Кен орнының қорлары
Мазмұны
Кіріспе
1. Геологиялық бөлім
1.1. Жалпы мағлұматтар
1.2. Кен орнының геологиялық сипаттамасы
1.3. Орталық алаңның барлау жұмыстары
1.4. Кен орнының гидрогеологиялық сипаты
1.5. Пайдаланудың кентехникалық шарттары
1.6. Кен орнының қорлары
1.7. Кондиция қорының есебі
2. Тау-кен бөлімі
2.1. Карьердің негізгі параметрлерін анықтау және карьер алаңдарын нұсқалау
2.2. Кенішті ашу
2.3. Техника экономикалық салыстыру варианттары
2.4. Қазу жүйесі жиынтық
2.5. Кен жыныстарын қазуға дайындау
2.6. Бұрғылау аттыру жұмыстарын өндірудегі қауіпсіздік ережесі
2.7. Қазу-тиеу жұмыстары
2.8. Қазу-тиеу жұмыстарын жүргізудің қауіпсіздік техникасы
2.9. Кен жұмыстарын тасымалдау
2.10.Карьер көлігі жұмыстарының қауіпсіздік техникасының талаптары
2.11.Үйінділеу жұмыстары
2.12.Үйінді жұмыстарын жүргізу процесінің қауіпсіздік техникасы
2.13.Ашық тау кен жұмыстарымен бұзылған жерлерді қалпына келтіру
3. Карьер аэрологиясы
3.1.Ауданның микроклиматы
3.1.2.Карьерді табиғи түрде желдету
3.2. Карьердің атмосферасының ластау көздері және шаңбасу әдістері
4. Еңбек қорғау бөлімі
4.1. Еңбек жағдайларының және өндірістегі қауіп-қатер мен ауруға себебі
зиянды факторларының сипаттамасы
4.2. Шаралар
4.2.1.Техникалық шаралар
5. Экономикалық бөлім
5.1. Рудниктегі жұмыс істеу тәртібі
5.2. Рудниктің құрылысына жұмсалатын қаржылар
5.3. Салықтар
6. Геодезиялық бөлім
6.1. Триангуляция
6.1.1.Рекогноцировка
6.1.5.Полигонометриясы
6.2. 3-ші және 4-ші кластағы нивелирлеу
6.6. Топографиялық түсіріс
6.6.1.Мензулалық түсіріс
7. Маркшейдерлік бөлім
7.1. Маркшейдерлік тірек және түсіріс жүйесі
7.2. Пландық құру негіздемелерін құру әдістемесі
7.3.Биіктік негздемесін жасау
7.4. Карьердегі маркшейдерлік түсірістер
7.5.Карьерлерді жобалау және салу
7.6.Ашық тау-кен жұмыстарының процесстері
8. Арнайы бөлім
8.1. Пайдалы қазындылардың жоғалымы мен құнарсыздануын анықтау
8.2. Ашық кеннің қазу және енгізу шараларының жоғалымы мен құнарсыздануы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Тау-кен өндіру өнеркәсібі үлкен капиталдық салымды қажет ететін, ең
көп еңбек сіңіретін салалардың бірі болып табылады.
Өндіріске жаңа технологияны және заманға сай құрал-жабдықтарды,
сонымен қатар автоматизацияның негізгі және қосымша процесін енгізу арқылы
кәсіпорынның еңбек өнімділігін арттырцға болады.
өнімділігі жоғары құрал-жабдықтарды қолдану, өнім өндірудің көлемін
арттырып, пайдалы қазындыларды жер қойнауынан тегіс алуға жағдай жасайды,
жұмысшылардың еңбек өнімділігін жоғарлатып, әр түрлі технологиялық
процестер кезінде жұмыс қауіпсіздігімен қамтамасыз етеді.
Негізгі өндірістік процестердің ашу әдісі, өңдеу жүйесі, енгізу
технологиясы болуы мүмкін варианттардың техника-экономикалық салыстыруы
негізінде жасалады, бұл еңбек өнімділігі мен товар өнімділігінің өзіндік
құнына әсер ететін фактоларды мұқият қарастыруға мүмкіндік жасайды.
1. Геологиялық бөлім
1.1. Жалпы мағлұматтар
Ақжал кен орны Қарағанды облысының Шет ауданында орналасқан. Кен
орнының солтүстік-шығыс бөлігінде Ақшатау кеніші орналасқан. Қарағанды,
Балқаш далалық жол желістері бар. Географиялық жағдайына келсек, кен орны
бірнеше бөлікке бөлінген кішігірім шоқы тәріздес ала тізбек. Қыраттар бір-
бірінен терең емес ойпаттармен бөлінген, шатқал секілді шоқылар сирек
кездеседі. Шоқының батыс бөлігінде қорғасын кен орны Ақсерен ІІІ
орналасқан. Осындан бұл шатқалға Ақжал – Ақсерен деген аты берілген. Шатқал
ендік бағытта 50 км-ге созылған, ені 10 км-ге дейін барады. Шатқалдың
жоғарғы белгісі шығыстан батысқа қарай бірте-бірте ұлғаяды.
Салыстырмалы шектен шығу 30-40 м шамасында тербеледі. Шығыстан шатқал
Чумек өзенінің алқабымен шектеледі. Чумек өзені үнемі ақпайд, тек көктемде
қар ерігене өте қысқа мерзімге оянады. Жәмші өзенінің оған қарағанда суы
мол. Жәмші өзенініңаллювиалды тасқын суы Ақжол кен орнын қамтамасыз ету
үшін қолданылады.
Территорияда климат континентальды, жазы ыстық, құрғақ, қысы қатаң және
ұзаққа созылады. Анағұрлым суық айлары желтоқсан, қаңтар, ыстық айлары
шілде, тамыз. Қаңтар айында ең жоғарғы температура -330С, жаз айында +310С.
Тоңазыған жердің тереңдігі 1,5 м-ге жетеді.
1.2. Кен орнының геологиялық сипаттамасы
Ақжал полиметалды кен орны Ақжал-Ақсоран түйісу зоналарының шығыс
бөлігінде орналасқан, фамен төменгі турненің корбанатты-терригендік
шөгінділерінің ендігі бойынша созылған, майдаланған жерлерімен қатар
орналасқан. Кентас даласын құрайтын жыныстар интрузия, гранит, порфиритті
диорит және диабазды порфириттерімен бөлінген. Негізгі руда түзетін
жыныстар аумақты әк шөгіндісі, ол балшықты әкпен қамтылған. Бұл жыныстар
Ақжал антикликалының негізгі бөлігін құрайды. Кен орны Ақжал антикликалының
майдаланған жерінің негізгі бөлігімен ұштатырылған, ендік созылымының
кентасты жерімен шамалас шоғырланған. Кентас жер өндіріс құрал-
жабдықтарымен, жер бетіндегі ұзындығы 4400 м-ге дейін бақыланған, ал
төменгі бөлігіне қарай 550 м тереңдікке дейін зерттелген. Кентастың
қалыңдығы 40-50м-ге дейін өзгереді, және қиылыстарда 60-70м-ге дейін
барады. Орташа есеппен алғанда 15-20м. Кен орнының кентасты жері шартты
түрде – Батыс, Орталық және Шығыс үш алаңдарға бөлінген. Орталық алаңның
кентасты жерінің созылым ұзындығы 3600м, ені 5м-ден 50м-ге дейін өзгеріп
отырады. Орталық және Батыс алаңдары 500м тереңдікке дейін зерттелген,
шығыс 150-200м-ге. Кентаты жердің ішкі құрылымы өзінің күрделі қиылысымен
және бірыңғай еместігімен ерекшелінеді.
Полиметалдық құрлымының өзі ұсақ өзек және өзекшелердің түрінен, мензуя,
бағана қабатталған кеннен тұрады. Кентас денесінің формасы мен жату
элементтері күрделі және тұрақсыз. Ұлғаю және төмендеуіне қарай олар
бағыттарын тез өзгертеді, шөгеді немесе мүлдем түсіп қалып кеңістік жасап
қайта бірігеді.
Кентасты жердің тура барлау қиынлысында кентастық баланс қиылыстарын
ашады. Жобада берілген руда денелері сол жердің өндірістік құрал-
жабдықтарының толық көрінісін береді. Кен орнының тік жері жоқ, жоғарғы
және төменгі горизонты қорғасын-мырыш кентастарымен күрделі болып келеді.
Орталық алаңда көбіне кентас қорғасын-мырышты, бірақ батыс алаңда
қорғасынның құрамы 10%, орталық бөліктен шығысқа қарай қорғасынның құрамы
1,0÷1,5% және одан да жоғары көрсеткішке дейін жетеді.
Кентасты жердің қарама-қайшы ендігінде жабдықтау өте айқын берілген,
анағұрлым кентастың бай қоры жердің ішкі жанында. Кентасты жердің орталық
алаңында негізінен көп таралған жолақты кентастар. Кентас қалыңдығынан
қорғасын-мырыштың құрамының белгілі тәуелділігі анықталған жоқ. Орталық
карьердің жобалау контурында аралас және сульфитті рудалар бөлінген.тотығу
зонасы нашар қаралған. Сульфитті рудалардың негізгі минералы галонитпен,
сфалерит болып табылады.
1.3. Орталық алаңның барлау жұмыстары.
Орталық алаңда барлау тік параллельді қиылыс тәсілімен орындалған. Алаңда
олардың саны 81, бірі-бірінен ара қашықтығы 20-70м жерде орналасқан.
Сызықтағы ұңғырлардың арасы 20-40м. Барлау торларының өңдеу жұмыстарының
ақы төлеу кепілдемесінің нұсқау беру ережелеріне өзгерістер енгізілгені
үшін барлау жұмыстарының біркелкі емес жүйелері қалыптасты. Кен орны 1948
жылдан бастап түбегейлі барланды. Барлау тау-кен өңдеулері аралас кентастар
аймағынан шыққан жоқ. Барлау алаңында ұңғырлардың ең үлкентереңдігі шамамен
550м. Түбегейлі барлаудың объектісі рудалы зона болды.
Өңдеу бойынша олардың ішінен балансты және алдын-ала балансталған
кентасты интервалдар бөлініп шықты. Тура барлау қабатында мұндай кентасты
интервалдың 20-25-і бөлінді, сондықтан олар өз бетімен кентасты денелерге
оңай үйлестіріліп отырады. Барлау жүйеліріндегі өңдеулер тығыздығының қорға
тигізетін әсері кен орнындағы қорда 16 блогін салыстыру арқылы тексерілген.
Бұл блоктардың профильдер арасындағы ара қашықтығын салыстырғанда 40-80м
болды. Блоктардың жиынтық қорларын салыстыру профиль жүйесінің анағұрлым
сиректігі кентас қорының 2,5%, қорғасынның 8,5%, мырыштың 8,6% өсетінін
көрсетті. Бірақ жеке блоктарда кентас пен металл қоры 98%-ке жетеді. Бұл
өндірісті жабдықты бөлудің жеке қабаттағы кентас денелерінің бөліну
схемаларының күрделі өзгешелігін айқындай түседі. Кен орны күрделілігі
жағынан үшінші топқа жатады. Пайдалы қазындылардың юаланстық қорлары
белгіленген тәртіп бойынша ара қатысы 4:1 секілді С1-С2 категориясы бойынша
болу керек. Орталық карьерде барлық баланстық қорлар В және С категориясы
бойынша барланған. Қордың 3,5%-і ғана С2 категориясы бойынша барланған, бұл
көрсеткіш жобалау объектісінің жоғарғы дәрежеде барланғанын айқындайды.
1.4. Кен орнының гидрогеологиялық сипаты
Жоғарыда айтылған аудандағы жер асты суларының негізгі қоректену қайнар
көзі атмосфералық қалдық болып табылады. Олардың мөлшері өте аз, жылына
143,9-164,7мм және динамикалық қорлардың деформациялану мүмкіндігін жояды.
Кен орнындағы жыныстарға жиналатын судың негізгі бөлігі статикалық қорларға
тарайды. Кен орнының маңайында карьерге келетін жер асты суын толықтырып
отыратын гидрографиялық жүйе жоқ. Көктемдегі қар еру кезінде жер асты
суытоласып отырады. әк балшықтарында карстың белгілері бар, бұны жер
бетінен 4-5 тереңдікте табылған амағы 1м-ден асатын карс қуыстарын дәлелдеп
отыр. Карс қуыстары көбіне қызыл саз балшықпен толтырылған, 50м төменде
көбіне жер асты суын жинайтын сызат жарықшалары бар. Кен орнының жынытары
жарықшақты болып келеді. Жарықшақтар әр түрлі, көбіне ашық және жақсы
сақталған болады. Жыныстардың жарықшақтығын бақылағанда, олардың 100м
тереңдікке жайылатынын, одан төмен болса кілт жойылатыны. Соған байланысты
оның су өткізгіштігінің азаятынын көрсетеді. Бұлардың үлкен тереңдікте
болатын және сол аймақта айналымға түсетін суларға еш қатысы жоқ. Жер асты
сулары жер бетінен 14-17м жерлерде барлық барлау ұңғыларында кездеседі.
Негізгі сумен таласатын кез көктем мезгілі.
1.5. Пайдаланудың кентехникалық шарттары
Тау жыныстар аумағы әк балшықтармен скарндалған диорит және диабаз
порфириттермен берілген. Кентастар мен жыныстардың қаттылық коэффициенті
Протодъяконов шкаласы бойында 6-дан 20-ға дейінгі шамада тербеледі. Ең
жоғарғы қаттылық коэффициенті скарндалған әк балшықтарында және
порфириттерде 15-20.
Балансты сульфитті кентастың көлемдік салмағы 3,0тм3, есептелмес
кетастікі 2,7тм3.кентастың ылғалдылығы орта есеппен алғанда 0,87%, қопсу
коэффициенті -1,5. кентастың кремнезем мөлшері -2,3%, карьерге ағып
келетін бір жылдағы су мөлщері -400м3сағ.
1.6. Кен орнының қорлары
1964-1971 жылдары ПГО″Центрказгеологиясы″ кен орнын түбегейлі барлауды
жалғастырды. 1981-1987 жылдары Ақшатау ГРП кен орнына барлау жүргізілді.
өндіріс балансындағы қодың өсуі соған сәйкес қойылып белгіленді.
1.7. Кондиция қорының есебі
1. Есептеу блогы бойынша қорғасынның ең аз өндірістік мөлшері; сульфитті
кентаста -1,7%, аралас кентаста -1,8%.
2. Қорғасынға аударылатын коэффициент -1,0; мырыш -0,44; күміс -12,5.
3. Аралас кентастар құрамында -2%, тотыққан мырышы бар кентастар жатады.
Аралас кентастағы мырышты есепке алу керек.
4. сульфитті кентастардағы баланстық қорларды белгілеу үшін сынамадағы
пайдалы компоненттердің мөлшері -0,7%, нел жалпы саны Рb и Чn -1,0%,
мырыш -2,0%, аралас кентаста қорғасын -0,9%.
5. баланстық қорларды белгілеу үшін сынамадағы пайдалы компоненттердің
мөлшері:
а) сульфитті кентастарда Рb -0,4%;
б) Аралас кентастарда мөлшері Рb -0,5%-тен артық емес.
6. Қорлар есебіне кіретін кентас денелерінің ең аз шамадағы қаттылығы:
а) өңдеудің ашық әдісі үисін -3м;
б) жер асты өңдеу әдісі үисін -1м.
2. Тау-кен бөлімі
2.1. Карьердің негізгі параметрлерін анықтау және
карьер алаңдарын нұсқалау
Карьер параметрлерін анықтаудың маңызы зор, өйткені пайдалы қазындылардың
өндірістік қорының көлемі және карьердің өндіру мерзімі мен пайдалы
қазындылардың өнімділігін анықтау соларға байланысты болады.
Ақжол карьерінің негізгі параметрі ретінде еліміздегі жұмыс істеп жатқан
ашық кен орындарының параметрлеріне сәйкес төмендегі шамалар алынады:
Ақжол карьерінің тереңдігі Нk=300м
Кемер беткей бұрышы ά=600
Кентас қалыңдығы М=50м
Кентас созылым ұзындығы Lc=3400м
Кемер иіктігі hk=10м
Пайдалы қазындылардың тығыздығы γ=3mм3
Карьер ернеуінің беткей бұрышы мына формула арқылы анықталады:
, градус (1)
мұндағы, ∑βс, ∑βк- кемерлердің сақтандыру бермаларымен көлік бермаларының
табандарының ені, м.
βк=400
Шектік аршу коэффициенті мына формула арқылы анықталад:
, м3м3
(2)
мұндағы Сn- осы кендегі пайдалы қазындыны жер асты әдісімен қазу құны,
тг м3 ; Со- тек қндіру жұмыстарына жұмсалатын қаражат, тг м3; Са- аршыма
жұмыстарына жұмсалатын қаражат, тг м3 ;
, м3м3
Карьер алаңының жер бетіндегі сызықтық мөлшері геометриялық жолмен
анықталады.
а) Карьердің жер бетіндегі ұзындығы мына формула арқылы анықталады.
Ln=LT+2*Hk *ctgά,
(3)
Мұндағы, LT – карьер түбінің ұзындығы, м
Ln =3400+2*300*ctg400=4225м
б) Карьер жер бетіндегі ені мына формула арқылы анықталады
Bn=Bg+Hk(ctgβж + ctgβT),м
(4)
Мұндағы, Bg – карьер түбінің ені, м;
βж, βT – карьер жағдайының қиябет бұрыштары сілемні төнбе бүйір, жату
бүйір жағындағы, град βк=βT=βж, себебі тау жыныстарының физика–механикалық
қасиеттері бірдей.
βn=50+300(ctg400+ ctg400)=961 м
Карьердегі тау –кен қазындылар көлемі мына формула арқылы анықталады.
Vт.к.қ= (Bg*Lc+ + Ln*Bn)*Hk, м3
(5)
Vт.к.қ=(50*3400+4225*961)*300=430,5 00млн, м3
Карьер контурындағы пайдалы қазындылар көлемі мына формула арқылы
анықталады:
Vк.п.қ.=Μ(Hk-hш)*LC, м3
(6)
Мұндағы, hш – шөгінді жыныстардың қалыңдығы, м.
Vк.п.қ.=50(300-20) *3400=47,600 млн, м3
Аршыма тау жынытарының көлемі мына формула арқылы анықталады:
Vа=Vт.к.қ- Vк.п.қ, м3
(7)
Vа=430,500-47,600=382,900 млн, м3
Орташа аршу коэффициент мына формула арқылы анықталады:
, м3м3
(8)
м3м3
КорКш, осы жобаланып отырған кен орнын ашық әдіспен қазу тиімді.
Бір жылдағы жұмысшылардың жұмыс күні мына формула арқылы анықталады:
N=N’-B-n, күн,
(9)
Мұндағы, N’– бір жылдағы күннің саны, күн;
В – бір жылдағы жұмысшылардың демалыс саны, күн;
n – бір жылдағы мерекелер саны, күн.
N=365-52-8=305 күн.
Бір тәуліктегі жұмыс ауысымдылығы n=3 ауысым.
Ауысым ұзақтығы Т=8 сағат.
Карьердегі пайдалы қазындылар өндірудегі жылдық өнімділігі мына формула
арқылы анықталады:
, м3жыл
(10)
мұндағы, һі – тау–кен жұмыстарының төмендеу жылдамдығы, м; Sі-bі
периодындағы жұмыс аймағының шекарасындағы пайдалы қазындылар ауданы, м3; ч
– пайдалы қазындылар жоғылымы, р – пайдалы қазындылардың құнарсыздығы.
Sі=M*Lс, м3
(11)
Sі=50*3400=170000 м2
А=8*170000()*3=4,100 млн, м3жыл.
Карьердегі тау жыныстардың аршу өнімділігі мына формула арқылы
анықталады:
, м3жыл
(12)
, м3жыл
Карьердегі тау–кен қазындыларын өндірудегі жылдық өнімділігі мына формула
арқылы анықталады:
, м3жыл
(13)
, м3жыл
Карьердің тәуліктік өнімділігі мына формула арқылы анықталады:
Аршуда , м3тәу.
(14)
, м3тәу.
Кенде , м3тәу
(15)
, м3тәу.
Карьердің ауысымдылық өнімділігі мына формула арқылы анықталады:
Аршу (16)
, м3ауыс
Кенде , м3ауыс.
(17)
Карьердің қызмет ету мерзімі мына формула арқылы анықталады:
, жыл (18)
мұндағы, tқ – карьер құрылысының мерзімі, жыл. tө – карьердің ашу
мерзімі, жыл.
жыл
2.2. Кенішті ашу
Кен қазудың ашық тәсілін қолданғанда, кенішті не болмаса оның карьер
алаңында жатқан бөлігін ашудағы басты мақсат кен–жарды және осы жерден
қазылған пайдалы қазынды төгілетін сондай–ақ аршудан алынған тау жыныстар
үйілетін жермен жалғастыру. Ашық кен қазуда кен сілеміне жету үшін арнаулы
кен қазбалары, оржолдар жүргізіледі. Пайдалы қазындылардың карьер алаңынан
тысқары және ішінде орналасуына байланысты ашу оржолдары ішкі және сыртқы
болып бөлінеді.
2.3. Техника экономикалық салыстыру варианттары
І вариант. Ішкі оржолдар арқылы ашу
П=С+К*Е, тенге
(19)
мұндағы, С–тасымалдауға кеткен шығын, тг;
К– оржолдар құрылысына кеткен шығын, тг;
Е– экономиканы тиімділетудегі мөлшелеме коэффициент.
С=[Vарш(l+l1)+Vк(l+l2)*q,тг
(20)
мұндағы, l – жер бетімен карьер центрінің ара қашықтығы, м; l1 – шығатын
оржолдар мен үйінділер ара қашықтығы, м; l2 t – шығатын оржолдар мен байыту
фабрикаларының ара қашықтығы, м.
С=382,900(3+4)+47,600(3+6) *0,05=155435000 тг7
К=Vор*Cа, тг.
(21)
Мұндағы, Vор ―ішкі оржолдар көлемі, м3;
Cа ― аршу құны, тг.
, м3 (22)
мұндағы, Нк.ор ― оржолдар ені, м; Вк.ор ― оржолдар ұзындағы, м; і ―
созылым еңкіштігі.
Hk.op=Ra+0,58b+0,5a+C, м
(23)
Мұндағы, Ra ― автосамосвалдардың радиусы, м;
а, в ― автосамосвалдардың ені мен ұзындығы, м;
С ― оржолдардың жағдайымен автосамосвал арақашықтығы.
Нк.ор=8,5+0,5*10,9+0,5*3,42+2=18м;
Вк.ор= Нк.ор*2*hк*сtgά, м
(24)
Вк.ор=18*2*10*сtg600=261м;
м3
К=108380,89*2,8=303466,50 тг:
П=155435000-303466,50*0,1=15млн тг.
ІІ вариант. Сыртқы оржолдар арқылы ашу. (Бұл кезде l1 арақашықтығы азаяды)
С=[Vарш(l+l1)+Vк(l+l2)*q,тг
(25)
С=382,900(3+3)+47600(3+6)*0,005=136 290000 тг7
K=Vop.с*Ca, тг.
Мұндағы, Vop.с―сыртқы оржолдың көлемі, м3;
К=32880122*2,8=92064343 тг;
П=136290000+92064343*0,1=22млн тг.
Техника экономикалық салыстыруда І-ші вариант арқылы ашуға кеткен шығын
ІІ-ші вариантпен салыстырғанда аз, сондықтан кен орны ішкі оржолдар арқылы
ашылады.
Тілік оржолдардың көлденең қимасының ауданы мына формула арқылы
анықталады:
Sт.op=hk(Hk.op+hk*ctgά), м2
(26) Sт.op=10(18+10*ctg600)=255 м2
Трассаның теориялық ұзындығы мына формула арқылы анықталады:
(27)
мұндағы, Нб, Нс ― трассаның соңғы және бастапқы белгілері, м;
іТ ― трассаның көтерме шамасы, %.
Трассаның нақты ұзындығы мына формула арқылы анықталады:
LT.H.=LT.T.*Ry, м.
(28)
Мұндағы, Ry ― трассаның ұзару коэффициенті
LT.H.=3750*1,2=4500м
Тілік оржолдардың көлемі мына формула арқылы анықталады:
Vm.op.=ST.op.*LT.H., м3
(29)
Vm.op.=255*4500=1147500 м3
2.4. Қазу жүйесі жиынтық механизациясының
құрылымы
Кен орнын ашық қазу жүйесінде тау кен қазындыларын қазуға дайындау, аршу,
өңдеу жұмыстары орындалады. Қазу жүйесі карьер жағдайына байланысты
алынады. Алынған қазу жүйесі қауіпсіздікті экономикаканы және қоршаған
ортаны сақтай отырып, пайдалы қазындының сапалы қорын көп мөлшерде алуға
міндетті. Ал, карьердегі тау кен жиынтықтары, яғни көліктер, ұсатқыш
жабдықтар және көмекші жабдықтар кенжардағы тау кен қазындыларын алуға және
үйіндіге тасымалдауға, пайдалы қазындыны складқа немесе тұтынушыға
жеткізуді қамтамасыз етеді. Бұлар карьердің жиынтық механизациясының
құрылымын құрады. Кен орнын қазу жүйесі мен жиынтық механизациясының
құрылымы өзара байланысты болады.
Ақжол кен орнының геологиялық жағдайымен, кеннің жату жағдайын есептей
келе үлкен тереңдіктегі тақта тәріздес формадағы сілемге академик
В.В.Джевскийдің классификациясы бойынша кеннің созылым бойымен бір жағдаулы
бір бағыттағы қазу жүйесі қабылданды.
Аршу өңдіру кемерлерінің биіктігі академик Н.В.Мельниковтың формуласы
бойынша анықталады:
(30)
мұндағы, а ― қопарылған тау жыныстарының ені, м; Кқ ― қопсу коэффициенті,
n’ – 1-ші қатардағы ұңғылардың ең аз кедергісі (ч’=0,55÷0,7); ч” –
қатардағы ұңғылардың ара қашықтығына байланысты ең аз кедергі
(ч”=0,75÷0,85).
a=0,8(Rk+RT), м
(31)
мұндағы, Rk, RT ―эксковатордың төгу және қосу радиусы, м.
а=0,8(11,2+13,6)=19,8 м
м
Жұмыс алаңының ені мына формула арқылы анықталады:
Ш=А+С2+С1+Е+Пэ+вп, м
(32)
Мұндағы, А ― енбе ені, м; С2 ― кемерлердің төменгі жиегі мен транспорт
осінің ара қашықтығы, м; С1 ― электр қондырғыларының ара қашықтығы, м; Е ―
транспорт жолдарының остерінің ара қашықтығы, м.
Енбе ені мына формула арқылы анықталады:
А=1,5*Rk, м.
(33)
A=1,5*11,2=17,8
Ш=17,8+4,5+3,0+5,5+6+4=40,8м
Эксковаторлық блоктың ені мына формула арқылы анықталады:
(34)
мұндағы, Пэ.ауыс. ― эксковатордың ауысымдылық өнімділігі
Кемердегі эксковаторлық блоктың саны мына формула арқылы анықталады:
(35)
2.5. Кен жыныстарын қазуға дайындау
Тау кен жыныстарын қазуға дайындау тау жыныстарының қоспаларын қазу және
үйінділеу процестері үшін, техникалық мүмкіндіті және қолайлы жағдайды
жасау мақсатымен жүргізіледі. Тау жыныстарының түріне және жағдайына
байланысты оларды қазуға дайындау мынадай әдістермен жүргізілуі мүмкін:
құрғату, тоңазудан қорғап қалу, тоңазыған тау жыныстарын жібіту,
гидравликалық әлсірету немесе нығайту, механикалық немесе жарылыспен
қопсоту.
Ақжал кен орнындағы тау жыныстардың физика―механикалық қасиетіне
байланысты кен жыныстарын қазуға дайындауға жарылыс әдісі қолданылады.
Мұнда қазбадағы ұңғыларды бұрғылау үшін СБШ-250 МН-32 станогы қолданылады.
Ұңғырлардың диаметрі 243мм, бұрғылаудың техникалық жылдамдығы V=6кмсағ,
тау жыныстардың бұрғылау көрсеткіші 12.
Кемер табаны бойындағы кедергі мына формула арқылы анықталады:
W=35*d, м
(36)
Мұндағы, d ― ұңғылар диаметрі, м.
W=35*0,243=9м
W ―ны кемерді қауіпсіздік бұрғылау шартымен тексереміз.
Wб=hk*сtgά+С, м
(37)
Wб=10*ctg60+3=9м
Ұңғылар тік бұрғыланады.
Қатардағы ұңғылардың ара қашықтығы мына формула арқылы анықталады:
a=m*W, м
(38)
мұндағы, m – ұңғылардың жақындалу коэффициенті: а=0,75*9=7м.
Ұңғылар қатарларының өзара ара қашықтығы мына формула арқылы анықталады:
в=7м.
Бұрғыланатын блоктың ені мына формула арқылы анықталады:
Шб.б.=W+(n-1)*в, м
(39)
мұндағы, n – ұңғылар қатарының саны
Шб.б.=9+(3-1)*7=23м
Шарт бойынша бұрғыланатын блоктың көлемі мына формула арқылы анықталады:
Vб.б.=15*Qэ.тәу.,м3
(40)
мұндағы, Qэ.тәу – эксковатордың тәуліктік өнімділігі, м3
Vб.б.=15*5592,7=83890,5 м3
Бұрғыланатын блоктың ұзындығы мына формула арқылы анықталады:
,м
(41)
Ұңғылар саны мына формула арқылы анықталады:
қатардағы
(42)
блоктағы ∑nұ= nұ*nқ;
(43)
∑nұ=14*3=42;
ұңғылар ұзындығы мына формула арқылы анықталады:
,м
(44)
мұндағы, lac.б. – асыра бұрғылау;
lac.б =10*dy, м
(45)
lac.б =10*0,243=2м
м
Оқтамалардың ұзындығы мына формула арқылы анықталады:
lоқ=Lұ-lТ, м
(46)
мұндағы, lТ – оқтаманың тығындық ұзындығы, м.
lТ=µ*W, м
(47)
мұндағы, µ–тығындық коэффициенті (0,4-0,7).
lТ=0,4*9=3м
lТ=12-3=9м
Оқтамалар массасы мына формула арқылы анықталады: бірінші қатардағы
ұңғылар үшін,
Qоқ=q*W*hк*a, кг
(48)
мұндағы, q – жарылғыш заттардың меншікті шығыны
Qоқ=0,90*6*10*7=378 кг
Келесі қатардағы ұңғылар үшін
Qok=q*b*hk*a,кг
Qok=0,90*7*10*7=378кг
Бұрғылау станогының ауысымдылық өнімділігі мына формула арқылы
анықталады:
(50)
мұндағы, Та – ауысым ұзақтылығы, сағ; Тн және Тқ 1м ұңғыны бұрғылауға
кететін негізгі және қосалқы операцияларда орындаудың сәйкес ұзақтылығы,
сағ; К – ауысым мерзімін пайдалану коэффициценті.
(51)
мұндағы, Тд.а, Тү, Тж.Т – дайындау-ақырғы операциялардың регламенттік
үзілістердің және жоспарсыз тоқтап қалудың сәйкес ұзақтылығы. (Тд.а– Тү)=1
сағ. Негізгі операциялардың ұзақтығы.
, сағ. (52)
сағ.
Бұрғылау станогінің жылдық өнімділігі мына формула арқылы анықталады:
Пб.ж=Пб.а.*Па*N, м
(53)
мұндағы, N – бір жыл ішіндегі станоктардың жұмыс кндер саны (289-290)
Пб.ж=25*3*280=21000 м
Бұрғылау станоктарының жұмыс жасайтын саны мына формула арқылы
анықталады:
(54)
мұндағы, qm.ж – ұңғының 1м –нен шығатын қосарылған тау жыныстар қоспасы
,м3 (55)
Ұңғылады зарядтау үшін әр түрлі құрылымды зарядтау машиналары
қолданылады. Тау жыныстардың жақсы ұсақталуына атылғыш затқа бөлінген
шығын дұрыс алынуы керек. Яғни, 1м3 та жыныстың ұсақталуына кеткен атылғыш
заттағы зарядтардың массасы дұрыс болу керек. Карьерде КРАЗ-222 шассиіне
құрастырылған жалпы ыдысы 7м3 екі булкерлі СУЗН-2А әмбебеап қысым зарядтау
машинасы қолданылады. Ол ұңғыларды гранулалық қолданылады. Ол ұңғылардың
гранулалық тротилмен, зерно –гранулитпен зарядтайды.
2.6. Бұрғылау аттыру жұмыстарын өндірудегі
қауіпсіздік ережесі
Бұрғылау аттыру жұмыстарындағы техника қауіпсіздігі:
– блоктары бұрғылау үшін, ұңғы торларын бөлу бұрғылау аттыру
жұмыстарының жобалау паспортының негізінде және сәйкес жүргізілуі
керек;
– бұрғылау станогі жоспарланған алаңға орналастырылып, станоктың
тұтқасы кемердің төменгі жағынан 3м қашықтықта болу керек;
– бірінші қатардағы ұңғыларды бұрғылау кезінде механизм өздігінен іске
қосылған кезде станоктың қопару бағыты кемердің төменгі жағында болу
керек.
2.7. Қазу-тиеу жұмыстары
Карьердегі тау–кен қазындыларын қазып көлік жабдықтарына тиеу немесе
қазып машинаның құрамымен тасымалдап, үйіндіге төгу процестерін
механикаландыру үшін, әр–түрлі технологиялық және эксплуатациялық сапасы
бар карьерлік және әмбебап машиналары қолданылады. Оларды қолдану нақтылы
тау–кен техникалық және табиғи жағдайларымен анықталады. Ақжал карьерінде
ауа–райы мен тау–кен техникалық жағдайына байланысты қазу–тиеу жұмыстарына
механикалы күректі ЭКГ–8И эксковаторы қолданылады.
Эксковатордың теориялық өнімділігі мына формула арқылы анықталады:
Пэ.теор.=60*Е*пк, м3
(57)
Мұндағы, Е – эксковатордың сиымдылығы, nk – тиеу кезіндегі шөміштің
саны
(58)
Мұндағы, Тц.т – жүк тиеуіштің жұмыс циклінің ұзақтылығы
Пэ.теор.=60*6*2=720м3сағ.
Эксковатодың техникалық өнімділігі мына формула арқылы анықталады:
Пэ.тех.=60*Е*nk*Rэ*һ, м3
(59)
Мұндағы, Rэ – эксковациялау коэффициенті
(60)
Мұндағы, Rn – шөміштің толтыру коэффициенті,
Rр.н. – қопсу коэффициенті,
Rк – кенжар коэффициенті
Пэ.тех.=60*6*2*0,68*0,9=416,16м3са ғ.
Эксковатордың ауысымдылық өнімділігі мына формула арқылы анықталады:
Пэ.ауыс=Пэ.тех*Тауыс*Rқ.к, м3
(61)
Мұндағы, Rқ.к – эксковатордың қолдану коэффициенті
Пэ.ауыс=416,16*8*0,6=1997,5м3
Эксковатордың тәуліктік өнімділігі мына формула арқылы анықталады:
Пэ.тәу=Пэ.ауыс*nауыс, м3
(62)
Пэ.тәу=1997,5*3=5992,5
Жылдық өнімділігі мына формула арқылы анықталады:
Пэ.ж=Пэ.ауыс*Ng*nауыс, м3
(63)
Мұндағы, Ng – бір жылдағы эксковатордың жұмыс күні
Пэ.ж=1997,5*240*3=1438200 м3
Жұмыс жасап жатқан эксковаторлар саны мына формула арқылы анықталады:
(64)
Nu*n=8экс
2.8. Қазу-тиеу жұмыстарын жүргізудің қ
ауіпсіздік техникасы
Эксковатор горизонталь жолдарда жүргенде немесе көтерілгенде оның жетекті
осі арт жағында болуы керек және төменге түсерде алдында. Осы кезде шөміш
босатылып, жерден 6м –ден аспай тұрғаны жөн. Ал, эксковатордың жебесі
болса, ол жүру бағытында орналасуы керек.
Автомобиль көліктеріне эксковатормен тау жыныстарын тиген кезде машинист
төмендегі сигналдарды білу керек.
"Тоқта" – бір қысқа; көлік құралын тиеуге рұқсат ететін сигнал –екі
қысқа; тиеудің біткенін және көлік құралының кетуіне рұқсат –бір қысқа.
Осы сигналдар эксковаторда ілініп, онымен лаколотив машинисттері мен
авторсамосвалдар жүргізушілері таныстырылуы керек.
2.9. Кен жұмыстарын тасымалдау
Ашық кен алаңындағы кен жыныстарын тасымалдауға карьер көліктері
қолданылады. Карьер көлігі аршыма тау жыныстарын және пайдалы қазындыларды
кенжардан төгілетін жерге дейін тасымалдауға арналған. Ол технологиялық
процесті жалғастырып тұратын бөлім болып есептеледі. Карьер көлігінің
ырғақты жұмыс жасауынан кен орнын тиімді игеруге байланысты болады. Ашық
тау –кен жұмыстарында жүк тасымалдайтын белгілі техникалық құралдар мен
түрлердің барлығы қолданылады.
Карьердегі автосамосвалдардың саны мына формула арқылы анықталады:
(65)
Мұндағы, tж –автосамосвалдардың жүру уақыты
(66)
Мұндағы, l1, l2, l3 – жүру жағдайы бірдей жол алаңдары, км;
V1, V2, V3 – осы алаңдардағы автосамосвалдардың жүру
жылдамдығы кмсағ.
1-горизонттағы
2-горизонттағы
tm.ү – автосамосвалдың төгу уақыты, мин;
tм – автосамосвалдың тиеуге маневр жолау уақытты, мин;
tт – автосамосвалдың тиеу уақыты
(67)
Мұндағы, qa – автосамосвалдың жүк көтерімдігі,
Кn – эксковатордың шөмішінің толуын ескертетін коэффициент,
Е – шөміш сиымдылығы, м;
Кш – автосамосвалдың толтыра тиеуді ескертетін коэффициент;
tц – рейс ұзақтылығы.
Карьердегі барлық эксковатордың қамтамасыз етіп, жұмыс жасайтын
автосамосвалдың саны мына формула арқылы анықталады:
Nж.а= (68)
Nж.а=10+10+11+11=42 автос.
Автосамосвалдың инвентарлық саны мына формула арқылы анықталады:
(69)
Мұндағы, τ=0,7÷0,8 – парктің техникалық даярлық коэффициенті
Автосамосвалдың ауысымдылық эксплуатациялық өнімділігі мына формула
арқылы анықталады:
(70)
Мұндағы, Кж – автосамосвалдың жүк көтергіштігін пайдалану коэффициценті;
Тр – рейс ұзақтылығы, сағ;
Кп.а=0,7÷0,8 автосамосвалды уақыт мезгілде пайдалану
коэффициенті.
2.10.Карьер көлігі жұмыстарының қауіпсіздік
техникасының талаптары
Автокөліктердегі қауіпсіздік ережелерінің негізгі талаптары:
Жол белгілері түзу жағдайда ұсталуы керек. Осылар жүргізушінің жол
жағдайымен алдын ала таныс болуын қамтамасыз етеді және жүрудің
қауіпсіздігін арттырады.
Жолға тек қана ақаусыз автосамосвалдар шығарылуы тиіс. Сондықтан барлық
көлік құралдары тұрақтан шығар алдында маман механиктердің тексеруінен өтуі
керек.
Автосамосвал шамағын көтеріп тиелетін жерге дейінгі қашықтық 30м-ден
артық болса, артқа жүруге және кабинада бөтен адамдарды тасуға рұқсат
етілмейді.
Карьердің күрделі жағдайында жұмыс істеуге құралдарын жүргізуге тек қана
жақсы дайындалған, оқып тиісті білім алған жүргізушілер және өндірістік
тәртіпті сақтайтын адамдар жіберіледі.
2.11.Үйінділеу жұмыстары
Пайдалы қазындаларды ашық әдіспен өндіру аршыма тау жыныстарының көлемін
қазып және тасымалдаумен байланысты. Аршыма тау жыныстары тасымалданып,
арнайы бөлінген жерлерге орналастырылады. Аршыма тау жыныстарын үю
нәтижесінде пайда болған жасанды үйме үйінді деп аталады, ал аршыма тау
жыныстарын үйіндіге қабылдау және орналастыруға байланысты өндірістік
операциялар жиынтығы үйінді жұмыстарын құрайды. Үйінділеу аршыма
жұмыстарының технологиялық тізбегінің ең соңғы кезеңі болып келеді.
Үйінділеу жұмыстарының айқын және сәтті ұйымдастырылуына тау –кен көлік
құралдарының, сонымен қатар карьердың де техникалық –экономикалық жұмыс
көсеткіштері айтарлықтай байланысты болады.
Ақжал карьерінде тау жыныстары автосамосвалдармен тасымалданып, үйінділеу
қуатты ДЗ-118 , бульдозерлері қолданылады.
Үйінді орналасқан жер мына төмендегі талаптарға сай болуы керек:
Тау жыныстарын тасымалдау қашықтығы аз болуы үшін үйінді орны карьерге
мүмкіндігінше жақын болғаны дұрыс тұрақты үйінділер орналасқан жердің
қойнауында пайдалы қазындылар болмауы тиіс. Жер бедері алғашқы үймелеу
көлемі ең аз болып, үйінді жоспарлы дамуына мүмкіндік беруі тиісті Ақжал
карьерінде аршыма тау жыныстары сыртқа бөлінеді.
Үйінділеу алаңының ауданы мына формула арқылы анықталады:
,м2 (71)
Мұндағы, Но – үйінді биіктігі, м;
Rp.o – үйіндідегі жыныстардың қопсытудағы қалдық коэффициенті
(1,1÷1,2),
Ro – үйіп тастау коэффициенті (0,4÷0,7).
м2
Түсіру орнының ұзындығы мына формула арқылы анықталады:
Lт.ұ=Na*ln, м
(72)
Мұндағы, Na – бір мезгілде төгілетін автосамосвалдар саны,
ln – автосамосвалдардың төгу және маневр жасауына қажетті алқаптың ені
(18÷20).
(73)
Мұндағы, Nч – бір сағатта үйіндіге төгілетін автосамосвалдар саны;
tp.м – автосамосвалдың төгу және маневрлеу ұзақтылығы.
(74)
Мұндағы, Пк.с – карьердегі аршудағы сағаттық өнімділігі;
Rm –карьердегі тең емес жұмыстар коэффициенті
3сағ (75)
Мұндағы, Аа.а – аршудағы ауысымдылық өнімділігі, м3ау.
Va=27*1,1*3=9,9
Lт.ұ=6*20=120м
Үйінділеу орнының ұзындығы мына формула арқылы анықталады:
Lү.о=3* Lт.ұ (76)
Lү.о=3* 120=360м
Бульдозерлік жұмыстардың ауысымдық көлемі мына формула арқылы анықталады:
Vб=Пк.с*Тауыс* hү,м3 (77)
Мұндағы, һү – үйіндідегі тау жыныстарды үйіп тастау коэффициенті
(0,5÷0,7).
Vб=1502*8*0,6=7260 м3
Бульдозердің ауысымдылық өнімділігі мына формула арқылы анықталады:
Пб= Vб:пауыс, м3 (78)
Пб=7260:3=2460 м3
Бульдозерлердің жұмыс паркі мына формула арқылы анықталады:
(79)
Үйіндідегі бульдозерлердің инвенторлық саны мына формула арқылы
анықталады:
Nu.y=Nб.ж.*Ки.п (80)
Мұндағы, Ки.ү – инвенторлық парк коэффициенті
Nu.y=3*1,4=4
2.12.Үйінді жұмыстарын жүргізу процесінің
қауіпсіздік техникасы
Үйінді жұмыстарын қауіпсіз жүргізу үйінді қабаттары беткейінің
орнықтылығына байланысты болады. Сондықтан, беткейдің қажетті тұрақтылығын
қамтамасыз ететін үйінді қабатының биіктігі әрбір карьерге, аршыма тау
жыныстарының әр түрлігіне және үйінді жұмыстарының механикаландыру әдісіне
қарай анықталуы тиіс. Үйінді қабатының жобадағы биіктігін дәлелсіз
негіздеулермен үлкейтуге болмайды. Үйінді орнықтылығына тау жыныстарын үю
тәрібі елеулі әсер етеді. Үйінді табанына орнықты және жеңіл құрғатылған
тау жыныстарын төккен жөн.
2.13.Ашық тау кен жұмыстарымен бұзылған
жерлерді қалпына келтіру
Кенді ашық әдіспен игергенде басты кемшіліктерінің біріне жер бетінің
едәуір көлемде бұзылуы жатады. Сондықтан бұзылған жерлерді рекультивациялау
және оны халық шаруашылығында пайдалану мәселелері жер ресурстарын қорғау
проблемасымен тығыз байланысты. Пайдалы қазындылар кен орындарын ашық
әдіспен игерер алдында топырақтың құнарлы қабаты карьердің бүкіл алаңынан,
үйінді жиналатын алаңдардан, қалдық қоймасы жерінен, өндірістік және үй
тұрмыстық құрылыстар мен көлік коммуникациялары орналасқан бүкіл
территориядан жиналып алынуға тиісті. Топырақтың құнарлы қабатын жинап
алуға дейін жер бетін дайындау жұмыстары алдын ала даярлықсыз, механикалық
жарылыс және құрама әдістермен жүргізіледі.
Құнарлы топырақты бульдозермен екі жақты үймелеу арқылы жинағанда
тілменің ұзындығы топырақтың құнарлы қабатының қалыңдығына және тиеуіш
эксковатордың жұмыс параметріне байланысты болады.
(81)
Мұндағы, һmin – үйменің ең аз биіктігі, м;
m – топырақтың құнарлы қабатының қалыңдығы,м;
ά – бульдозердің құнарлы топырақпен жылжығандағы барынша көп
еңкіштігі, град;
Кқ –қопсу коэффициенті
Карьер алаңында жатқан құнарлы топырақтың көлемі мына формула арқылы
анықталады:
Vk=Sk*hk, м3 (82)
Мұндағы, Sk – карьер алаңының ауданы, м3;
һқ – құнарлы топырақтың қалыңдығы, м;
Sk=ln*Bn, м2;
Sk=4225*961=4060225 м2;
Vk=4060225*0,30=1218067,5 м3
Үйінді бетіндегі құнарлы топырақтың көлемімына формула арқылы анықталады:
Vү =Sү *һқ (84)
Vү =17499166*0,30=52497498 м3
Үйіндінің рекультивацияланатын бетіне құнарлы топырақты төгу жұмыстары
былайша жүргізіледі. Рекультивацияланатын алаңның көлеміне байланысты
құнарлы топырақты төгу қалыңдығына қарай оның мөлшері табылады. Сонан соң
автосамосвал өлігі шанағының сиымдылығына, рекультивацияланатын жер
көлеміне және топырақтың төгу қалыңдығына байланыстықанша рейс жасау
кеектігі анықталады. Сонда автосамосвал көлігінің үйінді бетінде топырақты
төгетін жері оның шалағының сиымдылығымен топырақтың төгу қалыңдығына
сәйкес анықталып, рекультивацияланатын жерді жабады. Сондықтан құнарлы
топырақты төкпес бұрын рекультивацияланатын бет қабырғалары 2L –ға тең
квараттарға бөлінеді.
L –дің мәні мына формула арқылы анықталады:
,м (85)
Мұндағы, Vc – автосамосвал шанағының сиымдылығы:
2*L=2*3=6
Осылай жұмысты жүргізген кезде квадраттық төбелері автосамовалдың
топырақты төгу пункті болады.
3. Карьер аэрологиясы
Жоба, карьердегі тау-кен жұмыстары жүргізіліп жатқан кезде, Ақжал
қорғасын, мырыш рудасының кен орны базасында жасалған.
Жоғарғы горизонтальдарды ашу, тікелей жергілікті жер бедерінен ішкі
оржолдармен қаралған карьер ұзындығы 4225м, ені 961м, тереңдігі 300м. Жату
және төнбе бүйірлерінің өту бұрыштары 400. Жұмыс байланысы, оның жобасы
жыныстарды көлік жүйесімен сыртқы үйінділерге ауыстырып өңдеуді ұсынады.
Жобада кешенді механизация құрылымы. Сонымен қатар тау-кен техникалық
машиналар құрылымы қабылданған: 6-экскаваторлар ЭКГ-8И, 9-бұрғылау станогы
СБШ-250МН, 42-автосамосвал БелАЗ-540, үйінді бойынша 4-бульдозер.
3.1.Ауданның микроклиматы
Ауданның микроклиматы континентальды, жазы ыстық, құрғақ, қысы қатаң және
ұзаққа созылады. Қаңтар айында температура -350С, шілде айында температура
+310С. Желдің оңтүстік-батыс немесе солтүстік-шығыс бағыты қабылданады
немесе үстемдік етеді. Ауаның жылдық орташа салыстырмалы ылғалдылығы 40÷45.
Жылдық орташа атмосфералық қысым 722-742мм. Жылдық жауын-шашынның орташа
мөлшері 250мм. Жер қабатының қату тереңдігі 1,5÷2м.
3.1.2.Карьерді табиғи түрде желдету
Карьерді табиғи түрде желдету, карьер аэрологиясында екі табиғи күшке
байланысты болады:
1. Температураның әр-түрлі болуына байланысты.
2. Диномикалық желге байланысты.
Жылудың негізі болып күннің радиациясы болып табылады немесе өрт немесе
қышқыл процестері жатады. Ақжал кен орнындағы желдің жылдық орташа
жылдамдығы 2,3мс. Карьердің ық жағындағы жағдау еңісінің бұрышы 350-қа
тең. Карьер атмосферасының улануы, сол карьердің структура құрылысы арқылы
анықталады. Карьердегі желдің жылдық орташа жылдамдығына байланысты және
карьер жағдау еңісінің бұрышына байланысты, бір табиғи ауа айналымының
рецеркуляциялық схемасы қабылданады.
Карьердің структура құрылысына байланысты, табиғи ауа айналымы
рецеркуляциялық схема, желдің бағытына сәйкес 3.1.2. суретінде көрсетілген.
Ауа ағыны карьерге келгенде, қозғалыс жылдамдығына байланысты үлкейеді
де, ауа ағының шекті қабаты қалыптасады, оның көлемі ОР және ОР2 сызықтары
аралығында. Ауа ағынының ішіндегі ауа жылдамдығы ОАК сызығы бойынша өтеді.
ОАК сызығы бойындағы горизонтальдық жылдамдығы V, желдің жылдық орташа
жылдамдығы V0- ға тең. Ішкі шекті қабат ОС сызығында горизонтальдық
жылдамдығы V0=0-ға тең болады. Еңгі бұрышы ά ОРА және ОР, сызықтары
аралығында, ауа ағыны карьердегі улы және зиянды атмосфераны шығарады.
Ауа ағынының бірі болып ОР1В және ОР2В сызықтары аралығында, х-абциссасы
бойынша РР3-сызығында, ауа ағыны 1800С айналады. ОР2-сызығында желге қарама-
қарсы бағытта барша ауа ағны ағады. Бұл басты ауа ағыны. Бұл басты ауа
ағыны, карьер түбіндегі улы немесе зиянды атмосфераны ВСДЕ бөлігінен
түгелдей алып шығады.
??????????????????????????????????? ???????
??????????????????????????????????? ???????
??????????????????????????????????? ???????CУРЕТ
??????????????????????????????????? ???????
3.1.2.Карьерді табиғи түрде желдетудің параметрлерін анықтау.
Бірінші нүктедегі ауа ағыңыңың жылдамдығы мына формуламен анықталады.
U1=U0 (1+1,14φ1+0,35φ12) (3.13)
мұндағы, φ - өлшемсіз ординат
,рад (3.14)
Мұндағы , а –структуралық ағын
рад
U1=2,3(1+1,14*96+0,350*0,962)=1,6м с
Екінші нүктедегі ауа ағынының жылдамдығы
U1=U0 (1+1,14φ2+0,35φ22) (3.15)
U2=2,3(1+1,14*(-2,04)+0,350*(-2,04) 2)=0,6мс
Үшінші нүктедегі ауа ағынының жылдамдығы
U3=2,3(1+1,14*(-0,18)+0,350*(-0,18) 2)=1,8мс (3.16)
Шекті қабатының ені мына формула арқылы аңықталады:
В=0,4x , м, (3.17)
В=0,4 2,3=0,92м
Рецеркуляциялық схема бойынша карьерді желдетуге кететін ауаның мөлшері
мына формула арқылы анықталады;
Qaуа=0,077*х*И0*L, м3с (3.18)
мұндағы, L – карьер ұзындығы, м
Qaуа=0,077*1000*2,34225=748245,5 м3с
3.2. Карьердің атмосферасының ластау көздері және шаңбасу әдістері
Карьер атмосферасын шаң мен улы газдар ластаудың бірнеше көздері бар.
Олардың шамасы мынадай факторларға байланысты болады. Тау жынысының
жағдайына және қасиеттеріне, климатына және ауа райының жағдайына,
техникасына және технология жабдықтарына байланысты.
Орналасу жағдайына байланысты олар сыртқы және ішкі нүктелер болып
бөлінеді. Сыртқы: щебенка зауыты, үйінділер, автомобиль жолдары және
басқалары. Ішкі бастаулар: бұрғылау станоктары, қазу-тиеу жұмыстары,
жарылыстар іштен-жану двигателі.
Ұңғыны бұрғылау кезінде шаң басуға жұмысалған судың мөлшері.
, кгм
(3.2.1)
мұндағы, dу — ұңғы диаметрі, м
γб.ж. — бұрғыланатын жыныс тығыздығы
ωж — бұрғылау ұсақтарының негізгі ылғалдылығы, оның жабысқыштығы
есепке алғанда 30%
ωТ — табиғи ылғалдылығы 45%.
кгм
Бұрғылау жұмыстары кезінде шаң бөлудің жеделдігі:
, мгс (3.2.2)
мұндағы, к — карьерді желдетудің сүлбесіне байланысты коэффициент
х — бастаудың орынға дейінгі өлшенген қашықтық, 3м
Сх — концентрат қалдығы
φ — өлшемсіз коэффицент.
φ=0,045Кж+0,022, рад
(3.2.3)
мұндағы, Uж — желдің жылдамдығы, мс
φ=0,045*2,3+0,022=0,202
мгс
Ұңғыларды бұрғылау жұмысы кезіндегі шаң шығаруының қосындысы:
, мгс
(3.2.4)
мұндағы, Nст — бұрғылау станогының саны
Кб.ж — станоктардың бір қалыпты жұмыс коэффиценті.
Бір жыл ішіндегі барлық станоктарға қажет су мөлшері мына формула арқылы
анықталады:
WQ=Nжұм*Qтәу*qұ*Кб.ж., тжыл
(3.2.5)
Мұндағы, Nжұм — бір жылдағы жұмыс күндерінің саны
Qтәу — станоктың тәуліктік өнімділігі, мтәу
qұ — ұңғыларды бұрғылау кезінде кететін шаң бөлінуге қарсы су шығыны
33,8 кгм.
Wa=305*25*0,8*33,8=468 тжыл
Тау —кен массасын экскавациялау кезіндегі шаң бөлінуі мына формул арқылы
анықталады:
, м2с (3.2.6)
м2с
Шаң бөлінудің жалпы қосындысы:
∑Іш.б.=Іш.б.*Пэ.к.*Кб.қ. , м2с
(3.2.7)
мұндағы, Пэ.к — эксковатор саны
∑Іш.б.=9,1*6*0,8=7,3 м2с
Шаң бөлінуді азайту үшін, судың меншікті жұмсалуын 1м3 бойынша
анықтаймыз. Ол біркелкі емес ұсатылған тау массасына арналған.
м3м3 (3.2.8)
мұндағы, ρс — сұйықтық тығыздығы кгм3;
ρр — руда массасының тығыздығы кгм3;
m — руда массасының кеуектілігі м2м3;
φс — руда массасының салстырмалы массасы;
W — молекуллалық ылғал сиымдылығының ең жоғарғы шегі 25%;
Wm — руда массасының табиғи ылғалдылығы 4,5%;
φ1 — салмақтың проценттік кері тотықтырғыштың проценттік
құрамы 2%.
м3 м3;
Ауысым кезіндегі біркенжардағы ұсатылан тау массасын ылғалдандыруға
керекті су мөлшері:
Qауыс=q*Qау.эк., м3ауыс.
(3.2.9)
Мұндағы, Qау.эк — эксковатордың ауысымдылық өнімділігі.
Qауыс=0,002*1997,5=2,9 м3ауыс.
Бір тәулік ішінде кенжардағы барлық эксковаторлар үшін ұсатылған тау
массасын ылғалдандыруға керекті су мөлшері:
Qтәу= Qауыс*Кж*Пэк*Z, м3тәу
(3.2.10)
Мұндағы, Z — тәуоіктік ауысым саны;
Qтәу=2,9*0,8*6*2=4,64 м3тәу
Шаң басу жұмыстарына қажетті шараның бірі эксковаторлық кенжарларды
суландыру болып табылады. Ол үшін шаңды басатын вентиляциялық қондырғы ІМ
—1 БелАЗ—540 негізінде қолданылады.
ІМ —1 ауысым кезіндегі ауқыт
Тр=tm+tж+tб+tқ+tс мин
(3.2.11)
Мұндағы, tm — тиеуге кететін уақыт;
tж — жүкпен қозғалу уақыты;
tб — қосымша уақыт;
tс — кенжарды суландыруға керек уақыт.
Тр=7+10+9+3+15=44 мин.
Суландырғыш машинаның ауысым кезіндегі өнімділігі:
, Тауыс
(3.2.12)
мұндағы, Кп — аз уақытымен машинаны пайдалану уақыты;
F – машинаның жүк көтергіштігі.
тауыс.
Суландырғыш машиналардың керекті саны
(3.2.13)
мұндағы, Кр – резерв коэффициенті
Шаң болуға арналған судың жылдық мөлшері:
Qж= Qтәу.п=4,64*305=1415 м3жыл
Карьер автотранспорттары жұмыс кезіндегі шаң басу.
Автомобиль жолдарын суландыру үшін шаң болу жұмыстарын азайту үшін
сульфитті, спиртті борды қолданамыз (ССБ). Оның әсер ету уақыты 30 мин –
ССБ-ның жұмсалуы 0,8÷1,5кгм2 жолға. Карьердегі жолдың созылмалылығы
0,64км.
Автожолды суландыру кезіндегі ССБ шығынын анықтау:
q=qn*a*l, кг
(3.2.14)
q=0,8*10*640=5120 кг
Автотранспорт кезіндегі қозғалыстағы шаң шығару жилігі:
, м3с
(3.2.15)
мұндағы, х – бастаудан орынға дейінгі ара қашықтық.
, м3с
Шаң шығарудың жиілігінің қосындысы:
Iш.ж=Iш.ш.*N*Kб.қ , мгс
(3.2.16)
Мұндағы, N – автосамосвалдар саны
Iш.ж=249*42*0,8=1793 мгс
Карьер атмосферасының автотранспорт жұмыс кезіндегі улы газдармен
ласталуы.
, кгс
(3.2.17)
мұндағы, Q - бір ғана автосамосавдан бір ауысым кезінде шығатын газ
мөлшері 4000;
L – улы газдың концентрациясы 0,134;
t – ауысым ұзақтығы;
h – бастаудан орынға дейінгі арақашықтық;
К – жолдағы мазут шығыны 0,9 кгм2
, мгс
Үйінділеу кезіндегі шаң басу. Үйінді жасау кезінде шаң басу жұмыстары
жүргізілмейді. Себебі жыныс кенжарда ылғалдандырылады.
Үйіндіден шаң бөліну жиілігі:
Iүй=0,72*Cn*φ2*Sүй *Uж, м2с
(3.2.18)
Мұндағы, Sүй – үйінді ауданы; Sүй=17499166 м27
Iүй=0,72*5,5*0,2022*17499166*2,3=20 72 м2с
Бұрғылау жұмыстары кезінде шаң басуға кететін шығын:
Зб=Wa*C, тг
(3.2.19)
Мұндағы, Wa – бұрғылау жұмыстарына кететін су мөлшері;
С– 1т судың құны
Зб=394*12=4728 тжыл
Экскавациялау кезіндегі шаң басуға кететін шығын:
Зэ=Wжыл*C, тг
(3.2.20)
Зэ=1206*1,2=14472 тгжыл
Жолды суландыруға кететін шығын:
За=q*C, тг
Мұндағы, q – автожолды суландыруға кететін ССБ шығыны 5120 тг.
За=5120*18=92160 тг
Жалпы шыын:
Зб+Зэ+За=Зж тгжыл
(3.2.21)
Зж=4728+14472+92160=111360 тгжыл.
4. Еңбек қорғау бөлімі
4.1. Еңбек жағдайларының және өндірістегі қауіп-қатер мен ауруға
себебі зиянды факторларының сипаттамасы
Ашық тау–кен жұмыстарын жүргізуде, жұмысшыларға төмендегі өндірістегі
зиянды факторлар әсер етеді:
–электрлік өрістің параметрінің шамаларын өсіру;
–қозғалатын технологиялық транспорт;
–өндірістегі жабдықтардың шуы мен дірілі;
–жұмыс орындарының жеткіліксіз жарықталынуы;
–карьер атмосферасының ластануы мен шаңдануы;
–машина мен механизмдердің қауіпті зоналары;
–қауіпті қопару жұмыстарының әсері.
Жаппай қопару жұмыстарынан кейін ауаның ластануы карьер аймағынан да
асып, шаң–тозаң қопсытылған тау–кен массаларынан 4-5сағат бойы бөлініп шыға
береді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Геологиялық бөлім
1.1. Жалпы мағлұматтар
1.2. Кен орнының геологиялық сипаттамасы
1.3. Орталық алаңның барлау жұмыстары
1.4. Кен орнының гидрогеологиялық сипаты
1.5. Пайдаланудың кентехникалық шарттары
1.6. Кен орнының қорлары
1.7. Кондиция қорының есебі
2. Тау-кен бөлімі
2.1. Карьердің негізгі параметрлерін анықтау және карьер алаңдарын нұсқалау
2.2. Кенішті ашу
2.3. Техника экономикалық салыстыру варианттары
2.4. Қазу жүйесі жиынтық
2.5. Кен жыныстарын қазуға дайындау
2.6. Бұрғылау аттыру жұмыстарын өндірудегі қауіпсіздік ережесі
2.7. Қазу-тиеу жұмыстары
2.8. Қазу-тиеу жұмыстарын жүргізудің қауіпсіздік техникасы
2.9. Кен жұмыстарын тасымалдау
2.10.Карьер көлігі жұмыстарының қауіпсіздік техникасының талаптары
2.11.Үйінділеу жұмыстары
2.12.Үйінді жұмыстарын жүргізу процесінің қауіпсіздік техникасы
2.13.Ашық тау кен жұмыстарымен бұзылған жерлерді қалпына келтіру
3. Карьер аэрологиясы
3.1.Ауданның микроклиматы
3.1.2.Карьерді табиғи түрде желдету
3.2. Карьердің атмосферасының ластау көздері және шаңбасу әдістері
4. Еңбек қорғау бөлімі
4.1. Еңбек жағдайларының және өндірістегі қауіп-қатер мен ауруға себебі
зиянды факторларының сипаттамасы
4.2. Шаралар
4.2.1.Техникалық шаралар
5. Экономикалық бөлім
5.1. Рудниктегі жұмыс істеу тәртібі
5.2. Рудниктің құрылысына жұмсалатын қаржылар
5.3. Салықтар
6. Геодезиялық бөлім
6.1. Триангуляция
6.1.1.Рекогноцировка
6.1.5.Полигонометриясы
6.2. 3-ші және 4-ші кластағы нивелирлеу
6.6. Топографиялық түсіріс
6.6.1.Мензулалық түсіріс
7. Маркшейдерлік бөлім
7.1. Маркшейдерлік тірек және түсіріс жүйесі
7.2. Пландық құру негіздемелерін құру әдістемесі
7.3.Биіктік негздемесін жасау
7.4. Карьердегі маркшейдерлік түсірістер
7.5.Карьерлерді жобалау және салу
7.6.Ашық тау-кен жұмыстарының процесстері
8. Арнайы бөлім
8.1. Пайдалы қазындылардың жоғалымы мен құнарсыздануын анықтау
8.2. Ашық кеннің қазу және енгізу шараларының жоғалымы мен құнарсыздануы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Тау-кен өндіру өнеркәсібі үлкен капиталдық салымды қажет ететін, ең
көп еңбек сіңіретін салалардың бірі болып табылады.
Өндіріске жаңа технологияны және заманға сай құрал-жабдықтарды,
сонымен қатар автоматизацияның негізгі және қосымша процесін енгізу арқылы
кәсіпорынның еңбек өнімділігін арттырцға болады.
өнімділігі жоғары құрал-жабдықтарды қолдану, өнім өндірудің көлемін
арттырып, пайдалы қазындыларды жер қойнауынан тегіс алуға жағдай жасайды,
жұмысшылардың еңбек өнімділігін жоғарлатып, әр түрлі технологиялық
процестер кезінде жұмыс қауіпсіздігімен қамтамасыз етеді.
Негізгі өндірістік процестердің ашу әдісі, өңдеу жүйесі, енгізу
технологиясы болуы мүмкін варианттардың техника-экономикалық салыстыруы
негізінде жасалады, бұл еңбек өнімділігі мен товар өнімділігінің өзіндік
құнына әсер ететін фактоларды мұқият қарастыруға мүмкіндік жасайды.
1. Геологиялық бөлім
1.1. Жалпы мағлұматтар
Ақжал кен орны Қарағанды облысының Шет ауданында орналасқан. Кен
орнының солтүстік-шығыс бөлігінде Ақшатау кеніші орналасқан. Қарағанды,
Балқаш далалық жол желістері бар. Географиялық жағдайына келсек, кен орны
бірнеше бөлікке бөлінген кішігірім шоқы тәріздес ала тізбек. Қыраттар бір-
бірінен терең емес ойпаттармен бөлінген, шатқал секілді шоқылар сирек
кездеседі. Шоқының батыс бөлігінде қорғасын кен орны Ақсерен ІІІ
орналасқан. Осындан бұл шатқалға Ақжал – Ақсерен деген аты берілген. Шатқал
ендік бағытта 50 км-ге созылған, ені 10 км-ге дейін барады. Шатқалдың
жоғарғы белгісі шығыстан батысқа қарай бірте-бірте ұлғаяды.
Салыстырмалы шектен шығу 30-40 м шамасында тербеледі. Шығыстан шатқал
Чумек өзенінің алқабымен шектеледі. Чумек өзені үнемі ақпайд, тек көктемде
қар ерігене өте қысқа мерзімге оянады. Жәмші өзенінің оған қарағанда суы
мол. Жәмші өзенініңаллювиалды тасқын суы Ақжол кен орнын қамтамасыз ету
үшін қолданылады.
Территорияда климат континентальды, жазы ыстық, құрғақ, қысы қатаң және
ұзаққа созылады. Анағұрлым суық айлары желтоқсан, қаңтар, ыстық айлары
шілде, тамыз. Қаңтар айында ең жоғарғы температура -330С, жаз айында +310С.
Тоңазыған жердің тереңдігі 1,5 м-ге жетеді.
1.2. Кен орнының геологиялық сипаттамасы
Ақжал полиметалды кен орны Ақжал-Ақсоран түйісу зоналарының шығыс
бөлігінде орналасқан, фамен төменгі турненің корбанатты-терригендік
шөгінділерінің ендігі бойынша созылған, майдаланған жерлерімен қатар
орналасқан. Кентас даласын құрайтын жыныстар интрузия, гранит, порфиритті
диорит және диабазды порфириттерімен бөлінген. Негізгі руда түзетін
жыныстар аумақты әк шөгіндісі, ол балшықты әкпен қамтылған. Бұл жыныстар
Ақжал антикликалының негізгі бөлігін құрайды. Кен орны Ақжал антикликалының
майдаланған жерінің негізгі бөлігімен ұштатырылған, ендік созылымының
кентасты жерімен шамалас шоғырланған. Кентас жер өндіріс құрал-
жабдықтарымен, жер бетіндегі ұзындығы 4400 м-ге дейін бақыланған, ал
төменгі бөлігіне қарай 550 м тереңдікке дейін зерттелген. Кентастың
қалыңдығы 40-50м-ге дейін өзгереді, және қиылыстарда 60-70м-ге дейін
барады. Орташа есеппен алғанда 15-20м. Кен орнының кентасты жері шартты
түрде – Батыс, Орталық және Шығыс үш алаңдарға бөлінген. Орталық алаңның
кентасты жерінің созылым ұзындығы 3600м, ені 5м-ден 50м-ге дейін өзгеріп
отырады. Орталық және Батыс алаңдары 500м тереңдікке дейін зерттелген,
шығыс 150-200м-ге. Кентаты жердің ішкі құрылымы өзінің күрделі қиылысымен
және бірыңғай еместігімен ерекшелінеді.
Полиметалдық құрлымының өзі ұсақ өзек және өзекшелердің түрінен, мензуя,
бағана қабатталған кеннен тұрады. Кентас денесінің формасы мен жату
элементтері күрделі және тұрақсыз. Ұлғаю және төмендеуіне қарай олар
бағыттарын тез өзгертеді, шөгеді немесе мүлдем түсіп қалып кеңістік жасап
қайта бірігеді.
Кентасты жердің тура барлау қиынлысында кентастық баланс қиылыстарын
ашады. Жобада берілген руда денелері сол жердің өндірістік құрал-
жабдықтарының толық көрінісін береді. Кен орнының тік жері жоқ, жоғарғы
және төменгі горизонты қорғасын-мырыш кентастарымен күрделі болып келеді.
Орталық алаңда көбіне кентас қорғасын-мырышты, бірақ батыс алаңда
қорғасынның құрамы 10%, орталық бөліктен шығысқа қарай қорғасынның құрамы
1,0÷1,5% және одан да жоғары көрсеткішке дейін жетеді.
Кентасты жердің қарама-қайшы ендігінде жабдықтау өте айқын берілген,
анағұрлым кентастың бай қоры жердің ішкі жанында. Кентасты жердің орталық
алаңында негізінен көп таралған жолақты кентастар. Кентас қалыңдығынан
қорғасын-мырыштың құрамының белгілі тәуелділігі анықталған жоқ. Орталық
карьердің жобалау контурында аралас және сульфитті рудалар бөлінген.тотығу
зонасы нашар қаралған. Сульфитті рудалардың негізгі минералы галонитпен,
сфалерит болып табылады.
1.3. Орталық алаңның барлау жұмыстары.
Орталық алаңда барлау тік параллельді қиылыс тәсілімен орындалған. Алаңда
олардың саны 81, бірі-бірінен ара қашықтығы 20-70м жерде орналасқан.
Сызықтағы ұңғырлардың арасы 20-40м. Барлау торларының өңдеу жұмыстарының
ақы төлеу кепілдемесінің нұсқау беру ережелеріне өзгерістер енгізілгені
үшін барлау жұмыстарының біркелкі емес жүйелері қалыптасты. Кен орны 1948
жылдан бастап түбегейлі барланды. Барлау тау-кен өңдеулері аралас кентастар
аймағынан шыққан жоқ. Барлау алаңында ұңғырлардың ең үлкентереңдігі шамамен
550м. Түбегейлі барлаудың объектісі рудалы зона болды.
Өңдеу бойынша олардың ішінен балансты және алдын-ала балансталған
кентасты интервалдар бөлініп шықты. Тура барлау қабатында мұндай кентасты
интервалдың 20-25-і бөлінді, сондықтан олар өз бетімен кентасты денелерге
оңай үйлестіріліп отырады. Барлау жүйеліріндегі өңдеулер тығыздығының қорға
тигізетін әсері кен орнындағы қорда 16 блогін салыстыру арқылы тексерілген.
Бұл блоктардың профильдер арасындағы ара қашықтығын салыстырғанда 40-80м
болды. Блоктардың жиынтық қорларын салыстыру профиль жүйесінің анағұрлым
сиректігі кентас қорының 2,5%, қорғасынның 8,5%, мырыштың 8,6% өсетінін
көрсетті. Бірақ жеке блоктарда кентас пен металл қоры 98%-ке жетеді. Бұл
өндірісті жабдықты бөлудің жеке қабаттағы кентас денелерінің бөліну
схемаларының күрделі өзгешелігін айқындай түседі. Кен орны күрделілігі
жағынан үшінші топқа жатады. Пайдалы қазындылардың юаланстық қорлары
белгіленген тәртіп бойынша ара қатысы 4:1 секілді С1-С2 категориясы бойынша
болу керек. Орталық карьерде барлық баланстық қорлар В және С категориясы
бойынша барланған. Қордың 3,5%-і ғана С2 категориясы бойынша барланған, бұл
көрсеткіш жобалау объектісінің жоғарғы дәрежеде барланғанын айқындайды.
1.4. Кен орнының гидрогеологиялық сипаты
Жоғарыда айтылған аудандағы жер асты суларының негізгі қоректену қайнар
көзі атмосфералық қалдық болып табылады. Олардың мөлшері өте аз, жылына
143,9-164,7мм және динамикалық қорлардың деформациялану мүмкіндігін жояды.
Кен орнындағы жыныстарға жиналатын судың негізгі бөлігі статикалық қорларға
тарайды. Кен орнының маңайында карьерге келетін жер асты суын толықтырып
отыратын гидрографиялық жүйе жоқ. Көктемдегі қар еру кезінде жер асты
суытоласып отырады. әк балшықтарында карстың белгілері бар, бұны жер
бетінен 4-5 тереңдікте табылған амағы 1м-ден асатын карс қуыстарын дәлелдеп
отыр. Карс қуыстары көбіне қызыл саз балшықпен толтырылған, 50м төменде
көбіне жер асты суын жинайтын сызат жарықшалары бар. Кен орнының жынытары
жарықшақты болып келеді. Жарықшақтар әр түрлі, көбіне ашық және жақсы
сақталған болады. Жыныстардың жарықшақтығын бақылағанда, олардың 100м
тереңдікке жайылатынын, одан төмен болса кілт жойылатыны. Соған байланысты
оның су өткізгіштігінің азаятынын көрсетеді. Бұлардың үлкен тереңдікте
болатын және сол аймақта айналымға түсетін суларға еш қатысы жоқ. Жер асты
сулары жер бетінен 14-17м жерлерде барлық барлау ұңғыларында кездеседі.
Негізгі сумен таласатын кез көктем мезгілі.
1.5. Пайдаланудың кентехникалық шарттары
Тау жыныстар аумағы әк балшықтармен скарндалған диорит және диабаз
порфириттермен берілген. Кентастар мен жыныстардың қаттылық коэффициенті
Протодъяконов шкаласы бойында 6-дан 20-ға дейінгі шамада тербеледі. Ең
жоғарғы қаттылық коэффициенті скарндалған әк балшықтарында және
порфириттерде 15-20.
Балансты сульфитті кентастың көлемдік салмағы 3,0тм3, есептелмес
кетастікі 2,7тм3.кентастың ылғалдылығы орта есеппен алғанда 0,87%, қопсу
коэффициенті -1,5. кентастың кремнезем мөлшері -2,3%, карьерге ағып
келетін бір жылдағы су мөлщері -400м3сағ.
1.6. Кен орнының қорлары
1964-1971 жылдары ПГО″Центрказгеологиясы″ кен орнын түбегейлі барлауды
жалғастырды. 1981-1987 жылдары Ақшатау ГРП кен орнына барлау жүргізілді.
өндіріс балансындағы қодың өсуі соған сәйкес қойылып белгіленді.
1.7. Кондиция қорының есебі
1. Есептеу блогы бойынша қорғасынның ең аз өндірістік мөлшері; сульфитті
кентаста -1,7%, аралас кентаста -1,8%.
2. Қорғасынға аударылатын коэффициент -1,0; мырыш -0,44; күміс -12,5.
3. Аралас кентастар құрамында -2%, тотыққан мырышы бар кентастар жатады.
Аралас кентастағы мырышты есепке алу керек.
4. сульфитті кентастардағы баланстық қорларды белгілеу үшін сынамадағы
пайдалы компоненттердің мөлшері -0,7%, нел жалпы саны Рb и Чn -1,0%,
мырыш -2,0%, аралас кентаста қорғасын -0,9%.
5. баланстық қорларды белгілеу үшін сынамадағы пайдалы компоненттердің
мөлшері:
а) сульфитті кентастарда Рb -0,4%;
б) Аралас кентастарда мөлшері Рb -0,5%-тен артық емес.
6. Қорлар есебіне кіретін кентас денелерінің ең аз шамадағы қаттылығы:
а) өңдеудің ашық әдісі үисін -3м;
б) жер асты өңдеу әдісі үисін -1м.
2. Тау-кен бөлімі
2.1. Карьердің негізгі параметрлерін анықтау және
карьер алаңдарын нұсқалау
Карьер параметрлерін анықтаудың маңызы зор, өйткені пайдалы қазындылардың
өндірістік қорының көлемі және карьердің өндіру мерзімі мен пайдалы
қазындылардың өнімділігін анықтау соларға байланысты болады.
Ақжол карьерінің негізгі параметрі ретінде еліміздегі жұмыс істеп жатқан
ашық кен орындарының параметрлеріне сәйкес төмендегі шамалар алынады:
Ақжол карьерінің тереңдігі Нk=300м
Кемер беткей бұрышы ά=600
Кентас қалыңдығы М=50м
Кентас созылым ұзындығы Lc=3400м
Кемер иіктігі hk=10м
Пайдалы қазындылардың тығыздығы γ=3mм3
Карьер ернеуінің беткей бұрышы мына формула арқылы анықталады:
, градус (1)
мұндағы, ∑βс, ∑βк- кемерлердің сақтандыру бермаларымен көлік бермаларының
табандарының ені, м.
βк=400
Шектік аршу коэффициенті мына формула арқылы анықталад:
, м3м3
(2)
мұндағы Сn- осы кендегі пайдалы қазындыны жер асты әдісімен қазу құны,
тг м3 ; Со- тек қндіру жұмыстарына жұмсалатын қаражат, тг м3; Са- аршыма
жұмыстарына жұмсалатын қаражат, тг м3 ;
, м3м3
Карьер алаңының жер бетіндегі сызықтық мөлшері геометриялық жолмен
анықталады.
а) Карьердің жер бетіндегі ұзындығы мына формула арқылы анықталады.
Ln=LT+2*Hk *ctgά,
(3)
Мұндағы, LT – карьер түбінің ұзындығы, м
Ln =3400+2*300*ctg400=4225м
б) Карьер жер бетіндегі ені мына формула арқылы анықталады
Bn=Bg+Hk(ctgβж + ctgβT),м
(4)
Мұндағы, Bg – карьер түбінің ені, м;
βж, βT – карьер жағдайының қиябет бұрыштары сілемні төнбе бүйір, жату
бүйір жағындағы, град βк=βT=βж, себебі тау жыныстарының физика–механикалық
қасиеттері бірдей.
βn=50+300(ctg400+ ctg400)=961 м
Карьердегі тау –кен қазындылар көлемі мына формула арқылы анықталады.
Vт.к.қ= (Bg*Lc+ + Ln*Bn)*Hk, м3
(5)
Vт.к.қ=(50*3400+4225*961)*300=430,5 00млн, м3
Карьер контурындағы пайдалы қазындылар көлемі мына формула арқылы
анықталады:
Vк.п.қ.=Μ(Hk-hш)*LC, м3
(6)
Мұндағы, hш – шөгінді жыныстардың қалыңдығы, м.
Vк.п.қ.=50(300-20) *3400=47,600 млн, м3
Аршыма тау жынытарының көлемі мына формула арқылы анықталады:
Vа=Vт.к.қ- Vк.п.қ, м3
(7)
Vа=430,500-47,600=382,900 млн, м3
Орташа аршу коэффициент мына формула арқылы анықталады:
, м3м3
(8)
м3м3
КорКш, осы жобаланып отырған кен орнын ашық әдіспен қазу тиімді.
Бір жылдағы жұмысшылардың жұмыс күні мына формула арқылы анықталады:
N=N’-B-n, күн,
(9)
Мұндағы, N’– бір жылдағы күннің саны, күн;
В – бір жылдағы жұмысшылардың демалыс саны, күн;
n – бір жылдағы мерекелер саны, күн.
N=365-52-8=305 күн.
Бір тәуліктегі жұмыс ауысымдылығы n=3 ауысым.
Ауысым ұзақтығы Т=8 сағат.
Карьердегі пайдалы қазындылар өндірудегі жылдық өнімділігі мына формула
арқылы анықталады:
, м3жыл
(10)
мұндағы, һі – тау–кен жұмыстарының төмендеу жылдамдығы, м; Sі-bі
периодындағы жұмыс аймағының шекарасындағы пайдалы қазындылар ауданы, м3; ч
– пайдалы қазындылар жоғылымы, р – пайдалы қазындылардың құнарсыздығы.
Sі=M*Lс, м3
(11)
Sі=50*3400=170000 м2
А=8*170000()*3=4,100 млн, м3жыл.
Карьердегі тау жыныстардың аршу өнімділігі мына формула арқылы
анықталады:
, м3жыл
(12)
, м3жыл
Карьердегі тау–кен қазындыларын өндірудегі жылдық өнімділігі мына формула
арқылы анықталады:
, м3жыл
(13)
, м3жыл
Карьердің тәуліктік өнімділігі мына формула арқылы анықталады:
Аршуда , м3тәу.
(14)
, м3тәу.
Кенде , м3тәу
(15)
, м3тәу.
Карьердің ауысымдылық өнімділігі мына формула арқылы анықталады:
Аршу (16)
, м3ауыс
Кенде , м3ауыс.
(17)
Карьердің қызмет ету мерзімі мына формула арқылы анықталады:
, жыл (18)
мұндағы, tқ – карьер құрылысының мерзімі, жыл. tө – карьердің ашу
мерзімі, жыл.
жыл
2.2. Кенішті ашу
Кен қазудың ашық тәсілін қолданғанда, кенішті не болмаса оның карьер
алаңында жатқан бөлігін ашудағы басты мақсат кен–жарды және осы жерден
қазылған пайдалы қазынды төгілетін сондай–ақ аршудан алынған тау жыныстар
үйілетін жермен жалғастыру. Ашық кен қазуда кен сілеміне жету үшін арнаулы
кен қазбалары, оржолдар жүргізіледі. Пайдалы қазындылардың карьер алаңынан
тысқары және ішінде орналасуына байланысты ашу оржолдары ішкі және сыртқы
болып бөлінеді.
2.3. Техника экономикалық салыстыру варианттары
І вариант. Ішкі оржолдар арқылы ашу
П=С+К*Е, тенге
(19)
мұндағы, С–тасымалдауға кеткен шығын, тг;
К– оржолдар құрылысына кеткен шығын, тг;
Е– экономиканы тиімділетудегі мөлшелеме коэффициент.
С=[Vарш(l+l1)+Vк(l+l2)*q,тг
(20)
мұндағы, l – жер бетімен карьер центрінің ара қашықтығы, м; l1 – шығатын
оржолдар мен үйінділер ара қашықтығы, м; l2 t – шығатын оржолдар мен байыту
фабрикаларының ара қашықтығы, м.
С=382,900(3+4)+47,600(3+6) *0,05=155435000 тг7
К=Vор*Cа, тг.
(21)
Мұндағы, Vор ―ішкі оржолдар көлемі, м3;
Cа ― аршу құны, тг.
, м3 (22)
мұндағы, Нк.ор ― оржолдар ені, м; Вк.ор ― оржолдар ұзындағы, м; і ―
созылым еңкіштігі.
Hk.op=Ra+0,58b+0,5a+C, м
(23)
Мұндағы, Ra ― автосамосвалдардың радиусы, м;
а, в ― автосамосвалдардың ені мен ұзындығы, м;
С ― оржолдардың жағдайымен автосамосвал арақашықтығы.
Нк.ор=8,5+0,5*10,9+0,5*3,42+2=18м;
Вк.ор= Нк.ор*2*hк*сtgά, м
(24)
Вк.ор=18*2*10*сtg600=261м;
м3
К=108380,89*2,8=303466,50 тг:
П=155435000-303466,50*0,1=15млн тг.
ІІ вариант. Сыртқы оржолдар арқылы ашу. (Бұл кезде l1 арақашықтығы азаяды)
С=[Vарш(l+l1)+Vк(l+l2)*q,тг
(25)
С=382,900(3+3)+47600(3+6)*0,005=136 290000 тг7
K=Vop.с*Ca, тг.
Мұндағы, Vop.с―сыртқы оржолдың көлемі, м3;
К=32880122*2,8=92064343 тг;
П=136290000+92064343*0,1=22млн тг.
Техника экономикалық салыстыруда І-ші вариант арқылы ашуға кеткен шығын
ІІ-ші вариантпен салыстырғанда аз, сондықтан кен орны ішкі оржолдар арқылы
ашылады.
Тілік оржолдардың көлденең қимасының ауданы мына формула арқылы
анықталады:
Sт.op=hk(Hk.op+hk*ctgά), м2
(26) Sт.op=10(18+10*ctg600)=255 м2
Трассаның теориялық ұзындығы мына формула арқылы анықталады:
(27)
мұндағы, Нб, Нс ― трассаның соңғы және бастапқы белгілері, м;
іТ ― трассаның көтерме шамасы, %.
Трассаның нақты ұзындығы мына формула арқылы анықталады:
LT.H.=LT.T.*Ry, м.
(28)
Мұндағы, Ry ― трассаның ұзару коэффициенті
LT.H.=3750*1,2=4500м
Тілік оржолдардың көлемі мына формула арқылы анықталады:
Vm.op.=ST.op.*LT.H., м3
(29)
Vm.op.=255*4500=1147500 м3
2.4. Қазу жүйесі жиынтық механизациясының
құрылымы
Кен орнын ашық қазу жүйесінде тау кен қазындыларын қазуға дайындау, аршу,
өңдеу жұмыстары орындалады. Қазу жүйесі карьер жағдайына байланысты
алынады. Алынған қазу жүйесі қауіпсіздікті экономикаканы және қоршаған
ортаны сақтай отырып, пайдалы қазындының сапалы қорын көп мөлшерде алуға
міндетті. Ал, карьердегі тау кен жиынтықтары, яғни көліктер, ұсатқыш
жабдықтар және көмекші жабдықтар кенжардағы тау кен қазындыларын алуға және
үйіндіге тасымалдауға, пайдалы қазындыны складқа немесе тұтынушыға
жеткізуді қамтамасыз етеді. Бұлар карьердің жиынтық механизациясының
құрылымын құрады. Кен орнын қазу жүйесі мен жиынтық механизациясының
құрылымы өзара байланысты болады.
Ақжол кен орнының геологиялық жағдайымен, кеннің жату жағдайын есептей
келе үлкен тереңдіктегі тақта тәріздес формадағы сілемге академик
В.В.Джевскийдің классификациясы бойынша кеннің созылым бойымен бір жағдаулы
бір бағыттағы қазу жүйесі қабылданды.
Аршу өңдіру кемерлерінің биіктігі академик Н.В.Мельниковтың формуласы
бойынша анықталады:
(30)
мұндағы, а ― қопарылған тау жыныстарының ені, м; Кқ ― қопсу коэффициенті,
n’ – 1-ші қатардағы ұңғылардың ең аз кедергісі (ч’=0,55÷0,7); ч” –
қатардағы ұңғылардың ара қашықтығына байланысты ең аз кедергі
(ч”=0,75÷0,85).
a=0,8(Rk+RT), м
(31)
мұндағы, Rk, RT ―эксковатордың төгу және қосу радиусы, м.
а=0,8(11,2+13,6)=19,8 м
м
Жұмыс алаңының ені мына формула арқылы анықталады:
Ш=А+С2+С1+Е+Пэ+вп, м
(32)
Мұндағы, А ― енбе ені, м; С2 ― кемерлердің төменгі жиегі мен транспорт
осінің ара қашықтығы, м; С1 ― электр қондырғыларының ара қашықтығы, м; Е ―
транспорт жолдарының остерінің ара қашықтығы, м.
Енбе ені мына формула арқылы анықталады:
А=1,5*Rk, м.
(33)
A=1,5*11,2=17,8
Ш=17,8+4,5+3,0+5,5+6+4=40,8м
Эксковаторлық блоктың ені мына формула арқылы анықталады:
(34)
мұндағы, Пэ.ауыс. ― эксковатордың ауысымдылық өнімділігі
Кемердегі эксковаторлық блоктың саны мына формула арқылы анықталады:
(35)
2.5. Кен жыныстарын қазуға дайындау
Тау кен жыныстарын қазуға дайындау тау жыныстарының қоспаларын қазу және
үйінділеу процестері үшін, техникалық мүмкіндіті және қолайлы жағдайды
жасау мақсатымен жүргізіледі. Тау жыныстарының түріне және жағдайына
байланысты оларды қазуға дайындау мынадай әдістермен жүргізілуі мүмкін:
құрғату, тоңазудан қорғап қалу, тоңазыған тау жыныстарын жібіту,
гидравликалық әлсірету немесе нығайту, механикалық немесе жарылыспен
қопсоту.
Ақжал кен орнындағы тау жыныстардың физика―механикалық қасиетіне
байланысты кен жыныстарын қазуға дайындауға жарылыс әдісі қолданылады.
Мұнда қазбадағы ұңғыларды бұрғылау үшін СБШ-250 МН-32 станогы қолданылады.
Ұңғырлардың диаметрі 243мм, бұрғылаудың техникалық жылдамдығы V=6кмсағ,
тау жыныстардың бұрғылау көрсеткіші 12.
Кемер табаны бойындағы кедергі мына формула арқылы анықталады:
W=35*d, м
(36)
Мұндағы, d ― ұңғылар диаметрі, м.
W=35*0,243=9м
W ―ны кемерді қауіпсіздік бұрғылау шартымен тексереміз.
Wб=hk*сtgά+С, м
(37)
Wб=10*ctg60+3=9м
Ұңғылар тік бұрғыланады.
Қатардағы ұңғылардың ара қашықтығы мына формула арқылы анықталады:
a=m*W, м
(38)
мұндағы, m – ұңғылардың жақындалу коэффициенті: а=0,75*9=7м.
Ұңғылар қатарларының өзара ара қашықтығы мына формула арқылы анықталады:
в=7м.
Бұрғыланатын блоктың ені мына формула арқылы анықталады:
Шб.б.=W+(n-1)*в, м
(39)
мұндағы, n – ұңғылар қатарының саны
Шб.б.=9+(3-1)*7=23м
Шарт бойынша бұрғыланатын блоктың көлемі мына формула арқылы анықталады:
Vб.б.=15*Qэ.тәу.,м3
(40)
мұндағы, Qэ.тәу – эксковатордың тәуліктік өнімділігі, м3
Vб.б.=15*5592,7=83890,5 м3
Бұрғыланатын блоктың ұзындығы мына формула арқылы анықталады:
,м
(41)
Ұңғылар саны мына формула арқылы анықталады:
қатардағы
(42)
блоктағы ∑nұ= nұ*nқ;
(43)
∑nұ=14*3=42;
ұңғылар ұзындығы мына формула арқылы анықталады:
,м
(44)
мұндағы, lac.б. – асыра бұрғылау;
lac.б =10*dy, м
(45)
lac.б =10*0,243=2м
м
Оқтамалардың ұзындығы мына формула арқылы анықталады:
lоқ=Lұ-lТ, м
(46)
мұндағы, lТ – оқтаманың тығындық ұзындығы, м.
lТ=µ*W, м
(47)
мұндағы, µ–тығындық коэффициенті (0,4-0,7).
lТ=0,4*9=3м
lТ=12-3=9м
Оқтамалар массасы мына формула арқылы анықталады: бірінші қатардағы
ұңғылар үшін,
Qоқ=q*W*hк*a, кг
(48)
мұндағы, q – жарылғыш заттардың меншікті шығыны
Qоқ=0,90*6*10*7=378 кг
Келесі қатардағы ұңғылар үшін
Qok=q*b*hk*a,кг
Qok=0,90*7*10*7=378кг
Бұрғылау станогының ауысымдылық өнімділігі мына формула арқылы
анықталады:
(50)
мұндағы, Та – ауысым ұзақтылығы, сағ; Тн және Тқ 1м ұңғыны бұрғылауға
кететін негізгі және қосалқы операцияларда орындаудың сәйкес ұзақтылығы,
сағ; К – ауысым мерзімін пайдалану коэффициценті.
(51)
мұндағы, Тд.а, Тү, Тж.Т – дайындау-ақырғы операциялардың регламенттік
үзілістердің және жоспарсыз тоқтап қалудың сәйкес ұзақтылығы. (Тд.а– Тү)=1
сағ. Негізгі операциялардың ұзақтығы.
, сағ. (52)
сағ.
Бұрғылау станогінің жылдық өнімділігі мына формула арқылы анықталады:
Пб.ж=Пб.а.*Па*N, м
(53)
мұндағы, N – бір жыл ішіндегі станоктардың жұмыс кндер саны (289-290)
Пб.ж=25*3*280=21000 м
Бұрғылау станоктарының жұмыс жасайтын саны мына формула арқылы
анықталады:
(54)
мұндағы, qm.ж – ұңғының 1м –нен шығатын қосарылған тау жыныстар қоспасы
,м3 (55)
Ұңғылады зарядтау үшін әр түрлі құрылымды зарядтау машиналары
қолданылады. Тау жыныстардың жақсы ұсақталуына атылғыш затқа бөлінген
шығын дұрыс алынуы керек. Яғни, 1м3 та жыныстың ұсақталуына кеткен атылғыш
заттағы зарядтардың массасы дұрыс болу керек. Карьерде КРАЗ-222 шассиіне
құрастырылған жалпы ыдысы 7м3 екі булкерлі СУЗН-2А әмбебеап қысым зарядтау
машинасы қолданылады. Ол ұңғыларды гранулалық қолданылады. Ол ұңғылардың
гранулалық тротилмен, зерно –гранулитпен зарядтайды.
2.6. Бұрғылау аттыру жұмыстарын өндірудегі
қауіпсіздік ережесі
Бұрғылау аттыру жұмыстарындағы техника қауіпсіздігі:
– блоктары бұрғылау үшін, ұңғы торларын бөлу бұрғылау аттыру
жұмыстарының жобалау паспортының негізінде және сәйкес жүргізілуі
керек;
– бұрғылау станогі жоспарланған алаңға орналастырылып, станоктың
тұтқасы кемердің төменгі жағынан 3м қашықтықта болу керек;
– бірінші қатардағы ұңғыларды бұрғылау кезінде механизм өздігінен іске
қосылған кезде станоктың қопару бағыты кемердің төменгі жағында болу
керек.
2.7. Қазу-тиеу жұмыстары
Карьердегі тау–кен қазындыларын қазып көлік жабдықтарына тиеу немесе
қазып машинаның құрамымен тасымалдап, үйіндіге төгу процестерін
механикаландыру үшін, әр–түрлі технологиялық және эксплуатациялық сапасы
бар карьерлік және әмбебап машиналары қолданылады. Оларды қолдану нақтылы
тау–кен техникалық және табиғи жағдайларымен анықталады. Ақжал карьерінде
ауа–райы мен тау–кен техникалық жағдайына байланысты қазу–тиеу жұмыстарына
механикалы күректі ЭКГ–8И эксковаторы қолданылады.
Эксковатордың теориялық өнімділігі мына формула арқылы анықталады:
Пэ.теор.=60*Е*пк, м3
(57)
Мұндағы, Е – эксковатордың сиымдылығы, nk – тиеу кезіндегі шөміштің
саны
(58)
Мұндағы, Тц.т – жүк тиеуіштің жұмыс циклінің ұзақтылығы
Пэ.теор.=60*6*2=720м3сағ.
Эксковатодың техникалық өнімділігі мына формула арқылы анықталады:
Пэ.тех.=60*Е*nk*Rэ*һ, м3
(59)
Мұндағы, Rэ – эксковациялау коэффициенті
(60)
Мұндағы, Rn – шөміштің толтыру коэффициенті,
Rр.н. – қопсу коэффициенті,
Rк – кенжар коэффициенті
Пэ.тех.=60*6*2*0,68*0,9=416,16м3са ғ.
Эксковатордың ауысымдылық өнімділігі мына формула арқылы анықталады:
Пэ.ауыс=Пэ.тех*Тауыс*Rқ.к, м3
(61)
Мұндағы, Rқ.к – эксковатордың қолдану коэффициенті
Пэ.ауыс=416,16*8*0,6=1997,5м3
Эксковатордың тәуліктік өнімділігі мына формула арқылы анықталады:
Пэ.тәу=Пэ.ауыс*nауыс, м3
(62)
Пэ.тәу=1997,5*3=5992,5
Жылдық өнімділігі мына формула арқылы анықталады:
Пэ.ж=Пэ.ауыс*Ng*nауыс, м3
(63)
Мұндағы, Ng – бір жылдағы эксковатордың жұмыс күні
Пэ.ж=1997,5*240*3=1438200 м3
Жұмыс жасап жатқан эксковаторлар саны мына формула арқылы анықталады:
(64)
Nu*n=8экс
2.8. Қазу-тиеу жұмыстарын жүргізудің қ
ауіпсіздік техникасы
Эксковатор горизонталь жолдарда жүргенде немесе көтерілгенде оның жетекті
осі арт жағында болуы керек және төменге түсерде алдында. Осы кезде шөміш
босатылып, жерден 6м –ден аспай тұрғаны жөн. Ал, эксковатордың жебесі
болса, ол жүру бағытында орналасуы керек.
Автомобиль көліктеріне эксковатормен тау жыныстарын тиген кезде машинист
төмендегі сигналдарды білу керек.
"Тоқта" – бір қысқа; көлік құралын тиеуге рұқсат ететін сигнал –екі
қысқа; тиеудің біткенін және көлік құралының кетуіне рұқсат –бір қысқа.
Осы сигналдар эксковаторда ілініп, онымен лаколотив машинисттері мен
авторсамосвалдар жүргізушілері таныстырылуы керек.
2.9. Кен жұмыстарын тасымалдау
Ашық кен алаңындағы кен жыныстарын тасымалдауға карьер көліктері
қолданылады. Карьер көлігі аршыма тау жыныстарын және пайдалы қазындыларды
кенжардан төгілетін жерге дейін тасымалдауға арналған. Ол технологиялық
процесті жалғастырып тұратын бөлім болып есептеледі. Карьер көлігінің
ырғақты жұмыс жасауынан кен орнын тиімді игеруге байланысты болады. Ашық
тау –кен жұмыстарында жүк тасымалдайтын белгілі техникалық құралдар мен
түрлердің барлығы қолданылады.
Карьердегі автосамосвалдардың саны мына формула арқылы анықталады:
(65)
Мұндағы, tж –автосамосвалдардың жүру уақыты
(66)
Мұндағы, l1, l2, l3 – жүру жағдайы бірдей жол алаңдары, км;
V1, V2, V3 – осы алаңдардағы автосамосвалдардың жүру
жылдамдығы кмсағ.
1-горизонттағы
2-горизонттағы
tm.ү – автосамосвалдың төгу уақыты, мин;
tм – автосамосвалдың тиеуге маневр жолау уақытты, мин;
tт – автосамосвалдың тиеу уақыты
(67)
Мұндағы, qa – автосамосвалдың жүк көтерімдігі,
Кn – эксковатордың шөмішінің толуын ескертетін коэффициент,
Е – шөміш сиымдылығы, м;
Кш – автосамосвалдың толтыра тиеуді ескертетін коэффициент;
tц – рейс ұзақтылығы.
Карьердегі барлық эксковатордың қамтамасыз етіп, жұмыс жасайтын
автосамосвалдың саны мына формула арқылы анықталады:
Nж.а= (68)
Nж.а=10+10+11+11=42 автос.
Автосамосвалдың инвентарлық саны мына формула арқылы анықталады:
(69)
Мұндағы, τ=0,7÷0,8 – парктің техникалық даярлық коэффициенті
Автосамосвалдың ауысымдылық эксплуатациялық өнімділігі мына формула
арқылы анықталады:
(70)
Мұндағы, Кж – автосамосвалдың жүк көтергіштігін пайдалану коэффициценті;
Тр – рейс ұзақтылығы, сағ;
Кп.а=0,7÷0,8 автосамосвалды уақыт мезгілде пайдалану
коэффициенті.
2.10.Карьер көлігі жұмыстарының қауіпсіздік
техникасының талаптары
Автокөліктердегі қауіпсіздік ережелерінің негізгі талаптары:
Жол белгілері түзу жағдайда ұсталуы керек. Осылар жүргізушінің жол
жағдайымен алдын ала таныс болуын қамтамасыз етеді және жүрудің
қауіпсіздігін арттырады.
Жолға тек қана ақаусыз автосамосвалдар шығарылуы тиіс. Сондықтан барлық
көлік құралдары тұрақтан шығар алдында маман механиктердің тексеруінен өтуі
керек.
Автосамосвал шамағын көтеріп тиелетін жерге дейінгі қашықтық 30м-ден
артық болса, артқа жүруге және кабинада бөтен адамдарды тасуға рұқсат
етілмейді.
Карьердің күрделі жағдайында жұмыс істеуге құралдарын жүргізуге тек қана
жақсы дайындалған, оқып тиісті білім алған жүргізушілер және өндірістік
тәртіпті сақтайтын адамдар жіберіледі.
2.11.Үйінділеу жұмыстары
Пайдалы қазындаларды ашық әдіспен өндіру аршыма тау жыныстарының көлемін
қазып және тасымалдаумен байланысты. Аршыма тау жыныстары тасымалданып,
арнайы бөлінген жерлерге орналастырылады. Аршыма тау жыныстарын үю
нәтижесінде пайда болған жасанды үйме үйінді деп аталады, ал аршыма тау
жыныстарын үйіндіге қабылдау және орналастыруға байланысты өндірістік
операциялар жиынтығы үйінді жұмыстарын құрайды. Үйінділеу аршыма
жұмыстарының технологиялық тізбегінің ең соңғы кезеңі болып келеді.
Үйінділеу жұмыстарының айқын және сәтті ұйымдастырылуына тау –кен көлік
құралдарының, сонымен қатар карьердың де техникалық –экономикалық жұмыс
көсеткіштері айтарлықтай байланысты болады.
Ақжал карьерінде тау жыныстары автосамосвалдармен тасымалданып, үйінділеу
қуатты ДЗ-118 , бульдозерлері қолданылады.
Үйінді орналасқан жер мына төмендегі талаптарға сай болуы керек:
Тау жыныстарын тасымалдау қашықтығы аз болуы үшін үйінді орны карьерге
мүмкіндігінше жақын болғаны дұрыс тұрақты үйінділер орналасқан жердің
қойнауында пайдалы қазындылар болмауы тиіс. Жер бедері алғашқы үймелеу
көлемі ең аз болып, үйінді жоспарлы дамуына мүмкіндік беруі тиісті Ақжал
карьерінде аршыма тау жыныстары сыртқа бөлінеді.
Үйінділеу алаңының ауданы мына формула арқылы анықталады:
,м2 (71)
Мұндағы, Но – үйінді биіктігі, м;
Rp.o – үйіндідегі жыныстардың қопсытудағы қалдық коэффициенті
(1,1÷1,2),
Ro – үйіп тастау коэффициенті (0,4÷0,7).
м2
Түсіру орнының ұзындығы мына формула арқылы анықталады:
Lт.ұ=Na*ln, м
(72)
Мұндағы, Na – бір мезгілде төгілетін автосамосвалдар саны,
ln – автосамосвалдардың төгу және маневр жасауына қажетті алқаптың ені
(18÷20).
(73)
Мұндағы, Nч – бір сағатта үйіндіге төгілетін автосамосвалдар саны;
tp.м – автосамосвалдың төгу және маневрлеу ұзақтылығы.
(74)
Мұндағы, Пк.с – карьердегі аршудағы сағаттық өнімділігі;
Rm –карьердегі тең емес жұмыстар коэффициенті
3сағ (75)
Мұндағы, Аа.а – аршудағы ауысымдылық өнімділігі, м3ау.
Va=27*1,1*3=9,9
Lт.ұ=6*20=120м
Үйінділеу орнының ұзындығы мына формула арқылы анықталады:
Lү.о=3* Lт.ұ (76)
Lү.о=3* 120=360м
Бульдозерлік жұмыстардың ауысымдық көлемі мына формула арқылы анықталады:
Vб=Пк.с*Тауыс* hү,м3 (77)
Мұндағы, һү – үйіндідегі тау жыныстарды үйіп тастау коэффициенті
(0,5÷0,7).
Vб=1502*8*0,6=7260 м3
Бульдозердің ауысымдылық өнімділігі мына формула арқылы анықталады:
Пб= Vб:пауыс, м3 (78)
Пб=7260:3=2460 м3
Бульдозерлердің жұмыс паркі мына формула арқылы анықталады:
(79)
Үйіндідегі бульдозерлердің инвенторлық саны мына формула арқылы
анықталады:
Nu.y=Nб.ж.*Ки.п (80)
Мұндағы, Ки.ү – инвенторлық парк коэффициенті
Nu.y=3*1,4=4
2.12.Үйінді жұмыстарын жүргізу процесінің
қауіпсіздік техникасы
Үйінді жұмыстарын қауіпсіз жүргізу үйінді қабаттары беткейінің
орнықтылығына байланысты болады. Сондықтан, беткейдің қажетті тұрақтылығын
қамтамасыз ететін үйінді қабатының биіктігі әрбір карьерге, аршыма тау
жыныстарының әр түрлігіне және үйінді жұмыстарының механикаландыру әдісіне
қарай анықталуы тиіс. Үйінді қабатының жобадағы биіктігін дәлелсіз
негіздеулермен үлкейтуге болмайды. Үйінді орнықтылығына тау жыныстарын үю
тәрібі елеулі әсер етеді. Үйінді табанына орнықты және жеңіл құрғатылған
тау жыныстарын төккен жөн.
2.13.Ашық тау кен жұмыстарымен бұзылған
жерлерді қалпына келтіру
Кенді ашық әдіспен игергенде басты кемшіліктерінің біріне жер бетінің
едәуір көлемде бұзылуы жатады. Сондықтан бұзылған жерлерді рекультивациялау
және оны халық шаруашылығында пайдалану мәселелері жер ресурстарын қорғау
проблемасымен тығыз байланысты. Пайдалы қазындылар кен орындарын ашық
әдіспен игерер алдында топырақтың құнарлы қабаты карьердің бүкіл алаңынан,
үйінді жиналатын алаңдардан, қалдық қоймасы жерінен, өндірістік және үй
тұрмыстық құрылыстар мен көлік коммуникациялары орналасқан бүкіл
территориядан жиналып алынуға тиісті. Топырақтың құнарлы қабатын жинап
алуға дейін жер бетін дайындау жұмыстары алдын ала даярлықсыз, механикалық
жарылыс және құрама әдістермен жүргізіледі.
Құнарлы топырақты бульдозермен екі жақты үймелеу арқылы жинағанда
тілменің ұзындығы топырақтың құнарлы қабатының қалыңдығына және тиеуіш
эксковатордың жұмыс параметріне байланысты болады.
(81)
Мұндағы, һmin – үйменің ең аз биіктігі, м;
m – топырақтың құнарлы қабатының қалыңдығы,м;
ά – бульдозердің құнарлы топырақпен жылжығандағы барынша көп
еңкіштігі, град;
Кқ –қопсу коэффициенті
Карьер алаңында жатқан құнарлы топырақтың көлемі мына формула арқылы
анықталады:
Vk=Sk*hk, м3 (82)
Мұндағы, Sk – карьер алаңының ауданы, м3;
һқ – құнарлы топырақтың қалыңдығы, м;
Sk=ln*Bn, м2;
Sk=4225*961=4060225 м2;
Vk=4060225*0,30=1218067,5 м3
Үйінді бетіндегі құнарлы топырақтың көлемімына формула арқылы анықталады:
Vү =Sү *һқ (84)
Vү =17499166*0,30=52497498 м3
Үйіндінің рекультивацияланатын бетіне құнарлы топырақты төгу жұмыстары
былайша жүргізіледі. Рекультивацияланатын алаңның көлеміне байланысты
құнарлы топырақты төгу қалыңдығына қарай оның мөлшері табылады. Сонан соң
автосамосвал өлігі шанағының сиымдылығына, рекультивацияланатын жер
көлеміне және топырақтың төгу қалыңдығына байланыстықанша рейс жасау
кеектігі анықталады. Сонда автосамосвал көлігінің үйінді бетінде топырақты
төгетін жері оның шалағының сиымдылығымен топырақтың төгу қалыңдығына
сәйкес анықталып, рекультивацияланатын жерді жабады. Сондықтан құнарлы
топырақты төкпес бұрын рекультивацияланатын бет қабырғалары 2L –ға тең
квараттарға бөлінеді.
L –дің мәні мына формула арқылы анықталады:
,м (85)
Мұндағы, Vc – автосамосвал шанағының сиымдылығы:
2*L=2*3=6
Осылай жұмысты жүргізген кезде квадраттық төбелері автосамовалдың
топырақты төгу пункті болады.
3. Карьер аэрологиясы
Жоба, карьердегі тау-кен жұмыстары жүргізіліп жатқан кезде, Ақжал
қорғасын, мырыш рудасының кен орны базасында жасалған.
Жоғарғы горизонтальдарды ашу, тікелей жергілікті жер бедерінен ішкі
оржолдармен қаралған карьер ұзындығы 4225м, ені 961м, тереңдігі 300м. Жату
және төнбе бүйірлерінің өту бұрыштары 400. Жұмыс байланысы, оның жобасы
жыныстарды көлік жүйесімен сыртқы үйінділерге ауыстырып өңдеуді ұсынады.
Жобада кешенді механизация құрылымы. Сонымен қатар тау-кен техникалық
машиналар құрылымы қабылданған: 6-экскаваторлар ЭКГ-8И, 9-бұрғылау станогы
СБШ-250МН, 42-автосамосвал БелАЗ-540, үйінді бойынша 4-бульдозер.
3.1.Ауданның микроклиматы
Ауданның микроклиматы континентальды, жазы ыстық, құрғақ, қысы қатаң және
ұзаққа созылады. Қаңтар айында температура -350С, шілде айында температура
+310С. Желдің оңтүстік-батыс немесе солтүстік-шығыс бағыты қабылданады
немесе үстемдік етеді. Ауаның жылдық орташа салыстырмалы ылғалдылығы 40÷45.
Жылдық орташа атмосфералық қысым 722-742мм. Жылдық жауын-шашынның орташа
мөлшері 250мм. Жер қабатының қату тереңдігі 1,5÷2м.
3.1.2.Карьерді табиғи түрде желдету
Карьерді табиғи түрде желдету, карьер аэрологиясында екі табиғи күшке
байланысты болады:
1. Температураның әр-түрлі болуына байланысты.
2. Диномикалық желге байланысты.
Жылудың негізі болып күннің радиациясы болып табылады немесе өрт немесе
қышқыл процестері жатады. Ақжал кен орнындағы желдің жылдық орташа
жылдамдығы 2,3мс. Карьердің ық жағындағы жағдау еңісінің бұрышы 350-қа
тең. Карьер атмосферасының улануы, сол карьердің структура құрылысы арқылы
анықталады. Карьердегі желдің жылдық орташа жылдамдығына байланысты және
карьер жағдау еңісінің бұрышына байланысты, бір табиғи ауа айналымының
рецеркуляциялық схемасы қабылданады.
Карьердің структура құрылысына байланысты, табиғи ауа айналымы
рецеркуляциялық схема, желдің бағытына сәйкес 3.1.2. суретінде көрсетілген.
Ауа ағыны карьерге келгенде, қозғалыс жылдамдығына байланысты үлкейеді
де, ауа ағының шекті қабаты қалыптасады, оның көлемі ОР және ОР2 сызықтары
аралығында. Ауа ағынының ішіндегі ауа жылдамдығы ОАК сызығы бойынша өтеді.
ОАК сызығы бойындағы горизонтальдық жылдамдығы V, желдің жылдық орташа
жылдамдығы V0- ға тең. Ішкі шекті қабат ОС сызығында горизонтальдық
жылдамдығы V0=0-ға тең болады. Еңгі бұрышы ά ОРА және ОР, сызықтары
аралығында, ауа ағыны карьердегі улы және зиянды атмосфераны шығарады.
Ауа ағынының бірі болып ОР1В және ОР2В сызықтары аралығында, х-абциссасы
бойынша РР3-сызығында, ауа ағыны 1800С айналады. ОР2-сызығында желге қарама-
қарсы бағытта барша ауа ағны ағады. Бұл басты ауа ағыны. Бұл басты ауа
ағыны, карьер түбіндегі улы немесе зиянды атмосфераны ВСДЕ бөлігінен
түгелдей алып шығады.
??????????????????????????????????? ???????
??????????????????????????????????? ???????
??????????????????????????????????? ???????CУРЕТ
??????????????????????????????????? ???????
3.1.2.Карьерді табиғи түрде желдетудің параметрлерін анықтау.
Бірінші нүктедегі ауа ағыңыңың жылдамдығы мына формуламен анықталады.
U1=U0 (1+1,14φ1+0,35φ12) (3.13)
мұндағы, φ - өлшемсіз ординат
,рад (3.14)
Мұндағы , а –структуралық ағын
рад
U1=2,3(1+1,14*96+0,350*0,962)=1,6м с
Екінші нүктедегі ауа ағынының жылдамдығы
U1=U0 (1+1,14φ2+0,35φ22) (3.15)
U2=2,3(1+1,14*(-2,04)+0,350*(-2,04) 2)=0,6мс
Үшінші нүктедегі ауа ағынының жылдамдығы
U3=2,3(1+1,14*(-0,18)+0,350*(-0,18) 2)=1,8мс (3.16)
Шекті қабатының ені мына формула арқылы аңықталады:
В=0,4x , м, (3.17)
В=0,4 2,3=0,92м
Рецеркуляциялық схема бойынша карьерді желдетуге кететін ауаның мөлшері
мына формула арқылы анықталады;
Qaуа=0,077*х*И0*L, м3с (3.18)
мұндағы, L – карьер ұзындығы, м
Qaуа=0,077*1000*2,34225=748245,5 м3с
3.2. Карьердің атмосферасының ластау көздері және шаңбасу әдістері
Карьер атмосферасын шаң мен улы газдар ластаудың бірнеше көздері бар.
Олардың шамасы мынадай факторларға байланысты болады. Тау жынысының
жағдайына және қасиеттеріне, климатына және ауа райының жағдайына,
техникасына және технология жабдықтарына байланысты.
Орналасу жағдайына байланысты олар сыртқы және ішкі нүктелер болып
бөлінеді. Сыртқы: щебенка зауыты, үйінділер, автомобиль жолдары және
басқалары. Ішкі бастаулар: бұрғылау станоктары, қазу-тиеу жұмыстары,
жарылыстар іштен-жану двигателі.
Ұңғыны бұрғылау кезінде шаң басуға жұмысалған судың мөлшері.
, кгм
(3.2.1)
мұндағы, dу — ұңғы диаметрі, м
γб.ж. — бұрғыланатын жыныс тығыздығы
ωж — бұрғылау ұсақтарының негізгі ылғалдылығы, оның жабысқыштығы
есепке алғанда 30%
ωТ — табиғи ылғалдылығы 45%.
кгм
Бұрғылау жұмыстары кезінде шаң бөлудің жеделдігі:
, мгс (3.2.2)
мұндағы, к — карьерді желдетудің сүлбесіне байланысты коэффициент
х — бастаудың орынға дейінгі өлшенген қашықтық, 3м
Сх — концентрат қалдығы
φ — өлшемсіз коэффицент.
φ=0,045Кж+0,022, рад
(3.2.3)
мұндағы, Uж — желдің жылдамдығы, мс
φ=0,045*2,3+0,022=0,202
мгс
Ұңғыларды бұрғылау жұмысы кезіндегі шаң шығаруының қосындысы:
, мгс
(3.2.4)
мұндағы, Nст — бұрғылау станогының саны
Кб.ж — станоктардың бір қалыпты жұмыс коэффиценті.
Бір жыл ішіндегі барлық станоктарға қажет су мөлшері мына формула арқылы
анықталады:
WQ=Nжұм*Qтәу*qұ*Кб.ж., тжыл
(3.2.5)
Мұндағы, Nжұм — бір жылдағы жұмыс күндерінің саны
Qтәу — станоктың тәуліктік өнімділігі, мтәу
qұ — ұңғыларды бұрғылау кезінде кететін шаң бөлінуге қарсы су шығыны
33,8 кгм.
Wa=305*25*0,8*33,8=468 тжыл
Тау —кен массасын экскавациялау кезіндегі шаң бөлінуі мына формул арқылы
анықталады:
, м2с (3.2.6)
м2с
Шаң бөлінудің жалпы қосындысы:
∑Іш.б.=Іш.б.*Пэ.к.*Кб.қ. , м2с
(3.2.7)
мұндағы, Пэ.к — эксковатор саны
∑Іш.б.=9,1*6*0,8=7,3 м2с
Шаң бөлінуді азайту үшін, судың меншікті жұмсалуын 1м3 бойынша
анықтаймыз. Ол біркелкі емес ұсатылған тау массасына арналған.
м3м3 (3.2.8)
мұндағы, ρс — сұйықтық тығыздығы кгм3;
ρр — руда массасының тығыздығы кгм3;
m — руда массасының кеуектілігі м2м3;
φс — руда массасының салстырмалы массасы;
W — молекуллалық ылғал сиымдылығының ең жоғарғы шегі 25%;
Wm — руда массасының табиғи ылғалдылығы 4,5%;
φ1 — салмақтың проценттік кері тотықтырғыштың проценттік
құрамы 2%.
м3 м3;
Ауысым кезіндегі біркенжардағы ұсатылан тау массасын ылғалдандыруға
керекті су мөлшері:
Qауыс=q*Qау.эк., м3ауыс.
(3.2.9)
Мұндағы, Qау.эк — эксковатордың ауысымдылық өнімділігі.
Qауыс=0,002*1997,5=2,9 м3ауыс.
Бір тәулік ішінде кенжардағы барлық эксковаторлар үшін ұсатылған тау
массасын ылғалдандыруға керекті су мөлшері:
Qтәу= Qауыс*Кж*Пэк*Z, м3тәу
(3.2.10)
Мұндағы, Z — тәуоіктік ауысым саны;
Qтәу=2,9*0,8*6*2=4,64 м3тәу
Шаң басу жұмыстарына қажетті шараның бірі эксковаторлық кенжарларды
суландыру болып табылады. Ол үшін шаңды басатын вентиляциялық қондырғы ІМ
—1 БелАЗ—540 негізінде қолданылады.
ІМ —1 ауысым кезіндегі ауқыт
Тр=tm+tж+tб+tқ+tс мин
(3.2.11)
Мұндағы, tm — тиеуге кететін уақыт;
tж — жүкпен қозғалу уақыты;
tб — қосымша уақыт;
tс — кенжарды суландыруға керек уақыт.
Тр=7+10+9+3+15=44 мин.
Суландырғыш машинаның ауысым кезіндегі өнімділігі:
, Тауыс
(3.2.12)
мұндағы, Кп — аз уақытымен машинаны пайдалану уақыты;
F – машинаның жүк көтергіштігі.
тауыс.
Суландырғыш машиналардың керекті саны
(3.2.13)
мұндағы, Кр – резерв коэффициенті
Шаң болуға арналған судың жылдық мөлшері:
Qж= Qтәу.п=4,64*305=1415 м3жыл
Карьер автотранспорттары жұмыс кезіндегі шаң басу.
Автомобиль жолдарын суландыру үшін шаң болу жұмыстарын азайту үшін
сульфитті, спиртті борды қолданамыз (ССБ). Оның әсер ету уақыты 30 мин –
ССБ-ның жұмсалуы 0,8÷1,5кгм2 жолға. Карьердегі жолдың созылмалылығы
0,64км.
Автожолды суландыру кезіндегі ССБ шығынын анықтау:
q=qn*a*l, кг
(3.2.14)
q=0,8*10*640=5120 кг
Автотранспорт кезіндегі қозғалыстағы шаң шығару жилігі:
, м3с
(3.2.15)
мұндағы, х – бастаудан орынға дейінгі ара қашықтық.
, м3с
Шаң шығарудың жиілігінің қосындысы:
Iш.ж=Iш.ш.*N*Kб.қ , мгс
(3.2.16)
Мұндағы, N – автосамосвалдар саны
Iш.ж=249*42*0,8=1793 мгс
Карьер атмосферасының автотранспорт жұмыс кезіндегі улы газдармен
ласталуы.
, кгс
(3.2.17)
мұндағы, Q - бір ғана автосамосавдан бір ауысым кезінде шығатын газ
мөлшері 4000;
L – улы газдың концентрациясы 0,134;
t – ауысым ұзақтығы;
h – бастаудан орынға дейінгі арақашықтық;
К – жолдағы мазут шығыны 0,9 кгм2
, мгс
Үйінділеу кезіндегі шаң басу. Үйінді жасау кезінде шаң басу жұмыстары
жүргізілмейді. Себебі жыныс кенжарда ылғалдандырылады.
Үйіндіден шаң бөліну жиілігі:
Iүй=0,72*Cn*φ2*Sүй *Uж, м2с
(3.2.18)
Мұндағы, Sүй – үйінді ауданы; Sүй=17499166 м27
Iүй=0,72*5,5*0,2022*17499166*2,3=20 72 м2с
Бұрғылау жұмыстары кезінде шаң басуға кететін шығын:
Зб=Wa*C, тг
(3.2.19)
Мұндағы, Wa – бұрғылау жұмыстарына кететін су мөлшері;
С– 1т судың құны
Зб=394*12=4728 тжыл
Экскавациялау кезіндегі шаң басуға кететін шығын:
Зэ=Wжыл*C, тг
(3.2.20)
Зэ=1206*1,2=14472 тгжыл
Жолды суландыруға кететін шығын:
За=q*C, тг
Мұндағы, q – автожолды суландыруға кететін ССБ шығыны 5120 тг.
За=5120*18=92160 тг
Жалпы шыын:
Зб+Зэ+За=Зж тгжыл
(3.2.21)
Зж=4728+14472+92160=111360 тгжыл.
4. Еңбек қорғау бөлімі
4.1. Еңбек жағдайларының және өндірістегі қауіп-қатер мен ауруға
себебі зиянды факторларының сипаттамасы
Ашық тау–кен жұмыстарын жүргізуде, жұмысшыларға төмендегі өндірістегі
зиянды факторлар әсер етеді:
–электрлік өрістің параметрінің шамаларын өсіру;
–қозғалатын технологиялық транспорт;
–өндірістегі жабдықтардың шуы мен дірілі;
–жұмыс орындарының жеткіліксіз жарықталынуы;
–карьер атмосферасының ластануы мен шаңдануы;
–машина мен механизмдердің қауіпті зоналары;
–қауіпті қопару жұмыстарының әсері.
Жаппай қопару жұмыстарынан кейін ауаның ластануы карьер аймағынан да
асып, шаң–тозаң қопсытылған тау–кен массаларынан 4-5сағат бойы бөлініп шыға
береді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz