Экономикалық құбылыстардың индексі

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1 Индекстер туралы жалпы түсінік
1.2 Кәсіпорын статистикасында жеке индекстерді есептеу
1.3 Статистикада жалпы индекстерді есептеу
1.4 Экономикалық құбылыстардың индексі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

КІРІСПЕ
Әлеуметтік – экономикалық құбылыстар мен процестердің өзгеруіне
талдау жасау кезінде нақта,қатысты,орташа шамалар немесе коэффиценттнр мен
проценттер сияқты түрлі қорытындылаушы көрсеткіштер қолданылады.Осындай
қорытындылаушы көрсеткіштердің ішінде ең көп тараған түріне жататыны
индекстік әдіс болып табылады.
Индекс деген сөздің түпнұсқасы латынның индекс терминінен
шыққан,қазақшаға аударғанда көрсеткіш, белгі, тізім деген мағынаны
білдіреді. Статистикада біріне-бірін тікелей қосуға болмайтын белгілерден
тұратын күрделі әлеуметтік – экономикалық құбылыстардың жеке себептерінің
үлесін анықтауға қолданылатын жеке уақытқа байланысты кеңістіктегі орташа
өзгеруін сипаттайтын қатысты шаманың ерекше түрін индекстік әдіс деп
атайды. Мысалы, өнеркәсіп орындарында табиғи – заттық негізде шығарылған әр
түрлі өнімдердің мөлшерін біріне – бірін тікелей қосуға болмайды. Оны
есептеу және салыстырмалы түрге келтіру үшін ортақ өлшем белгілері
қолданылады. Оған өнімнің мөлшері, өзіндік құны,бағасы,жұмсалған жұмыс
уақытының шамасы және т.б жатқызылады.Бірақ,экономикалық мәні бірдей аттас
көсеткіштердің белглі бір уақыт аралығындағы салыстырмалы индекс арқылы
есептеуге болады.
1)салыстыруға келмейтін және қосуға болмайтын күрделі экономикалық
құбылыстардың жеке бөліктерінің уақытқа қарай өзгеруін сипаттайд.
2)құбылыстар құрылымының белгілеріне қарай өзгеруін анықтайды.
3) күрделі құбылыстар көрсеткіштеріне әсерін тигізетін себептерді
жалпы жиынтық және жеке бөліктері бойынша қарастырады.
Олардың ішінде ең негізгісі – қоғамдық құбылыстарға әсерін тигізетін
себептерді анықтау. Демек, қоғамдық құбылыстардың өзгеруіне қандай
себептердің қалай әсер ететіндігін талдау жасай білуіміз керек. Міне, осыны
анықтау үшін индекстік әдіс қолданамыз.

Индекстер туралы жалпы түсінік

Индекстік әдісті қолдану арқылы есеп жұмыстарын жүргізу үшін екі уақыт
кезеңінің нақта сандық көрсеткіштері алынады.Оның біреуін,яғни
салыстырылатын уақыт уақыт шамасын есепті немесе ағымдағы кезең деп
айтады.Ол статистикалық зерттеу жұмыстарының негізгі көзі болып саналады.
Бұл көрсеткіштер әрқашанда индекстік қатынастың алымында беріледі және
" I " деген таңбамен белгіленеді.Ал онымен салыстыратын мезгілдің шамасын
өткен уақыт немесе базалық кезең дейді және оны 0 таңбамен
белгіленеді.Бұл көрсеткіштер есепті уақытта немесе ағымдағы кезеңде болған
экономикалық құбылыстардың өзгеруіне баға беру үшін қолданылады.
Сондықтан, бұл жерде ең бастысы – салыстыратын мезгілді ғылыми негізде
дұрыс ала білу.Себебі дұрыс алынбаған базалық уақыт ағымдағы кезеңнің
шамасын,яғни оның өскендегі немесе кемігендегі бұрмалауы мүмкін.
Индекстік әдіспен есептелген көрсеткіштер коэффициентпен, ал оны 100-
ге көбейту арқылы процентпен өлшенеді. Егер индекстік көрсеткіштер 1 – ден
немесе 100 – ден көп болатын болса, онда құбылыстың өскенін,көбейгенін, ал
керісінше, 1 –ден немесе 100 – ден аз болатын болса,онда оның
кемігенін,яғни азайғанын көрсетеді.
Халықаралық тәжірибеде индекстік әдісті қолдану кезінде көрсеткіштер
төмендегі берілген латын әріптері мен белгіленеді:
"q" – сандық көрсеткіш,яғни өнімнің көлемі,мөлшері;
"p" -- бір дана өнімнің,заттың бағасы;
"z" - бір дана өнімнің,заттың өзіндік құны;
"t" – бір дана өнімді, заттық өндіруге жұмсалған жұмыс уақытының
шамасы;
"w"- еңбек өнімділігі және т.б.

Осы келтірілген белгілерді қолдану арқылы әлеуметтік – экономикалық
құбылыстар мен процестерді жекелеген белгілері бойынша немесе сол берілген
жалпы жиынтыұ бірліктерінің сандық және сапалық мәндерін қоса ала
отырып,уақытқа қарай өзгеруін индекстік әдәс бойынша есептеуге болады.
Бірінші топқа - өнім көемінің жалпы индекстері жатады. Мысалы,
өнеркәсіптің,ауыл шаруашылығының, тауар айналымының және т.б. көлемі
алынады.Бірақ, осы көрсетілген индекстердің бәрінде көлемдік көрсеткіштер
өзгеріссіз тұрақты баға бойынша бағаланады.
Екінші топқа – сапалық индекстер,яғна бағаның,өзіндік құнының, еңбек
өнімділігінің, түсімділіктің және т.б.индекстері жатқызылады.Бұл
индекстердің бәрінде көлемдік көрсеткіштер өзгеріссіз,тұрақты бір ағымдағы
кезең дәрежесімен алынады.
Индекстердің мұндай екі топқа бөлінуінің маңызы өте жоғары және
есептеу кезінде түрлі тәсілдерді қолдануға толық мүмкіндік туады.Осыған
орай, жиынтық бірліктерін қамту дәрежесіне байланысты индекстер жеке және
жалпы немесе жинақты болып екіге бөлінеді.Енді осы индекстерді есептеу
тәсілдерін дұрыс ұғыну үшін, алдағы бөлімдерде осы мәселені жеке
қарастырамыз.

Кәсіпорын статистикасында жеке индекстердің есептелуі
Біртектес құбылыстардың екі уақыт аралығындағы нақты көрсеткіш
шамаларының қатынасын жеке индекстер деп атайды.Мысалы: ағымдағы жеке
базалық уақыттағы өндірілген өнімнің көлемін,бағасын,өзіндік құнын және
т.с.с. салыстыру арқылы қаншаға өзгергендігін есептеуге болады.
Статистикада жеке индекстер латынның кіші і әрпімен
белгіленеді.Зерттеу белгісіне қарай, яғни нені зерттейтіндігіне байланысты
индекстік белгінің оң жағына оның таңбасын і ,і , і , және т.с.с. қатар
жазылады.Мәселен,бағаның жеке индексін есептеу үшін, сол заттың,тауардың
есепті уақыттағы немесе ағымдағы кезеңдегі баға сын (р) өткен уақыттағы
немесе базалық кезеңдегі бағасына (р) бөлу керек.Демек,ол мына формуланы
i=PP қолдану арқылы есептелінеді.Сол сияқты басқа да жеке индекстер
төменде берілген формулалар бойынша есептелінеді:
А) өнім көлемінің жеке индексі i=qq мұнда q және q өнімнің
ағымындағы жеке базалық мезгілдегі көлемі:
Ә)өнімнің өзіндік құнының жеке индекісі: i=zz мұндағы z, және z, -
өнімнің ағымдағы жеке базалық мезгілдегі өзіндік құны;
Б) еңбек өнімділігінің жеке индексі: i=tt мұндағы t, және t, бір
дана өнімді,затты өндіруге жұмсалған уақыт мөлшері:
Енді осы берілген формулаларды қолдану арқылы жеке индекстерді есептеу
үшін, яғни оны есептеу тәсілдерін ұйрену үшін нақты мысал келтірейік:

1 – кесте.
Базалық Ағымдағы мезгіл
Өнім мезгіл
түрлері
өндірілген өнімнің Өндірілген өнімнің
өнімнің өзіндік өнімнің өзіндік
көлемі,дана құны, көлемі,дана құны,теңге
теңге

А 6000 100,0 5500 90,0
Б 4000 105,0 5000 120,0

Осы берілген көрсеткіштер бойынша өндірілген өнімнің әрбір түрінің
көлнмі мен өзіндік құнының екі уақыт мерзіміндегі өзгерісін жеке индекстер
арқылы есептейміз.
Өндірілген өнімнің көлемі бойынша:
"A" өні үшін i = qq = 5500 6000 = 0,917 немесе 91,7%
"Б" өні үшін i = qq = 5000 4000 = 1,25 немесе 125,0%

Есептелінген көрсеткіштер арқылы өткен жылға қарағанда есепті жылы
А өнімнің 8,3 процентке кемігенін, ал Б өнімнің 25,0 процентке артық
өндірілгенін байқаймыз.
Енді өндірілген өнімнің өзіндік құнының жеке индексін есептейік;
"A" өні үшін i = zz = 90,0 100,0 = 0,90 немесе 90,0%
"Б" өні үшін i = zz = 120,0 105,0= 1,143 немесе 114,3%

Демек, ағымдағы жылғы өндірілген өнімнің өзіндік құны, өткен жылмен
салыстырғанда А өнім үшін 10,0 прцентке төмендеген болса, Б өнімі үшін
14,3 процентке өскенін көреміз.
Жеке индекстер статистикалық қорытындылаушы көрсеткіштер ретінде іс
жүзінде жиі қолданылады. Себебі жеке индекстер қатысты шамалар сияқты
біртектес құбылыстың екі кезеңінде өзгеру дәрежесіне көрсететіндіктен,
мұнда салыстырылатын уақыттың дәрежесін, онымен салыстырылатын уақыттың
мәніне бөлу керек.
Егер қатар дәрежелері уақытына байланысты бірнеше кезеңнен тұрып,ал
олардың ағымдық мезгілдегі әрбір дәрежесі оның алдыңғы уақытта тұрған
шамасымен салыстырылған болса, онда оны өзгермелі немесе тізбекті индекстер
деп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.