Өсу қарқыны

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

I. Кіріспе
Өсіңкілік қатарлар туралы түсінік және оның түрлері
II. Негізгі бөлім
1. Нақты шамалар және қатысты шамалар туралы түсінік
2. Өсіңкілік қатарларды негізгі көрсеткіштері бойынша есептеу
тәсілдері,
3. Өсу қарқыны және өсім қарны туралы түсінік
III. Қорытынды
IV. Қолданылған әдебиеттер

Кіріспе

Қоғамдық құбылыстар мен процестер әрқашанда даму үстінде болады , сол
себепті әрдайым өзгеріп отырады. Мысалы , халықтың саны мен оның құрамы ,
өндірілген көлемі , еңбек өнімділігі , орташа еңбекақы мөлшері және тағы
басқа көрсеткіштер уақытқа байланысты өзгермелі болады. Сондықтан
статистиканың алдына0ой5ан басты міндеттерінің бірі – республика өміріндегі
құбылыстар мен процестердің уақытқа сәйкес өзгеруін сәйкес өзгеруін зерттеу
болып табылады. Оны өсіңкілік қатарлардың көрсеткіштеріне талдау жасау
арқылы жүзеге асырылады.
Өсіңкілік қатарлар деп статистикалық көрсеткіштердің , яғни
құбылыстардың , процестердің уақөытқа қарай өзгеруін сипаттайтын сандық
мәндер тізбегін айтады. Әлеуметтік – экономикалық құбылыстардың уақытқа
қарай өзгеруін зерттеуде статистикалық өсіңкілік қатарлардың атқаратын рөлі
өте жоғары. Себебі , омы көрсеткіштер арқылы қоғам өміріндеші құбылыстардың
даму , процесін талдауға , санауға және негізгі бір қорытынды жасауға
болады. Сонымен , статистика органдарында және мемлекетіміздің басқару
органдарына өсіңкілік қатарлар көрсеткіштері кеңінен қолданылады және даму
немесе кему процестерінің заңдылығы толығымен зерттелінеді.
Өсіңкілік қатарлар негізгі екі бөліктен тұрады. Біріншісі – қатардың
дәрежесі , екінші – уақыт көрсеткіші , белгісі.
Қоғамдық құбылыстар мен процестердің шамасын , мөлшерін сипаттайтын
көрсеткіштің белгілі бір уақыттағы әрбәр сандық мәнін қатардың дәрежесі деп
атайды.
Құбылыстар мен процесттер болып өткен уақыттың мерзіміне қарай ,
өсіңкілік қатарлар бір мезгілді және уақыт аралықты болып екі түрге
бөлінеді.

Өсіңкілік қатарлар туралы түсінік және оның түрлері

Бір мезгілді өсіңкілік қатардың нақты сандық шамалары құбылыстың
белгілі бір сәттегі , яғни тәуліктің , айдың , жылдың басында немесе
аяғында болған жағдайын сипаттайды. Мысалы , әр айдың басындағы
жұмысшылардың орташа тізімдік саны төменгідей адам санымен дейік:

I I I II I III
I IV
2180 2190 2198
2178

Бұл берілген көрсеткіштер бір мезгілді өсіңкілік қатар болып саналады
және осы арқылы белгілі бір қорытынды жасауға болмайды. Себебі әр айдың
бірінші жұлдызындағы көрсеткіштер тек сол күнгі жағдайды ғана көрсетеді де
, ал келесі күндері ол санның шамасы өзгертіп келеді. Сондықтан мезгілдік
қатардың көрсеткіштерін бір – біріне өзара қосуға болмайды , ал егер
қосатын болсақ , онда оның ешқандай да экономикалық мәні болмайды. Егер осы
көрсеткіштерді бір – бірінен алатын болсақ , онда қалдықтың әр айдың аяғына
азайғандығын немесе көбейгендігін көрсететін белгілі бір экономикалық мәні
бар сандық көрсеткіштер алынады. Мысалы , екі ай аралығында , яғни қаңтар
мен ақпан айларындағы жұмысшылардың орташа тізімдік саны 10 адамға көбейген
( 2190 – 2180 = 10 ).
Уақыт аралықты өсіңкілік қатарлар деп құбылыс мөлшерінің белгілі бір
уақыт ішінде қандай шамада болғанын сипаттайтын көрсеткіштерді айтады. Оған
мысалы мына кестедегі көрсеткіштерді салыстырайық:

11.1 - кесте

Қазақстан бойынша мұнай өндіру , мың тонна

Жылдар 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Өндірілген 27230 29852 30540 33600 36250 40900

мұнай

Уақыт аралықта өсіңкілік қатардың көрсеткіштерін бір – біріне қосып,
ұзақ уақыт аралығында қорытынды көрсеткіштерді есептеуге болады , оны
статистикада жинақталған жиынтық деп аталады.
Өсіңкілік қатарлар уақыт мерзіміне және онда көрсетілген
көрсеткіштерге байланысты толық және толық емес болып екіге бөлінеді.
Егер өсіңкілік қатардың көрсеткіштері уақыт мерзіміне қарай бірінен
соң бірі үзіліссіз келетін болса , онда ол толық өсіңкілік қатарға
жатқызылынады. Бұған мысал ретінде 11.1 алдыңғыда келтірілген кестеде
келтірілген көрсеткіштерді алуға болады.
Егер өсіңкілік қатардың көрсеткіштері уақыт мерзіміне қарай әр түрлі
аралықта берілсе , яғни әр түрлі уақыт мөлшері арқылы сипатталатын болса ,
онды оны толық емес өсіңкілік қатарлар деп атайды. Бұған мысал ретінде 11.2
– кестедегі 1995 – 2000 жылдар аралығындағы көрсеткіштерді айтуға болады.
Экономикалық құбылыстардың өзгеру процестерін зерттеу , талдау және
есептеу кезінде бірнеше статистикалық көрсеткіштер қолданылады. Бұл
көрсеткіштер нақты ( абсолютті ) , қатысты және орташа шамалармен
сипатталады.

Нақты ( абсолютті ) шамалар өсіңкілік қатардың дәрежесі ретінде әрбір
уақыт мерзіміне байланысты оның қалай өзгергендігін көрсетеді. Нақты шамалы
өсіңкілік қатарға мысал ретіндегі жоғарыда көрсетілген көрсеткіштерді алуға
болады.
Қатысты шамалы өсіңкілік қатар екі уақыттың нақты шамаларын бір –
бірімен салыстыру арқылы пайда болады , яғни әлеуметтік – экономикалық
құбылыстардың уақытқа қарай өзгеруін сипаттайтын сандар тізбегін
айқындайды. Ал ол өсу , кему қарқыны ретінде процентпен өлшенеді. Қатысты
шамалы өсіңкілік қатарды көрсету үшін 11.2 – кестенің көрсеткіштерін
келтірейік:

11.2 – кесте

Алматы облысы бойынша өнеркәсіп өнімдерін өндіру

Жылдыр 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Өнеркәсіп
өнімдері( 1995 –
жылмен 100 124,8 123,8 102,0 92,0 79,0 71,0
салыстырғанда ,
% есебімен)

Берілген көрсеткіштерден соңғы жылдары Алматы облысы
бойынша өнеркәсіп өнімдерін өндірудің күрт төмендеп кеткендігі жөнінде
қысқаша қорытынды жасауға болады. Себебі шикізаттар мен құрал –
жабдықтардың , қосалқы бөлшектердің жетіспеушілігіне , электр қуатының
қымбаттауына , тағы да сол сияқты көптеген жағдайларға байланысты бірталай
өнеркәсіп орындары толығымен жұмысын тоқтатқан , я болмаса аз мөлшерде өнім
шығаруға көшкен.

Орташа шамалы өсіңкілік қатарлар деп қоғамдық құбылыстар мен процестердің
белгілі бір белгісі бойынша уақыт мөлшеріне қарай сандық көрсеткіштерінің
орташа өзгеруін сипаттауды айтады. Бұған мысал ретінде республика бойынша
бір сиырдан сауылған сүттің орташа мөлшері туралы көрсеткіштерді алуға
болады.

11.3 – кесте

Республика бойынша бір сиырдан сауылған сүттің орташа мөлшері

Жылдар 1995 1996 1997 1998 1999 2000
Бір
сиырдан
орташа
сауылған 3733 3896 47254 49650 55360 50250
сүт , кг
есебімен

Демек , осы берілген көрсеткіштерді біртектес жиынтық бірліктерінің
орта есеппен алынатын белгісінің осы уақыт ішіндегі барлық бірліктерге тән
орташа мөлшері деп түсінейік , ал бұл мәліметтер түрлі себептерге
байланысты әрқашан өзгеріп отырады.
Өсіңкілік қатарларды зерттеу және талдау кезінде оның дұрыс
құрылғандығын , сандық көрсеткіштерінің дәлдікті , нақтылықты
көрсеткіштерінің білу кейбір шарттардың орындалуын талап етеді. Уақыт
аралықта өсіңкілік қатардың көрсеткіштерін бір – біріне қосып, ұзақ уақыт
аралығында қорытынды көрсеткіштерді есептеуге болады , оны статистикада
жинақталған жиынтық деп аталады.
Өсіңкілік қатарлар уақыт мерзіміне және онда көрсетілген
көрсеткіштерге байланысты толық және толық емес болып екіге бөлінеді.
Егер өсіңкілік қатардың көрсеткіштері уақыт мерзіміне қарай бірінен
соң бірі үзіліссіз келетін болса , онда ол толық өсіңкілік қатарға
жатқызылынады. Бұған мысал ретінде 11.1 алдыңғыда келтірілген кестеде
келтірілген көрсеткіштерді алуға болады.
Егер өсіңкілік қатардың көрсеткіштері уақыт мерзіміне қарай әр түрлі
аралықта берілсе , яғни әр түрлі уақыт мөлшері арқылы сипатталатын болса ,
онды оны толық емес өсіңкілік қатарлар деп атайды. Бұған мысал ретінде 11.2
– кестедегі 1995 – 2000 жылдар аралығындағы көрсеткіштерді айтуға болады.
Экономикалық құбылыстардың өзгеру процестерін зерттеу , талдау және
есептеу кезінде бірнеше статистикалық көрсеткіштер қолданылады. Бұл
көрсеткіштер нақты ( абсолютті ) , қатысты және орташа шамалармен
сипатталады.
Соның ішіндегі ең негізгісі болып санатыны - өсіңкілік қатарлар
дәрежелерінің бір – бірімен салыстырмалы болуы. Себебі өсіңкілік қатарларды
қарастырған кезде ұзақ уақыт аралығындағы көрсеткіштер алыналды және оларға
әр түрлі себептердің әсер етуіне байланысты көптеген өзгерістердің болуы
мүмкін. Мұндай жағдайда өсіңкілік қатарлар көрсеткіштерінің бір – бірімен
салыстыруға келмейді. Ал оның себептері мыналар: Аумақтың өзгеруі , әр
түрлі өлшем бірліктерінің қолданылуы , зерттелінетін зерзат көлемдерінің ,
мөлшерінің қамтылу дәрежелерінің әр түрлі болуы , есептеу әдістемелерін
қолданылуға өзгешіліктер және тағы басқа.
Аумақтың өзгеруіне байланысты өсіңкілік қатарлар көрсеткіштерін бір –
бірімен салыстыруға болмайды. Олардың салыстырмалы болуы үшін алдыңғы ,
яғни базалық уақыттағы қатарлар дәрежесі аумақтың өзгергеннен кейінгі жаңа
шекарасы бойынша қайта есептелініп , бір жүйеге келтірілуі тиіс. Мысалы ,
бір облыстан екінші облысқа аудан немесе елді мекен берілетін болса , онда
екі облыстың барлық статистикалық көрсеткіштері жаңа шекара бойынша қайта
есептелінеді.
Кейбір жағдайда біртектес өсіңкілік қатарлардың дәрежесі әр түрлі
өлшем бірліктермен берілуіне байланысты , олардың көрсеткіштерін бір –
бірімен салыстыруға келмейді. Мысалы , бір сиырдан орташа сауылған сүт
бірде литрмен , бірде киломен беріледі делік. Мұндай жағдайда барлық
уақыттағы қатарлар дәрежесін қайта есептиеу арқылы салыстыруға келетіндей
етіп , бір өлшем бірлігіне айналдырылады.

Өсіңкілік қатарларды негізгі көрсеткіштері бойынша есептеу тәсілдері

Әлеуметтік – экономикалық құбылыстардың өсіңкілігін зерттеу , талдау
барысында бірнеше статистикалық көрсеткіштер қолданылады. Олардың көпшілігі
нақты ( абсолютті ) немесе қатысты шамамен беріледі және осы көрстекіштер
арқылы белгілі бір уақыт аралығында болған жағдайларға қорытынды жасауға
толық мүмкіндік туады.
Статистикада өсіңкілік қатарлар көрсеткіштерін есептеуде мынадай
негізгі түрлері қолданылады: нақты ( абсолютті ) өсім , өсу қарқыны , өсім
қарқыны , ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.