сертификаттау – сертификатталатын объектілердің
нормативтік құқықтық актілердің талаптарына сәйкестігін растауды және
тәуелсіз, білікті бағалаудың тиімді механизімін білдіреді.
Осымен қатар, сертификаттау сферасында айтарлықтай келеңсіздіктер бар
“Тұтынушылар құқығын қорғау туралы “ Заңға сәйкес, міндетті экологиялық
сертификаттауға,тиісті қауіпсіздік талаптары бекітілген тауарлар жатады.
Тауардың экологиялық қауіпсіздігін сертификаттау ҚР МЕМСТ сертификаттау
жүйесінде іске асырылады. Бұрын жекелеген келеңсіздіктерге экологиялық
талаптар көрсетілмейтін, сондықтан да өнімге құрастырылатын МЕМСТ, ССТ, ТШ
т.б норматифтік құжаттарда не көрсетілмейтін, не жалпылардың құрамында
болатын. Көрсетілген жағдай стандарттары қайта қарауды және жаңаларын
құрастыруды талап етеді.
Дегенмен, оған оның қорабы, бумасы және басқалары зиянын
тигізетіндіктен, егер өнімге сертификат берілсе де, оны қоршаған ортаға
қауіпсіз деуге болмайды.
Жалпы, экологиялық сертификаттау сферасы тауар, жұмыс және қызметті
сертификаттаумен шектелмейді, өзіне жаңа объект және қызмет түрлерін
таңдайды. Экологиялық сертификаттау нәтижелері бойынша Батыс елдерінде
кейбір жағдайларда экологиялық, ерекше “супер“ сертификат беріледі.
Экологиялық сертификаттау механизмінің қозғаушы элементтерінің негізін
табиғат байлығын пайдаланушыларды өзінің шаруашылық әрекеттерінің
заңдылығын дәлеудеуге шақыратын экономикалық факторлар құрайды.
Шынында, ИСО 14000 халықаралық стандарттарының пайда болуы – бұл
экология облысындағы талаптарды стандарттауға және унификациялауға басқан
алғашқы қадам. Олар қоғам мен өндіріс арасындағы жаңа қатынастардың
қалыптасуы.Бұл стандарттардың пайда болуы стандарттау бойынша ,ұйымдармен
байланысы жоқ көптеген форумдарда нәтижесінде қалыптасты. Бұл стандарттар
тоқсаныншы жылдары пайда болды.
Қазақстан Республикасында қоршаған ортаны қорғаумен және экологиялық
мәселелермен әртүрлі ұйымдар айналысады қоршаған ортаны қорғау және табиғат
ресурстары Министрлігі, санитарлық-індет қызметі, ішкі істер Министрлігі,
қорғаныс Министрлігі, төтенше жағдайлар бойынша Министрлік, Мемстандарт
және көптеген экологиялық орталықтар мен тәуелсіз сынақ зертханаларын
құрған мемлекеттік емес ұйымдар. Осы ұйымдардың арқасында республикамызда
айтарлықтай белгі база бар, бірақ қоршаған ортаны қорғауды басқару жүйесі
құрылмаған. 2000 жылы мемлекетаралық стандарт ретінде тану үшін
“экологиялық сертификаттау бойынша ережелер”жобасы ұсынылады. Осыған
байланысты “экологиялық сертификаттау объектілерді” болып табиғи, шикізат,
жем, сауда-саттық, материалдық ресурстар, процесстер және қызмет және т.б.
табылады.
Бұл мемлекетаралық стандартты ТМД елдері үшін Қырғыз Республикасының
қоршаған ортаны қорғау Министрлігі құрастырған және стандарттау, метрология
және сертификаттау бойынша мемлекетаралық кеңестің техникалық
секретариатының қарауына енгізілген. Жан-жақты экологиялық келісімдер ЖЭК
ғаламдық экологиялық мәселелерге байланысты шығарылады. Қазақстан
халықаралық қарым-қатынас процесіне кірді және қоршаған орта облысына
қатысты 12 халықаралық келісімдердің қатысушысы болды, сонымен қатар
болашағы бар бірқатар конвенцияларға кіруге дайындық жүріп жатыр.
ҚР ұсынысына сәйкес және БҰҰ генеральды Ассемблеясының 53-ші шешімімен
ядролық сынақтардан зардап шеккен Семей аймағын қалпына келтіру
бағдарламасы іске асырылуда. Осыған сай бірқатар экологиялық, медициналық,
гуманитарлық, ақпараттық бағыттағы жобаларын, Семей полигонының адам
денсаулығына, қоршаған ортаға тигізген зардаптарын зерттеу бойынша
халықаралық орталығын құруды іске асыру ұсынылуда.
Бірден-бір ғаламдық маңызы бар конвенция болып БҰҰ-ның климаттың
өзгеруі бойынша Конвенция табылады. 1992 жылы РИО де-Жанейрода өткен
қоршаған орта және даму бойынша конференциядан кейін, Қазақстан қол қойып,
1995 жылы климаттың өзгеруі туралы Конвецияны бекітті. Конвенция мақсатын
іске асыру үшін мүше елдер өздеріне 2000 жылы зиянды газдардың мөлшерін
1990 жылы деңгейге төмендету міндетін алды.1998 Жылы тамызда Қазақстан
Киото протоколына қол қою туралы шешімін қабылдады және жылы 1999 наурызда
оған Президент қол койды. Осыған байланысты өкімет альтернативалы жолдарды
енгізу және озон бұзғыш заттарды қолданыстан алу бойынша ұлттық бағдарлама
даярлауда . БҰҰ конвенциясының мақсаты мен міндетіне сәйкес Қазақстандағы
шөлге айналуымен күресу бойынша жобаның ұлттық стратегиясы құрастырылуда.
Бұл жердің тозу мәселесін шешуде өз үлесін қоспақ.
1999 ақпанда биологиялық әртүрлілікті пайдалануды реттеу және сақтау
бойынша жұмыстар жобасы мен ұлттық стратегиясының презентациясы өтті. Осы
жылы ҚР Президенті жойылып кету алдында тұрған жабайы флора және фауна
түрлері бойынша халықаралық сауда туралы бұйрыққа қол қойды.
1998 Жылы Қазақстан халықтың қоршаған ортаға қатысты сұрақтар бойынша
шешімдер қабылдау процессіне қатысуына рұқсат беретін ОРХУСС конфенциясына
қол қойды. кологиялық қауіптің алдын алу бойынша барлық жұмыстар,егер
бұқара халық экологиялық шешімдердің қабылдауына әсер ету мүмкіндігі
болмаса нәтижесі болып қала береді.
1995 жылғы 10 маусымнан №2340 “Азаматтар үндеуін қарау тәртібі туралы”
Президент Жарлығына және “Мемлекеттік құпия туралы” Заңына сәйкес (1999 17)
экологиялық ақпарат құпия категориясына жатпайды.
Құпия мәліметтерге жатпайды: денсаулығы туралы, экологиялық,
демография, білім, мәдениет, ауыл шаруашылығы және қылмыстық туралы.
Іс жүзінде экологиялық Заңның барлық базасы жаңартылған, ТЗ
сертификаттау туралы заң жасалған. Көптеген елдер ұлттық стандарттар
ретінде қабылдаған жоғарғы деңгейдегі МС ИСО – 14000 стандарты, бұл
экологиялық басқару стандарты.
Еліміздегі қиын экологиялық және экономикалық жағдайға қарамастан бір
уақытта МС ИСО - 9000 “Өнім сапасын басқару жүйесі” және МС ИСО - 14000
“Қоршаған ортаны қорғауды басқаружүйесі” стандарттарын енгізу жағдайы
туындады. Еурапалық тәжірибе көрсеткендей сапалы өнім анықтайтын түсінік
айтарлықтай дәрежеде экологиялық факторларды бағалаумен байланысты
қиыншылықтардың бар екенін көрсетті.
Стандарттау бойынша ұйымның президенті Д.Элиас, аудиттің барлық түрін
бір жерге жинақтап, мәлімдеме берушілердің осы қызметтерді бір сертификат
бойынша алуын ұсынады.
Қазақстандағы Мобил, Шелл, Шеврон және т.б көптеген компаниялар мен
фирмалар ИСО стандарттарын енгізуде. Бұл мәселе Батыс Қазақстан облысындағы
жергілікті басқару органдарының мәслихаты аса қауіпті объектілерді ИСО –
сәйкес сертификаттауды жөн деп тапты.Бірнеше альянс мамандарымен
экологиялық сертификаттау қажеттілігі бойынша кездесулер өтті. Қазіргі
кезде Қазақстан жеріне экологиялық сертификаттау облысындағы британдық бай
тәжірибені енгізу мүмкіншілігі туып отыр.
Қоршаған ортаны қорғауды басқару жүйесін енгізудің пайдасына қандай
аргумент келтіруге болады.ХС ИСО енгізген алдынғы қатарлы фирмалар
жұмысының тәжірибесінен келіп шығады, бірінші кезектен бұл,
- қоршаған ортаны қорғау облысындағы жұмыстарын қоғамның мойындауы
арқасында өндіріс имиджінің жақсаруы және де қоғаммен жұмыс жасаудың жаңа
қадамы;
- міндеттер мен жаупкершіліктерді оптималды бөлудің арқасында
кіршіксіз және дұрыс ұйымның құрылуы;
- қоршаған ортаға қатысты әрекет түрлері мен процесс қауіпін мүлтіксіз
бағалаудың арқасында процесстерді басқарудағы қатердің азаюы. Бұған
келеңсіз жағдайларда қауіптіліктің дәрежесін ескерту шаралары көмектеседі;
-қызметкерлерді оқыту;
-қоршаған ортаны қорғау сферасындағы билік органдары, қоғам және
ұйымдар жағынан сенім мен сыйлау сезімі;
-тапсырыс берушілердің талабы бойынша экологиялық таза өнім өндірудің
арқасында бәсекеге қабілеттілік;
-қауіпті заттармен жұмыс істегенде болатын мүмкін зардаптар туралы
барлық қызметкерлерді уақтылы ескертудің арқасында еңбектің қауіпсіздігі;
-тұрмыстық тұрғыдан оптимальді техника және қоршаған ортамен
байланысты мәселелерді білу;
-құқықтық қауіпсіздік ,сенімділік ,қоршаған ортаны қорғауды басқару
жүйесінің міндеттемелерін және құқықтық ережелерді сақтаудың арқасында;
-қоршаған ортаны қорғау бойынша қолайлы жағдайларды жасаудың
қажеттілігін түсіну;
Бүгінгі таңда бұл жолға әлемнің барлық алдыңғы қатарлы елдері
түсті,сондықтан Қазақстанда экологиялық сертификаттауды енгізу, бұл
уақыттың талабы.
Қазақстанда МС ИСО – стандарттарын тиімді енгізу үшін не істеу
керек,қысқаша жұмыстың келесі бағыттарын былайша көрсетуге болады.
-табиғат ресурстары және қоршаған ортаны қорғау Министрлігі мен ҚР
Мемстандарты көлемінде экологиялық стандарттары енгізу мүдделі барлық
ведомствалардың қатысуымен комиссия құру;
-нормативтік құжаттарды құрастыруды және қайта құруды жүзеге асыру
және қоршаған ортаны қорғау облысындағы стандарттау, метрология және
сертификаттау бойынша заң актілерін қайта қарау туралы ұсынысты даярлау;
-санитарлық-індет қызметімен, кеден басқармасымен, мал дәрігерлік
қызметпен, қорғаныс Министрлігімен, сауда-өндірістік төлеммен экологиялық
сертификаттау облысындағы жұмыстар кезіндегі функцияларды шектеу және өзара
қызмет туралы екі жақты келісімге қол қою;
-қоршаған ортаны қорғау бойынша нормативтік құжаттардың ақпараттық
қорын құру;
-ластағыш заттардың параметрлерінің өлшемінің бірлігі мен дұрыстығын
қамтамасыз ету;
-экологиялық талаптар бойынша сертификаттау жүйесін құру;
-экологиялық сертификаттау бойынша эксперт-аудиторлардың қауымдығын
ұйымдастыру;
Экологиялық сертификаттауды іс жүзінде іске асыру үшін экологиялық
талаптар бойынша сертификаттау жүйесін құру қажет, яғни:
-негізгі баптар;
-жүйені аккредиттейтін орган туралы бап;
-табиғат қорғаудың анилитикалық бақылау зертханасы жэәне оны
аккредиттеу туралы бап;
-аудиторлар мен эксперттер және оларды аттестаттау туралы бап;
-экологиялық талаптар бойынша кәсіпорынға серификаттау жүргізу тәртібі
;
-қоршаған ортаны қорғау жүйесіне сертификаттау жүргізу тәртібі;
-жүйе реестрі және оны жүргізу тәртібі;
-жүйе жұмысын төлеу тәртібі;
Алда үлкен жұмыстар күтіп тұр, егер мүдделі ведомствалар бұл жұмысты
ертерек бастаса Қазақстан, экологиялық сертификаттау принциптерін
уағыздайтын елдер қатарына ертерек қосылады.
І Әдеби шолу
Қазақстан су қорларын ықпалдасып басқару негізінде су шаруашылығы
саясатын жаңартуға кірісті. 2003-жылы Су кодексі қабылданды. Қазақстан өз
территориясында өзен бассейндерінің сегізін айқындап, солардың əрқайсысының
жанынан өзен бассейіндері ұйымдарын (ӨБҰ) құрып, трансшекаралық өзен
бассейндері жөнінде бірқатар халықаралық келісімдерге қол қойды. Ауыл
шаруашылығы министрлігінің Су қорлары жөніндегі комитеті
(СҚК) су қорларын басқарудың ұлттық органы болып табылады. СҚК суды
ықпалдаса пайдаланудың мастер-жоспарын пысықтауға жəне жоспарлар негізінде
сегіз бассейіннің əрқайсысын қорғауға жауапты. Бүгінгі күні аталған
жоспарлар өне қоймаған күй кешуде жəне іс-қимыл бағдарламалары мен қаржылық
тетіктерді ойластырмаған.
Одан əрі ілгері бастыруға деген саяси қауқар əлсіз, ал қажетті
институциональді өзгерістер баяу жүреді. Су саласын реформалау əкімшілік
басқаруды күшейтумен қатар жүріп отырмаған. Осы уақытта су қорларын
басқарудың белгілі бір қырларына (мысалы, қоршаған ортаны қорғау, ауыл
шаруашылық мақсаттарында пайдалану, жер асты суларын өндіру жəне су
сапасының мониторингі) жауап беретін сан-алуан институттар өз жұмыстарын
тиісінше үйлестіре алмай отыр. Су қорлары жөніндегі комитеттің ондай
үйлестіруді қолға алу үшін жеткілікті құзыреті жоқ.
Қазақстанда су қорларын ықпалдаса басқару бойынша шешім қабылдау
бастапқы деңгейде қалып отыр, өйткені қажетті сапалы техникалық жəне
қаржылық ақпарат жоқ болып тұр. Сегіз ӨБҰ пайдаланылған су мөлшері
жайындағы ақпаратты, бұрынғысынша, Су қорлары жөніндегі комитетке жолдайды.
Алайда, ол су сапасы жайлы жəне қолға алынған түзету шаралары жөніндегі
ақпаратты тым шектеулі көлемде береді. Су қорларын басқарудың ұлттық
органдары тиісті ұлттық бағдарламаны жасап шығаруға керекті егжей-тегжейлі
ақпаратқа ие болмай отыр. Бұған қоса, мұндай тың мəселелерді шешетіндей Су
қорлары комитетінің жəне ӨБҰ-ның мүмкіншіліктері əлі де мардымсыз.
Халықаралық ұйымдардың көмегімен аталған бағытта күш салу үрдісі басталып
та кеткен. Осы уақытта ақпараттық жəне коммуникациялық технологиялар (АКТ)
қазақстандық мамандар арасында дағды жəне тəжірибемен алмасу үшін
жеткілікті түрде қолданбай келеді.
Бүкіл су шаруашылығы инфрақұрылымына техникалық қызмет көрсету
саласына бағытталуы тиіс инвестициялардың 90-жылдардан бері көрініс тапқан
орасан зор тапшылығы алаңдаушылықты күшейтіп отыр. Ірі қалалардың
бірқатарында инфрақұрылымның сексен пайызы тозған, ал аймақтардың біразында
облысаралық тарату желісі қираған. 2002 жəне 2003-жылы тиісінше Ауыз су
бағдарламасы мен Ауылдық жерлердің дамуы бағдарламасы қабылданғалы бері
мемлекет ауыз су инфрақұрылымын қалпына келтіруге көбірек қаржы бөле
бастады (бұл қаржы 2000-жылғы 5 миллион АҚШ долларынан 2007-жылғы 200
миллион АҚШ долларына дейін өсті). Бірқатар облыстарда сумен қамтамасыз
ететін кəсіпорындар қалпына келтіріліп, ендігі техникалық қызмет көрсету
жауапкершілігін өз мойындарына алған облыстық əкімшілік меншігіне берілді.
Дегенмен шешімін күткен мəселелер əлі де бар: көп жағдайда облыстық басқару
органдары өздеріне жүктелген тапсырмаларды тиісінше орындай алмайды. Судың
арзан болғаны сумен қамтамасыз ету саласында сапалы қызмет көрсетуге бөгет
болып тұр. Сумен қамтамасыз ету кəсіпорындарының тиімділігі мониторингтен
өтпейді, ал сумен қамтамасыз ету саласындағы мамандардың кəсіби
біліктілігін арттыру қажет болып тұр.
Ал қалалар деңгейінде болса, су басқару жүйесі 2000-ші жылдан бастап
орталықсыздандырыла бастағаннан кейін қала əкімшіліктері мен су
компаниялары (Суканал компаниялары) өздерінің басқару құрылымдары мен
нысандарын өзгерткілері келмей, дайындық жұмыстарына, үйлестіру шараларының
қажеттілігіне кажетті көңіл бөлмей, аз коммуникация жəне жеткіліксіз
тəжірибе жағдайында жұмыс істей берген. Аймақтық қалаларда эксперимент
түрінде мынадай басқару үлгілері жүзеге асырылып көрген: а) толыққанды жеке
компаниялар моделі (Шымкент); ə) жартылай мемлекеттік компаниялар
(Қарағанды); б) мемлекеттік компаниялар (Ақтөбе); жəне в) лизингтік
компаниялар (Павлодар). Ауылдық елді мекендерде жəне тұрғындар саны 20
мыңнан аз шағын қалаларда негізінен жеке компаниялар енгізілген. Кейін осы
жаппай əрі стихиялық жекешелендіру процесіне шамалы тоқтау салу үшін
Президенттің III Бөлім: Экономикалық секторлар қызметіндегі экологиялық
пайымдардың есебі жəне тұрақты дамуды көтермелеу арнайы №4694 қаулысы
шығып, стратегиялық маңыздылығы бар су қоймалары мен нысандары мемлекеттің
бақылауында қалу керек екендігі ұйғарылды.
Аталмыш өтпелі кезең кезінде Суканал компанияларының кейбірі су
мөлшерін есептейтін есепші құралдардарды (счетчиктерді) қолданысқа енгізуді
қолға алды. Мысалы, Шымкенте жедел жұмыс істейтін компаниялардың кейбірі
100% толығымен осындай есепшілерге көшіп үлгерді. Бұл суға деген сұраныстың
күрт қысқаруына əкелді. Демек, суға тиімді инвестициялар жасау жолында
ілгері қарай бір қадам жасалды.
Басқару жүйесі қаншама əр түрлі болса, су тарифтері де соншама əркелкі
болады. Қалалық жерлерде су тарифтері бұрынғыдай төмен болып қала берді.
Əсіресе орташа тұрмыс деңгейі ең жоғары Алматы қаласында: ауыз су бағасы -
12,34 теңгем3 (0,10 АҚШ доллары), канализация бағасы – 7,28 теңгем3
(0,059 АҚШ доллары). Суы ең қымбат дейтін қалаларда ауыз су мен
канализацияның жалпы бағасы шамамен 50 теңгем3 (0,40 АҚШ доллары) құрайды.
Су төлемдерін жинау дəрежесі негізінен жоғары деуге болады. Бірақ төмен
табыс табатын үй шаруашылықтары шоғырланған жерлерде суға жоғары баға
тағайындалғанда, төлемдерді жинау деңгейі 40 пайызға түсетін кездер де
болады.
Су компанияларының мəліметтеріне қарағанда, қалалық жерлерде су
қызметін көрсетуге кететін пайдалану шығындары көбіне өтелмейді, сондықтан
компаниялар мемлекеттік субсидияларсыз күн көре алмайды. Субсидиялар
инвестициялар жасау үшін ғана емес, кейде тіпті компаниялардың пайдалану
шығындарын өтеу үшін де қажет. Бұл алаңдатарлық жағдай болып отыр. Себебі
шығындардың өтелмеуі компаниялардың су желілері мен тазарту нысандарын
жөндеуді, жетілдіруді тежеуі мүмкін.
Су тарифтері жергілікті билік орындары мен Табиғи монополияларды
реттеу агенттігіне бірдей тəуелді. Суканалдары бюджетке өтініш жасаған
кезде инвестициялық жоспарды да қосып жіберулері тиіс. Солай бола тұра су
компанияларының шығындары өтеле ме, жоқ па, сондай-ақ төмен табыс табатын
тұтынушылар тағайындалған су тарифтерін көтере ала ма, алмай ма – осының
ешқайсысы əлі күнге дейін зерттелмеген көрінеді. Бұған қоса тағы бір
проблема – жергілікті жəне орталық билік органдары (əкімшіліктер жəне
Табиғи монополиялар агенттігі)
Су каналдарының қаржылық өтініштерін объективті техникалық
критерийлерге сүйеніп бағалай алмайтынға ұқсайды. Сондай-ақ, облыс
əкімшіліктерінде инвестициялар жасау процесінің процедуралық, əрі
техникалық жақтарын басқаруға мүмкіндік беретін тəжірибе мен білім
жетіспейді.
Қоршаған ортаны қорғау шараларына алғашқы шолу жасалғалы бері жаңа
заңдар мен стратегиялар қабылданып, Қазақстанның кең байтақ аумағындағы су
ресурстарын бірігіп басқаруға бағытталған даму процесі басталып, жаңа су
саясаты іске асырылып келеді. Осы жаңа саясаттың құрамдас бөліктері түрлі
халықаралық ынтымақтастық жобалары арқылы алға жылжытылып, трансшекаралық
бассейндерге қатысты келісімдерге қол қойылып, су пайдалануға қатысы бар
түрлі мүдделі топтарды басқару процесіне тарту мақсатында сегіз бассейннің
аумағында арнайы кеңес топтары құрылған болатын.
Алайда саяси ынталандырудың əлсіздігі себепті Қоршаған ортаны қорғау
шараларына алғашқы шолу жасалғаннан бері су саласындағы басқару ісі
реформаланбай, бұрынғы күйде қала берді. Бұған су ресурстарын басқару ісіне
қатысы бар түрлі əкімшілік органдардың арасында үйлесімнің жетіспеуі де өз
əсерін тигізеді. Қазіргі таңда су менеджментінің жеке мəселелерімен
(мысалы, қоршаған ортаны қорғау, суды ауыл шарушылығында пайдалану, жерасты
суын жерге шығару, су сапасын бақылау) айналысатын түрлі билік орындары
арасында үйлесімдік емес, ал өзара қарсыласу əдеті кеңінен қанат жайып
келеді. Ауыл шаруашылығы министрлігі құрамындағы Су ресурстары комитетінің
қолында айтарлықтай билік те, тəуелсіздік те жоқ болғандықтан, оның беделі
түсіп жатыр. Судың негізгі пайдаланушысы болып табылатын осы комитет су
басқару ісіне қатысы бар өзге органдардың функцияларын үйлестіре алмайды.
Екінші жағынан, үкімет көп жағдайда су менеджментіне қатысты
мəселелердің бəрін кешенді түрде жіті қарастырмастан шешімдер қабылдай
салады. Сондай-ақ, СРК мəртебесінің төмендігі оған трансшекаралық су
ресурстарына қатысты мəселелер бойынша келіссөздер жүргізуіне мүмкіндік
бермейді. Орталық Азия мен Қытай арасындағы ымыралық шешімге тек ең жоғары
деңгейде жəне мəліметтің толық жиналуы мен екі жақтың мүддесін есепке
алатын жоспарлау жағдайында ғана қол жетуі мүмкін.
Су басқарудың түрлі аспектілерімен шұғылданатын институттар арасындағы
тартысқа міндетті түрде тоқтау салынуы керек. Агенттіктер арасында мəлімет
алмасу жетілдіріліп, бірлесіп жұмыс істеу жəне шешім қабылдау тəжірибесі
дамытылуы керек. Шешімдер жоғары деңгейде қабылданып, министрліктер
арасында ашық үйлесім болу керек. Өз беттерінше шешім қабылдайтын түрлі
үкіметтік ұйымдар арасында көпір салынуы керек. Үкімет Тұрақты даму
жөніндегі ұлттық кеңеске жоғары дəрежеде шешім қабылдау өкілеттігін беріп,
су ресурстарын пайдалану жəне қорғауға қатысты маңызды мəселелер бойынша
үйлестіру жұмысын жүктеуі керек.
Тұрақты даму жөніндегі ұлттық кеңес шешім қабылдай бастауы үшін оған
жоғары-сапалы техникалық жəне қаржылық мəлімет берілуі керек. Бұл мəліметті
сегіз өзен бассейні ұйымдарымен тікелей жұмыс істейтін орталықтағы бір
билік органы жинай алады. Осы органды қазіргі Су ресурстары комитетін қайта
ұйымдастыру арқылы құруға болар еді. Сонда СРК-ның ӨБҰ-лармен арадағы
иерархиялық байланысы үзілмейді. Бұл су секторындағы іс- əрекеттердің бəрін
ойдағыдай үйлестіріп, су ресурстарын бірлесіп басқару жоспарын дайындауға
мүмкіндік береді. Осы міндетті іске асыру үшін мына талаптардың орындалуы
қажет: а) мəлімет жинақтау, сақтау жəне реттеу мүмкіндіктері арттырылуы
тиіс; ə) қаржы тапшылығы мəселесін шешуге көмектесетін экономикалық анализ
жасалуы тиіс; б) халықтың су проблемаларына қатысты хабардар болуына жағдай
жасалып, тұтынушылардың басқару процесіне қатысуына мүмкіндік беру
мақсатында қоғамдық коммуникация жетілдірілу керек; жəне в) су мониторингі
жəне мəлімет негізінде үлгілеу. Сондай-ақ, аталмыш жаңа орган өзге билік
орындарының ешқайсысы атқармайтын келесі міндеттерді жүзеге асырады: түрлі
мақсаттарға пайдаланылатын судың сапасын жақсартуға бағытталған іс-шаралар
бағдарламасын дайындау; мəлімет жинау, сақтау жəне реттеу жұмысын
үйлестіру; жалпыұлттық су мониторингі бағдарламасын жасап, соны орындау
жəне тұтынушы төлесін, ластаушы төлесін принциптерін практика жүзінде
қолданысқа енгізу.
Үкімет су ресурстарының бірлескен менеджменті шеңберіндегі жоспарлауды
қолға алып, су секторындағы іс-əрекеттерді өзара үйлестіретін жоғары
мəртебелі бір құрылымның негізін салуы керек. Осыны Ауыл шаруышылығы
министрлігінің жанындағы Су ресурстары комитетін қайта ұйымдастыру арқылы
жасауға болар еді. Жаңа орган су ресурстарын пайдалану жəне қорғауға
қатысты ұлттық саясатты дамытып, орындаған болар еді. 9.2 ұсыныстын əр
тұстарын жүзеге асырып, алдағы жылдары пайда болатын жаңа қиыншылықтардан
сүрінбей өту үшін Қазақстанға ең алдымен кадрлар сапасы мəселесін шешу
керек. Халықаралық ынтымақтастық жобалары ақпараттық жəне жалпы қолдау
көрсете алады. Орталық Азияның өзге елдерімен су менеджменті тəжірибесіне
қатысты белсенді түрде ынтымақтасып, əрбір елдің ең озық тəжірибесінен
үйренуге болады. Бұл Орталық Азияда су үйлестіру жөніндегі мемлекетаралық
комиссияның шеңберінде қазірдің өзінде қолға алына бастады. Қатысушы елдер
бүкіл аймақ бойынша су ресурстары жөніндегі біртұтас тренингтік орталықтар
жүйесін құрып үлгерді. Осы жəне осыған ұқсас басқа да шаралар əрі қарай
жетілдіріліп, алға жылжытылуы керек. Қазақстанның су саласындағы басқару
əкімшілігі (СРК жəне ӨБҰ-лар) жаңа білім мен тəжірибені орталық деңгейде де
ақпараттық жəне коммуникациялық технологияның көмегімен тарата алар еді.
Жаңа ғасыр мүмкіндіктері Қазақстан үкіметі шеңберінде əлі сəл шектеулі
болғанымен, болашағынан үлкен үміт күттіреді.
Экономикалық секторлар қызметіндегі экологиялық пайымдардың есебі жəне
тұрақты дамуды көтермелеу
Жаңа технологияның көмегімен түрлі географиялық аймақтарда орналасқан
ұйымдар жəне сондағы жұмыскерлер бірлесіп жұмыс істеп, ақпарат бөлісіп,
тəжірибе алмасар еді. Бұл шығындарды да қысқартар еді: мысалы, қызметтері
ұқсас, бірақ түрлі ӨБҰ-ларда жұмыс істейтін қызметкерлер жұмысты өзара
үйлестіруге бағытталған кездесулерді коммуникациялық технологияның
көмегімен белгілеп, өткізе алар еді. СРК немесе басқа бір орталық орган
мамандарының ұйғаруымен ұйымдастырылатын осындай кездесулер ӨБҰ-лар
деңгейіндегі жұмысты тиімді ұйымдастырып, тəжірибе алмасуға жақсы мүмкіндік
берер еді.
Үкімет су саласындағы институттарды су ресурстарының бірлескен
менеджменті тұжырымдамасы тұрғысынан ұйымдастыру мақсатында жаңадан
құрылған жұмыс топтарын тренингтерден өткізіп, солардың тəжірибесі мен
білім деңгейін көтеруге жағдай жасауы керек. Ақпараттық жəне
коммуникациялық технологиялар сияқты қазіргі заманғы жаңа тəсілдер алға
жылжытылып, су ресурстарының жағдайына қатысты толық əрі сенімді ақпарат
жинастырылуы қажет.
Қазақстан 90-жылдардан бері ауыз сумен қамтамасыз ету жəне қалдық
суларды жинау (канализация) жүйелерін жөндеу жұмыстарына тиесілі қаржы
бөлмеген. Осылай бола берсе, қалпына келтіру жəне жаңарту жұмыстары қолға
алынбаса, Кеңес Одағы дəуірінен сақталып қалған инфрақұрылым əбден тозып
бітуі мүмкін. Бірқатар облыстардың басты қалаларындағы инфрақұрылымдық
нысандардын 80 пайызы ескіріп, облыстар арасындағы суды үйлестіру
желілерінің кейбірі тіптен істен шыққан. Ұлттық су бағдарламасы қабылданып,
салаға ақша біртіндеп құйыла бастағаннан кейін сумен қамтамасыз ету секторы
мен өзен бассейндерін басқару секторы біріне - бірі қолдау көрсете алатын,
су саласына инвестицияның тұрақты түрде келіп, тиімді пайдаланылуына
мүдделі одақтастар бола алады. Су ресурстарының бірлескен менеджменті анық
əрі түсінікті су саясатын жасауға қолдау көрсетіп, ең жақсы, ең икемді су
ресурстарын таңдап, суды пайдалану мен қорғаудың ең жақсы жолдарын іздеуге
көмектесер еді.
Сумен қамтамасыз етуді басқару ісін жетілдіру мақсатында өзге де
шаралар қолға алынуы керек. Мысалы, су бағасы бейімделіп, су қызметтерінің
сапасы жақсартылып, су компанияларының жұмысына мониторинг жүргізіліп, су
қызметін көрсету секторында жұмыс істейтін қызметкерлердің біліктілігі
көтерілуі керек. Бұл шараларды су бассейндеріндегі əкімшіліктер СРК-ның
басшылығымен барлық деңгейдегі инстанциялармен ынтымақтаса отырып жасауы
тиіс.
Үкімет сумен қамтамасыз ету жəне канализация нысандарына салынатын
инвестициялардың ақталуын қамтамасыз ету мақсатында су компанияларын (Су
каналдары) басқарудың механизмдерін енгізе бастауы тиіс.
ІІ.1 Сертификаттау объектісіне сипаттама
1.1 Өндірістің жалпы сипаттамасы және оның технико-экономикалық
деңгейі
Қазыналық “Тараз-Су”мемлекеттік кәсіпорыны қала әкімінің өкілетті
органы болып табылады. Негізгі жұмысы су құбырлық, канализациялық
шаруашылық болып табылады. Алып жатқан территориясы 1га. Балансында 85су
шаруашылық скважинасы бар. Олар Дунгановка ауылы- 21 скважина, Құмшағал ст-
29 скважина, Тараз бойынша жергілікті скважиналар- 35. Кәсіпорының жалпы
сипаттамасы және оның материалдық-техникалық базасы туралы негізгі
мәліметтер қосымша 1-де келтірілген.
Тараз қаласын сумен қамтамасыз ету жүйесі тұтынушыларға қажетті ауыз
суды өндіру және тасымалдау қызметін атқарады.
Ауыз судың сапасы МЕМСТ 2874-82 талаптарына жауап беруі тиіс. Ауыз су
өндірістік кәсіпорындардың және коммуналды-тұрмыстық кәсіпорындардың
қажеттіліктеріне жіберіледі.
Судың сапасына бақылауды сынақ зертханалары жүргізеді. Ауыз судың және
сумен қамтамасыз ету көздерінің сапасын бақылайтын сынақ зерттханалары
“Тараз-Су” кәсіпорынның структуралық бөлімшесі болып табылады. Сынақ
зерханаларының жұмыстарын тікелей кәсіпорын директорларына бағытын зертхана
бастығы басқарады.
Қаланы сумен қамтамасыз ету үшін келесі сумен қамту схемасы
қабылдаған: жер асты көздерінен насосты станцияларының астаушалары арқылы
су құбырларымен таза су резервуарына түседі, олардан насосты станциялардың
насостарымен магистралды су құбырлары арқылы қаланың тарату желімдеріне,
одан тұтынушыларға жеткізіледі. Суды залалсыздандыру 50-70 кг баллондармен
келіп отыратын сұйық хлормен дозалау жолымен жүргізіледі. Хлорлау
операциялары ЛОНИИ 100К қондырғысына жүргізіледі.
1997 жылы кәсіпорын бойынша шығарылатын судың көлемі құрады: барлығы –
38267 мың м.куб, олардан: бас скважина – 18058,8 мың м.куб, оңтүстік батыс
скважинасы – 4859,3 мың м.куб, шығыс скважинасы – 5158,4 мың м.куб,
Песчаная скважинасы – 1504,8 мың м.куб, жергілікті скважина – 6917,8 мың
м.куб.
Жүргізілген сынақтардың нормативтерге сәйкес келмеуі кезінде сынақ
зертханаларының бөлімшелері өндірістік –техникалық бөлімге, эксплуатациялық
қызметке шара қолдану үшін мәлімдеме жасайды және су құбырлық құбылыстарда
залалсыздандыру жұмыстарына қатысады, сынақтарға сынамалар алады.
Кәсіпорынның өндірістік цехтары мен бөлімшелерінің келтірілген жалпы
структуралық схемасы суретте келтірілген.
Шығарылатын өнімнің сипаттамасы
Су ауыз және минералды су болып бөлінеді. Ауыз су - бұл белгіленген
сапа нормаларына сай ас дайындауға қолданысқа жарамды су. Бірақ ауыз су
белгіленген санитарлық, нормалар мен ережелер талаптарына сәйкес келмесе
(ол біздің заманымызда экологиялық проблемаларға байланысты бұл жиі
кездеседі), оны тазалайды және қауіпсіздендірілу жүргізіледі. Осыған
байланысты су көбінесе суды тазалаудың дистилляциялық, кері осмос және
басқа әдістері қолданылады. Сондықтан су мұндай процестерден кейін
қауіпсіз, яғни өлі суға айналады деп айтуға болады.
Минералды су – бұл жерасты қабатында орналасқан, биологиялық белсенді
заттардың, микрокомпоненттердің көтеріңкі құрамымен ерекшелінетін табиғи
бұлақтан немесе скважинадан алынған су.
Әлсіз минералданған минералды сулардың көптеген түрінің ұнамды дәмі
бар, шөлді керемет қандыратын, тәбет ашуға ынталандыратын, шаршағанды
басатын қасиеті бар.
Ғасырлар бойы адамдар минералды судың бағалы құрамы туралы білді және
бұл білімді өздерінің игілігі үшін қолдануды үйреніп кеткен. Ертедегі
гректер мен римдіктер шипалы қайнар көздерге құрметпен қарап, оларды жиі
кездесетін мәрмәр тастарымен күмбездеді, арыстан, дельфин және балық
кейпіндегі мүсінмен әсемдеді, жанына киелі орындар мен храмдар салды.
Б.э.б. 1 ғасырда өмір сүрген грек дәрігері Архигенес толық зерттеулер мен
эксперимент жүргізіп, жер асты суының құпиясы - оның құрамында екенін
әлемде бірінші болып жариялады.
Минералды суды тірі су деп атай бастады. Оның химиялық құрамының
арқасында ол біраз ауруларды және жалпы ағзаның денсаулығын қолдауға
мүмкіндік береді.
Минералды су - бұл ерекше өнім. Ол кәдімгі тұщы судан шығады, күрделі
құрамымен ғана емес, адам физиологиясына әсер етуімен де ерекшеленеді.
Сондықтан минералды суларды анықтау және олардың емдік қолданысына үлкен
көңіл бөлінеді және көптеген іргелі еңбектер арналған.
Сумен қамту жүйелерінің классификациясы
Қызмет көрсетілетін нысан түріне байланысты, сумен қамту жүйелері –
қалалық немесе ауылдық, өнеркәсіптік, темір жол немесе ауылшаруашылық болуы
мүмкін.
Мақсаты жағынан бөлінеді:
- ауыз су-шаруашылығы;
- шаруашылыққа қажет үшін беретін су.
Сорғылар, шығындалатын судан көп өтім берсе, артық су – арынды су
мұнарасына түседі; егер су, сорғылардан берілетін мөлщерден көр шығындалса,
арынды мұнарлардан жетпейтіе су мөлшері ағызылады. Шығындалған су қорын
толтыру, сорғылар шығындалатын мөлшерден артық су берген кездегі уақыт
аралығында жүргізіледі.
Су тұтыну нормасы және режимі
Қалалар мен ауыл тұрғындарымен шығындалатын су мөлшері, өсіп келе
жатқан мәдени қажеттіліктер мен елді мекендерді көркейтудің жақсаруына
байланысты үздіксіз ұлғаюда. Құрылыс нормалары және ережелерімен (4),
ғимараттардың абаттандырылуы мен климаттық жағдайлардың деңгейіне
байланысты елді мекендерде ауыз су-шаруашылық су тұтыну нормалары
анықталған. Су мөлшерінің төменгі шамасы климаты салқын, жоғарғысы жылы
климатты аудандарға жатады.
Кесте 1 - Су тұтыну нормасы және режимі
Тұрғын үй ауданының абаттандыру Бір тұрғынға келетін, елді
деңгейі мекендерде үлестік ауыз
су-шаруашылық су тұтыну мөлшері
Ішкі су құбырымен және моншасыз, 125-160
канализациямен жабдықталған ғимарат
Ванналы және жергілікті су ысытқышы 160-230
бар
Орталықтандырылған ыстық сумен 230-350
қамтамасыз етілген
Суды коллонадан алып пайдаланатын ғимараттардан тұратын аудандар үшін
үлестік орташа тәуліктік су тұтыну мөлшері 30-50лтәулік. Өнеркәсіп
мекемелері үшін ауыз су-шаруашылық өтімінің нормалары, мекеменің
жұмысшылары мен қызметкерлері тұратын елді-мекендегі су құбырын есептеу
кезінде ескерілген нормаға қосымша қабылданады.
Жылу өте көп бөлінетін цехтарда ауыз су-шаруашылық қажет үшін –
45лауысым, қалған цехтарда 25лауысым мөлшерінде қабылданады. Өнеркәсіп
мекемелерінде душ үшін өтім бөлек қарастырылуы керек: дән пірлейтін
өндірістерде 40л., және шаң мен ылғал көп мөлшерде бөлінетін, және де улы
заттарды өңдеумен байланысты өндірістерде 60л бөлінеді.
Өндірістік процестер үшін су өтімін көбіне күрлеі көрсеткіштермен -
өнім бірлігіне келетін үлестік су өтімімен анықталады (1т металл, 1т
цемент, 1т нан, 1000м мата, 1т қағаз т.б.).
Су тұтыну режимі
Елді мекендерде су тұтыну тәуліктерде әртүрлі болуы мүмкін. Жаз
уақытында, қыс мезгіліне қарағанда су көп жұмсалады, себебі, душқа,
жуынуға, көшелерді, жасыл желектерді және бақшаны суаруға су өтімі
қосылады. Апта ішінде, демалыс алдындағы күндерде өтім өседі.
Тәуліктік өтімнің Qтәулmax ең жоғарғы болатын, орташа тәуліктік өтімге
Qтәулорт қатынасын тәуліктік бейқалыптылық Атәу коэффициенті деп атайды:
Тәуліктік бейқалыптылық коэффициентінің шамасы ғимараттың
абаттандырылу деңгейі мен су тұтыну нормасына байланысты. Абаттандыру
деңгейі жоғары және су тұтыну нормасы үлкен болған сайын, тәуліктік
бейқалыптылық коэффициенті кіші болады.
Өндірістік су тұтыну режимі, технологиялық жағдайларға байланысты.
Елді мекендерде тәулік ішінде су тұтыну мөлшері де бейқалыпты, түнде
күндізге қарағанда су аз жұмсалады. Әдетте түс кезінде су көп шығындалады.
Әртүрлі елді-мекендерде су тұтыну режимі әртүрлі болады.
Су тұтынудың ауытқуы қысқа уақыт ішінде жүреді (минут, кейде секунд
болуы ықтимал). Бірақ, есептеу кезінде, шартты түрде 1 сағат ішінде су
тұтыну тұрақты деп қабылдайды, яғни тәуліктік су тұтыну тек сағаттар
бойынша ауытқиды деп есептейді. Мұндай шешім есепті әлдеқайда қысқартады.
Еңжоғарғы су тұтынатын сағаттағы өтімнің Qmax.сағ орташа сағаттық
өтімге Qорт қатынасын су тұтынудың сағаттық бейқалыптылық коэффициенті деп
атайды.
Өнеркәсіп мекемелерінде ауыз су шаруашылық – сумен қамту жүйесінде
сағаттық бейқалыптылық коэффициентін 2,5 және 3 деп қабылдайды. Ең көп су
өтімі түскі үзіліс пен ауысым аяқталған кезде жұмсалады.
Қарастырылып отырған кәсіпорында өндірілетін өнім болып ауыз су
табылады. Ауыз судың сапасы МЕМСТ 2874-82 Ауыз су талаптарына сәйкес
келеді (кесте 1).
Жер асты суларының сипаттамасы. Талас-Аса өңіріндегі жерасты сулары
тұщы, минералдылығы 0,3-0,7 гл. Зиянды компоненттер норма шегінде,
қаттылығы 4,2-6,3 мг-экв.л. Сулары бейагрессивті, бос көмірқышқылдарынан
таза. Бірқатар скважиналарда нитраттар мен аммиактың болуы байқалады, ол
суды залалсыздандырудың қажеттілігін көрсетеді. Басқа көрсеткіштері бойынша
су МЕМСТ 2874-82 талаптарына сәйкес келеді.
Судың сапасы туралы мәліметтер төмендегі формада келтірілген
Кесте 2 - Жамбыл облысындағы судың сапалық құрамы
Көрсеткіштер атауы Көрсеткіштер құрамы
1. Катион мгл. 1. Са 47
2
3
4
2. Анион кгл. 1
2
3
4
5
6
3. Физикалық қасиеті:
Иісі
Түсі
Мөлдірлігі
Температура
4. Жалпы минералдылығы мгл құрғақ қалдық
5. Қаттылығы, мгэкв.л.:
Жалпы корбанаты
6. рН
7. микроэлементтер мгл.: 1
2
3
4
5
8. Бақылау: коли-титр
коли -индекс
48
30,5
0,2
198,?
76,0
16,7
0,000 -0,001
6,8
0,00- 6,0
Иіссіз
Жоқ-3б
290- 401
+11-13ºС
34,09
5,1-6,0
4,8-4,7
7,4-4,6
жоқ
0,0075-0,02
нс-0,003
0,2-0,8
Нс- 8,03
8-50,0
3
Зертханада анықталған ауыз судың сапа көрсеткіштерін нормативтік
құжаттамамен салыстырғанда, ол Жамбыл облысындағы ауыз судың сапасы
қанағаттанарлықтай екенін көрсетті. (салыстыру көрсеткіштері қосымша 4
-те).
Осылайша кәсіпорында материалдық еңбек ресурстарының түрін бөліп
көрсетуге болады.
Судың сапалық көрсеткіштері
Судың сапасы - зиянды заттардың, зияны жоқ жоғарғы концентрациясымен
сипатталады. Зияны жоқ жоғарғы концентрациясы - ол ұзақ уақыт ішінде
күнделікті қолданғанда судың құрамындағы химиялық заттардың немесе
қосылыстардың ешкандай ауру немесе денсаулықтың ауытқуын тудырмайтын
мөлшері.
Қолданылатын судың иісі және дәмі 0 - 2 баллдан аспауы керек. Егер
бұған сәйкес келмесе, ол суларды белгілі тәсілдермен тазарту қажет.
Кесте 3 - Судың иісі және дәмін анықтау және оны бақылау шкаласы
Судың дәмінің және Судың дәмінің және Судың дәміне сәйкес
иісінің сезілу деңгейі иісінің деңгейі анықтау келетін балл
жолдары
Байқалмайды Лабораториялық әдіс 0
арқылыда сезілмейді
Өте әлсіз сезіледі Тек зертханалық жолдармен1
анықталады
Аздап байқалады Егер назар аударса 2
байқалады
Байқалады Барлық уақытта оңай 3
сезіліп тұрады
Бірден байқалады Су ішуге жарамайды 4
Өте күшті байқалады Суды ішу мумкін емес 5
Судың құрамындағы улы заттардың мөлшері шектеулі болуы тиіс.
Зиянды заттардың, зияны жоқ жоғарғы концентрациясының ауыз су үшін
мөлшері төменгі кестеде көрсетілген:
Кесте 4 - Ішетін судағы химиялық элементтердің зиянды зияны жоқ жоғарғы
концентрациясының мөлшері м гл
Элементтер Санитарлық ереже бойынша Дүниежүзілік денсаулық
(МЕМСТ 2.1.459-96) сақтау ұйымының талабы
бойынша (ВОЗ1994)
Минералдану 1000 1000
рН 6,0-9,0 6,0-9,0
Жалпы кермектілік мольл 7,0 7,0
Сілтілігі (НСО³)
мольл
Хлоридтер 350 250
Сульфаттар 500 250
Кальций
Магний 200
Натрий 200 50
Нитраттар 45 3
Нитриттер 3 1,5
Аммоний 0,2
Алюминий 0,5 0,7
Барий 0,1
Бериллий 0,0002 1,5
Бор 0,5 0,3
Темір 0,3 0,003
Кадмий 0,001 0,5
Марганец 0,1 1
Мыс 1 0,07
Молибден 0,25 0,01
Мышьяк 0,05 0,02
Никель 0,1 0,001
Сынап 0,0005 0,001
Қорғасын 0,03 0,01
Селен 0,01 0,01
Физикалық: өндірістік бөлмелер, жұмыс орындарының құрал-жабдықтары,
шығындалатын материалдар, реактивтер, энергия, уақыт.
Техникалық: өлшеу құралдары және құрал-жабдықтар, есептеуіш техника,
оргтехника.
Кәсіпорынның функционалдық жүйелерінің өзара структуралық схемасы
сурет 1, сынақ зерханасы сурет 2.
Астаушаның және типтік насосты станцияның схемасы сурет 3 және 4.
1.2 ТАРАЗ СУ МҚК сапа облысындағы басқару саясаты
Өзінің экономикалық тиімділігін әрдайым жоғарылатып отыруда берілген
ұйым үшін экологиялық саясат, қоршаған ортаны басқару жүйесін енгізуде және
жақсартуда қозғаушы күш болып табылады.
Экологиялық саясат, басқару органының қоршаған ортаны басқару жүйесін
әрдайым жақсартуда және заңдарды сақтаудағы міндетін көрсетеді. Сынақ
зертханаларында сапаны қамтамасыз ету жүйесі (СҚЖ) жұмыс істейді.
Сынақ зертханасының сапа облысындағы сертификаттау сынақтарын жүргізу
саясаты, жұмысшылардың немесе тұтынушылардың талабын қанағаттандыратын ауыз
судың жоғары дәрежелі қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған кәсіпорын
стратегиясының бір бөлігі болып табылады.
Қоршаған ортадағы техногенді айналым масштабын кейбір биологиялық
айналым параметрлерімен салыстырсақ, онда мұндай жағдайда қоршаған ортаның
ластануы басымырақ деуге болады. Өндірістік және шаруашылық әрекет
нәтижесінде, қоршаған ортаға әсер ету интенсивтілігі төменде келтірілген
мәліметтермен бағаланылады.
Қоршаған ортаның тұрақтылығына зиянды әсерлердің төмен болуын
қамтамасыз ету – міне осы экологиялық басқарудың мақсаты.
Табиғатты қорғау сферасындағы басқару концепциясының негізі ғ 70-ші
жылдарынан оның соңына дейінгі аралықты қамтыған экологиядағы кибернетика
жетістіктерімен анықталған, кейбір жалпы әлемдегі процесс нәтижесінде
қалыптасты.
Бұл процесстің жан-жақты схемасын келесідегідей байланыс түрінде
көрсетуге болады:
-бақылау (“құбырды бақылау” стратегиясы);
-алдын алу (“қалдықсыз технология”);
-басқару (“тұрақты даму”) (схема 1).
Осылайша,концепция құрамына бақылау және жұмыс жасау (шешімдер
қабылдау) және т.б кіретін басқару жүйесі функционалдың элементтері бойынша
тізбектеліп қалыптасты. ҚР-ғы экологиялық бақылау жүйесіне (ЭБЖ) объектілік
және функционалдық жүйелердің өзара әсерлесуі мониторинг нобайын
иллюстрациялайды (схема 2).
Кесте 5- Суды пайдалану және ағын суларды лақтырудың негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіштер Пайдаланатын судың көлемі, Пайдаланатын су
кмкуб, жылдар бойынша көлемінің
пайыздық
катынасы,
20072008 жж.
2007 2008
Табиғи су қорларынан алынған су 107,82 108,51 100,64
Таза су қолдану, соның ішінде 86,71 87,83 101,3
барлығы:
- шаруашылык қажетке 47,15, 49,31 104,6
- өндірістік қажетке 23,72 23,92 100,8
Жер бетіндегі су қоймаларына 65,37 65,97 100,9
сарқынды сулар лақтырылды, соның
ішінде:
- ластанғаны 23,58 23,79 100,8
- нормативті тазасы 34,12 34,46 101,0
нормативті тазартылғаны 6,35 6,27 98,7
Су объектілеріне жіберу алдында 30,71 30,71 100
тазарту құрылыстарының
куаттылығы
Көріп отырғандай, сапа облысындағы ұйымдастыру саясаты әлемдік
деңгейде қойылатын талаптарға сәйкес келеді, бірақ жалпы әлі даму
стадиясында. Бірақ, мұнымен бірге осы саясаттың күшті жақтарын атап өтейік.
1. Тараз-су МҚК сапа облысындағы саясатын басшылық анықтайды және
оның іске асырылуына жауапты.
Тараз-су МҚК ұстанған сапа облысындағы саясаттың негізгі бағыттары
болып табылады:
-қызметін Техникалық реттеу туралы, Өлшем бірлігін қамтамасыз ету
туралы ҚР Заңдарына сәйкес жүргізу;
-орталықтың сынақ зертханасында сапамен қамтамасыз ету жүйесінің
қалыптасуы аяқталған, ол үнемі жетілдіру үстінде;
2. Сапа облысындағы саясаттың мақсаты болып –өнімнің сапасы
қауіпсіздігі, оның тауарлық және технологиялық қасиеті тұрғысынан тұтынушы
мүддесін қорғауды және нәтижелерді алуды қамтамасыз етілетін кәсіпорын
табылады.
3. Сапа облысындағы қабылданған саясат келесі міндеттерді алға қояды:
- аккредиттеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тараз-су өнімін экологиялык тұрғыдан сертификаттау такырыбына
арналған диплом жұмысы казіргі уакытта экологиялык сертификаттау облысында
бірқатар киындыктарды басынан кешіріп отырған және соған карамастан Тараз
каласын ауыз сумен камтамасыз етіп отырған МҚК Тараз-Су кэсіпорынынан
алынған мәліметтерді талдау негізінде орындалды.
Диплом жұмыс_____беттік түсіндірме жазбасынан және____парақ графикалык
бөлімнен тұрады.
АННОТАЦИЯ
Дипломный проект на тему Сертификация продукции Тараз-су с
экологических позиций выполнен на основе анализа данных предприятия ГКП
Тараз Су, обеспечивающего город Тараз питьевой водой и испытывающего
определенные трудности в области экологической сертификации на современном
этапе.
Дипломный проект состоит страниц_____пояснительной записки и
_____листов графической части.
ANNOTATION
Degree project to subjects Sertifikaciya drinking water of the city
Taraz with ecological position)) is run for the base of analysis given
enterprises "Taraz Su", ensuring city Tapas drinking water and feel ling
determined difficulties in the field of the ecological ce.pTH (phKarj,hm on
the modern stage.
Degree project consists of____ pages of explanatory note and
____sheets of graphic part.
МАЗМҰНЫ
беті
АННОТАЦИЯ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .. . . . . . .
КІРІСПЕ ...
І Әдеби шолу. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .
ІІ. 1 СЕРТИФИКАТТАУ ОБЪЕКТІСІНЕ СИПАТТАМА ... .
1.1 Өндірістің жалпы сипаттамасы және оның технико-экономикалық деңгейі
...
1.2 ТАРАЗ-СУ МҚК сапа облысындағы басқару саясаты ... ... ... ... ..
1.3 Тақырыптың маңыздылығын негіздеу. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . .. . . . . . .
2 МҚКТАРАЗ-СУ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ САЯСАТЫН, МАТЕРИАЛДЫҚ-ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ
НОРМАТИВТІК-ҚҰЖАТТЫҚ БАЗАСЫН САРАПТАУ ...
2.1 Ауыз су сапасына себепті-салдарлы сараптау жүргізу ... .
2.2 Ауыз суды дайындау және сынау сапасын технологиялық түрғыдан
камтамасыз ету ...
2.3 Бақылау және сынау жұмыстарын ұйымдасгыру ...
2.3.1 Өнімді сынау үшін ішкі бақылауды жетілдіру ...
2.3.2 Сынақ зертханасының (СЗ) метрологиялық тұрғыдан қамтамасыз
етілуін бағалау ...
2.3.3 Процесті басқаруды жетілдіру мақсатында заттық облыста
мәліметтер қорының моделін
құрастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
3 ТАРАЗ СУ МҚК ЭКОЛОГИЯЛЫҚ СЕРТИФИКАТТАУҒА ДАЙЫНДЫҒЫН БАҒАЛАУ ...
3.1 ИСО 14000 сериялық халықаралық стандарттар ...
3.2 Экологиялық сертификаттау бойынша негізгі баптар ...
3.3 Өндірісті, сапа жүйесін және өнімді сертификаттау аймағында
жұмыстарды ұйымдастыру ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .. . . . . . . .. .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
кіріспе
Мемлекеттің тұрақты дамуға өту жағдайында, экологиялық сертификаттау
жалпы экономикалық – әкімшілік және қоршаған ортаны қорғау механизмінде
тұрақты орын алуға тиіс.
Дүние жүзінде сертификаттау – сертификатталатын объектілердің
нормативтік құқықтық актілердің талаптарына сәйкестігін растауды және
тәуелсіз, білікті бағалаудың тиімді механизімін білдіреді.
Осымен қатар, сертификаттау сферасында айтарлықтай келеңсіздіктер бар
“Тұтынушылар құқығын қорғау туралы “ Заңға сәйкес, міндетті экологиялық
сертификаттауға,тиісті қауіпсіздік талаптары бекітілген тауарлар жатады.
Тауардың экологиялық қауіпсіздігін сертификаттау ҚР МЕМСТ сертификаттау
жүйесінде іске асырылады. Бұрын жекелеген келеңсіздіктерге экологиялық
талаптар көрсетілмейтін, сондықтан да өнімге құрастырылатын МЕМСТ, ССТ, ТШ
т.б норматифтік құжаттарда не көрсетілмейтін, не жалпылардың құрамында
болатын. Көрсетілген жағдай стандарттары қайта қарауды және жаңаларын
құрастыруды талап етеді.
Дегенмен, оған оның қорабы, бумасы және басқалары зиянын
тигізетіндіктен, егер өнімге сертификат берілсе де, оны қоршаған ортаға
қауіпсіз деуге болмайды.
Жалпы, экологиялық сертификаттау сферасы тауар, жұмыс және қызметті
сертификаттаумен шектелмейді, өзіне жаңа объект және қызмет түрлерін
таңдайды. Экологиялық сертификаттау нәтижелері бойынша Батыс елдерінде
кейбір жағдайларда экологиялық, ерекше “супер“ сертификат беріледі.
Экологиялық сертификаттау механизмінің қозғаушы элементтерінің негізін
табиғат байлығын пайдаланушыларды өзінің шаруашылық әрекеттерінің
заңдылығын дәлеудеуге шақыратын экономикалық факторлар құрайды.
Шынында, ИСО 14000 халықаралық стандарттарының пайда болуы – бұл
экология облысындағы талаптарды стандарттауға және унификациялауға басқан
алғашқы қадам. Олар қоғам мен өндіріс арасындағы жаңа қатынастардың
қалыптасуы.Бұл стандарттардың пайда болуы стандарттау бойынша ,ұйымдармен
байланысы жоқ көптеген форумдарда нәтижесінде қалыптасты. Бұл стандарттар
тоқсаныншы жылдары пайда болды.
Қазақстан Республикасында қоршаған ортаны қорғаумен және экологиялық
мәселелермен әртүрлі ұйымдар айналысады қоршаған ортаны қорғау және табиғат
ресурстары Министрлігі, санитарлық-індет қызметі, ішкі істер Министрлігі,
қорғаныс Министрлігі, төтенше жағдайлар бойынша Министрлік, Мемстандарт
және көптеген экологиялық орталықтар мен тәуелсіз сынақ зертханаларын
құрған мемлекеттік емес ұйымдар. Осы ұйымдардың арқасында республикамызда
айтарлықтай белгі база бар, бірақ қоршаған ортаны қорғауды басқару жүйесі
құрылмаған. 2000 жылы мемлекетаралық стандарт ретінде тану үшін
“экологиялық сертификаттау бойынша ережелер”жобасы ұсынылады. Осыған
байланысты “экологиялық сертификаттау объектілерді” болып табиғи, шикізат,
жем, сауда-саттық, материалдық ресурстар, процесстер және қызмет және т.б.
табылады.
Бұл мемлекетаралық стандартты ТМД елдері үшін Қырғыз Республикасының
қоршаған ортаны қорғау Министрлігі құрастырған және стандарттау, метрология
және сертификаттау бойынша мемлекетаралық кеңестің техникалық
секретариатының қарауына енгізілген. Жан-жақты экологиялық келісімдер ЖЭК
ғаламдық экологиялық мәселелерге байланысты шығарылады. Қазақстан
халықаралық қарым-қатынас процесіне кірді және қоршаған орта облысына
қатысты 12 халықаралық келісімдердің қатысушысы болды, сонымен қатар
болашағы бар бірқатар конвенцияларға кіруге дайындық жүріп жатыр.
ҚР ұсынысына сәйкес және БҰҰ генеральды Ассемблеясының 53-ші шешімімен
ядролық сынақтардан зардап шеккен Семей аймағын қалпына келтіру
бағдарламасы іске асырылуда. Осыған сай бірқатар экологиялық, медициналық,
гуманитарлық, ақпараттық бағыттағы жобаларын, Семей полигонының адам
денсаулығына, қоршаған ортаға тигізген зардаптарын зерттеу бойынша
халықаралық орталығын құруды іске асыру ұсынылуда.
Бірден-бір ғаламдық маңызы бар конвенция болып БҰҰ-ның климаттың
өзгеруі бойынша Конвенция табылады. 1992 жылы РИО де-Жанейрода өткен
қоршаған орта және даму бойынша конференциядан кейін, Қазақстан қол қойып,
1995 жылы климаттың өзгеруі туралы Конвецияны бекітті. Конвенция мақсатын
іске асыру үшін мүше елдер өздеріне 2000 жылы зиянды газдардың мөлшерін
1990 жылы деңгейге төмендету міндетін алды.1998 Жылы тамызда Қазақстан
Киото протоколына қол қою туралы шешімін қабылдады және жылы 1999 наурызда
оған Президент қол койды. Осыған байланысты өкімет альтернативалы жолдарды
енгізу және озон бұзғыш заттарды қолданыстан алу бойынша ұлттық бағдарлама
даярлауда . БҰҰ конвенциясының мақсаты мен міндетіне сәйкес Қазақстандағы
шөлге айналуымен күресу бойынша жобаның ұлттық стратегиясы құрастырылуда.
Бұл жердің тозу мәселесін шешуде өз үлесін қоспақ.
1999 ақпанда биологиялық әртүрлілікті пайдалануды реттеу және сақтау
бойынша жұмыстар жобасы мен ұлттық стратегиясының презентациясы өтті. Осы
жылы ҚР Президенті жойылып кету алдында тұрған жабайы флора және фауна
түрлері бойынша халықаралық сауда туралы бұйрыққа қол қойды.
1998 Жылы Қазақстан халықтың қоршаған ортаға қатысты сұрақтар бойынша
шешімдер қабылдау процессіне қатысуына рұқсат беретін ОРХУСС конфенциясына
қол қойды. кологиялық қауіптің алдын алу бойынша барлық жұмыстар,егер
бұқара халық экологиялық шешімдердің қабылдауына әсер ету мүмкіндігі
болмаса нәтижесі болып қала береді.
1995 жылғы 10 маусымнан №2340 “Азаматтар үндеуін қарау тәртібі туралы”
Президент Жарлығына және “Мемлекеттік құпия туралы” Заңына сәйкес (1999 17)
экологиялық ақпарат құпия категориясына жатпайды.
Құпия мәліметтерге жатпайды: денсаулығы туралы, экологиялық,
демография, білім, мәдениет, ауыл шаруашылығы және қылмыстық туралы.
Іс жүзінде экологиялық Заңның барлық базасы жаңартылған, ТЗ
сертификаттау туралы заң жасалған. Көптеген елдер ұлттық стандарттар
ретінде қабылдаған жоғарғы деңгейдегі МС ИСО – 14000 стандарты, бұл
экологиялық басқару стандарты.
Еліміздегі қиын экологиялық және экономикалық жағдайға қарамастан бір
уақытта МС ИСО - 9000 “Өнім сапасын басқару жүйесі” және МС ИСО - 14000
“Қоршаған ортаны қорғауды басқаружүйесі” стандарттарын енгізу жағдайы
туындады. Еурапалық тәжірибе көрсеткендей сапалы өнім анықтайтын түсінік
айтарлықтай дәрежеде экологиялық факторларды бағалаумен байланысты
қиыншылықтардың бар екенін көрсетті.
Стандарттау бойынша ұйымның президенті Д.Элиас, аудиттің барлық түрін
бір жерге жинақтап, мәлімдеме берушілердің осы қызметтерді бір сертификат
бойынша алуын ұсынады.
Қазақстандағы Мобил, Шелл, Шеврон және т.б көптеген компаниялар мен
фирмалар ИСО стандарттарын енгізуде. Бұл мәселе Батыс Қазақстан облысындағы
жергілікті басқару органдарының мәслихаты аса қауіпті объектілерді ИСО –
сәйкес сертификаттауды жөн деп тапты.Бірнеше альянс мамандарымен
экологиялық сертификаттау қажеттілігі бойынша кездесулер өтті. Қазіргі
кезде Қазақстан жеріне экологиялық сертификаттау облысындағы британдық бай
тәжірибені енгізу мүмкіншілігі туып отыр.
Қоршаған ортаны қорғауды басқару жүйесін енгізудің пайдасына қандай
аргумент келтіруге болады.ХС ИСО енгізген алдынғы қатарлы фирмалар
жұмысының тәжірибесінен келіп шығады, бірінші кезектен бұл,
- қоршаған ортаны қорғау облысындағы жұмыстарын қоғамның мойындауы
арқасында өндіріс имиджінің жақсаруы және де қоғаммен жұмыс жасаудың жаңа
қадамы;
- міндеттер мен жаупкершіліктерді оптималды бөлудің арқасында
кіршіксіз және дұрыс ұйымның құрылуы;
- қоршаған ортаға қатысты әрекет түрлері мен процесс қауіпін мүлтіксіз
бағалаудың арқасында процесстерді басқарудағы қатердің азаюы. Бұған
келеңсіз жағдайларда қауіптіліктің дәрежесін ескерту шаралары көмектеседі;
-қызметкерлерді оқыту;
-қоршаған ортаны қорғау сферасындағы билік органдары, қоғам және
ұйымдар жағынан сенім мен сыйлау сезімі;
-тапсырыс берушілердің талабы бойынша экологиялық таза өнім өндірудің
арқасында бәсекеге қабілеттілік;
-қауіпті заттармен жұмыс істегенде болатын мүмкін зардаптар туралы
барлық қызметкерлерді уақтылы ескертудің арқасында еңбектің қауіпсіздігі;
-тұрмыстық тұрғыдан оптимальді техника және қоршаған ортамен
байланысты мәселелерді білу;
-құқықтық қауіпсіздік ,сенімділік ,қоршаған ортаны қорғауды басқару
жүйесінің міндеттемелерін және құқықтық ережелерді сақтаудың арқасында;
-қоршаған ортаны қорғау бойынша қолайлы жағдайларды жасаудың
қажеттілігін түсіну;
Бүгінгі таңда бұл жолға әлемнің барлық алдыңғы қатарлы елдері
түсті,сондықтан Қазақстанда экологиялық сертификаттауды енгізу, бұл
уақыттың талабы.
Қазақстанда МС ИСО – стандарттарын тиімді енгізу үшін не істеу
керек,қысқаша жұмыстың келесі бағыттарын былайша көрсетуге болады.
-табиғат ресурстары және қоршаған ортаны қорғау Министрлігі мен ҚР
Мемстандарты көлемінде экологиялық стандарттары енгізу мүдделі барлық
ведомствалардың қатысуымен комиссия құру;
-нормативтік құжаттарды құрастыруды және қайта құруды жүзеге асыру
және қоршаған ортаны қорғау облысындағы стандарттау, метрология және
сертификаттау бойынша заң актілерін қайта қарау туралы ұсынысты даярлау;
-санитарлық-індет қызметімен, кеден басқармасымен, мал дәрігерлік
қызметпен, қорғаныс Министрлігімен, сауда-өндірістік төлеммен экологиялық
сертификаттау облысындағы жұмыстар кезіндегі функцияларды шектеу және өзара
қызмет туралы екі жақты келісімге қол қою;
-қоршаған ортаны қорғау бойынша нормативтік құжаттардың ақпараттық
қорын құру;
-ластағыш заттардың параметрлерінің өлшемінің бірлігі мен дұрыстығын
қамтамасыз ету;
-экологиялық талаптар бойынша сертификаттау жүйесін құру;
-экологиялық сертификаттау бойынша эксперт-аудиторлардың қауымдығын
ұйымдастыру;
Экологиялық сертификаттауды іс жүзінде іске асыру үшін экологиялық
талаптар бойынша сертификаттау жүйесін құру қажет, яғни:
-негізгі баптар;
-жүйені аккредиттейтін орган туралы бап;
-табиғат қорғаудың анилитикалық бақылау зертханасы жэәне оны
аккредиттеу туралы бап;
-аудиторлар мен эксперттер және оларды аттестаттау туралы бап;
-экологиялық талаптар бойынша кәсіпорынға серификаттау жүргізу тәртібі
;
-қоршаған ортаны қорғау жүйесіне сертификаттау жүргізу тәртібі;
-жүйе реестрі және оны жүргізу тәртібі;
-жүйе жұмысын төлеу тәртібі;
Алда үлкен жұмыстар күтіп тұр, егер мүдделі ведомствалар бұл жұмысты
ертерек бастаса Қазақстан, экологиялық сертификаттау принциптерін
уағыздайтын елдер қатарына ертерек қосылады.
І Әдеби шолу
Қазақстан су қорларын ықпалдасып басқару негізінде су шаруашылығы
саясатын жаңартуға кірісті. 2003-жылы Су кодексі қабылданды. Қазақстан өз
территориясында өзен бассейндерінің сегізін айқындап, солардың əрқайсысының
жанынан өзен бассейіндері ұйымдарын (ӨБҰ) құрып, трансшекаралық өзен
бассейндері жөнінде бірқатар халықаралық келісімдерге қол қойды. Ауыл
шаруашылығы министрлігінің Су қорлары жөніндегі комитеті
(СҚК) су қорларын басқарудың ұлттық органы болып табылады. СҚК суды
ықпалдаса пайдаланудың мастер-жоспарын пысықтауға жəне жоспарлар негізінде
сегіз бассейіннің əрқайсысын қорғауға жауапты. Бүгінгі күні аталған
жоспарлар өне қоймаған күй кешуде жəне іс-қимыл бағдарламалары мен қаржылық
тетіктерді ойластырмаған.
Одан əрі ілгері бастыруға деген саяси қауқар əлсіз, ал қажетті
институциональді өзгерістер баяу жүреді. Су саласын реформалау əкімшілік
басқаруды күшейтумен қатар жүріп отырмаған. Осы уақытта су қорларын
басқарудың белгілі бір қырларына (мысалы, қоршаған ортаны қорғау, ауыл
шаруашылық мақсаттарында пайдалану, жер асты суларын өндіру жəне су
сапасының мониторингі) жауап беретін сан-алуан институттар өз жұмыстарын
тиісінше үйлестіре алмай отыр. Су қорлары жөніндегі комитеттің ондай
үйлестіруді қолға алу үшін жеткілікті құзыреті жоқ.
Қазақстанда су қорларын ықпалдаса басқару бойынша шешім қабылдау
бастапқы деңгейде қалып отыр, өйткені қажетті сапалы техникалық жəне
қаржылық ақпарат жоқ болып тұр. Сегіз ӨБҰ пайдаланылған су мөлшері
жайындағы ақпаратты, бұрынғысынша, Су қорлары жөніндегі комитетке жолдайды.
Алайда, ол су сапасы жайлы жəне қолға алынған түзету шаралары жөніндегі
ақпаратты тым шектеулі көлемде береді. Су қорларын басқарудың ұлттық
органдары тиісті ұлттық бағдарламаны жасап шығаруға керекті егжей-тегжейлі
ақпаратқа ие болмай отыр. Бұған қоса, мұндай тың мəселелерді шешетіндей Су
қорлары комитетінің жəне ӨБҰ-ның мүмкіншіліктері əлі де мардымсыз.
Халықаралық ұйымдардың көмегімен аталған бағытта күш салу үрдісі басталып
та кеткен. Осы уақытта ақпараттық жəне коммуникациялық технологиялар (АКТ)
қазақстандық мамандар арасында дағды жəне тəжірибемен алмасу үшін
жеткілікті түрде қолданбай келеді.
Бүкіл су шаруашылығы инфрақұрылымына техникалық қызмет көрсету
саласына бағытталуы тиіс инвестициялардың 90-жылдардан бері көрініс тапқан
орасан зор тапшылығы алаңдаушылықты күшейтіп отыр. Ірі қалалардың
бірқатарында инфрақұрылымның сексен пайызы тозған, ал аймақтардың біразында
облысаралық тарату желісі қираған. 2002 жəне 2003-жылы тиісінше Ауыз су
бағдарламасы мен Ауылдық жерлердің дамуы бағдарламасы қабылданғалы бері
мемлекет ауыз су инфрақұрылымын қалпына келтіруге көбірек қаржы бөле
бастады (бұл қаржы 2000-жылғы 5 миллион АҚШ долларынан 2007-жылғы 200
миллион АҚШ долларына дейін өсті). Бірқатар облыстарда сумен қамтамасыз
ететін кəсіпорындар қалпына келтіріліп, ендігі техникалық қызмет көрсету
жауапкершілігін өз мойындарына алған облыстық əкімшілік меншігіне берілді.
Дегенмен шешімін күткен мəселелер əлі де бар: көп жағдайда облыстық басқару
органдары өздеріне жүктелген тапсырмаларды тиісінше орындай алмайды. Судың
арзан болғаны сумен қамтамасыз ету саласында сапалы қызмет көрсетуге бөгет
болып тұр. Сумен қамтамасыз ету кəсіпорындарының тиімділігі мониторингтен
өтпейді, ал сумен қамтамасыз ету саласындағы мамандардың кəсіби
біліктілігін арттыру қажет болып тұр.
Ал қалалар деңгейінде болса, су басқару жүйесі 2000-ші жылдан бастап
орталықсыздандырыла бастағаннан кейін қала əкімшіліктері мен су
компаниялары (Суканал компаниялары) өздерінің басқару құрылымдары мен
нысандарын өзгерткілері келмей, дайындық жұмыстарына, үйлестіру шараларының
қажеттілігіне кажетті көңіл бөлмей, аз коммуникация жəне жеткіліксіз
тəжірибе жағдайында жұмыс істей берген. Аймақтық қалаларда эксперимент
түрінде мынадай басқару үлгілері жүзеге асырылып көрген: а) толыққанды жеке
компаниялар моделі (Шымкент); ə) жартылай мемлекеттік компаниялар
(Қарағанды); б) мемлекеттік компаниялар (Ақтөбе); жəне в) лизингтік
компаниялар (Павлодар). Ауылдық елді мекендерде жəне тұрғындар саны 20
мыңнан аз шағын қалаларда негізінен жеке компаниялар енгізілген. Кейін осы
жаппай əрі стихиялық жекешелендіру процесіне шамалы тоқтау салу үшін
Президенттің III Бөлім: Экономикалық секторлар қызметіндегі экологиялық
пайымдардың есебі жəне тұрақты дамуды көтермелеу арнайы №4694 қаулысы
шығып, стратегиялық маңыздылығы бар су қоймалары мен нысандары мемлекеттің
бақылауында қалу керек екендігі ұйғарылды.
Аталмыш өтпелі кезең кезінде Суканал компанияларының кейбірі су
мөлшерін есептейтін есепші құралдардарды (счетчиктерді) қолданысқа енгізуді
қолға алды. Мысалы, Шымкенте жедел жұмыс істейтін компаниялардың кейбірі
100% толығымен осындай есепшілерге көшіп үлгерді. Бұл суға деген сұраныстың
күрт қысқаруына əкелді. Демек, суға тиімді инвестициялар жасау жолында
ілгері қарай бір қадам жасалды.
Басқару жүйесі қаншама əр түрлі болса, су тарифтері де соншама əркелкі
болады. Қалалық жерлерде су тарифтері бұрынғыдай төмен болып қала берді.
Əсіресе орташа тұрмыс деңгейі ең жоғары Алматы қаласында: ауыз су бағасы -
12,34 теңгем3 (0,10 АҚШ доллары), канализация бағасы – 7,28 теңгем3
(0,059 АҚШ доллары). Суы ең қымбат дейтін қалаларда ауыз су мен
канализацияның жалпы бағасы шамамен 50 теңгем3 (0,40 АҚШ доллары) құрайды.
Су төлемдерін жинау дəрежесі негізінен жоғары деуге болады. Бірақ төмен
табыс табатын үй шаруашылықтары шоғырланған жерлерде суға жоғары баға
тағайындалғанда, төлемдерді жинау деңгейі 40 пайызға түсетін кездер де
болады.
Су компанияларының мəліметтеріне қарағанда, қалалық жерлерде су
қызметін көрсетуге кететін пайдалану шығындары көбіне өтелмейді, сондықтан
компаниялар мемлекеттік субсидияларсыз күн көре алмайды. Субсидиялар
инвестициялар жасау үшін ғана емес, кейде тіпті компаниялардың пайдалану
шығындарын өтеу үшін де қажет. Бұл алаңдатарлық жағдай болып отыр. Себебі
шығындардың өтелмеуі компаниялардың су желілері мен тазарту нысандарын
жөндеуді, жетілдіруді тежеуі мүмкін.
Су тарифтері жергілікті билік орындары мен Табиғи монополияларды
реттеу агенттігіне бірдей тəуелді. Суканалдары бюджетке өтініш жасаған
кезде инвестициялық жоспарды да қосып жіберулері тиіс. Солай бола тұра су
компанияларының шығындары өтеле ме, жоқ па, сондай-ақ төмен табыс табатын
тұтынушылар тағайындалған су тарифтерін көтере ала ма, алмай ма – осының
ешқайсысы əлі күнге дейін зерттелмеген көрінеді. Бұған қоса тағы бір
проблема – жергілікті жəне орталық билік органдары (əкімшіліктер жəне
Табиғи монополиялар агенттігі)
Су каналдарының қаржылық өтініштерін объективті техникалық
критерийлерге сүйеніп бағалай алмайтынға ұқсайды. Сондай-ақ, облыс
əкімшіліктерінде инвестициялар жасау процесінің процедуралық, əрі
техникалық жақтарын басқаруға мүмкіндік беретін тəжірибе мен білім
жетіспейді.
Қоршаған ортаны қорғау шараларына алғашқы шолу жасалғалы бері жаңа
заңдар мен стратегиялар қабылданып, Қазақстанның кең байтақ аумағындағы су
ресурстарын бірігіп басқаруға бағытталған даму процесі басталып, жаңа су
саясаты іске асырылып келеді. Осы жаңа саясаттың құрамдас бөліктері түрлі
халықаралық ынтымақтастық жобалары арқылы алға жылжытылып, трансшекаралық
бассейндерге қатысты келісімдерге қол қойылып, су пайдалануға қатысы бар
түрлі мүдделі топтарды басқару процесіне тарту мақсатында сегіз бассейннің
аумағында арнайы кеңес топтары құрылған болатын.
Алайда саяси ынталандырудың əлсіздігі себепті Қоршаған ортаны қорғау
шараларына алғашқы шолу жасалғаннан бері су саласындағы басқару ісі
реформаланбай, бұрынғы күйде қала берді. Бұған су ресурстарын басқару ісіне
қатысы бар түрлі əкімшілік органдардың арасында үйлесімнің жетіспеуі де өз
əсерін тигізеді. Қазіргі таңда су менеджментінің жеке мəселелерімен
(мысалы, қоршаған ортаны қорғау, суды ауыл шарушылығында пайдалану, жерасты
суын жерге шығару, су сапасын бақылау) айналысатын түрлі билік орындары
арасында үйлесімдік емес, ал өзара қарсыласу əдеті кеңінен қанат жайып
келеді. Ауыл шаруашылығы министрлігі құрамындағы Су ресурстары комитетінің
қолында айтарлықтай билік те, тəуелсіздік те жоқ болғандықтан, оның беделі
түсіп жатыр. Судың негізгі пайдаланушысы болып табылатын осы комитет су
басқару ісіне қатысы бар өзге органдардың функцияларын үйлестіре алмайды.
Екінші жағынан, үкімет көп жағдайда су менеджментіне қатысты
мəселелердің бəрін кешенді түрде жіті қарастырмастан шешімдер қабылдай
салады. Сондай-ақ, СРК мəртебесінің төмендігі оған трансшекаралық су
ресурстарына қатысты мəселелер бойынша келіссөздер жүргізуіне мүмкіндік
бермейді. Орталық Азия мен Қытай арасындағы ымыралық шешімге тек ең жоғары
деңгейде жəне мəліметтің толық жиналуы мен екі жақтың мүддесін есепке
алатын жоспарлау жағдайында ғана қол жетуі мүмкін.
Су басқарудың түрлі аспектілерімен шұғылданатын институттар арасындағы
тартысқа міндетті түрде тоқтау салынуы керек. Агенттіктер арасында мəлімет
алмасу жетілдіріліп, бірлесіп жұмыс істеу жəне шешім қабылдау тəжірибесі
дамытылуы керек. Шешімдер жоғары деңгейде қабылданып, министрліктер
арасында ашық үйлесім болу керек. Өз беттерінше шешім қабылдайтын түрлі
үкіметтік ұйымдар арасында көпір салынуы керек. Үкімет Тұрақты даму
жөніндегі ұлттық кеңеске жоғары дəрежеде шешім қабылдау өкілеттігін беріп,
су ресурстарын пайдалану жəне қорғауға қатысты маңызды мəселелер бойынша
үйлестіру жұмысын жүктеуі керек.
Тұрақты даму жөніндегі ұлттық кеңес шешім қабылдай бастауы үшін оған
жоғары-сапалы техникалық жəне қаржылық мəлімет берілуі керек. Бұл мəліметті
сегіз өзен бассейні ұйымдарымен тікелей жұмыс істейтін орталықтағы бір
билік органы жинай алады. Осы органды қазіргі Су ресурстары комитетін қайта
ұйымдастыру арқылы құруға болар еді. Сонда СРК-ның ӨБҰ-лармен арадағы
иерархиялық байланысы үзілмейді. Бұл су секторындағы іс- əрекеттердің бəрін
ойдағыдай үйлестіріп, су ресурстарын бірлесіп басқару жоспарын дайындауға
мүмкіндік береді. Осы міндетті іске асыру үшін мына талаптардың орындалуы
қажет: а) мəлімет жинақтау, сақтау жəне реттеу мүмкіндіктері арттырылуы
тиіс; ə) қаржы тапшылығы мəселесін шешуге көмектесетін экономикалық анализ
жасалуы тиіс; б) халықтың су проблемаларына қатысты хабардар болуына жағдай
жасалып, тұтынушылардың басқару процесіне қатысуына мүмкіндік беру
мақсатында қоғамдық коммуникация жетілдірілу керек; жəне в) су мониторингі
жəне мəлімет негізінде үлгілеу. Сондай-ақ, аталмыш жаңа орган өзге билік
орындарының ешқайсысы атқармайтын келесі міндеттерді жүзеге асырады: түрлі
мақсаттарға пайдаланылатын судың сапасын жақсартуға бағытталған іс-шаралар
бағдарламасын дайындау; мəлімет жинау, сақтау жəне реттеу жұмысын
үйлестіру; жалпыұлттық су мониторингі бағдарламасын жасап, соны орындау
жəне тұтынушы төлесін, ластаушы төлесін принциптерін практика жүзінде
қолданысқа енгізу.
Үкімет су ресурстарының бірлескен менеджменті шеңберіндегі жоспарлауды
қолға алып, су секторындағы іс-əрекеттерді өзара үйлестіретін жоғары
мəртебелі бір құрылымның негізін салуы керек. Осыны Ауыл шаруышылығы
министрлігінің жанындағы Су ресурстары комитетін қайта ұйымдастыру арқылы
жасауға болар еді. Жаңа орган су ресурстарын пайдалану жəне қорғауға
қатысты ұлттық саясатты дамытып, орындаған болар еді. 9.2 ұсыныстын əр
тұстарын жүзеге асырып, алдағы жылдары пайда болатын жаңа қиыншылықтардан
сүрінбей өту үшін Қазақстанға ең алдымен кадрлар сапасы мəселесін шешу
керек. Халықаралық ынтымақтастық жобалары ақпараттық жəне жалпы қолдау
көрсете алады. Орталық Азияның өзге елдерімен су менеджменті тəжірибесіне
қатысты белсенді түрде ынтымақтасып, əрбір елдің ең озық тəжірибесінен
үйренуге болады. Бұл Орталық Азияда су үйлестіру жөніндегі мемлекетаралық
комиссияның шеңберінде қазірдің өзінде қолға алына бастады. Қатысушы елдер
бүкіл аймақ бойынша су ресурстары жөніндегі біртұтас тренингтік орталықтар
жүйесін құрып үлгерді. Осы жəне осыған ұқсас басқа да шаралар əрі қарай
жетілдіріліп, алға жылжытылуы керек. Қазақстанның су саласындағы басқару
əкімшілігі (СРК жəне ӨБҰ-лар) жаңа білім мен тəжірибені орталық деңгейде де
ақпараттық жəне коммуникациялық технологияның көмегімен тарата алар еді.
Жаңа ғасыр мүмкіндіктері Қазақстан үкіметі шеңберінде əлі сəл шектеулі
болғанымен, болашағынан үлкен үміт күттіреді.
Экономикалық секторлар қызметіндегі экологиялық пайымдардың есебі жəне
тұрақты дамуды көтермелеу
Жаңа технологияның көмегімен түрлі географиялық аймақтарда орналасқан
ұйымдар жəне сондағы жұмыскерлер бірлесіп жұмыс істеп, ақпарат бөлісіп,
тəжірибе алмасар еді. Бұл шығындарды да қысқартар еді: мысалы, қызметтері
ұқсас, бірақ түрлі ӨБҰ-ларда жұмыс істейтін қызметкерлер жұмысты өзара
үйлестіруге бағытталған кездесулерді коммуникациялық технологияның
көмегімен белгілеп, өткізе алар еді. СРК немесе басқа бір орталық орган
мамандарының ұйғаруымен ұйымдастырылатын осындай кездесулер ӨБҰ-лар
деңгейіндегі жұмысты тиімді ұйымдастырып, тəжірибе алмасуға жақсы мүмкіндік
берер еді.
Үкімет су саласындағы институттарды су ресурстарының бірлескен
менеджменті тұжырымдамасы тұрғысынан ұйымдастыру мақсатында жаңадан
құрылған жұмыс топтарын тренингтерден өткізіп, солардың тəжірибесі мен
білім деңгейін көтеруге жағдай жасауы керек. Ақпараттық жəне
коммуникациялық технологиялар сияқты қазіргі заманғы жаңа тəсілдер алға
жылжытылып, су ресурстарының жағдайына қатысты толық əрі сенімді ақпарат
жинастырылуы қажет.
Қазақстан 90-жылдардан бері ауыз сумен қамтамасыз ету жəне қалдық
суларды жинау (канализация) жүйелерін жөндеу жұмыстарына тиесілі қаржы
бөлмеген. Осылай бола берсе, қалпына келтіру жəне жаңарту жұмыстары қолға
алынбаса, Кеңес Одағы дəуірінен сақталып қалған инфрақұрылым əбден тозып
бітуі мүмкін. Бірқатар облыстардың басты қалаларындағы инфрақұрылымдық
нысандардын 80 пайызы ескіріп, облыстар арасындағы суды үйлестіру
желілерінің кейбірі тіптен істен шыққан. Ұлттық су бағдарламасы қабылданып,
салаға ақша біртіндеп құйыла бастағаннан кейін сумен қамтамасыз ету секторы
мен өзен бассейндерін басқару секторы біріне - бірі қолдау көрсете алатын,
су саласына инвестицияның тұрақты түрде келіп, тиімді пайдаланылуына
мүдделі одақтастар бола алады. Су ресурстарының бірлескен менеджменті анық
əрі түсінікті су саясатын жасауға қолдау көрсетіп, ең жақсы, ең икемді су
ресурстарын таңдап, суды пайдалану мен қорғаудың ең жақсы жолдарын іздеуге
көмектесер еді.
Сумен қамтамасыз етуді басқару ісін жетілдіру мақсатында өзге де
шаралар қолға алынуы керек. Мысалы, су бағасы бейімделіп, су қызметтерінің
сапасы жақсартылып, су компанияларының жұмысына мониторинг жүргізіліп, су
қызметін көрсету секторында жұмыс істейтін қызметкерлердің біліктілігі
көтерілуі керек. Бұл шараларды су бассейндеріндегі əкімшіліктер СРК-ның
басшылығымен барлық деңгейдегі инстанциялармен ынтымақтаса отырып жасауы
тиіс.
Үкімет сумен қамтамасыз ету жəне канализация нысандарына салынатын
инвестициялардың ақталуын қамтамасыз ету мақсатында су компанияларын (Су
каналдары) басқарудың механизмдерін енгізе бастауы тиіс.
ІІ.1 Сертификаттау объектісіне сипаттама
1.1 Өндірістің жалпы сипаттамасы және оның технико-экономикалық
деңгейі
Қазыналық “Тараз-Су”мемлекеттік кәсіпорыны қала әкімінің өкілетті
органы болып табылады. Негізгі жұмысы су құбырлық, канализациялық
шаруашылық болып табылады. Алып жатқан территориясы 1га. Балансында 85су
шаруашылық скважинасы бар. Олар Дунгановка ауылы- 21 скважина, Құмшағал ст-
29 скважина, Тараз бойынша жергілікті скважиналар- 35. Кәсіпорының жалпы
сипаттамасы және оның материалдық-техникалық базасы туралы негізгі
мәліметтер қосымша 1-де келтірілген.
Тараз қаласын сумен қамтамасыз ету жүйесі тұтынушыларға қажетті ауыз
суды өндіру және тасымалдау қызметін атқарады.
Ауыз судың сапасы МЕМСТ 2874-82 талаптарына жауап беруі тиіс. Ауыз су
өндірістік кәсіпорындардың және коммуналды-тұрмыстық кәсіпорындардың
қажеттіліктеріне жіберіледі.
Судың сапасына бақылауды сынақ зертханалары жүргізеді. Ауыз судың және
сумен қамтамасыз ету көздерінің сапасын бақылайтын сынақ зерттханалары
“Тараз-Су” кәсіпорынның структуралық бөлімшесі болып табылады. Сынақ
зерханаларының жұмыстарын тікелей кәсіпорын директорларына бағытын зертхана
бастығы басқарады.
Қаланы сумен қамтамасыз ету үшін келесі сумен қамту схемасы
қабылдаған: жер асты көздерінен насосты станцияларының астаушалары арқылы
су құбырларымен таза су резервуарына түседі, олардан насосты станциялардың
насостарымен магистралды су құбырлары арқылы қаланың тарату желімдеріне,
одан тұтынушыларға жеткізіледі. Суды залалсыздандыру 50-70 кг баллондармен
келіп отыратын сұйық хлормен дозалау жолымен жүргізіледі. Хлорлау
операциялары ЛОНИИ 100К қондырғысына жүргізіледі.
1997 жылы кәсіпорын бойынша шығарылатын судың көлемі құрады: барлығы –
38267 мың м.куб, олардан: бас скважина – 18058,8 мың м.куб, оңтүстік батыс
скважинасы – 4859,3 мың м.куб, шығыс скважинасы – 5158,4 мың м.куб,
Песчаная скважинасы – 1504,8 мың м.куб, жергілікті скважина – 6917,8 мың
м.куб.
Жүргізілген сынақтардың нормативтерге сәйкес келмеуі кезінде сынақ
зертханаларының бөлімшелері өндірістік –техникалық бөлімге, эксплуатациялық
қызметке шара қолдану үшін мәлімдеме жасайды және су құбырлық құбылыстарда
залалсыздандыру жұмыстарына қатысады, сынақтарға сынамалар алады.
Кәсіпорынның өндірістік цехтары мен бөлімшелерінің келтірілген жалпы
структуралық схемасы суретте келтірілген.
Шығарылатын өнімнің сипаттамасы
Су ауыз және минералды су болып бөлінеді. Ауыз су - бұл белгіленген
сапа нормаларына сай ас дайындауға қолданысқа жарамды су. Бірақ ауыз су
белгіленген санитарлық, нормалар мен ережелер талаптарына сәйкес келмесе
(ол біздің заманымызда экологиялық проблемаларға байланысты бұл жиі
кездеседі), оны тазалайды және қауіпсіздендірілу жүргізіледі. Осыған
байланысты су көбінесе суды тазалаудың дистилляциялық, кері осмос және
басқа әдістері қолданылады. Сондықтан су мұндай процестерден кейін
қауіпсіз, яғни өлі суға айналады деп айтуға болады.
Минералды су – бұл жерасты қабатында орналасқан, биологиялық белсенді
заттардың, микрокомпоненттердің көтеріңкі құрамымен ерекшелінетін табиғи
бұлақтан немесе скважинадан алынған су.
Әлсіз минералданған минералды сулардың көптеген түрінің ұнамды дәмі
бар, шөлді керемет қандыратын, тәбет ашуға ынталандыратын, шаршағанды
басатын қасиеті бар.
Ғасырлар бойы адамдар минералды судың бағалы құрамы туралы білді және
бұл білімді өздерінің игілігі үшін қолдануды үйреніп кеткен. Ертедегі
гректер мен римдіктер шипалы қайнар көздерге құрметпен қарап, оларды жиі
кездесетін мәрмәр тастарымен күмбездеді, арыстан, дельфин және балық
кейпіндегі мүсінмен әсемдеді, жанына киелі орындар мен храмдар салды.
Б.э.б. 1 ғасырда өмір сүрген грек дәрігері Архигенес толық зерттеулер мен
эксперимент жүргізіп, жер асты суының құпиясы - оның құрамында екенін
әлемде бірінші болып жариялады.
Минералды суды тірі су деп атай бастады. Оның химиялық құрамының
арқасында ол біраз ауруларды және жалпы ағзаның денсаулығын қолдауға
мүмкіндік береді.
Минералды су - бұл ерекше өнім. Ол кәдімгі тұщы судан шығады, күрделі
құрамымен ғана емес, адам физиологиясына әсер етуімен де ерекшеленеді.
Сондықтан минералды суларды анықтау және олардың емдік қолданысына үлкен
көңіл бөлінеді және көптеген іргелі еңбектер арналған.
Сумен қамту жүйелерінің классификациясы
Қызмет көрсетілетін нысан түріне байланысты, сумен қамту жүйелері –
қалалық немесе ауылдық, өнеркәсіптік, темір жол немесе ауылшаруашылық болуы
мүмкін.
Мақсаты жағынан бөлінеді:
- ауыз су-шаруашылығы;
- шаруашылыққа қажет үшін беретін су.
Сорғылар, шығындалатын судан көп өтім берсе, артық су – арынды су
мұнарасына түседі; егер су, сорғылардан берілетін мөлщерден көр шығындалса,
арынды мұнарлардан жетпейтіе су мөлшері ағызылады. Шығындалған су қорын
толтыру, сорғылар шығындалатын мөлшерден артық су берген кездегі уақыт
аралығында жүргізіледі.
Су тұтыну нормасы және режимі
Қалалар мен ауыл тұрғындарымен шығындалатын су мөлшері, өсіп келе
жатқан мәдени қажеттіліктер мен елді мекендерді көркейтудің жақсаруына
байланысты үздіксіз ұлғаюда. Құрылыс нормалары және ережелерімен (4),
ғимараттардың абаттандырылуы мен климаттық жағдайлардың деңгейіне
байланысты елді мекендерде ауыз су-шаруашылық су тұтыну нормалары
анықталған. Су мөлшерінің төменгі шамасы климаты салқын, жоғарғысы жылы
климатты аудандарға жатады.
Кесте 1 - Су тұтыну нормасы және режимі
Тұрғын үй ауданының абаттандыру Бір тұрғынға келетін, елді
деңгейі мекендерде үлестік ауыз
су-шаруашылық су тұтыну мөлшері
Ішкі су құбырымен және моншасыз, 125-160
канализациямен жабдықталған ғимарат
Ванналы және жергілікті су ысытқышы 160-230
бар
Орталықтандырылған ыстық сумен 230-350
қамтамасыз етілген
Суды коллонадан алып пайдаланатын ғимараттардан тұратын аудандар үшін
үлестік орташа тәуліктік су тұтыну мөлшері 30-50лтәулік. Өнеркәсіп
мекемелері үшін ауыз су-шаруашылық өтімінің нормалары, мекеменің
жұмысшылары мен қызметкерлері тұратын елді-мекендегі су құбырын есептеу
кезінде ескерілген нормаға қосымша қабылданады.
Жылу өте көп бөлінетін цехтарда ауыз су-шаруашылық қажет үшін –
45лауысым, қалған цехтарда 25лауысым мөлшерінде қабылданады. Өнеркәсіп
мекемелерінде душ үшін өтім бөлек қарастырылуы керек: дән пірлейтін
өндірістерде 40л., және шаң мен ылғал көп мөлшерде бөлінетін, және де улы
заттарды өңдеумен байланысты өндірістерде 60л бөлінеді.
Өндірістік процестер үшін су өтімін көбіне күрлеі көрсеткіштермен -
өнім бірлігіне келетін үлестік су өтімімен анықталады (1т металл, 1т
цемент, 1т нан, 1000м мата, 1т қағаз т.б.).
Су тұтыну режимі
Елді мекендерде су тұтыну тәуліктерде әртүрлі болуы мүмкін. Жаз
уақытында, қыс мезгіліне қарағанда су көп жұмсалады, себебі, душқа,
жуынуға, көшелерді, жасыл желектерді және бақшаны суаруға су өтімі
қосылады. Апта ішінде, демалыс алдындағы күндерде өтім өседі.
Тәуліктік өтімнің Qтәулmax ең жоғарғы болатын, орташа тәуліктік өтімге
Qтәулорт қатынасын тәуліктік бейқалыптылық Атәу коэффициенті деп атайды:
Тәуліктік бейқалыптылық коэффициентінің шамасы ғимараттың
абаттандырылу деңгейі мен су тұтыну нормасына байланысты. Абаттандыру
деңгейі жоғары және су тұтыну нормасы үлкен болған сайын, тәуліктік
бейқалыптылық коэффициенті кіші болады.
Өндірістік су тұтыну режимі, технологиялық жағдайларға байланысты.
Елді мекендерде тәулік ішінде су тұтыну мөлшері де бейқалыпты, түнде
күндізге қарағанда су аз жұмсалады. Әдетте түс кезінде су көп шығындалады.
Әртүрлі елді-мекендерде су тұтыну режимі әртүрлі болады.
Су тұтынудың ауытқуы қысқа уақыт ішінде жүреді (минут, кейде секунд
болуы ықтимал). Бірақ, есептеу кезінде, шартты түрде 1 сағат ішінде су
тұтыну тұрақты деп қабылдайды, яғни тәуліктік су тұтыну тек сағаттар
бойынша ауытқиды деп есептейді. Мұндай шешім есепті әлдеқайда қысқартады.
Еңжоғарғы су тұтынатын сағаттағы өтімнің Qmax.сағ орташа сағаттық
өтімге Qорт қатынасын су тұтынудың сағаттық бейқалыптылық коэффициенті деп
атайды.
Өнеркәсіп мекемелерінде ауыз су шаруашылық – сумен қамту жүйесінде
сағаттық бейқалыптылық коэффициентін 2,5 және 3 деп қабылдайды. Ең көп су
өтімі түскі үзіліс пен ауысым аяқталған кезде жұмсалады.
Қарастырылып отырған кәсіпорында өндірілетін өнім болып ауыз су
табылады. Ауыз судың сапасы МЕМСТ 2874-82 Ауыз су талаптарына сәйкес
келеді (кесте 1).
Жер асты суларының сипаттамасы. Талас-Аса өңіріндегі жерасты сулары
тұщы, минералдылығы 0,3-0,7 гл. Зиянды компоненттер норма шегінде,
қаттылығы 4,2-6,3 мг-экв.л. Сулары бейагрессивті, бос көмірқышқылдарынан
таза. Бірқатар скважиналарда нитраттар мен аммиактың болуы байқалады, ол
суды залалсыздандырудың қажеттілігін көрсетеді. Басқа көрсеткіштері бойынша
су МЕМСТ 2874-82 талаптарына сәйкес келеді.
Судың сапасы туралы мәліметтер төмендегі формада келтірілген
Кесте 2 - Жамбыл облысындағы судың сапалық құрамы
Көрсеткіштер атауы Көрсеткіштер құрамы
1. Катион мгл. 1. Са 47
2
3
4
2. Анион кгл. 1
2
3
4
5
6
3. Физикалық қасиеті:
Иісі
Түсі
Мөлдірлігі
Температура
4. Жалпы минералдылығы мгл құрғақ қалдық
5. Қаттылығы, мгэкв.л.:
Жалпы корбанаты
6. рН
7. микроэлементтер мгл.: 1
2
3
4
5
8. Бақылау: коли-титр
коли -индекс
48
30,5
0,2
198,?
76,0
16,7
0,000 -0,001
6,8
0,00- 6,0
Иіссіз
Жоқ-3б
290- 401
+11-13ºС
34,09
5,1-6,0
4,8-4,7
7,4-4,6
жоқ
0,0075-0,02
нс-0,003
0,2-0,8
Нс- 8,03
8-50,0
3
Зертханада анықталған ауыз судың сапа көрсеткіштерін нормативтік
құжаттамамен салыстырғанда, ол Жамбыл облысындағы ауыз судың сапасы
қанағаттанарлықтай екенін көрсетті. (салыстыру көрсеткіштері қосымша 4
-те).
Осылайша кәсіпорында материалдық еңбек ресурстарының түрін бөліп
көрсетуге болады.
Судың сапалық көрсеткіштері
Судың сапасы - зиянды заттардың, зияны жоқ жоғарғы концентрациясымен
сипатталады. Зияны жоқ жоғарғы концентрациясы - ол ұзақ уақыт ішінде
күнделікті қолданғанда судың құрамындағы химиялық заттардың немесе
қосылыстардың ешкандай ауру немесе денсаулықтың ауытқуын тудырмайтын
мөлшері.
Қолданылатын судың иісі және дәмі 0 - 2 баллдан аспауы керек. Егер
бұған сәйкес келмесе, ол суларды белгілі тәсілдермен тазарту қажет.
Кесте 3 - Судың иісі және дәмін анықтау және оны бақылау шкаласы
Судың дәмінің және Судың дәмінің және Судың дәміне сәйкес
иісінің сезілу деңгейі иісінің деңгейі анықтау келетін балл
жолдары
Байқалмайды Лабораториялық әдіс 0
арқылыда сезілмейді
Өте әлсіз сезіледі Тек зертханалық жолдармен1
анықталады
Аздап байқалады Егер назар аударса 2
байқалады
Байқалады Барлық уақытта оңай 3
сезіліп тұрады
Бірден байқалады Су ішуге жарамайды 4
Өте күшті байқалады Суды ішу мумкін емес 5
Судың құрамындағы улы заттардың мөлшері шектеулі болуы тиіс.
Зиянды заттардың, зияны жоқ жоғарғы концентрациясының ауыз су үшін
мөлшері төменгі кестеде көрсетілген:
Кесте 4 - Ішетін судағы химиялық элементтердің зиянды зияны жоқ жоғарғы
концентрациясының мөлшері м гл
Элементтер Санитарлық ереже бойынша Дүниежүзілік денсаулық
(МЕМСТ 2.1.459-96) сақтау ұйымының талабы
бойынша (ВОЗ1994)
Минералдану 1000 1000
рН 6,0-9,0 6,0-9,0
Жалпы кермектілік мольл 7,0 7,0
Сілтілігі (НСО³)
мольл
Хлоридтер 350 250
Сульфаттар 500 250
Кальций
Магний 200
Натрий 200 50
Нитраттар 45 3
Нитриттер 3 1,5
Аммоний 0,2
Алюминий 0,5 0,7
Барий 0,1
Бериллий 0,0002 1,5
Бор 0,5 0,3
Темір 0,3 0,003
Кадмий 0,001 0,5
Марганец 0,1 1
Мыс 1 0,07
Молибден 0,25 0,01
Мышьяк 0,05 0,02
Никель 0,1 0,001
Сынап 0,0005 0,001
Қорғасын 0,03 0,01
Селен 0,01 0,01
Физикалық: өндірістік бөлмелер, жұмыс орындарының құрал-жабдықтары,
шығындалатын материалдар, реактивтер, энергия, уақыт.
Техникалық: өлшеу құралдары және құрал-жабдықтар, есептеуіш техника,
оргтехника.
Кәсіпорынның функционалдық жүйелерінің өзара структуралық схемасы
сурет 1, сынақ зерханасы сурет 2.
Астаушаның және типтік насосты станцияның схемасы сурет 3 және 4.
1.2 ТАРАЗ СУ МҚК сапа облысындағы басқару саясаты
Өзінің экономикалық тиімділігін әрдайым жоғарылатып отыруда берілген
ұйым үшін экологиялық саясат, қоршаған ортаны басқару жүйесін енгізуде және
жақсартуда қозғаушы күш болып табылады.
Экологиялық саясат, басқару органының қоршаған ортаны басқару жүйесін
әрдайым жақсартуда және заңдарды сақтаудағы міндетін көрсетеді. Сынақ
зертханаларында сапаны қамтамасыз ету жүйесі (СҚЖ) жұмыс істейді.
Сынақ зертханасының сапа облысындағы сертификаттау сынақтарын жүргізу
саясаты, жұмысшылардың немесе тұтынушылардың талабын қанағаттандыратын ауыз
судың жоғары дәрежелі қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған кәсіпорын
стратегиясының бір бөлігі болып табылады.
Қоршаған ортадағы техногенді айналым масштабын кейбір биологиялық
айналым параметрлерімен салыстырсақ, онда мұндай жағдайда қоршаған ортаның
ластануы басымырақ деуге болады. Өндірістік және шаруашылық әрекет
нәтижесінде, қоршаған ортаға әсер ету интенсивтілігі төменде келтірілген
мәліметтермен бағаланылады.
Қоршаған ортаның тұрақтылығына зиянды әсерлердің төмен болуын
қамтамасыз ету – міне осы экологиялық басқарудың мақсаты.
Табиғатты қорғау сферасындағы басқару концепциясының негізі ғ 70-ші
жылдарынан оның соңына дейінгі аралықты қамтыған экологиядағы кибернетика
жетістіктерімен анықталған, кейбір жалпы әлемдегі процесс нәтижесінде
қалыптасты.
Бұл процесстің жан-жақты схемасын келесідегідей байланыс түрінде
көрсетуге болады:
-бақылау (“құбырды бақылау” стратегиясы);
-алдын алу (“қалдықсыз технология”);
-басқару (“тұрақты даму”) (схема 1).
Осылайша,концепция құрамына бақылау және жұмыс жасау (шешімдер
қабылдау) және т.б кіретін басқару жүйесі функционалдың элементтері бойынша
тізбектеліп қалыптасты. ҚР-ғы экологиялық бақылау жүйесіне (ЭБЖ) объектілік
және функционалдық жүйелердің өзара әсерлесуі мониторинг нобайын
иллюстрациялайды (схема 2).
Кесте 5- Суды пайдалану және ағын суларды лақтырудың негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіштер Пайдаланатын судың көлемі, Пайдаланатын су
кмкуб, жылдар бойынша көлемінің
пайыздық
катынасы,
20072008 жж.
2007 2008
Табиғи су қорларынан алынған су 107,82 108,51 100,64
Таза су қолдану, соның ішінде 86,71 87,83 101,3
барлығы:
- шаруашылык қажетке 47,15, 49,31 104,6
- өндірістік қажетке 23,72 23,92 100,8
Жер бетіндегі су қоймаларына 65,37 65,97 100,9
сарқынды сулар лақтырылды, соның
ішінде:
- ластанғаны 23,58 23,79 100,8
- нормативті тазасы 34,12 34,46 101,0
нормативті тазартылғаны 6,35 6,27 98,7
Су объектілеріне жіберу алдында 30,71 30,71 100
тазарту құрылыстарының
куаттылығы
Көріп отырғандай, сапа облысындағы ұйымдастыру саясаты әлемдік
деңгейде қойылатын талаптарға сәйкес келеді, бірақ жалпы әлі даму
стадиясында. Бірақ, мұнымен бірге осы саясаттың күшті жақтарын атап өтейік.
1. Тараз-су МҚК сапа облысындағы саясатын басшылық анықтайды және
оның іске асырылуына жауапты.
Тараз-су МҚК ұстанған сапа облысындағы саясаттың негізгі бағыттары
болып табылады:
-қызметін Техникалық реттеу туралы, Өлшем бірлігін қамтамасыз ету
туралы ҚР Заңдарына сәйкес жүргізу;
-орталықтың сынақ зертханасында сапамен қамтамасыз ету жүйесінің
қалыптасуы аяқталған, ол үнемі жетілдіру үстінде;
2. Сапа облысындағы саясаттың мақсаты болып –өнімнің сапасы
қауіпсіздігі, оның тауарлық және технологиялық қасиеті тұрғысынан тұтынушы
мүддесін қорғауды және нәтижелерді алуды қамтамасыз етілетін кәсіпорын
табылады.
3. Сапа облысындағы қабылданған саясат келесі міндеттерді алға қояды:
- аккредиттеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz