Геологиялық жұмыстардың қауіпсіздігі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 12
1 АУДАННЫҢ ГЕОГРАФИЯ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ 13
СИПАТТАМАСЫ 13
2 БҰРЫН ЖҮРГІЗІЛГЕН ЖҰМЫСТАРҒА 15
ШОЛУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ, БАҒАЛАУ 15
3. АУДАННЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ 20
3.1 Стратиграфия 20
3.2. Магматизмі 22
3.3 Тектоника 25
3.4 Пайдалы қазбалары 28
3.5 Гидрогеология 29
3.6. Геоморфология 33
4 КЕНОРЫННЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЛЫСЫ 36
4.1 Кендердің заттық құрамы және морфологиясы 43
5 ЖОБАДАҒА ЖҰМЫСТАРДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ 47
ЖӘНЕ КӨЛЕМДЕРІ 47
5.1 Шешуге тиісті геологиялық мәселелер 47
5.2 Барлау жүйесі мен барлау торабы пішіндерін, тығыздығын негіздеу 47
5.3 Тау-кен жұмыстары 48
5.3.1 Шахта қазу 48
5.4 Бұрғылау жұмыстары 49
5.5 Ұңғымаларда жүргізілетін геофизикалық жұмыстар 68
5.6. Гидрогеологиялық жұмыстар 69
5.7 Сынамалау жұмыстары 70
5.7.1 Сынаманы өңдеу 72
5.8. Лабораториялық зерттеу жұмыстары 75
5.8.1. Минералогиялық зерттеулер 77
5.8.2. Технологиялық зерттеулер 78
5.8.3. Гидрогеологиялық зерттеулер 78
5.9. Камералдық жұмыстар 78
6. КҮТУДЕГІ ҚОРЛАРДЫ ЕСЕПТЕУ 79
7. АРНАЙЫ БӨЛІМ 86
7.1 Архарлы кенорныныдағы алтын құрамды минералдардың морфологиясы 86
8 ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ҚАУІПСІЗДІК ТЕХНИКАСЫ 89
8.1 Қауіпті және зиянды өндірістік факторларды талдау 89
8.2 Жалпы ұйымдастыру шаралары 90
8.2.1 Камералдық зертханаларды жасанды жарықтандыру 91
8.2.2 Өндірістік санитария 92
8.2.3 Өндірістік шаң 93
8.2.4 Камералдық зертханалардың дыбысизоляциясы 93
8.3 Қауіпсіздік техникасы 94
8.3.1 Көліктік жұмыстардың қауіпсіздігі 95
8.3.2 Электр қауіпсіздігі 95
8.3.3 Қуат қадамы 98
8.3.4 Геологиялық жұмыстардың қауіпсіздігі 99
8.4 Өрт профилактикасы 101
9 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ 103
10 ГЕОЛОГИЯЛЫҚ БАРЛАУ ЖҰМЫСТАРЫН ЖОБАЛАУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 104
11 ГЕОЛОГИЯЛЫҚ БАРЛАУ ЖҰМЫСТАРЫН ЖҮРГІЗУІНЕ СМЕТАСЫ 110
ҚОРЫТЫНДЫ 113
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 114
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.И. СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ГЕОЛОГИЯЛЫҚ БАРЛАУ ИНСТИТУТЫ
ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ТҮСІРУ, ПАЙДАЛЫ ҚАЗБА КЕНОРЫНДАРЫН ІЗДЕУ ЖӘНЕ БАРЛАУ КАФЕДРАСЫ
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
_______________________
Кафедра меңгерушісі
геол.-минерал. ғылымдарының
докторы, профессор
Н.С.Сейітов
______ ________________2004ж.
Дипломдық жобаның
ЖАЗБАША ТҮСІНДІРМЕСІ
Тақырыбы АРХАРЛЫ КЕНОРНЫНЫҢ СОЛТҮСТІК-ШЫҒЫС БӨЛІКШЕСІНДЕ АЛДЫН-АЛА
БАРЛАУ ЖҰМЫСТАРЫ
Кеңесшілер: Жетекші
Аға оқытушы Геол.-минерал.ғылым. докторы,
Отарбаев Қ.Т. профессор Бакенов М.М.
__________________________ __________________________
____ ______________2004ж. ____ ______________2004ж.
Геол.-минерал.ғылым. канд., доцент
Жүнісов А.А.
__________________________
____ ______________2004ж.
Профессор Студент
Мұсанов А.М. Ұлтарақов Б.Б.
__________________________
____ ______________2004ж.
Техн. ғылым.докт., профессор Мамандығы
Өтепов Е.Б. 1801
__________________________
____ ______________2004ж.
Оқытушы Тобы
Хамимульдинов С.Ж. ГРС-99-1қ
__________________________
____ ______________2004ж. Стандарттау кеңесшісі геол.-минерал.
Пікір жазушы ғылымдарының докторы, профессор
__________________________ Жилинский Р.Г.
____ ______________2004ж. __________________________
____ ______________2004ж.
Алматы 2004ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.И. СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ГЕОЛОГИЯЛЫҚ БАРЛАУ ИНСТИТУТЫ
ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ТҮСІРУ, ПАЙДАЛЫ ҚАЗБА КЕНОРЫНДАРЫН ІЗДЕУ ЖӘНЕ БАРЛАУ КАФЕДРАСЫ
БЕКІТЕМІН
_______________________
Кафедра меңгерушісі
геол.-минерал. ғылымдарының
докторы, профессор
Н.С.Сейітов
____ ______________2004ж.
Дипломдық жоба жасауға
ТАПСЫРМА
Студентке Ұлтарақов Бауыржан Бердібай ұлы
1. Жобаның тақырыбы АРХАРЛЫ КЕНОРНЫНЫҢ СОЛТҮСТІК-ШЫҒЫС БӨЛІКШЕСІНДЕ
АЛДЫН-АЛА БАРЛАУ ЖҰМЫСТАРЫ
2. ____ ______________2004 жылғы ЖОО бұйрығымен бекітілген.
Дайын жобаны тапсыру мерзімі __________________________
3. Жобаның негіздері диплом алдындағы практикада жиналған сызба және
жазба материалдары
4. Қарастырылатын мәселелердің тізімі:
Кіріспе 4 Жұмыс нысанасының 10 геологиялық барлау
1 Жұмыс ауданының сипаттамасы жұмыстарын жобалаудың
экономикалық 5 Жобадағы жұмыстардың ерекшеліктері
географиялық сипаттамасыәдістемесі 11 геологиялық барлау
2 Алдынала жүргізілген 6 арнайы бөлім жұмыстарын жүргізуіне
жұмыстарға шолу және 7 Күтудегі қорларды сметасы
оларды талдау мен есептеу Қорытынды
бағалау 8 Еңбекті қорғау және
3 Ауданның геологиялық қауіпсіздік техникасы
сипаттамасы 9 Қоршаған ортаны қорғау
5. Сызба материалдарының тізімі (міндетті түрде қажет екендерін атап өту)
1 Ауданның геологиялық картасы 4 Геологиялық қималар
2 Кенорынның геологиялық картасы 5 Қорларды есептеу сызбасы
3 Орталық белдемнің сынамалау планы 6 Техникалық сызбалар
6. Дипломдық жобаның кеңесшілері мен оларға тән жобаның бөлімдері
Бөлім Кеңесші, кафедраКүні, қолы
Тапсырма бердіТапсырма
қабылданды
1 Ауданның геологиялық А.А. Жүнісов ГТ
сипаттамасы және ПҚКІБ
2 Жобадағы жұмыстардың Қ.Т. Отарбаев
әдістемесі ГТ және ПҚКІБ
3 Бұрғылау жұмыстары Ә.М. Мұсанов
ҰБжБТ
4 Еңбекті және қоршаған Е.Б. Өтепов
ортаны қорғау ЕҚжҚО
5 Геологиялық барлау С.Ж. Хамимульдин
жұмыстарын жобалаудың ЭБжМР
ерекшеліктері
7. Тапсырма берілді ____ ____________2004ж.
Кафедра меңгерушісі ___________________ Сейітов Н.С.
Тапсырма қабылдаған __________________ Ұлтарақов Б.Б.
____ ____________2004ж.
КҮНТІЗБЕЛІ ЖОСПАР
№№ Дипломдық жоба (жұмысы) бөлімдерініңБөлімдерді Ұсыныстар
реті атаулары аяқтау
мерзімдері
1. Кіріспе. Жұмыс ауданының 01.03–07.03.20
экономикалық-географиялық 04ж.
сипаттамасы. Бұрын жүргізілген
зерттеулерге шолу және оларды талдау
мен бағалау
2. Ауданның геологиялық құрылысы 07.03-
(Ауданның геологиялық картасы 20.03.2004ж.
м 1:50 000)
3. Кенорынның геологиялық құрлысы. 20.03-
(Кенорынның геол. картасы., геол. 01.04.2004ж.
қимасы)
4. Жобадағы жұмыстардың әдістемесі 01.04-
01.05.2004ж.
5. Арнайы бөлім. Күтудегі қорларды 01.05-11.05.20
есептеу. 04ж.
6. Еңбекті және қоршаған ортаны қорғау 11.05-
18.05.2004ж.
Геологиялық барлау жұмыстарын
7. жүргізуге қажет сметасы. Геологиялық18.05-
барлау жұмыстарын жобалаудың 25.05.2004ж.
ерекшеліктері.
Қорытынды
Студент-дипломшы Ұлтарақов Б.Б.
Жобаның жетекшісі Бакенов М.М.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.И. СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ГЕОЛОГИЯЛЫҚ БАРЛАУ ИНСТИТУТЫ
ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ТҮСІРУ, ПАЙДАЛЫ ҚАЗБА КЕНОРЫНДАРЫН ІЗДЕУ ЖӘНЕ БАРЛАУ КАФЕДРАСЫ
БЕКІТЕМІН
_______________________
Кафедра меңгерушісі
геол.-минерал. ғылымдарының
докторы, профессор
Н.С.Сейітов
____ ______________2004ж.
Пайдалы қазба Алтын
Нысана аты Архарлы
Кездестірілген жері Қазақстан Республикасы Алматы облысы
ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ТАПСЫРМА
Дипломдық жобаның тақырыбы Архарлы кенорнының Солтүстік-Шығыс
бөлікшесінде алдын-ала барлау
жұмыстары
Геологиялық тапсырма берудің негізі. Өндірістік практикадан жинап әкелінген
геологиялық материалдар
1. Жұмыстардың мақсаты, нысананың кеңістіктегі шекарасы, бағалаудың негізгі
көрсеткіштері.
Кенорынның 100-350м тереңдікке дейінгі өнеркәсіптік маңызын айқындау, С1,
С2 категориясы бойынша қорды есептеу.
2. Геологиялық мәселелер, оларды шешу тәртібі мен негізгі әдістері.
1) Ұңғымаларды бұрғылау арқылы жалпы түрде кенді дененің ішкі құрылысын
және жатыс жағдайын анықтау.
2) Пайдалы қазбаның сапасын жалпы түрде зерттеу.
3) Аз көлемді технологиялық сынамалар алу арқылы жалпы түрде кендердің
технологиялық қасиеттерін зерттеу.
4) Жалпы түрде грунт суларының деңгейін және жер асты суларының химиялық
құрамын зерттеу.
5) Кенорнының перспективасы жайлы техника-экономикалық пікірін (ТЭТ)
құрастыру.
3. Жұмыстарды орындау мерзімі мен болашақ нәтижелері (есеп беру құжаттардың
түрлерін көрсету қажет).
Жұмыстардың нәтижесінде С1, С2 категориясы бойынша қорлар есептеледі және
есепнама құрастырылады.
Бас геолог (дипломдық жобаның жетекшісі)
Күні ____ ____________2004ж. ____________________ Бакенов М.М.
АНДАТПА
Алтын-күмісті Архарлы кенорнын 1955 жылы геолог С.Е. Майрин ашқан.
Кенорын Алматы облысы, Кербұлақ ауданында орналасқан, оның өндірістік мәні
біршама жеткілікті анықталған.
Дипломдық жоба кенорынның өнеркәсіптік маңызын және кенденуін
анықтауға арналған.
Жобаланып отырған алдын-ала барлау жұмыстары кенорынның технико-
экономикалық негіздеуге және дәлдікті барлауды жүргізуге негіз бола
алатынын айқындау.
АННОТАЦИЯ
Золото-серебряное месторождение Архарлы открыто геологом С.Е.
Майриным в 1955 году в Кербулакском районе Алматинской области,
практическое значение которого выяснено вполне достаточно.
Дипломный проект посвящен установлению промышленной значимости
месторождения и рудопроявлений, находящихся в непосредственной близости от
него.
Проектируемая предварительная разведка позволят составить технико-
экономическое обоснование для дальнейшего проведения детальной разведки.
КІРІСПЕ
Архарлы кенорны 1955 жылы масштабы 1:200000 болатын геологиялық
түсіру барысында ашылған. Майрин С.Е. және басқа геологтар ашқан.
1962-67 жылдар аралығында Архарлы геологиялық-барлау жұмыстары
жүргізілді. Сонымен қатар кенорынның орталық және Солтүстік-Шығыс
бөлікшелерінде ТБК Алтайзолото артелі игеру жұмыстарын жүргізді.
Архарлы кенорнындаға алтын мен күмістің өнеркәсіптік қоры біршама
жоғары. Іздеу-бағалау жұмыстарының нәтижесі бойынша кенорын геологиялық-
экономикалық жағынан перспективті деп бағаланды. Сондықтан Архарлы
кенішіндегі шикізат базасын кеңейту үшін Солтүстік-Шығыс бөлікшесіне алдын-
ала барлау жұмыстары жобаланып отыр.
Дипломдық жобаға қажет геологиялық мәліметтер 2-ші өндірістік
тәжірибе барысында жиналды. Жобаның негізгі мақсаты Архарлы кенорнының
Солтүстік-Шығыс бөлікшесінде 150-400м тереңдікке дейін өнеркәсіптік маңызын
айқындап С1, С2 категориялары бойынша қорын есептеу болып келеді.
Дипломдық жобаның көлемі 116 жазба беттен және 6 сызба
материалдардан, 20 кестеден және 5 суреттен тұрады.
1 АУДАННЫҢ ГЕОГРАФИЯ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
Архарлы алтын кенорны Алматы обылысы, Кербұлақ ауданында орналасқан.
Келісімшартта қаралған аудан Сарыөзек теміржол бекетінен оңтүстікке қарай
23км жерде орналасқан. Оның географиялық координаттары ортасы 440 11' СЕ,-
770 54' ШБ. Территорияның ауданы 49км2, бұрыштарының координаттары:
1. 440 14' СЕ-770 52' ШБ
2. 440 14' СЕ-770 57' ШБ
3. 440 10' СЕ-770 52' ШБ
4. 440 10' СЕ-770 52' ШБ
Ауданның климаты континентті. Сондықтан оның қысы біршама суық, ал
жазы әжептеуір ыстық. Ыстық айдың орташа температурасы +350 С максимумінде
-230 С-ге сәйкес келеді. Топырақ қабатының қату тереңдігі -1 -1,5м. Жауын-
шашынның жылдық орташа мөлшері 400мм-ден сирек асады. Желдердің соғуы жиі,
негізінен батыс және солтүстік-шығыс бағытты.
Құрғақ жазымен және суық қысымен сипатталады және солтүстік-шығысқа
бағытталған сирек болып тұратын желдерімен сипатталады. Қар қарашаның
аяғында түседі, ал наурыз- сәуір айларында тоқтайды. Түскен қардың
қалыңдығы орта есеппен 20см болады. Ауданның орташа жылдық температурасы -
+60 , +70, үш жаз айының орташа температурасы - +210 С. Ал үш қыс айларының
орташа температурасы - 100 С. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 200-
250мм және бұлар негізінен күз және көктемге тиесілі болып келеді.
Ауданның жергілікті жер бедері таулы, жиі кездесетін майда арналар
және төбешіктермен сипатталады. Жер бедерінің ең биік шыңдары 1100-1400м-ге
дейін жетеді. Өсімдіктер әлемі жұтаң, олар шөлейт-далалы түрлерімен
сипатталады. Топырақ қабатының түріне қарай аудан шөлейтке жатады.
Бөлікшеден жақын жерде Алматы-Семей темір жолы өтеді, сонымен қатар
Алматы-Өскемен автомагистралі орналасқан.
Өсімдік әлемі жұтаңдау. Өзен аңғарларында жиде өседі, барбарис және
эфедра кездеседі. Жануарлар әлемі де өте кедей болып келеді. Тауларда
текелер, архарлар, еліктер мекендейді. Сонымен қатар кекіліктер,
бұлдұрықтар, қырғауылдар және жабайы көгершіндер кездеседі. Кемірушілерден
суырлар мен дала тышқандары және дала бүркіттері кездеседі. Архарлы кенорны
үшін ең жақын ауылды мекен Сарыөзек станциясы (20 км) болып келеді. Ауданда
мал бағатын қыстаулар мен фермалар өте көп кездеседі.
2 БҰРЫН ЖҮРГІЗІЛГЕН ЖҰМЫСТАРҒА
ШОЛУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ, БАҒАЛАУ
Кенорынды 1955 жылы масштабы 1:200000 геологиялық түсіру кезеңінде
геолог С.Е. Майрин ашқан. Осы уақыттан бастап кенорын ауданында геологиялық
зерттеулер басталды – масштабы 1:50000-1:10000 болатын ірі геологиялық
түсірулер және масштабы 1:1000-1:15000 дәлдікті іздеу геолого-геофизикалық
жұмыстар жүргізілді. Осы жұмыстар нәтижесінде жоғары палеозойдың
стратиграфиясы құрастырылды, жыныстардың негізгі магмалық кешендері
бөлінді.
Ауданның аймақтық және жергілікті жарылымды және пликативті
құрылымдары карталанған, Архарлы кенорнынан басқа жаңа алтынның білінімдері
айқындалды.
Архарлы кенорнында геологиялық барлау жұмыстары 1962-1967 жылдар
аралығында жүргізілген. Есептелген қорлар мен дәлдікті барлау туралы есеп
және кенорынды өндіріске қосу 1967 жылы болды. Есептелген минералдық қоры,
рудникті 15 жылға дейін жұмыспен қамтамасыз еткен.
Барлау жұмыстарымен қатар 1964 жылы тәжірбиелі-өндірістік кенорынды
игеру жұмыстары басталды. Ол жұмыстарды ашық әдіспен Алтайзолото партиясы
игерді. Орталық және біршама Солтүстік-Шығыс бөлікшелердің кенді денелері
игерілді.
Кенорынды өткізгеннен кейін 1995 жылға дейін кенді жерасты
қазылымдармен игеру жұмыстары жүргізілді. Бұл жұмыстар біршама қоры жағынан
бай Солтүстік-Шығыс бөлікшесіне қойылған. Шығыс I және II бөлікшелерінде
өндірістік кенді денелерді каръерлі және штольнялармен игеру жұмыстары
жүргізілген. Орталық бөлікшенің 3, 60, 6, Каръерная тағы басқа
желілерінде каръерлік жұмыстардың ауқымды көлемі атқарылды.
1955ж L-43-XXXVI бет көлемінде Севастьян В.Г., Майрин С.Е. және
Тихонов П.П. стратиграфия, магматизмі және пайдалы қазбалары бойынша
кешенді геологиялық зерттеулер жұмысын жүргізді. Осы жұмыс нәтижесінде
Архарлы тауында алтынның және Ұзын-Бұлақ және Малайсары тауларында мыстың
кен көздері табылды. Архарлы кенорнының ашылуы Оңтүстік Жоңғарияда алтынға
іздеу жұмыстары жүргізілуіне себеп болды.
1957 жылы іздеу жұмыстарымен кешенді түрде Оңтүстік Жоңғарияда
1:50000 масштабты кондициялық геологиялық түсіру жұмыстарын жүргізу
басталды. Тихонов П.П. (1957-1960ж) Биже-Көксай ауданында және Желдіқора
тауларында геологиялық түсіру жұмыстарын жүргізді (L-44-121-А, Б, В, Г-
солтүстік жартысы, L-43-132-Б-Г беттері) Азбель К.А. (1961-64ж) Малайсары,
Көкшеел, Ащудасты тауларында және Капшағай шатқалында түсіру жұмыстарын
жүргізді (L-43-131-Б, В, Г; L-43-132-А, В; L-43-142 - Б, Г; L-43-143-В
беттері). Ал Науменко В.В. (1959-1961ж) Дегерес, Матай, Алтын-Емел
тауларында түсіру жұмыстарын жүргізді (L-44-133-А, Б, В, Г; К-44-1-А
беттері) Ткаченко К.Н. (961-62ж) Архарлы тауларында түсіру жұмыстарын
жүргізді (L-43-144-А,Б). Дүйсеков А.Н. (1960ж) Шолақ тауларында Понаморева
К.Н. (1962ж) Қалқан тауларында, Фремд Г.М. (1962ж) Қатутау тауларында
түсіру жұмыстарын жүргізді (L-43-144-В, Г; К-44-1-Б; К-44-2-А; L-44-134-Б,
Г; L-44-135-А, В беттері). Бұл жұмыстар сәл ерте жасалған болатын, себебі
бұл уақыттарда 1:200000 масштабты геологиялық түсіру жұмыстары әлі де
бітпеген еді. Сонымен қатар стратиграфиялық сұлбалар өңделмеген және
1:50000 масштабты карталардың шартты белгілері дайын емес болатын.
Нәтижесінде көптеген карталар қазіргі уақытта кондициялы емес деп табылды.
Бірақ, бұл карталар өз рольдерін атқарды. Ең алғаш алтынның және
полиметаллдардың көптеген кен көздері мен минералдану нүктелері ашылып,
соларға сипаттамалар берілді (Батыс Малайсары, Өтеген, Ергезен, Тайғақ,
Манаубай, Водораздельное және т.б.). Геофизикалық зерттеу әдістері түсіру
жұмыстарымен бірге кешенді түрде жүргізілді: магнитті барлау, электр барлау
(ЕН, КП, ИЖ), металлометрия. Сонымен қатар геофизика көмегімен тектоникалық
белдемдер, интрузивті массивтер анықталып зерттеледі және борпылдақ
түзілімдердің қалыңдықтары анықталды. Электрлік зондылау нәтижелері
бұрғылаулармен тексеріліп нақтыланып отырды. Кейінірек Желдіқора кен көзі
(Дегтерев Р.А.) ашылды. Кейінгі жылдары Оңтүстік батыс Жонғария
территориясында дәлдікті іздеу жұмыстары және бұрын табылған алтын кенін,
сонымен қатар полиметалды кен көздерін (Өтеген, Батыс Малайсары, Малайсары-
II, Игілік және т.б.) бағалау жұмыстары жүргізілді. 1960 жылдан бастап
Жоңғар экспедициясының Архарлы партиясымен Архарлы кенорнын барлау
жұмыстары басталды (Левин Г.Б. -1961ж; Яренский О.Е.-1961-1964 ж; Сушков
П.А.-1964-1965ж). 1965 жылы Архарлы партиясы қайта құрылған Оңтүстік
Қазақстан алтын-кенді экспедициясына берілді.
1965 жылдан 1968 жылға дейін (Семененко Н.Н., Попов А.С.,
Қошмағамбетов Ю.А.) Архарлы кенорнын және Игілік, Далабай кен көздерін
барлау жұмыстары аяқталды. Сонымен қатар Оңтүстік-Батысты, Ащудасты,
Көкшеел, Игілік 1-7, Қоралы, Манаубай, Биже II кен көздерін бағалау
жұмыстары аяқталды. Бетбастау кен көзінде бағалау жұмыстары басталды.
Кейінгі жылдары Архарлы партиясымен Шолақ тауының кен көздері
бағаланды, Сарыөзек, Матай, Керімбек бөлікшелерінде іздеу жұмыстары
жүргізілді.
Осы жылдары Архарлы кенді алаңында алтынның шашырауының алғашқы
ореолдарын зерттеу мақсатында кенді денелердің қалыңдықтарын анықтау және
Архарлы типті кенорындардың тереңдікті геохимиялық іздеулер мүмкіндіктерін
бекіту мақсатында геохимиялық жұмыстар жүргізілді (Чербянов В.Е.). Оңтүстік-
батыс Жоңғария көлемінде Архарлы кенді алаңымен Биже-Көксай жақсы
зерттелді. Көптеген зерттеушілер (Браженцева А.Ф., Водопьянова В.И.)
таужыныстардың петрографиясын, кендердің минералогиясын және гидротермалды
өзгерген жыныстардың минералогиясын зерттеумен, алтынды кенденудің
минералогиялық және құрылымдық бақылауын, кенорындардың белдемділігін және
кенді бағаналардың жинақталуы жағдайын анықтаумен (Гражданцев Н.Г:, Нарсеев
В.А.), алтынды кенденудің орналасу заңдылықтарын (Гребенчиков А.М.;
Лоскутов В.О.; Чудинов Ю.В.) зерттеумен айналысты.
Геологиялық зерттеулермен бірге геофизикалық жұмыстар жүргізілді.
Волков экспедициясы 1951-65 жылдар аралығында аэрогеофизикалық жұмыстар
жүргізді (Сомов Н.М., Бобров Н.А., Кисельгов Ю.И.). Бұл жұмыстар уран
кенорындарын іздеу және геологиялық карталауға көмектесу мақсатында
орындалды.
1956-59 жылы рудалы кенорындарды іздеу мақсатында 1:5000000 және
геологиялық карталауға көмек ретінде 1:100000 масштабты аэрогеофизикалық
түсірулер жүргізілді. (Ерусалимский Н.Н., Косой М.Г., Никонаров С.Р.).
Жұмыстар нәтижесінде алдын ала негізгі құрылымдардың сұлбасы құрастырылған,
бірнеше тереңдікті интрузивті массивтер бөлінген, жарылымдар белдемі
сағаланды.
1958 жылы Іле экспедициясы ең алғаш 1:50000 масштабты гравиметрлі
жұмыстар жүргізді. (Грачук Л.А., Суханов). Гравибарлаумен бірге кешенді
түрде электробарлау және сейсмобарлау жұмыстары жүргізілді. Нәтижесінде
палеозой жыныстарының жабынының тереңдігі анықталды.
1963-68 жылдары сол аудандарда қайталанып гравиметрлі жұмыстар
кешенді түрде электробарлау магнитті барлаумен бірге жүгізілді. (Шнейдер
И.Ю., Лютый А.Г., Бородаев Н.Д.). Алынған мәліметтермен Оңтүстік
Қазақстанның құрлысының блокты сипаты нақтыланды.
Сонымен қатар алтын-полиметаллды кенденуге перспективті бөлікшелер
бөлінді. Бірнеше жылдар бойы бөлінген кен көздерінде Алматы геофизикалық
партиясы геофизикалық жұмыстар жүргізді. (Алексеев В.А., Цимбалей Ю.М.,
Битюцкий В.И.). Бұл жұмыстар электр барлау, магнитті барлау және
металлометриямен кешенді түрде жүргізілді. Жиі борпылдақ түзілімдермен
жабылған кенді белдемдер сағаланды, алтынмен бірге кездесетін элементтердің
шашырауының кешенді ореолдары бөлінді. Авторлармен мынандай қортындылар
шығарылған: қалайы, висмут, мышьяк, сүрме және т.б. сирек элементтерге
талдаулар жасағанда талдаулардың сезгіштігін артттырғанда индикаторлы
элементтердің шеңберін кеңейтуге және алтын-кенді кенорындарды іздеудің
эффективтілігін арттыруға болар еді.
Соңғы жылдары L-44-121, 122, L-43-144-Г, L-44-133-В, К-43-12-Г, К-
44-1-А беттерінің ауданында 1:50000 масштабта қайталап түсіру жұмыстары
жүргізілді.
3. АУДАННЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ
Геолгия – құрылымдық жағынан аудан Сыртқы және Іле-Балқаш маңы
құрылымдық-формациялық белдемі көлемінде орналасқан. Геологиялық
құрылысының қалыптасуына силурдан бастап осы күнге шейінгі әртүрлі жыныстар
кешені үлкен үлес қосқан.
3.1 Стратиграфия
Дегерес свитасы (С2-3dg) территорияның солтүстік батыс бөлігінде
таралып, бесқайнар свитасының вулканиттер астынан кішігірім (200х300 м)
терезе ретінде түзілімдері айқындалып тұр. Свитада андезит-базальтты, кейде
андезитті, трахи-андезитті немесе аралас құрамды, жасылдау-сұр, қою қоңыр
түсті лавалар негізгі орын алады. Бөлек туфты белдемдердің қалыңдығы 20-
50м, лавалар 3-12м-ге дейін жетеді. Свита қалыңдығы 40м, шөгінді жыныстар
10% аз. Түзілімдердің жасы олардың қимадағы орналасу жағдайымен анықталады:
олар орта таскөмір үстінде жатады және жоғарғы таскөмір - төменгі пермь
шайылымдарымен шектелген.
Құлғалы свитасы (С2-Р1kg) ауданның орталығында таралып,
жанартау–күмбезді құрылымдарының ядролық бөлігінде ашылған. Свитаның
түбінде конгломераттар, кейде жасылдау-сұр құмтастар, гравелиттер, туфтар
қабатшасы бар конгломераттардың қалың (400м) будасы ерекшеленіп тұр.
Жоғарғы жақта қоңырлау, күлгін-қанық қызыл туфтар, туфты лавалар, дацит
және липарит құрамды игнимбириттер қабатшасы орналасқан. Түзілімдер
қалыңдығы 116 м. Соңғы таскөмір-ерте пермьді көнелік олардың қимадағы
орналасуымен анықталады, кейде өсімдіктер қалдықтарымен Ullmania sp.
Voltzia sp. Elatocladus sp. және басқалармен сипатталады. Осы уақыттың
субвулканды интрузиялары липаритті порфирлердің жұмырланған денелерімен
сипатталады.
Бесқайнар свитасы (Р1bk) свитасының түзілімдері зерттеліп отырған
ауданда кеңінен таралған. Ол жанартау текті андезитті, сирек андезит-
дацитті құрамды жыныстармен күрделеніп, құғалы свитасының үстінде үйлесімді
жатыр.Стратотипті қимадағы Арқалық тауларының солтүстік бөктерінің төменгі
жағында андезит-дацитті игнимбриттер (80м) орналасқан. Қиманың жоғарғы
жағында қабатшаланған лавалармен және андезит, андезит-базальтті
агглютиниттер құрамымен сипатталады. Жалпы қалыңдығы 736м. Свитаның
құрамы, құрылысы және қалыңдығы әркелкі өзгеріп тұрады. Кейбір жағдайларда
қалыңдығы жоғарғы қималар (1000м) қалыптасады. Жанартау-шөгінді жыныстар-
туфиттер, туфты құмтастар кейде туфтардың толығымен қабатты кешенінен
құрылған, эфузивтер мүлдем жоқ қиманың құрамынан белгілі. Сирек өсімдік
қалдықтары пермь жасына сәйкес келеді. Осы уақыттың экструзивті күмбездері,
лакколиттері, силлалары және дайкалары құрамы жағынан стратификацияланған
вулканиттерге ұқсас.
Жалғызағаш свитасы (Р2zg) Архарлы кенді өрісінің оңтүстік бөлігінде
таралған. Соңғылар үстінде ашық түсті бояланған жамылғылар және липаритті
игнимбириттер және липарит-дацит құрамды, пизолитті игнимбриттер белдем
будасы орын алады. Жоғары қарай қабатшалы туфтар және туфиттер будасы
орналасып, эвтаксит бітімді липарит-дацит игнимбриттердің қалың (200м)
жамылғысымен аяқталады. Қалыңдығы 767м Жалғызағаш вуканиттерімен бірге
субвулканды фельзит-порфирлер және дацит липариттер ассоциаланады.
Желдіқора свитасы. (Р2zk) ауданның солтүстік-шығыс бөлігінде
салыстырмалы аз жерде таралған.
Свита ырғақты ауысып келетін базальтты, андезит-базальтты және
андезит лаваларының тасқындары және жамылғыларымен сипатталады. Лавалы
жамылғылар свита қалыңдығының бір ширегін алып жатқандықтан, туфты
жиналымдар көпке таралған. Свитаның бір ерекшелігі оның құрамында ірі
сынықты әр келкіліктердің дамуымен сипатталады. Агломераттар, лахарлы
брекчиялар және конгломераттар. Свитаның толық емес қалыңдығы 108м.
Қалқан свитасына зерттеліп отырған ауданның Сарыбастау ойпатының шет
аймағында орын алатын гравилі малтатастар түзілімдері жатқызылған. Олар
мору қыртысының үстінде және қиманың төменгі жерінде гравилиттер және
конгламераттармен, үстінде құмдармен, темірлі құмтастармен және қызыл түсті
саздардың линзаларымен сипатталады. Малтатастарда, ұсақ малтатасты
конгломератарда және темірлі құмтастарда динозаврлар сүйектері және
күкірттенген талдар бұтақтары кездеседі. Свита қалыңдығы 4,5-83м.
Төрттік тізілімдер жүйелері. Олар зерттеліп отырған аумақтың 25-30%
орын алып, аллювилі- пролювилі (QII) элювилі - делювилі (QIII-IV) және
аллювилі (QIV) түзілімдерімен сипатталады. Осы түзілімдердің барлығының
литологиялық құрамы ұқсас соңғы төрттік және қазіргі уақыт тиіптеріне
ұқсас. Төрттік түзілімдер төрт бөлімге жіктелген:
- төменгі (QI) – саздақтар, малтатастар, қойтастар, конгломераттар;
- ортаңғы (QII) – саздақтар, құмдақтар, малтатастар, саздар, тасшақпа,
құм, гравий;
- жоғарғы (QIII) – құмдар, саздар, қойтастар, малтатастар;
- қазіргі (QIV) – құмдар, қойтастар, малтатастар, аллювиальды
түзілімдер.
Кайназой түзілімдерінің жалпы қалыңдығы батысында 50-200м-ден
шығысында және оңтүстігінде 50-1200 м-ге шейін өзгеріп тұрады.
3.2. Магматизмі
Іле мегасинклинориінің пермь вулканиттер даму алаңындағы кішкене
әркелкі құрамды интрузияларды, Оңтүстік Жоңғар кешеніне біріктіру әдетке
айналды. Интрузивтер ұсақ денелермен гипабиссалдық тұрпатпен
сипатталғандықтан, субвулканды фациялардан ажырату қиынға түседі. Олардың
мөлшері әдетте алғашқы шаршы километрлер. Бірінші фаза әдетте
габброидтармен сипатталады (нориттер, габбро-норит, габбро-диориттер,
диориттер) екінші фаза-гранодиориттер, үшінші - граниттер, граносиениттер,
сиениттер, сілтілі граниттер. Кешеннің ерекшелігі оның құрамындағы
әркелкіліктер сілтілердің жоғары құрамды болуы. Дайкалар ішінде ең көп
таралғаны орта және негізгі құрамды әркелкіліктердің таралуы. Осыған
байланысты кварцты, кварц-кальцитті және кварц флюоритті желілер,
минералданған уатылу белемдерімен сипатталады.
Көптеген зерттеушілер Оңтүстік Жоңғар ауқымында магмалық
таужыныстардың үш кешенін бөледі. Бұл кешендер тектогенездің мынадай үш
фазасымен байланысты: кеш каледондық, ерте герциндік, кеш герциндік.
Кеш каледондық интрузивті кешен Көксай гранитоидты массивімен
сипатталады. Бұл кешенмен мысты-молибденді минералдану байланысты болып
келеді.
Ерте герциндік (Орталық жоңғар) интрузивті кешені. Бұл интрузивті
кешеннің кірігу уақыты таскөмірден кейінгі уақытта болған және жанартаулық
кешен құрылуының ақырғы фазасы болып келеді. Интрузивті кешендер аймақтың
оңтүстік-шығыс бөлігін қамтиды (Алтын-Емел, Қызылауыз массивтері).
Орталық-Жоңғар интрузивті кешенінің кірігуі үш фазада болған:
1-ші фаза –габбро, габбро-диориттер, диориттер, диоритті
порфириттер, сирек гранодиориттер және кварцты диориттер.
2-ші фаза - гранодиориттер, адамелиттер, сирек граниттер. 2-ші
фазаның интрузиялары аудан көлемінде кең дамыған және батолит тәрізді ірі
денелерді құрайды (Алтын-Емел, Қойтас интрузивті массивтері).
3-ші фаза – биотит-мүйіз алдамшы граниттері (шекті таралған),
сонымен қатар кварцты порфирлердің сығылмалары. Бұл кешеннің интрузивтері
аудандағы кенденуге шамалы әсер еткен.
Кеш герцинді (Оңтүстік Жоңғар) интрузивті кешені ортаңғы таскөмірден
төменгі триасқа дейінгі уақытты қамтиды. Нақты төрт жанартаулық фазалар
бөлінеді:
1-ші фазаның жаралуы ортаңғы-төменгі таскөмірде болған. Орта құрамды
лавалардың төгілуімен сипатталады. Бұл фаза Алтын-Емел жотасында диоритті
порфириттер экструзиясының кірігуімен аяқталады.
2-ші фаза барлық төменгі пермь уақытын қамтиды. Төменгі пермьнің
бірінші жартысына сілтілігі сәл жоғары қышқыл құрамды лавалардың төгілуі
тән болып келеді. Бұл жарылымдар Архарлы, Шолақ, Матай таулары көлемінде
кездеседі, аз дәрежеде Малайсары жотасы көлемінде және Қапшағай шатқалында
кездеседі.
Төменгі пермьнің 2-ші жартысына эффузивті жаралымдарда негізділіктің
артылуы тән. Бұл уақытта андезит-базальтты магмалардың төгілуі болған. Фаза
диоритті, трахиандезитті порфириттер экструзияларының кірігуімен, сонымен
қатар диоритті және диабазды порфириттер сығылмаларының кірігуімен
аяқталады.
3-ші фаза – жоғарғы пермь уақытында жарылған. Жоғарғы пермьнің
бірінші жартысында ең алдымен қышқылдығы тұрақты лавалардың төгілуі
(дацитті), содан соң қышқыл және сілтілі құрамды лавалардың төгілуі тән
(липариттер, трахилипариттер). Эффузивті жаралымдардың жоғарғы сілтілігі
Шолақ тауы ауданында байқалады. Бұл уақытта фельзиттердің және фельзит-
порфирлердің үлкен массаларының кірігуі және кварцты диоритті
порфириттердің, дациттердің, липарит-дациттердің кіші массалы
экструзияларының кірігуі байқалады. Осы уақытқа тән жаралымдарға Сарыөзек
және Архарлы диоритті порфириттердің экструзиялары жатады. Жағарғы пермьнің
2-ші жартысы вулканиттердің (андезит-базальтты таужыныстар) негізділігінің
артуымен сипатталады. Жоғарғы пермнің екінші жартысында жанартаулық
жаралудың аяқталуы диориттер, диорит-порфириттер, гранодиориттер,
гранодиорит-порфир интрузияларының жаралуымен, сонымен қатар гранитті
массивтердің және негізді, орта және қышқыл құрамды сығылмалардың
жаралуымен сипатталады.
3-ші фазаның интрузиялары және экструзияларымен Шолақ, Дегерес,
Матай тауларының алтын-полиметаллды кен көздері байланысты.
4-ші фаза-жоғарғы пермьді және төменгі триасты қамтиды. Жоғарғы
сілтіліктегі таужыныстардың натрийлігінің жоғарлауымен, тереңдікті
массивтердің жоқтығымен, кейде вертикальді ығысуының үлкен амплитудасы тән
дизъюнктивті жарылымдарға тураланумен сипатталады. Орта құрамды магмалардың
кіруі триастағы интрузивтердің пайда болуының бірінші сатысы болып келеді.
Нәтижесінде Көкшеел, Желдіқора және Малайсары тауларында микродиориттер
денелері жаралған. Сонымен қатар трахиолипарит-порфирлердің экструзиялары
байқалады. Тристағы интрузивті жаралымдардың тектоникалық жарылымдарға
туралануы нақты байқалған. Төменгі триас вулканизімінің соңғы этажына
көптеген субжанартаулық интрузиялардың жаралуы жатады. Бұлардың құрамы
қышқыл және сілтілі, орта болып келеді (қышқыл және сілтілі магмалар 90%-
құрайды).
Екінші өзгерістер интенсивті болған - кварцтану, калишпаттану,
альбиттену. Төменгі триас вулканизімімен тау жыныстардың интенсивті
гидротермалды өзгерулері баланысты болып келеді.
Осылайша, Оңтүстік-батыс Жоңғарияның интрузивті және эффузивті
жаралымдарының ішінде Оңтүстік-Жоңғар жанартаулы кешеніндегі соңғы екі
фазаның экструзияларымен аз тереңдікті интрузивті массивтері аудандағы
алтын жаралуда жетекші рольді атқарады.
3.3 Тектоника
Аудандағы тектоникалық процесстер пермьде дамыған вулканизм және
Архарлы жанартау-күмбезді құрылымды құрастырған жағдаймен тығыз байланысты.
Өз кезегінде ол жоғары палеозойдың жанартау–плутондық Сарыөзек ареол
құрамына кіреді.
Архарлы құрылымы ендік бойынша 18км-ге созылып ені 10км–ге жетеді.
Кенді өріс (келісімшартты аумақ) оңтүстік-шығыс қанатына жатқызылып,
қыртыстармен күрделендіріп әртүрлі жасты және бағытты жарылымдармен
сипатталады.
Кенді өрістің негізгі пликативті құрылымның элементі болып Архарлы
орталық солтүстік-шығыс- субендік созылымды көтерілім жатады. Ол II қатарлы
Шығыс және Батыс брахиантиклиндар арасында пайда болып, жанартау–күмбезді
құрылымның ОШ қанатын күрделендірген.
Бұл көтерілім Оңтүстік, Орталық I және II блоктарда анық орналасып,
күмбездер жүйесімен сипатталады. Төменгі-пермьді жанартаутекті–шөгінді
түзілімдердің орталық бөліктерінде.
Солтүстік блоктың қыртысты құрылымы жоғарыда айтылғаннан біршама
ерекшеленеді. Бұл жерде кенді өрістің солтүстік батыс бөлігінде төменгі
буданың (Р1) жыныстары ашылған. Олар Архарлы антиклинальінің ядросын
құрастырып, шығыс-оңтүстік-шығысқа қарай бұзылады. Сонымен қатар блоктың
орталық бөлігінде, сұлбада және қимада анық байқалатын флексуралы ойсым
орын алады.
Кенорындағы негізінен ірі айырылымды құрылым түрінде жасырынды терең
жарылым байқалады. Бұл жағдайды магнит өрісінің конфигурациясы өзгеруінен
анықтауға болады. Ол кенді өрісті диоганальі бойынша оңтүстік батыстан
солтүстік шығысқа қарай қиып жатыр. Қазіргі деңгейдегі бұл жарылым майда
қыртысты бұзылыстармен анықталып, кенді алаңның сыртында да орналасқан. Бұл
жарылым Архарлы орталық көтерілімінің және оның күмбезді жүйелерін
қадағалап, солтүстік блоктың Орталық бөлігінде орналасқан флексуралы
ойыстарға әсер етеді. Қарап отырсақ, бұл ең көне және көп өмір сүрген
дизъюнктивті құрылым, өйткені бұл жарылымның болуы кенорынның қалыптасуына
үлкен әсерін тигізген.
Архарлы тереңдік жарылымның белдемі кенді өрістің қалыптасуына үлкен
әсер еткен. Негізінен бұл жарылым зонасы кенді алаңның солтүстік және
оңтүстік бөліктерін шектеп тұр.
Бұл айырылымды бұзылыстар белдемі бойымен белсенді тектоникалық
жағдай қыртысты қозғалыстармен байланысты. Ол жағдай Архарлы
антиклинальінің өсі, басты Архарлы жарылымымен тоғысуынан байқалып, төменгі
триас жабылған мульдасының қалыптасуының алдында өшкен.
Тереңдік Архарлы жарылымының белдемінде 1-ші қатарлы басты Архарлы
жарылымы кенді өрісті солтүстігінен шектеп тұр. Орталық блокты оңтүстіктен
шектеп, оңтүстік таралған жарылыммен жанасып тұр. Орталық таралған екінші
қатарлы жарылым орталық блокты оңтүстіктен шектеп, оңтүстік таралған
жарылыммен жанасып тұр. Жарылымдардың созылымы субентік, құлау бұрышы 80-
850. Олар орналасқан бөлікшеде тауқазылымдармен зерттеліп, жарылымдар
белсенді уатылу белдемімен шектеліп, қалыңдығы 5-12м жетеді.
Көрсетілген жарылымдар лықсыма-ығыспалы бұзылыстармен сипатталып,
нәтижесінде сатылы блоктар жүйесі қалыптасты. Осыған байланысты оңтүстік
блок көтеріңкі, ал солтүстік блок түсіңкі болып келеді. Кенорындағы кварц
желілерінің арақатынастылығына қарап, бұл жарылымдармен негізгі қозғалыстар
кенмен және ерекше кеннен кейін жаралу этаптарында болған. Алтын кварц
желілерінің даму ауданындағы жарылымдардың тік жылжу амплитудасы:
Оңтүстік таралу жарылымы бойынша – 100м
Орталық таралу жарылымы бойынша – 25-30м
Солтүстік таралу жарылымы бойынша – 125 м.
Қатары жоғары жарылымдар, Архарлы тереңдік жарылымын таратып-
ажыратып тұрған белдемдер кеннен кейін жаралып кварц желілерін алғашқы
метрлерге ығыстырып тұр. Сақиналы және радиальді жарылымдар жүйесі Қызыл-
Шоқы неккасының енуімен сипатталып, кенді алаңның шығыс бөлігінде анық
байқалады. Бірақ кен бақылаушы, кен экрандаушы және кен кіріктіруші
жарықшалар және кенді желілерде осы жарылымдар жүйесіне бағыныңқы. Бұл
жағдайды жаралу уақытындағы сақиналы және радиальді ажыраулардың
белсенділігінен байқауға болады.
3.4 Пайдалы қазбалары
Ауданның негізгі пайдалы қазбасы терең емес формацияда қалыптасқан,
алтын-күміс кенорны болып келеді. Оның негізгі өкілі Архарлы кенорны.
Сонымен қатар, ауданда алюминий шикізаты, қолданбалы тастар,
әшекейлік тастар және цеолиттер бар.
Алюминий пайдалы қазба ретінде Архарлы алтын кенорнының кенді
өрісінде орналасқан кішігірім Архарлы алунит кенорнымен берілген. Кенорынды
ашып, толығымен зерттеген Азбель К.А. Кенорын қышқыл құрамды туфтар және
жалғызағаш свитасының туфтықұмтастары арқылы пайда болған туынды
кварциттерден тұрады. Олардың жаралуы келесі тік және көлденең
белдемділіктің жалпы сұлбасына бағынышты: алунит-каолинит-серицит
кварциттер-пропилит белдемі.
Алунитті фация Архарлы туынды кварциттердің біршама кең тараған түрі
болып келеді. Олар массивтің 25% ауданын алып жатыр. Сонымен бірге оңтүстік
беткейдің суайрығын құрап оны көмкеріп жатыр. Массивтің солтүстік
беткейлерінде ұзындығы 1км болатын алунитті кварциттер жолағы орналасқан.
Алунит кенді туынды кварциттердің басқа фацияларынан визуальды түрде
ажыратылмайды. Олардың бөлшектенуі жыныстардағы алуниттің құрамын анықтап,
алуниттің сілтілерден температурасы 1000 С болғанда бөлініп шығу қасиетіне
негізделген. Al2О3 орташа мөлшері 33%.
Қолданбалы тастар Архарлы алтын кенорны ауқымында орналасқан,
Архарлы аметисті кварц кенорнымен сипатталады. Г.Н. Гражданцевтің
мәлметтері бойынша кенді өріс ауқымында әртүрлі генезисті 160 кварцты
желілер бар; олар 1) туынды кварцтың (монокварциттер) метасоматитті
желілер; 2) мезотермальды алтын құрамды кварцты және аметист-кварцты
желілер; 3) соңғы халцедонтекті кварц желілері. 800м-ге созылып жатқан №9
желі белдемнің тәжірибелік мәні өте зор. Сүтті –ақ және жартылай мөлдір
кварц, ірі түйірлі және талшықты кварцтың аметистке ауысу бөлщектерінде
ерекше суреттер қалыптастырылған. Бірақ, екі кемшілігі бар: 1) қоңырлау
сазды затпен жергілікті ластануы; 2) жарықшалы, өлшемі 10-15см аспайтын
штуфтарды алуға болады. Түсті тастардың қоры есептелмеген. Аметисті кварц
бос жыныс ретінде алынуы мүмкін.
Берілген бөлікшеде витрофирлі кенорындар қанаттарының өкілі, Сары-
Өзек бекетінен оңтүстікке қарай 18км қашықтықта орналасқан Айгүл кенорны.
Бұл жерде 1958 жылы туфты брекчия арасында жатқан витрофирлердің екі
қабатына дәлдікті барлау жүргізілген. Бір қабат құлди құласа (қалыңдығы –
40м), екіншісі көлденең орналасқан (қалыңдығы 10м). Қабаттар созылымы 200-
500м. Бекітілген қорлар келесі: С3-583130м3, В – 108400м3, С1 – 15700м3.
Технологиялық сынамалаудың нәтижесінде, витрофирлер витрозит-бетонды
жасауға шикізат бола алатыны анықталды.
3.5 Гидрогеология
Архарлы алтын кенорны кеңістік және генетикалық тұрғысынан жеке
палеожанартаулық белдеумен және соңғы герцин құрылымымен байланысты. Соңғы
герциниттер төменгіні құраса, ал мезокайнозой құрылымдары жоғарғы
құрылымдық этаждарды құрайды. Соңғы герцин этапының қыртысты–бұзылысты
құрылымдары соңғы ороген фазасында пайда болған. Нәтижесінде палеозой
түзілімдері брахиқыртыстарға айналған. Мезазойда болған тектоникалық
қозғалыстар сипатталып отырған жыныстардың бір бөлігін жоғары қарай көтеріп
жақсы айқындап тұрса, басқалары керісінше мезоканазой шөгінділерінің
тысымен көмкерілген.
Сулы жоғарғы төрттік сулы белдемінің түзілімдері жайылма және
жайылма үстілік террасаларға жатқызылған, олардың ені 50м-ден жоғары.
Аллювилі түзілімдер құрамында құмтасты және саздақты толтырғыштармен
қатар малтатастар бар белдемнің қалыңдығы 1-2м, сирек 2м-ден жоғары.
Сипатталып отырған территория ауқымында жерасты сулары толығымен 3-4м
түскен сайын 0,6-0,8лс дейін жетеді. Қоректену атмосфералық жауын-
шашындардың инфильтрациясынан және беткейлік ағын-сулардың фильтрациясынан
іске асады.
Төменгі төрттік және орта төрттік аллювилі түзілімдердің сулы
белдеуі кеңінен таралған. Гравилі-малтатастар, құмдар, тасшақпа, жұқа
қалыңдықты саздақтар мен құмдақтар су кіріктіруші болып келеді.
Түзілімдердің қалыңдығы солтүстіктен оңтүстікке және шығыстан батысқа
қарай, Архарлы таулары жанында 30м шамасында. Грунт суларының деңгейі 25
және 70м-ден жоғары тереңдікте орналасқан. Жыныстардың суға қанығуы нашар.
Жеке ұңғымалар біршама жоғары шығыммен сипатталады–0,9 лс. Негізінен
жерасты суларының минералдануы 0,6-0,7гс, сирек тұщы минералдануы 1,4-
1,5гл. Бұл жағдай жерасты суларының нашар суалмасуы және неоген саздарында
карбонатты қоспалар болмауымен сипатталады. Минералдану түріне қарай бұл
сульфат-гидрокарбонатты натрий-кальцилі, сульфат натрилі-кальцилі, сирек
сульфат–хлоритті натрий-кальцилі сулар. Белдеудің қоректенуі негізінен
жарықша-грунт сулары арқылы, ал қосымша атмосфералық жауын-шашындардың
инфильтрациялары арқылы жүзеге асады. Жерасты суларының ағыны шығыстан
батысқа және оңтүстік-батысқа бағытталған.
Аудан территориясында миоцен түзілімдерінде жерасты суларының
кеуектілікпен таралуы кеңінен дамыған. Миоцен түзілімдері үстінен, төрттік
жарылымдардың жұқа тысымен көмкерілген. Жерасты сулары гравелиттер
линзаларымен қабатшаларында, конгломерат, гравийлі-және қойтас-
малтатастар, ақ және жасыл саздар қабатында айналып тұрады. Жеке сулы
қабаттар мен линзалар қалыңдығы 2,5-18м аралығында ауытқиды. Пъеозометрлік
деңгейдің жату тереңдігі 20-40 және 70-110м аралығында ауытқиды.
Ұңғымаларды меншікті шығымы кең көлемде өзгереді: 0,06 лс, 1,0-1,1 лс.
Сипатталып отырған ауданның сыртында бұлақтар шығымы 0,5-1,8 лс. Жерасты
суларының минералдануы әртүрлі – тұщы ішуге жарамды, аз тұщы, сонымен қатар
өте тұщы сулар кездеседі. Жалпы минералдануы 0,4-0,9 1,2-2,3гл, сирек
3,5гл ауысып тұрады. Жерасты суларының қоректенуі негізінен палеозойдың
жарықшалы сулары және атмосфералық жауындарының инфильтрациясы арқылы
жүзеге асады. Жер асты суларының қозғалуы және жоғалуы жер бедерінің
еңістенуіне байланысты.
Жоғарғы бор түзілімдернің сулы кешені, сипатталып отырған ауданның
сыртында бұрғыланған ұңғымаларымен зерттелген. Су кіріктіруші түзілімдер
кварцты құмтастар, құмтастар, конгломерат, гравилі-малтатаспен сипатталады.
Кешеннің қалыңдығы 80м-ден аспайды. Жерасты суларының жату тереңдігі 30-
70м. Жерасты сулар арынды. Арынның көлемі 3,8-25м. Суға қанығуы нашар.
Ұңғымалардың шығымы 0,5-1,1 2,0лс арасында ауытқиды. Сулар негізінен сирек
тұщы болып келеді. Минералдану 1-1, 9гл өзгеріп тұрады. Минералдану типіне
қарай сулар сульфат-хлоритті және сульфатты натрий-кальций, сирек сульфат-
гидрокарбонатты кальций-магнийлі. Қоректену палеозойдың және атмосфералық
жауындар жарықшасы сулардың ағуы арқылы жүзеге асады. Ағымның қозғалысы
оңтүстікке қарай Іле өзеніне барып жерасты сулары сіңіп кетеді.
Жоғарғы пермь және төменгі триас түзілімдеріндегі ашық жарықшағы
белдемінің жерасты сулары ауданында кеңінен таралған. Су кіріктіруші
жыныстар туфты құмтастар, құмтастар, аллевролиттер, порфириттер,
конгломераттар және әктастар болып келеді. Ашық жарықшалық белдемнің
қалыңдығы 50-70м. Жыныстардың суға қанығуы, аудан сыртындағы бұлақтар
арқылы зерттелген. Олардың шығымы 0,08-0,2 1,8лс арасында ауытқиды. Сулар
негізінен тұщы минералдануы 0,9гл. Химиялық құрамы бойынша сульфат
гидрокарбонатты натрий-кальцийлі және натрийлі сулар, сирек минералдануы
1,2-1,5гл болатын нашар тұщы сулар кездеседі. Жерасты сулары атмосфералық
жауындар және төменгі пермь түзілімдерінің жарықшалы-грунт суларымен
қоректенеді.
Төменгі пермь түзілімдері ашық жарықшалы белдемінің жерасты сулары
ауданның орталығында таралған. Су кіріктіруші жыныстар туфогенді құмтастар,
құмтастар, туфтар мен конгломерат, альбитофир, витрофир, дацитті
порфирлермен сипатталады. Белсенді жарықшалы белдем қалыңдығы 70м–ден
жоғары. Жарықтар көбінесе сазды заттармен орындалған. Жерасты сулары
тұщыдан минералдануы 0,6-1,0 гл, әлсіз тұщыға дейін минералдануы 1,1-2,0
гл. Көп жағдайда су минералдану типіне қарай сульфат-гидрокарбонатты
натрий кальцилі, натрий және сульфат натрий және сульфат-натрийлі.
Негізгі қоректену көзі атмосфералық жауын-шашындар болып келеді. Жер
асты суларының ағын бағыты жер бедері еңістігімен сәйкес келеді.
Таскөмірлі түзілімдердің ашық жарықшалар белдеуінің жерасты сулары
ауданның кішігірім орталығын алып жатыр. Литологиялық су кіріктіруші
жыныстар құмтас, конгломерат, порфирит, туфтар, туфты-брекчиялар және
әктастардың линзаларымен сипатталады. Жыныстар қабаты әлсіз морылған,
морылу жарықшалары көп жағдайда сазды жыныстармен орындалған. Олардың ені 1-
2мм аспайды, 1см2 ауданға 5-6 жарықша. Бұлақтардың шығымы 0,3-1,8лс
ауытқиды. Тектоникалық бұзылыстар белдеуінде суға қанығу жоғарлаған.
Таскөмір түзілім сулары әлсіз тұщы, минералдануы 1,1-2,3гл. Химиялық
құрамы бойынша сулар сульфатты натрийлі және сульфат-гидрокарбонатты натрий-
кальцийлі. Жерасты суларының қоректенуі тек қана атмосфералық жауындардың
инфильтрациясынан жүзеге асады. Қозғалуы және сіңіп кетуі жер бедерінің
еңістігімен сәйкес.
Интрузивті жыныстардағы ашық жарықшалар белдеміндегі жерасты сулары,
ауданның орталық және оңтүстік-шығысында кішігірім бөлікті алып жатыр. Су
кіріктіруші болып сиенит-диорит, диорит, габбролар. Ашық жарықшалар
белдеуінің қалыңдығы 22м-ден аспайды. Тектоникалық бұзылыстар белдемдерінде
70м-ден жоғары. Жыныстардың сулануы 2 ұңғыма арқылы сипатталады.
Ұңғылардың шығыны деңгейдің 10-2,7м түскен сайын 0,02 және 1,3лс
сәйкес келеді. Интрузивті жыныстардың сулары тұщыдан әлсіз тұщыға дейін.
Минералдану 0,5-2,1гл арасында ауытқиды. Химиялық құрамы бойынша сулар
сульфатты натрийлі және сульфат-гидрокарбонат натрийлі. Жерасты суларының
қоректенуі негізінен атмосфералық жауындар инфильтрациясынан. Интрузивті
жыныстардың жерасты сулары арасында тығыз гидравликалық байланыс бар.
Осыған байланысты жер бедері жоғары көтерілген интрузивті жыныстардағы
айналмалы сулар, гипсометрлі төмен орналасқан сулы горизонттардың қоректену
көзі болып келеді.
Ауданның құрғақ климаты әртүрлі және жақын жерлерде ағын сулардың
болмауы, сонымен бірге жерасты сулар қорының пайда болуына геологиялық
жағдай қолайсыз болғандықтан, Архарлы кенорнында сулы баланс тұрақсыз.
Кенорынды суландыратын жерасты сулары, негізінен миоценнің борпылдақ
жыныстарында және палеозой эффузив-шөгінді қабатының белсенді жарықшалану
белдемінде жергіліктендірілген. Су кіріктіруші төменгі пермь түзілімдерінің
литологиясы порфирит, олардың туфтары, туфты құмтастар, туфты конгломерат
және туфты гравелиттермен сипатталады.
3.6. Геоморфология
Жер бедерінің жаралу жағдайын және негізгі процесстерін П.П. Семенов-
Тяньшанский (1857, 1946ж), Н.А. Северцов (1867ж), И.В. Мушкетов (1886,
1906, 1915ж) зерттеген. Кейінірек зерттеулер біршама кеңейе түсті.
Геоморфология жайлы жазылған ең толық жұмыстардың ішінде И.П. Герасимов
(1943, 1946ж), М.С. Калецкой, Г. А. Авсюка, С.Н. Матвеев (1945ж), Н.Г.
Кассин (1947ж), С.С. Шульца (1948ж), К.В. Никифорова (1960ж) және З.А.
Сваричевскаяның жұмыстарын атап кетуге болады.
Ең биік тауларға пенеплендер – Тянь-Шаньдағы суайрықтардың түзу
жарықтары жатады. Бұлар тектоникалық күштердің әсерінен 4000-5000м
биіктіктерге көтерілген. Ал Оңтүстік Қазақстандағы жазықтардың биіктігі 50-
1500м болып келеді және бұлар ең биік таулар қатарына жатпайды.
Маңыздысы бедердің ірі бөліктерінің морфологиясы
морфоскульптураларының бөліктері. Сонымен қатар олардың абсолютті жастары
да өте маңызды болып келеді.
Кеш альпілік этапта Оңтүстік Қазақстанның қазіргі бедерінің негізгі
бөліктері құралған. Оңтүстік Қазақстанда мынадай негізгі бедер элементтері
бөлінеді: реликтілі пенеплендер – денудациялық және тұғырлық жазықтар,
қалдықты таулармен және ұсақ шоқылар, жас эрозионды-тектоникалық таулар,
реликтілі құрылымдық жазықтар, аккумулятивті, аллювиальді және пролювиальді-
аллювиальді жазықтар.Жоңғар Алатауында қалдықты таулар Суықжайлау қонысында
пенеплен астында сақталған. Олардың абсолютті биіктіктері 4000-4500м. Бүкіл
осы бөліктер гипсометрлік жағдайы және пенеплендер кешені бойынша биік
таулы қыраттарға жатады.
Оңтүстік Қазақстанда биік таулар типіне – Угам, Қырғыз, Іле
жоталары, Күнгей, Теріскей, Жоңғар Алатауы және Кетмен жатады. Олардың
суайрықтарында реликтілі пенеплендердің бөлікшелері сақталған. Биік
тауларға бедер пішінді қазіргі мұздықтардың және альпілік типті
мұздықтардың кең таралуы тән.
Биіктіктері 1000-1500м болып келетін орташа таулар биік таулармен
бірге біркелкі морфоқұрылымдарды құрайды. Градиент бойынша олар биік
тауларға жақын болып келеді. Осы типке жататын жоталар сирек кездеседі.
Оларға Жоңғар Алатауындағы Алтынемел жотасы жатады. Бұл жотаның биіктігі
солтүстік беткейі үшін 1169м, ал оңтүстік беткейі үшін 1252м болып келеді.
Шығыс бөлігінде ол бірте-бірте биік тауларға ауысады. Мысал ретінде
Қарағайлы тауын айтуға болады. Бұл таудың биіктігі 3920м. Алтынемел
жотасында мұздық жаралымдар жоқ. Оның орталық бөлігінде жазық пенеплендер
сақталған.
Биіктіктері 200-1000м болып келетін аласа таулар Оңтүстік
Қазақстанда жиі кездеседі. Олар жеке таулы жүйелермен сипатталады. Мысалы:
Үлкен және Кіші Қаратау, Шу-Іле таулары, Кіндіктас таулары.
Оңтүстік Қазақстанның өзен аңғарлары бір уақытта жаралмаған. Кеш
альпілік неотектоникалық этаптың дамуын талдау арқылы таулы бедерлер
аллювиальді жазықтарға қарағанда көнелеу екені анықталған.Негізгі өзен
аңғарларының көп бөлігі Қаратау, Қырғыз, Іле жоталарында, Жоңғар Алатауында
және Шу-Іле тауларында кездеседі. Олар консеквентті және эпигенетикалық
болып келеді.
Оңтүстік Қазақстан ауқымында биік таулы қыраттар Хан Тәңірі массиві
ауданында, Жоңғар Алатауының суайрықтарында және басқа да жоталарда
тараған. Ең биік тау қыраттары қарлы сызықтан биік көтерілген және оларда
қазіргі және көне мұзбасудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 12
1 АУДАННЫҢ ГЕОГРАФИЯ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ 13
СИПАТТАМАСЫ 13
2 БҰРЫН ЖҮРГІЗІЛГЕН ЖҰМЫСТАРҒА 15
ШОЛУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ, БАҒАЛАУ 15
3. АУДАННЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ 20
3.1 Стратиграфия 20
3.2. Магматизмі 22
3.3 Тектоника 25
3.4 Пайдалы қазбалары 28
3.5 Гидрогеология 29
3.6. Геоморфология 33
4 КЕНОРЫННЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЛЫСЫ 36
4.1 Кендердің заттық құрамы және морфологиясы 43
5 ЖОБАДАҒА ЖҰМЫСТАРДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ 47
ЖӘНЕ КӨЛЕМДЕРІ 47
5.1 Шешуге тиісті геологиялық мәселелер 47
5.2 Барлау жүйесі мен барлау торабы пішіндерін, тығыздығын негіздеу 47
5.3 Тау-кен жұмыстары 48
5.3.1 Шахта қазу 48
5.4 Бұрғылау жұмыстары 49
5.5 Ұңғымаларда жүргізілетін геофизикалық жұмыстар 68
5.6. Гидрогеологиялық жұмыстар 69
5.7 Сынамалау жұмыстары 70
5.7.1 Сынаманы өңдеу 72
5.8. Лабораториялық зерттеу жұмыстары 75
5.8.1. Минералогиялық зерттеулер 77
5.8.2. Технологиялық зерттеулер 78
5.8.3. Гидрогеологиялық зерттеулер 78
5.9. Камералдық жұмыстар 78
6. КҮТУДЕГІ ҚОРЛАРДЫ ЕСЕПТЕУ 79
7. АРНАЙЫ БӨЛІМ 86
7.1 Архарлы кенорныныдағы алтын құрамды минералдардың морфологиясы 86
8 ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ҚАУІПСІЗДІК ТЕХНИКАСЫ 89
8.1 Қауіпті және зиянды өндірістік факторларды талдау 89
8.2 Жалпы ұйымдастыру шаралары 90
8.2.1 Камералдық зертханаларды жасанды жарықтандыру 91
8.2.2 Өндірістік санитария 92
8.2.3 Өндірістік шаң 93
8.2.4 Камералдық зертханалардың дыбысизоляциясы 93
8.3 Қауіпсіздік техникасы 94
8.3.1 Көліктік жұмыстардың қауіпсіздігі 95
8.3.2 Электр қауіпсіздігі 95
8.3.3 Қуат қадамы 98
8.3.4 Геологиялық жұмыстардың қауіпсіздігі 99
8.4 Өрт профилактикасы 101
9 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ 103
10 ГЕОЛОГИЯЛЫҚ БАРЛАУ ЖҰМЫСТАРЫН ЖОБАЛАУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 104
11 ГЕОЛОГИЯЛЫҚ БАРЛАУ ЖҰМЫСТАРЫН ЖҮРГІЗУІНЕ СМЕТАСЫ 110
ҚОРЫТЫНДЫ 113
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 114
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.И. СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ГЕОЛОГИЯЛЫҚ БАРЛАУ ИНСТИТУТЫ
ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ТҮСІРУ, ПАЙДАЛЫ ҚАЗБА КЕНОРЫНДАРЫН ІЗДЕУ ЖӘНЕ БАРЛАУ КАФЕДРАСЫ
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
_______________________
Кафедра меңгерушісі
геол.-минерал. ғылымдарының
докторы, профессор
Н.С.Сейітов
______ ________________2004ж.
Дипломдық жобаның
ЖАЗБАША ТҮСІНДІРМЕСІ
Тақырыбы АРХАРЛЫ КЕНОРНЫНЫҢ СОЛТҮСТІК-ШЫҒЫС БӨЛІКШЕСІНДЕ АЛДЫН-АЛА
БАРЛАУ ЖҰМЫСТАРЫ
Кеңесшілер: Жетекші
Аға оқытушы Геол.-минерал.ғылым. докторы,
Отарбаев Қ.Т. профессор Бакенов М.М.
__________________________ __________________________
____ ______________2004ж. ____ ______________2004ж.
Геол.-минерал.ғылым. канд., доцент
Жүнісов А.А.
__________________________
____ ______________2004ж.
Профессор Студент
Мұсанов А.М. Ұлтарақов Б.Б.
__________________________
____ ______________2004ж.
Техн. ғылым.докт., профессор Мамандығы
Өтепов Е.Б. 1801
__________________________
____ ______________2004ж.
Оқытушы Тобы
Хамимульдинов С.Ж. ГРС-99-1қ
__________________________
____ ______________2004ж. Стандарттау кеңесшісі геол.-минерал.
Пікір жазушы ғылымдарының докторы, профессор
__________________________ Жилинский Р.Г.
____ ______________2004ж. __________________________
____ ______________2004ж.
Алматы 2004ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.И. СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ГЕОЛОГИЯЛЫҚ БАРЛАУ ИНСТИТУТЫ
ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ТҮСІРУ, ПАЙДАЛЫ ҚАЗБА КЕНОРЫНДАРЫН ІЗДЕУ ЖӘНЕ БАРЛАУ КАФЕДРАСЫ
БЕКІТЕМІН
_______________________
Кафедра меңгерушісі
геол.-минерал. ғылымдарының
докторы, профессор
Н.С.Сейітов
____ ______________2004ж.
Дипломдық жоба жасауға
ТАПСЫРМА
Студентке Ұлтарақов Бауыржан Бердібай ұлы
1. Жобаның тақырыбы АРХАРЛЫ КЕНОРНЫНЫҢ СОЛТҮСТІК-ШЫҒЫС БӨЛІКШЕСІНДЕ
АЛДЫН-АЛА БАРЛАУ ЖҰМЫСТАРЫ
2. ____ ______________2004 жылғы ЖОО бұйрығымен бекітілген.
Дайын жобаны тапсыру мерзімі __________________________
3. Жобаның негіздері диплом алдындағы практикада жиналған сызба және
жазба материалдары
4. Қарастырылатын мәселелердің тізімі:
Кіріспе 4 Жұмыс нысанасының 10 геологиялық барлау
1 Жұмыс ауданының сипаттамасы жұмыстарын жобалаудың
экономикалық 5 Жобадағы жұмыстардың ерекшеліктері
географиялық сипаттамасыәдістемесі 11 геологиялық барлау
2 Алдынала жүргізілген 6 арнайы бөлім жұмыстарын жүргізуіне
жұмыстарға шолу және 7 Күтудегі қорларды сметасы
оларды талдау мен есептеу Қорытынды
бағалау 8 Еңбекті қорғау және
3 Ауданның геологиялық қауіпсіздік техникасы
сипаттамасы 9 Қоршаған ортаны қорғау
5. Сызба материалдарының тізімі (міндетті түрде қажет екендерін атап өту)
1 Ауданның геологиялық картасы 4 Геологиялық қималар
2 Кенорынның геологиялық картасы 5 Қорларды есептеу сызбасы
3 Орталық белдемнің сынамалау планы 6 Техникалық сызбалар
6. Дипломдық жобаның кеңесшілері мен оларға тән жобаның бөлімдері
Бөлім Кеңесші, кафедраКүні, қолы
Тапсырма бердіТапсырма
қабылданды
1 Ауданның геологиялық А.А. Жүнісов ГТ
сипаттамасы және ПҚКІБ
2 Жобадағы жұмыстардың Қ.Т. Отарбаев
әдістемесі ГТ және ПҚКІБ
3 Бұрғылау жұмыстары Ә.М. Мұсанов
ҰБжБТ
4 Еңбекті және қоршаған Е.Б. Өтепов
ортаны қорғау ЕҚжҚО
5 Геологиялық барлау С.Ж. Хамимульдин
жұмыстарын жобалаудың ЭБжМР
ерекшеліктері
7. Тапсырма берілді ____ ____________2004ж.
Кафедра меңгерушісі ___________________ Сейітов Н.С.
Тапсырма қабылдаған __________________ Ұлтарақов Б.Б.
____ ____________2004ж.
КҮНТІЗБЕЛІ ЖОСПАР
№№ Дипломдық жоба (жұмысы) бөлімдерініңБөлімдерді Ұсыныстар
реті атаулары аяқтау
мерзімдері
1. Кіріспе. Жұмыс ауданының 01.03–07.03.20
экономикалық-географиялық 04ж.
сипаттамасы. Бұрын жүргізілген
зерттеулерге шолу және оларды талдау
мен бағалау
2. Ауданның геологиялық құрылысы 07.03-
(Ауданның геологиялық картасы 20.03.2004ж.
м 1:50 000)
3. Кенорынның геологиялық құрлысы. 20.03-
(Кенорынның геол. картасы., геол. 01.04.2004ж.
қимасы)
4. Жобадағы жұмыстардың әдістемесі 01.04-
01.05.2004ж.
5. Арнайы бөлім. Күтудегі қорларды 01.05-11.05.20
есептеу. 04ж.
6. Еңбекті және қоршаған ортаны қорғау 11.05-
18.05.2004ж.
Геологиялық барлау жұмыстарын
7. жүргізуге қажет сметасы. Геологиялық18.05-
барлау жұмыстарын жобалаудың 25.05.2004ж.
ерекшеліктері.
Қорытынды
Студент-дипломшы Ұлтарақов Б.Б.
Жобаның жетекшісі Бакенов М.М.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.И. СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ГЕОЛОГИЯЛЫҚ БАРЛАУ ИНСТИТУТЫ
ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ТҮСІРУ, ПАЙДАЛЫ ҚАЗБА КЕНОРЫНДАРЫН ІЗДЕУ ЖӘНЕ БАРЛАУ КАФЕДРАСЫ
БЕКІТЕМІН
_______________________
Кафедра меңгерушісі
геол.-минерал. ғылымдарының
докторы, профессор
Н.С.Сейітов
____ ______________2004ж.
Пайдалы қазба Алтын
Нысана аты Архарлы
Кездестірілген жері Қазақстан Республикасы Алматы облысы
ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ТАПСЫРМА
Дипломдық жобаның тақырыбы Архарлы кенорнының Солтүстік-Шығыс
бөлікшесінде алдын-ала барлау
жұмыстары
Геологиялық тапсырма берудің негізі. Өндірістік практикадан жинап әкелінген
геологиялық материалдар
1. Жұмыстардың мақсаты, нысананың кеңістіктегі шекарасы, бағалаудың негізгі
көрсеткіштері.
Кенорынның 100-350м тереңдікке дейінгі өнеркәсіптік маңызын айқындау, С1,
С2 категориясы бойынша қорды есептеу.
2. Геологиялық мәселелер, оларды шешу тәртібі мен негізгі әдістері.
1) Ұңғымаларды бұрғылау арқылы жалпы түрде кенді дененің ішкі құрылысын
және жатыс жағдайын анықтау.
2) Пайдалы қазбаның сапасын жалпы түрде зерттеу.
3) Аз көлемді технологиялық сынамалар алу арқылы жалпы түрде кендердің
технологиялық қасиеттерін зерттеу.
4) Жалпы түрде грунт суларының деңгейін және жер асты суларының химиялық
құрамын зерттеу.
5) Кенорнының перспективасы жайлы техника-экономикалық пікірін (ТЭТ)
құрастыру.
3. Жұмыстарды орындау мерзімі мен болашақ нәтижелері (есеп беру құжаттардың
түрлерін көрсету қажет).
Жұмыстардың нәтижесінде С1, С2 категориясы бойынша қорлар есептеледі және
есепнама құрастырылады.
Бас геолог (дипломдық жобаның жетекшісі)
Күні ____ ____________2004ж. ____________________ Бакенов М.М.
АНДАТПА
Алтын-күмісті Архарлы кенорнын 1955 жылы геолог С.Е. Майрин ашқан.
Кенорын Алматы облысы, Кербұлақ ауданында орналасқан, оның өндірістік мәні
біршама жеткілікті анықталған.
Дипломдық жоба кенорынның өнеркәсіптік маңызын және кенденуін
анықтауға арналған.
Жобаланып отырған алдын-ала барлау жұмыстары кенорынның технико-
экономикалық негіздеуге және дәлдікті барлауды жүргізуге негіз бола
алатынын айқындау.
АННОТАЦИЯ
Золото-серебряное месторождение Архарлы открыто геологом С.Е.
Майриным в 1955 году в Кербулакском районе Алматинской области,
практическое значение которого выяснено вполне достаточно.
Дипломный проект посвящен установлению промышленной значимости
месторождения и рудопроявлений, находящихся в непосредственной близости от
него.
Проектируемая предварительная разведка позволят составить технико-
экономическое обоснование для дальнейшего проведения детальной разведки.
КІРІСПЕ
Архарлы кенорны 1955 жылы масштабы 1:200000 болатын геологиялық
түсіру барысында ашылған. Майрин С.Е. және басқа геологтар ашқан.
1962-67 жылдар аралығында Архарлы геологиялық-барлау жұмыстары
жүргізілді. Сонымен қатар кенорынның орталық және Солтүстік-Шығыс
бөлікшелерінде ТБК Алтайзолото артелі игеру жұмыстарын жүргізді.
Архарлы кенорнындаға алтын мен күмістің өнеркәсіптік қоры біршама
жоғары. Іздеу-бағалау жұмыстарының нәтижесі бойынша кенорын геологиялық-
экономикалық жағынан перспективті деп бағаланды. Сондықтан Архарлы
кенішіндегі шикізат базасын кеңейту үшін Солтүстік-Шығыс бөлікшесіне алдын-
ала барлау жұмыстары жобаланып отыр.
Дипломдық жобаға қажет геологиялық мәліметтер 2-ші өндірістік
тәжірибе барысында жиналды. Жобаның негізгі мақсаты Архарлы кенорнының
Солтүстік-Шығыс бөлікшесінде 150-400м тереңдікке дейін өнеркәсіптік маңызын
айқындап С1, С2 категориялары бойынша қорын есептеу болып келеді.
Дипломдық жобаның көлемі 116 жазба беттен және 6 сызба
материалдардан, 20 кестеден және 5 суреттен тұрады.
1 АУДАННЫҢ ГЕОГРАФИЯ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
Архарлы алтын кенорны Алматы обылысы, Кербұлақ ауданында орналасқан.
Келісімшартта қаралған аудан Сарыөзек теміржол бекетінен оңтүстікке қарай
23км жерде орналасқан. Оның географиялық координаттары ортасы 440 11' СЕ,-
770 54' ШБ. Территорияның ауданы 49км2, бұрыштарының координаттары:
1. 440 14' СЕ-770 52' ШБ
2. 440 14' СЕ-770 57' ШБ
3. 440 10' СЕ-770 52' ШБ
4. 440 10' СЕ-770 52' ШБ
Ауданның климаты континентті. Сондықтан оның қысы біршама суық, ал
жазы әжептеуір ыстық. Ыстық айдың орташа температурасы +350 С максимумінде
-230 С-ге сәйкес келеді. Топырақ қабатының қату тереңдігі -1 -1,5м. Жауын-
шашынның жылдық орташа мөлшері 400мм-ден сирек асады. Желдердің соғуы жиі,
негізінен батыс және солтүстік-шығыс бағытты.
Құрғақ жазымен және суық қысымен сипатталады және солтүстік-шығысқа
бағытталған сирек болып тұратын желдерімен сипатталады. Қар қарашаның
аяғында түседі, ал наурыз- сәуір айларында тоқтайды. Түскен қардың
қалыңдығы орта есеппен 20см болады. Ауданның орташа жылдық температурасы -
+60 , +70, үш жаз айының орташа температурасы - +210 С. Ал үш қыс айларының
орташа температурасы - 100 С. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 200-
250мм және бұлар негізінен күз және көктемге тиесілі болып келеді.
Ауданның жергілікті жер бедері таулы, жиі кездесетін майда арналар
және төбешіктермен сипатталады. Жер бедерінің ең биік шыңдары 1100-1400м-ге
дейін жетеді. Өсімдіктер әлемі жұтаң, олар шөлейт-далалы түрлерімен
сипатталады. Топырақ қабатының түріне қарай аудан шөлейтке жатады.
Бөлікшеден жақын жерде Алматы-Семей темір жолы өтеді, сонымен қатар
Алматы-Өскемен автомагистралі орналасқан.
Өсімдік әлемі жұтаңдау. Өзен аңғарларында жиде өседі, барбарис және
эфедра кездеседі. Жануарлар әлемі де өте кедей болып келеді. Тауларда
текелер, архарлар, еліктер мекендейді. Сонымен қатар кекіліктер,
бұлдұрықтар, қырғауылдар және жабайы көгершіндер кездеседі. Кемірушілерден
суырлар мен дала тышқандары және дала бүркіттері кездеседі. Архарлы кенорны
үшін ең жақын ауылды мекен Сарыөзек станциясы (20 км) болып келеді. Ауданда
мал бағатын қыстаулар мен фермалар өте көп кездеседі.
2 БҰРЫН ЖҮРГІЗІЛГЕН ЖҰМЫСТАРҒА
ШОЛУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ, БАҒАЛАУ
Кенорынды 1955 жылы масштабы 1:200000 геологиялық түсіру кезеңінде
геолог С.Е. Майрин ашқан. Осы уақыттан бастап кенорын ауданында геологиялық
зерттеулер басталды – масштабы 1:50000-1:10000 болатын ірі геологиялық
түсірулер және масштабы 1:1000-1:15000 дәлдікті іздеу геолого-геофизикалық
жұмыстар жүргізілді. Осы жұмыстар нәтижесінде жоғары палеозойдың
стратиграфиясы құрастырылды, жыныстардың негізгі магмалық кешендері
бөлінді.
Ауданның аймақтық және жергілікті жарылымды және пликативті
құрылымдары карталанған, Архарлы кенорнынан басқа жаңа алтынның білінімдері
айқындалды.
Архарлы кенорнында геологиялық барлау жұмыстары 1962-1967 жылдар
аралығында жүргізілген. Есептелген қорлар мен дәлдікті барлау туралы есеп
және кенорынды өндіріске қосу 1967 жылы болды. Есептелген минералдық қоры,
рудникті 15 жылға дейін жұмыспен қамтамасыз еткен.
Барлау жұмыстарымен қатар 1964 жылы тәжірбиелі-өндірістік кенорынды
игеру жұмыстары басталды. Ол жұмыстарды ашық әдіспен Алтайзолото партиясы
игерді. Орталық және біршама Солтүстік-Шығыс бөлікшелердің кенді денелері
игерілді.
Кенорынды өткізгеннен кейін 1995 жылға дейін кенді жерасты
қазылымдармен игеру жұмыстары жүргізілді. Бұл жұмыстар біршама қоры жағынан
бай Солтүстік-Шығыс бөлікшесіне қойылған. Шығыс I және II бөлікшелерінде
өндірістік кенді денелерді каръерлі және штольнялармен игеру жұмыстары
жүргізілген. Орталық бөлікшенің 3, 60, 6, Каръерная тағы басқа
желілерінде каръерлік жұмыстардың ауқымды көлемі атқарылды.
1955ж L-43-XXXVI бет көлемінде Севастьян В.Г., Майрин С.Е. және
Тихонов П.П. стратиграфия, магматизмі және пайдалы қазбалары бойынша
кешенді геологиялық зерттеулер жұмысын жүргізді. Осы жұмыс нәтижесінде
Архарлы тауында алтынның және Ұзын-Бұлақ және Малайсары тауларында мыстың
кен көздері табылды. Архарлы кенорнының ашылуы Оңтүстік Жоңғарияда алтынға
іздеу жұмыстары жүргізілуіне себеп болды.
1957 жылы іздеу жұмыстарымен кешенді түрде Оңтүстік Жоңғарияда
1:50000 масштабты кондициялық геологиялық түсіру жұмыстарын жүргізу
басталды. Тихонов П.П. (1957-1960ж) Биже-Көксай ауданында және Желдіқора
тауларында геологиялық түсіру жұмыстарын жүргізді (L-44-121-А, Б, В, Г-
солтүстік жартысы, L-43-132-Б-Г беттері) Азбель К.А. (1961-64ж) Малайсары,
Көкшеел, Ащудасты тауларында және Капшағай шатқалында түсіру жұмыстарын
жүргізді (L-43-131-Б, В, Г; L-43-132-А, В; L-43-142 - Б, Г; L-43-143-В
беттері). Ал Науменко В.В. (1959-1961ж) Дегерес, Матай, Алтын-Емел
тауларында түсіру жұмыстарын жүргізді (L-44-133-А, Б, В, Г; К-44-1-А
беттері) Ткаченко К.Н. (961-62ж) Архарлы тауларында түсіру жұмыстарын
жүргізді (L-43-144-А,Б). Дүйсеков А.Н. (1960ж) Шолақ тауларында Понаморева
К.Н. (1962ж) Қалқан тауларында, Фремд Г.М. (1962ж) Қатутау тауларында
түсіру жұмыстарын жүргізді (L-43-144-В, Г; К-44-1-Б; К-44-2-А; L-44-134-Б,
Г; L-44-135-А, В беттері). Бұл жұмыстар сәл ерте жасалған болатын, себебі
бұл уақыттарда 1:200000 масштабты геологиялық түсіру жұмыстары әлі де
бітпеген еді. Сонымен қатар стратиграфиялық сұлбалар өңделмеген және
1:50000 масштабты карталардың шартты белгілері дайын емес болатын.
Нәтижесінде көптеген карталар қазіргі уақытта кондициялы емес деп табылды.
Бірақ, бұл карталар өз рольдерін атқарды. Ең алғаш алтынның және
полиметаллдардың көптеген кен көздері мен минералдану нүктелері ашылып,
соларға сипаттамалар берілді (Батыс Малайсары, Өтеген, Ергезен, Тайғақ,
Манаубай, Водораздельное және т.б.). Геофизикалық зерттеу әдістері түсіру
жұмыстарымен бірге кешенді түрде жүргізілді: магнитті барлау, электр барлау
(ЕН, КП, ИЖ), металлометрия. Сонымен қатар геофизика көмегімен тектоникалық
белдемдер, интрузивті массивтер анықталып зерттеледі және борпылдақ
түзілімдердің қалыңдықтары анықталды. Электрлік зондылау нәтижелері
бұрғылаулармен тексеріліп нақтыланып отырды. Кейінірек Желдіқора кен көзі
(Дегтерев Р.А.) ашылды. Кейінгі жылдары Оңтүстік батыс Жонғария
территориясында дәлдікті іздеу жұмыстары және бұрын табылған алтын кенін,
сонымен қатар полиметалды кен көздерін (Өтеген, Батыс Малайсары, Малайсары-
II, Игілік және т.б.) бағалау жұмыстары жүргізілді. 1960 жылдан бастап
Жоңғар экспедициясының Архарлы партиясымен Архарлы кенорнын барлау
жұмыстары басталды (Левин Г.Б. -1961ж; Яренский О.Е.-1961-1964 ж; Сушков
П.А.-1964-1965ж). 1965 жылы Архарлы партиясы қайта құрылған Оңтүстік
Қазақстан алтын-кенді экспедициясына берілді.
1965 жылдан 1968 жылға дейін (Семененко Н.Н., Попов А.С.,
Қошмағамбетов Ю.А.) Архарлы кенорнын және Игілік, Далабай кен көздерін
барлау жұмыстары аяқталды. Сонымен қатар Оңтүстік-Батысты, Ащудасты,
Көкшеел, Игілік 1-7, Қоралы, Манаубай, Биже II кен көздерін бағалау
жұмыстары аяқталды. Бетбастау кен көзінде бағалау жұмыстары басталды.
Кейінгі жылдары Архарлы партиясымен Шолақ тауының кен көздері
бағаланды, Сарыөзек, Матай, Керімбек бөлікшелерінде іздеу жұмыстары
жүргізілді.
Осы жылдары Архарлы кенді алаңында алтынның шашырауының алғашқы
ореолдарын зерттеу мақсатында кенді денелердің қалыңдықтарын анықтау және
Архарлы типті кенорындардың тереңдікті геохимиялық іздеулер мүмкіндіктерін
бекіту мақсатында геохимиялық жұмыстар жүргізілді (Чербянов В.Е.). Оңтүстік-
батыс Жоңғария көлемінде Архарлы кенді алаңымен Биже-Көксай жақсы
зерттелді. Көптеген зерттеушілер (Браженцева А.Ф., Водопьянова В.И.)
таужыныстардың петрографиясын, кендердің минералогиясын және гидротермалды
өзгерген жыныстардың минералогиясын зерттеумен, алтынды кенденудің
минералогиялық және құрылымдық бақылауын, кенорындардың белдемділігін және
кенді бағаналардың жинақталуы жағдайын анықтаумен (Гражданцев Н.Г:, Нарсеев
В.А.), алтынды кенденудің орналасу заңдылықтарын (Гребенчиков А.М.;
Лоскутов В.О.; Чудинов Ю.В.) зерттеумен айналысты.
Геологиялық зерттеулермен бірге геофизикалық жұмыстар жүргізілді.
Волков экспедициясы 1951-65 жылдар аралығында аэрогеофизикалық жұмыстар
жүргізді (Сомов Н.М., Бобров Н.А., Кисельгов Ю.И.). Бұл жұмыстар уран
кенорындарын іздеу және геологиялық карталауға көмектесу мақсатында
орындалды.
1956-59 жылы рудалы кенорындарды іздеу мақсатында 1:5000000 және
геологиялық карталауға көмек ретінде 1:100000 масштабты аэрогеофизикалық
түсірулер жүргізілді. (Ерусалимский Н.Н., Косой М.Г., Никонаров С.Р.).
Жұмыстар нәтижесінде алдын ала негізгі құрылымдардың сұлбасы құрастырылған,
бірнеше тереңдікті интрузивті массивтер бөлінген, жарылымдар белдемі
сағаланды.
1958 жылы Іле экспедициясы ең алғаш 1:50000 масштабты гравиметрлі
жұмыстар жүргізді. (Грачук Л.А., Суханов). Гравибарлаумен бірге кешенді
түрде электробарлау және сейсмобарлау жұмыстары жүргізілді. Нәтижесінде
палеозой жыныстарының жабынының тереңдігі анықталды.
1963-68 жылдары сол аудандарда қайталанып гравиметрлі жұмыстар
кешенді түрде электробарлау магнитті барлаумен бірге жүгізілді. (Шнейдер
И.Ю., Лютый А.Г., Бородаев Н.Д.). Алынған мәліметтермен Оңтүстік
Қазақстанның құрлысының блокты сипаты нақтыланды.
Сонымен қатар алтын-полиметаллды кенденуге перспективті бөлікшелер
бөлінді. Бірнеше жылдар бойы бөлінген кен көздерінде Алматы геофизикалық
партиясы геофизикалық жұмыстар жүргізді. (Алексеев В.А., Цимбалей Ю.М.,
Битюцкий В.И.). Бұл жұмыстар электр барлау, магнитті барлау және
металлометриямен кешенді түрде жүргізілді. Жиі борпылдақ түзілімдермен
жабылған кенді белдемдер сағаланды, алтынмен бірге кездесетін элементтердің
шашырауының кешенді ореолдары бөлінді. Авторлармен мынандай қортындылар
шығарылған: қалайы, висмут, мышьяк, сүрме және т.б. сирек элементтерге
талдаулар жасағанда талдаулардың сезгіштігін артттырғанда индикаторлы
элементтердің шеңберін кеңейтуге және алтын-кенді кенорындарды іздеудің
эффективтілігін арттыруға болар еді.
Соңғы жылдары L-44-121, 122, L-43-144-Г, L-44-133-В, К-43-12-Г, К-
44-1-А беттерінің ауданында 1:50000 масштабта қайталап түсіру жұмыстары
жүргізілді.
3. АУДАННЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ
Геолгия – құрылымдық жағынан аудан Сыртқы және Іле-Балқаш маңы
құрылымдық-формациялық белдемі көлемінде орналасқан. Геологиялық
құрылысының қалыптасуына силурдан бастап осы күнге шейінгі әртүрлі жыныстар
кешені үлкен үлес қосқан.
3.1 Стратиграфия
Дегерес свитасы (С2-3dg) территорияның солтүстік батыс бөлігінде
таралып, бесқайнар свитасының вулканиттер астынан кішігірім (200х300 м)
терезе ретінде түзілімдері айқындалып тұр. Свитада андезит-базальтты, кейде
андезитті, трахи-андезитті немесе аралас құрамды, жасылдау-сұр, қою қоңыр
түсті лавалар негізгі орын алады. Бөлек туфты белдемдердің қалыңдығы 20-
50м, лавалар 3-12м-ге дейін жетеді. Свита қалыңдығы 40м, шөгінді жыныстар
10% аз. Түзілімдердің жасы олардың қимадағы орналасу жағдайымен анықталады:
олар орта таскөмір үстінде жатады және жоғарғы таскөмір - төменгі пермь
шайылымдарымен шектелген.
Құлғалы свитасы (С2-Р1kg) ауданның орталығында таралып,
жанартау–күмбезді құрылымдарының ядролық бөлігінде ашылған. Свитаның
түбінде конгломераттар, кейде жасылдау-сұр құмтастар, гравелиттер, туфтар
қабатшасы бар конгломераттардың қалың (400м) будасы ерекшеленіп тұр.
Жоғарғы жақта қоңырлау, күлгін-қанық қызыл туфтар, туфты лавалар, дацит
және липарит құрамды игнимбириттер қабатшасы орналасқан. Түзілімдер
қалыңдығы 116 м. Соңғы таскөмір-ерте пермьді көнелік олардың қимадағы
орналасуымен анықталады, кейде өсімдіктер қалдықтарымен Ullmania sp.
Voltzia sp. Elatocladus sp. және басқалармен сипатталады. Осы уақыттың
субвулканды интрузиялары липаритті порфирлердің жұмырланған денелерімен
сипатталады.
Бесқайнар свитасы (Р1bk) свитасының түзілімдері зерттеліп отырған
ауданда кеңінен таралған. Ол жанартау текті андезитті, сирек андезит-
дацитті құрамды жыныстармен күрделеніп, құғалы свитасының үстінде үйлесімді
жатыр.Стратотипті қимадағы Арқалық тауларының солтүстік бөктерінің төменгі
жағында андезит-дацитті игнимбриттер (80м) орналасқан. Қиманың жоғарғы
жағында қабатшаланған лавалармен және андезит, андезит-базальтті
агглютиниттер құрамымен сипатталады. Жалпы қалыңдығы 736м. Свитаның
құрамы, құрылысы және қалыңдығы әркелкі өзгеріп тұрады. Кейбір жағдайларда
қалыңдығы жоғарғы қималар (1000м) қалыптасады. Жанартау-шөгінді жыныстар-
туфиттер, туфты құмтастар кейде туфтардың толығымен қабатты кешенінен
құрылған, эфузивтер мүлдем жоқ қиманың құрамынан белгілі. Сирек өсімдік
қалдықтары пермь жасына сәйкес келеді. Осы уақыттың экструзивті күмбездері,
лакколиттері, силлалары және дайкалары құрамы жағынан стратификацияланған
вулканиттерге ұқсас.
Жалғызағаш свитасы (Р2zg) Архарлы кенді өрісінің оңтүстік бөлігінде
таралған. Соңғылар үстінде ашық түсті бояланған жамылғылар және липаритті
игнимбириттер және липарит-дацит құрамды, пизолитті игнимбриттер белдем
будасы орын алады. Жоғары қарай қабатшалы туфтар және туфиттер будасы
орналасып, эвтаксит бітімді липарит-дацит игнимбриттердің қалың (200м)
жамылғысымен аяқталады. Қалыңдығы 767м Жалғызағаш вуканиттерімен бірге
субвулканды фельзит-порфирлер және дацит липариттер ассоциаланады.
Желдіқора свитасы. (Р2zk) ауданның солтүстік-шығыс бөлігінде
салыстырмалы аз жерде таралған.
Свита ырғақты ауысып келетін базальтты, андезит-базальтты және
андезит лаваларының тасқындары және жамылғыларымен сипатталады. Лавалы
жамылғылар свита қалыңдығының бір ширегін алып жатқандықтан, туфты
жиналымдар көпке таралған. Свитаның бір ерекшелігі оның құрамында ірі
сынықты әр келкіліктердің дамуымен сипатталады. Агломераттар, лахарлы
брекчиялар және конгломераттар. Свитаның толық емес қалыңдығы 108м.
Қалқан свитасына зерттеліп отырған ауданның Сарыбастау ойпатының шет
аймағында орын алатын гравилі малтатастар түзілімдері жатқызылған. Олар
мору қыртысының үстінде және қиманың төменгі жерінде гравилиттер және
конгламераттармен, үстінде құмдармен, темірлі құмтастармен және қызыл түсті
саздардың линзаларымен сипатталады. Малтатастарда, ұсақ малтатасты
конгломератарда және темірлі құмтастарда динозаврлар сүйектері және
күкірттенген талдар бұтақтары кездеседі. Свита қалыңдығы 4,5-83м.
Төрттік тізілімдер жүйелері. Олар зерттеліп отырған аумақтың 25-30%
орын алып, аллювилі- пролювилі (QII) элювилі - делювилі (QIII-IV) және
аллювилі (QIV) түзілімдерімен сипатталады. Осы түзілімдердің барлығының
литологиялық құрамы ұқсас соңғы төрттік және қазіргі уақыт тиіптеріне
ұқсас. Төрттік түзілімдер төрт бөлімге жіктелген:
- төменгі (QI) – саздақтар, малтатастар, қойтастар, конгломераттар;
- ортаңғы (QII) – саздақтар, құмдақтар, малтатастар, саздар, тасшақпа,
құм, гравий;
- жоғарғы (QIII) – құмдар, саздар, қойтастар, малтатастар;
- қазіргі (QIV) – құмдар, қойтастар, малтатастар, аллювиальды
түзілімдер.
Кайназой түзілімдерінің жалпы қалыңдығы батысында 50-200м-ден
шығысында және оңтүстігінде 50-1200 м-ге шейін өзгеріп тұрады.
3.2. Магматизмі
Іле мегасинклинориінің пермь вулканиттер даму алаңындағы кішкене
әркелкі құрамды интрузияларды, Оңтүстік Жоңғар кешеніне біріктіру әдетке
айналды. Интрузивтер ұсақ денелермен гипабиссалдық тұрпатпен
сипатталғандықтан, субвулканды фациялардан ажырату қиынға түседі. Олардың
мөлшері әдетте алғашқы шаршы километрлер. Бірінші фаза әдетте
габброидтармен сипатталады (нориттер, габбро-норит, габбро-диориттер,
диориттер) екінші фаза-гранодиориттер, үшінші - граниттер, граносиениттер,
сиениттер, сілтілі граниттер. Кешеннің ерекшелігі оның құрамындағы
әркелкіліктер сілтілердің жоғары құрамды болуы. Дайкалар ішінде ең көп
таралғаны орта және негізгі құрамды әркелкіліктердің таралуы. Осыған
байланысты кварцты, кварц-кальцитті және кварц флюоритті желілер,
минералданған уатылу белемдерімен сипатталады.
Көптеген зерттеушілер Оңтүстік Жоңғар ауқымында магмалық
таужыныстардың үш кешенін бөледі. Бұл кешендер тектогенездің мынадай үш
фазасымен байланысты: кеш каледондық, ерте герциндік, кеш герциндік.
Кеш каледондық интрузивті кешен Көксай гранитоидты массивімен
сипатталады. Бұл кешенмен мысты-молибденді минералдану байланысты болып
келеді.
Ерте герциндік (Орталық жоңғар) интрузивті кешені. Бұл интрузивті
кешеннің кірігу уақыты таскөмірден кейінгі уақытта болған және жанартаулық
кешен құрылуының ақырғы фазасы болып келеді. Интрузивті кешендер аймақтың
оңтүстік-шығыс бөлігін қамтиды (Алтын-Емел, Қызылауыз массивтері).
Орталық-Жоңғар интрузивті кешенінің кірігуі үш фазада болған:
1-ші фаза –габбро, габбро-диориттер, диориттер, диоритті
порфириттер, сирек гранодиориттер және кварцты диориттер.
2-ші фаза - гранодиориттер, адамелиттер, сирек граниттер. 2-ші
фазаның интрузиялары аудан көлемінде кең дамыған және батолит тәрізді ірі
денелерді құрайды (Алтын-Емел, Қойтас интрузивті массивтері).
3-ші фаза – биотит-мүйіз алдамшы граниттері (шекті таралған),
сонымен қатар кварцты порфирлердің сығылмалары. Бұл кешеннің интрузивтері
аудандағы кенденуге шамалы әсер еткен.
Кеш герцинді (Оңтүстік Жоңғар) интрузивті кешені ортаңғы таскөмірден
төменгі триасқа дейінгі уақытты қамтиды. Нақты төрт жанартаулық фазалар
бөлінеді:
1-ші фазаның жаралуы ортаңғы-төменгі таскөмірде болған. Орта құрамды
лавалардың төгілуімен сипатталады. Бұл фаза Алтын-Емел жотасында диоритті
порфириттер экструзиясының кірігуімен аяқталады.
2-ші фаза барлық төменгі пермь уақытын қамтиды. Төменгі пермьнің
бірінші жартысына сілтілігі сәл жоғары қышқыл құрамды лавалардың төгілуі
тән болып келеді. Бұл жарылымдар Архарлы, Шолақ, Матай таулары көлемінде
кездеседі, аз дәрежеде Малайсары жотасы көлемінде және Қапшағай шатқалында
кездеседі.
Төменгі пермьнің 2-ші жартысына эффузивті жаралымдарда негізділіктің
артылуы тән. Бұл уақытта андезит-базальтты магмалардың төгілуі болған. Фаза
диоритті, трахиандезитті порфириттер экструзияларының кірігуімен, сонымен
қатар диоритті және диабазды порфириттер сығылмаларының кірігуімен
аяқталады.
3-ші фаза – жоғарғы пермь уақытында жарылған. Жоғарғы пермьнің
бірінші жартысында ең алдымен қышқылдығы тұрақты лавалардың төгілуі
(дацитті), содан соң қышқыл және сілтілі құрамды лавалардың төгілуі тән
(липариттер, трахилипариттер). Эффузивті жаралымдардың жоғарғы сілтілігі
Шолақ тауы ауданында байқалады. Бұл уақытта фельзиттердің және фельзит-
порфирлердің үлкен массаларының кірігуі және кварцты диоритті
порфириттердің, дациттердің, липарит-дациттердің кіші массалы
экструзияларының кірігуі байқалады. Осы уақытқа тән жаралымдарға Сарыөзек
және Архарлы диоритті порфириттердің экструзиялары жатады. Жағарғы пермьнің
2-ші жартысы вулканиттердің (андезит-базальтты таужыныстар) негізділігінің
артуымен сипатталады. Жоғарғы пермнің екінші жартысында жанартаулық
жаралудың аяқталуы диориттер, диорит-порфириттер, гранодиориттер,
гранодиорит-порфир интрузияларының жаралуымен, сонымен қатар гранитті
массивтердің және негізді, орта және қышқыл құрамды сығылмалардың
жаралуымен сипатталады.
3-ші фазаның интрузиялары және экструзияларымен Шолақ, Дегерес,
Матай тауларының алтын-полиметаллды кен көздері байланысты.
4-ші фаза-жоғарғы пермьді және төменгі триасты қамтиды. Жоғарғы
сілтіліктегі таужыныстардың натрийлігінің жоғарлауымен, тереңдікті
массивтердің жоқтығымен, кейде вертикальді ығысуының үлкен амплитудасы тән
дизъюнктивті жарылымдарға тураланумен сипатталады. Орта құрамды магмалардың
кіруі триастағы интрузивтердің пайда болуының бірінші сатысы болып келеді.
Нәтижесінде Көкшеел, Желдіқора және Малайсары тауларында микродиориттер
денелері жаралған. Сонымен қатар трахиолипарит-порфирлердің экструзиялары
байқалады. Тристағы интрузивті жаралымдардың тектоникалық жарылымдарға
туралануы нақты байқалған. Төменгі триас вулканизімінің соңғы этажына
көптеген субжанартаулық интрузиялардың жаралуы жатады. Бұлардың құрамы
қышқыл және сілтілі, орта болып келеді (қышқыл және сілтілі магмалар 90%-
құрайды).
Екінші өзгерістер интенсивті болған - кварцтану, калишпаттану,
альбиттену. Төменгі триас вулканизімімен тау жыныстардың интенсивті
гидротермалды өзгерулері баланысты болып келеді.
Осылайша, Оңтүстік-батыс Жоңғарияның интрузивті және эффузивті
жаралымдарының ішінде Оңтүстік-Жоңғар жанартаулы кешеніндегі соңғы екі
фазаның экструзияларымен аз тереңдікті интрузивті массивтері аудандағы
алтын жаралуда жетекші рольді атқарады.
3.3 Тектоника
Аудандағы тектоникалық процесстер пермьде дамыған вулканизм және
Архарлы жанартау-күмбезді құрылымды құрастырған жағдаймен тығыз байланысты.
Өз кезегінде ол жоғары палеозойдың жанартау–плутондық Сарыөзек ареол
құрамына кіреді.
Архарлы құрылымы ендік бойынша 18км-ге созылып ені 10км–ге жетеді.
Кенді өріс (келісімшартты аумақ) оңтүстік-шығыс қанатына жатқызылып,
қыртыстармен күрделендіріп әртүрлі жасты және бағытты жарылымдармен
сипатталады.
Кенді өрістің негізгі пликативті құрылымның элементі болып Архарлы
орталық солтүстік-шығыс- субендік созылымды көтерілім жатады. Ол II қатарлы
Шығыс және Батыс брахиантиклиндар арасында пайда болып, жанартау–күмбезді
құрылымның ОШ қанатын күрделендірген.
Бұл көтерілім Оңтүстік, Орталық I және II блоктарда анық орналасып,
күмбездер жүйесімен сипатталады. Төменгі-пермьді жанартаутекті–шөгінді
түзілімдердің орталық бөліктерінде.
Солтүстік блоктың қыртысты құрылымы жоғарыда айтылғаннан біршама
ерекшеленеді. Бұл жерде кенді өрістің солтүстік батыс бөлігінде төменгі
буданың (Р1) жыныстары ашылған. Олар Архарлы антиклинальінің ядросын
құрастырып, шығыс-оңтүстік-шығысқа қарай бұзылады. Сонымен қатар блоктың
орталық бөлігінде, сұлбада және қимада анық байқалатын флексуралы ойсым
орын алады.
Кенорындағы негізінен ірі айырылымды құрылым түрінде жасырынды терең
жарылым байқалады. Бұл жағдайды магнит өрісінің конфигурациясы өзгеруінен
анықтауға болады. Ол кенді өрісті диоганальі бойынша оңтүстік батыстан
солтүстік шығысқа қарай қиып жатыр. Қазіргі деңгейдегі бұл жарылым майда
қыртысты бұзылыстармен анықталып, кенді алаңның сыртында да орналасқан. Бұл
жарылым Архарлы орталық көтерілімінің және оның күмбезді жүйелерін
қадағалап, солтүстік блоктың Орталық бөлігінде орналасқан флексуралы
ойыстарға әсер етеді. Қарап отырсақ, бұл ең көне және көп өмір сүрген
дизъюнктивті құрылым, өйткені бұл жарылымның болуы кенорынның қалыптасуына
үлкен әсерін тигізген.
Архарлы тереңдік жарылымның белдемі кенді өрістің қалыптасуына үлкен
әсер еткен. Негізінен бұл жарылым зонасы кенді алаңның солтүстік және
оңтүстік бөліктерін шектеп тұр.
Бұл айырылымды бұзылыстар белдемі бойымен белсенді тектоникалық
жағдай қыртысты қозғалыстармен байланысты. Ол жағдай Архарлы
антиклинальінің өсі, басты Архарлы жарылымымен тоғысуынан байқалып, төменгі
триас жабылған мульдасының қалыптасуының алдында өшкен.
Тереңдік Архарлы жарылымының белдемінде 1-ші қатарлы басты Архарлы
жарылымы кенді өрісті солтүстігінен шектеп тұр. Орталық блокты оңтүстіктен
шектеп, оңтүстік таралған жарылыммен жанасып тұр. Орталық таралған екінші
қатарлы жарылым орталық блокты оңтүстіктен шектеп, оңтүстік таралған
жарылыммен жанасып тұр. Жарылымдардың созылымы субентік, құлау бұрышы 80-
850. Олар орналасқан бөлікшеде тауқазылымдармен зерттеліп, жарылымдар
белсенді уатылу белдемімен шектеліп, қалыңдығы 5-12м жетеді.
Көрсетілген жарылымдар лықсыма-ығыспалы бұзылыстармен сипатталып,
нәтижесінде сатылы блоктар жүйесі қалыптасты. Осыған байланысты оңтүстік
блок көтеріңкі, ал солтүстік блок түсіңкі болып келеді. Кенорындағы кварц
желілерінің арақатынастылығына қарап, бұл жарылымдармен негізгі қозғалыстар
кенмен және ерекше кеннен кейін жаралу этаптарында болған. Алтын кварц
желілерінің даму ауданындағы жарылымдардың тік жылжу амплитудасы:
Оңтүстік таралу жарылымы бойынша – 100м
Орталық таралу жарылымы бойынша – 25-30м
Солтүстік таралу жарылымы бойынша – 125 м.
Қатары жоғары жарылымдар, Архарлы тереңдік жарылымын таратып-
ажыратып тұрған белдемдер кеннен кейін жаралып кварц желілерін алғашқы
метрлерге ығыстырып тұр. Сақиналы және радиальді жарылымдар жүйесі Қызыл-
Шоқы неккасының енуімен сипатталып, кенді алаңның шығыс бөлігінде анық
байқалады. Бірақ кен бақылаушы, кен экрандаушы және кен кіріктіруші
жарықшалар және кенді желілерде осы жарылымдар жүйесіне бағыныңқы. Бұл
жағдайды жаралу уақытындағы сақиналы және радиальді ажыраулардың
белсенділігінен байқауға болады.
3.4 Пайдалы қазбалары
Ауданның негізгі пайдалы қазбасы терең емес формацияда қалыптасқан,
алтын-күміс кенорны болып келеді. Оның негізгі өкілі Архарлы кенорны.
Сонымен қатар, ауданда алюминий шикізаты, қолданбалы тастар,
әшекейлік тастар және цеолиттер бар.
Алюминий пайдалы қазба ретінде Архарлы алтын кенорнының кенді
өрісінде орналасқан кішігірім Архарлы алунит кенорнымен берілген. Кенорынды
ашып, толығымен зерттеген Азбель К.А. Кенорын қышқыл құрамды туфтар және
жалғызағаш свитасының туфтықұмтастары арқылы пайда болған туынды
кварциттерден тұрады. Олардың жаралуы келесі тік және көлденең
белдемділіктің жалпы сұлбасына бағынышты: алунит-каолинит-серицит
кварциттер-пропилит белдемі.
Алунитті фация Архарлы туынды кварциттердің біршама кең тараған түрі
болып келеді. Олар массивтің 25% ауданын алып жатыр. Сонымен бірге оңтүстік
беткейдің суайрығын құрап оны көмкеріп жатыр. Массивтің солтүстік
беткейлерінде ұзындығы 1км болатын алунитті кварциттер жолағы орналасқан.
Алунит кенді туынды кварциттердің басқа фацияларынан визуальды түрде
ажыратылмайды. Олардың бөлшектенуі жыныстардағы алуниттің құрамын анықтап,
алуниттің сілтілерден температурасы 1000 С болғанда бөлініп шығу қасиетіне
негізделген. Al2О3 орташа мөлшері 33%.
Қолданбалы тастар Архарлы алтын кенорны ауқымында орналасқан,
Архарлы аметисті кварц кенорнымен сипатталады. Г.Н. Гражданцевтің
мәлметтері бойынша кенді өріс ауқымында әртүрлі генезисті 160 кварцты
желілер бар; олар 1) туынды кварцтың (монокварциттер) метасоматитті
желілер; 2) мезотермальды алтын құрамды кварцты және аметист-кварцты
желілер; 3) соңғы халцедонтекті кварц желілері. 800м-ге созылып жатқан №9
желі белдемнің тәжірибелік мәні өте зор. Сүтті –ақ және жартылай мөлдір
кварц, ірі түйірлі және талшықты кварцтың аметистке ауысу бөлщектерінде
ерекше суреттер қалыптастырылған. Бірақ, екі кемшілігі бар: 1) қоңырлау
сазды затпен жергілікті ластануы; 2) жарықшалы, өлшемі 10-15см аспайтын
штуфтарды алуға болады. Түсті тастардың қоры есептелмеген. Аметисті кварц
бос жыныс ретінде алынуы мүмкін.
Берілген бөлікшеде витрофирлі кенорындар қанаттарының өкілі, Сары-
Өзек бекетінен оңтүстікке қарай 18км қашықтықта орналасқан Айгүл кенорны.
Бұл жерде 1958 жылы туфты брекчия арасында жатқан витрофирлердің екі
қабатына дәлдікті барлау жүргізілген. Бір қабат құлди құласа (қалыңдығы –
40м), екіншісі көлденең орналасқан (қалыңдығы 10м). Қабаттар созылымы 200-
500м. Бекітілген қорлар келесі: С3-583130м3, В – 108400м3, С1 – 15700м3.
Технологиялық сынамалаудың нәтижесінде, витрофирлер витрозит-бетонды
жасауға шикізат бола алатыны анықталды.
3.5 Гидрогеология
Архарлы алтын кенорны кеңістік және генетикалық тұрғысынан жеке
палеожанартаулық белдеумен және соңғы герцин құрылымымен байланысты. Соңғы
герциниттер төменгіні құраса, ал мезокайнозой құрылымдары жоғарғы
құрылымдық этаждарды құрайды. Соңғы герцин этапының қыртысты–бұзылысты
құрылымдары соңғы ороген фазасында пайда болған. Нәтижесінде палеозой
түзілімдері брахиқыртыстарға айналған. Мезазойда болған тектоникалық
қозғалыстар сипатталып отырған жыныстардың бір бөлігін жоғары қарай көтеріп
жақсы айқындап тұрса, басқалары керісінше мезоканазой шөгінділерінің
тысымен көмкерілген.
Сулы жоғарғы төрттік сулы белдемінің түзілімдері жайылма және
жайылма үстілік террасаларға жатқызылған, олардың ені 50м-ден жоғары.
Аллювилі түзілімдер құрамында құмтасты және саздақты толтырғыштармен
қатар малтатастар бар белдемнің қалыңдығы 1-2м, сирек 2м-ден жоғары.
Сипатталып отырған территория ауқымында жерасты сулары толығымен 3-4м
түскен сайын 0,6-0,8лс дейін жетеді. Қоректену атмосфералық жауын-
шашындардың инфильтрациясынан және беткейлік ағын-сулардың фильтрациясынан
іске асады.
Төменгі төрттік және орта төрттік аллювилі түзілімдердің сулы
белдеуі кеңінен таралған. Гравилі-малтатастар, құмдар, тасшақпа, жұқа
қалыңдықты саздақтар мен құмдақтар су кіріктіруші болып келеді.
Түзілімдердің қалыңдығы солтүстіктен оңтүстікке және шығыстан батысқа
қарай, Архарлы таулары жанында 30м шамасында. Грунт суларының деңгейі 25
және 70м-ден жоғары тереңдікте орналасқан. Жыныстардың суға қанығуы нашар.
Жеке ұңғымалар біршама жоғары шығыммен сипатталады–0,9 лс. Негізінен
жерасты суларының минералдануы 0,6-0,7гс, сирек тұщы минералдануы 1,4-
1,5гл. Бұл жағдай жерасты суларының нашар суалмасуы және неоген саздарында
карбонатты қоспалар болмауымен сипатталады. Минералдану түріне қарай бұл
сульфат-гидрокарбонатты натрий-кальцилі, сульфат натрилі-кальцилі, сирек
сульфат–хлоритті натрий-кальцилі сулар. Белдеудің қоректенуі негізінен
жарықша-грунт сулары арқылы, ал қосымша атмосфералық жауын-шашындардың
инфильтрациялары арқылы жүзеге асады. Жерасты суларының ағыны шығыстан
батысқа және оңтүстік-батысқа бағытталған.
Аудан территориясында миоцен түзілімдерінде жерасты суларының
кеуектілікпен таралуы кеңінен дамыған. Миоцен түзілімдері үстінен, төрттік
жарылымдардың жұқа тысымен көмкерілген. Жерасты сулары гравелиттер
линзаларымен қабатшаларында, конгломерат, гравийлі-және қойтас-
малтатастар, ақ және жасыл саздар қабатында айналып тұрады. Жеке сулы
қабаттар мен линзалар қалыңдығы 2,5-18м аралығында ауытқиды. Пъеозометрлік
деңгейдің жату тереңдігі 20-40 және 70-110м аралығында ауытқиды.
Ұңғымаларды меншікті шығымы кең көлемде өзгереді: 0,06 лс, 1,0-1,1 лс.
Сипатталып отырған ауданның сыртында бұлақтар шығымы 0,5-1,8 лс. Жерасты
суларының минералдануы әртүрлі – тұщы ішуге жарамды, аз тұщы, сонымен қатар
өте тұщы сулар кездеседі. Жалпы минералдануы 0,4-0,9 1,2-2,3гл, сирек
3,5гл ауысып тұрады. Жерасты суларының қоректенуі негізінен палеозойдың
жарықшалы сулары және атмосфералық жауындарының инфильтрациясы арқылы
жүзеге асады. Жер асты суларының қозғалуы және жоғалуы жер бедерінің
еңістенуіне байланысты.
Жоғарғы бор түзілімдернің сулы кешені, сипатталып отырған ауданның
сыртында бұрғыланған ұңғымаларымен зерттелген. Су кіріктіруші түзілімдер
кварцты құмтастар, құмтастар, конгломерат, гравилі-малтатаспен сипатталады.
Кешеннің қалыңдығы 80м-ден аспайды. Жерасты суларының жату тереңдігі 30-
70м. Жерасты сулар арынды. Арынның көлемі 3,8-25м. Суға қанығуы нашар.
Ұңғымалардың шығымы 0,5-1,1 2,0лс арасында ауытқиды. Сулар негізінен сирек
тұщы болып келеді. Минералдану 1-1, 9гл өзгеріп тұрады. Минералдану типіне
қарай сулар сульфат-хлоритті және сульфатты натрий-кальций, сирек сульфат-
гидрокарбонатты кальций-магнийлі. Қоректену палеозойдың және атмосфералық
жауындар жарықшасы сулардың ағуы арқылы жүзеге асады. Ағымның қозғалысы
оңтүстікке қарай Іле өзеніне барып жерасты сулары сіңіп кетеді.
Жоғарғы пермь және төменгі триас түзілімдеріндегі ашық жарықшағы
белдемінің жерасты сулары ауданында кеңінен таралған. Су кіріктіруші
жыныстар туфты құмтастар, құмтастар, аллевролиттер, порфириттер,
конгломераттар және әктастар болып келеді. Ашық жарықшалық белдемнің
қалыңдығы 50-70м. Жыныстардың суға қанығуы, аудан сыртындағы бұлақтар
арқылы зерттелген. Олардың шығымы 0,08-0,2 1,8лс арасында ауытқиды. Сулар
негізінен тұщы минералдануы 0,9гл. Химиялық құрамы бойынша сульфат
гидрокарбонатты натрий-кальцийлі және натрийлі сулар, сирек минералдануы
1,2-1,5гл болатын нашар тұщы сулар кездеседі. Жерасты сулары атмосфералық
жауындар және төменгі пермь түзілімдерінің жарықшалы-грунт суларымен
қоректенеді.
Төменгі пермь түзілімдері ашық жарықшалы белдемінің жерасты сулары
ауданның орталығында таралған. Су кіріктіруші жыныстар туфогенді құмтастар,
құмтастар, туфтар мен конгломерат, альбитофир, витрофир, дацитті
порфирлермен сипатталады. Белсенді жарықшалы белдем қалыңдығы 70м–ден
жоғары. Жарықтар көбінесе сазды заттармен орындалған. Жерасты сулары
тұщыдан минералдануы 0,6-1,0 гл, әлсіз тұщыға дейін минералдануы 1,1-2,0
гл. Көп жағдайда су минералдану типіне қарай сульфат-гидрокарбонатты
натрий кальцилі, натрий және сульфат натрий және сульфат-натрийлі.
Негізгі қоректену көзі атмосфералық жауын-шашындар болып келеді. Жер
асты суларының ағын бағыты жер бедері еңістігімен сәйкес келеді.
Таскөмірлі түзілімдердің ашық жарықшалар белдеуінің жерасты сулары
ауданның кішігірім орталығын алып жатыр. Литологиялық су кіріктіруші
жыныстар құмтас, конгломерат, порфирит, туфтар, туфты-брекчиялар және
әктастардың линзаларымен сипатталады. Жыныстар қабаты әлсіз морылған,
морылу жарықшалары көп жағдайда сазды жыныстармен орындалған. Олардың ені 1-
2мм аспайды, 1см2 ауданға 5-6 жарықша. Бұлақтардың шығымы 0,3-1,8лс
ауытқиды. Тектоникалық бұзылыстар белдеуінде суға қанығу жоғарлаған.
Таскөмір түзілім сулары әлсіз тұщы, минералдануы 1,1-2,3гл. Химиялық
құрамы бойынша сулар сульфатты натрийлі және сульфат-гидрокарбонатты натрий-
кальцийлі. Жерасты суларының қоректенуі тек қана атмосфералық жауындардың
инфильтрациясынан жүзеге асады. Қозғалуы және сіңіп кетуі жер бедерінің
еңістігімен сәйкес.
Интрузивті жыныстардағы ашық жарықшалар белдеміндегі жерасты сулары,
ауданның орталық және оңтүстік-шығысында кішігірім бөлікті алып жатыр. Су
кіріктіруші болып сиенит-диорит, диорит, габбролар. Ашық жарықшалар
белдеуінің қалыңдығы 22м-ден аспайды. Тектоникалық бұзылыстар белдемдерінде
70м-ден жоғары. Жыныстардың сулануы 2 ұңғыма арқылы сипатталады.
Ұңғылардың шығыны деңгейдің 10-2,7м түскен сайын 0,02 және 1,3лс
сәйкес келеді. Интрузивті жыныстардың сулары тұщыдан әлсіз тұщыға дейін.
Минералдану 0,5-2,1гл арасында ауытқиды. Химиялық құрамы бойынша сулар
сульфатты натрийлі және сульфат-гидрокарбонат натрийлі. Жерасты суларының
қоректенуі негізінен атмосфералық жауындар инфильтрациясынан. Интрузивті
жыныстардың жерасты сулары арасында тығыз гидравликалық байланыс бар.
Осыған байланысты жер бедері жоғары көтерілген интрузивті жыныстардағы
айналмалы сулар, гипсометрлі төмен орналасқан сулы горизонттардың қоректену
көзі болып келеді.
Ауданның құрғақ климаты әртүрлі және жақын жерлерде ағын сулардың
болмауы, сонымен бірге жерасты сулар қорының пайда болуына геологиялық
жағдай қолайсыз болғандықтан, Архарлы кенорнында сулы баланс тұрақсыз.
Кенорынды суландыратын жерасты сулары, негізінен миоценнің борпылдақ
жыныстарында және палеозой эффузив-шөгінді қабатының белсенді жарықшалану
белдемінде жергіліктендірілген. Су кіріктіруші төменгі пермь түзілімдерінің
литологиясы порфирит, олардың туфтары, туфты құмтастар, туфты конгломерат
және туфты гравелиттермен сипатталады.
3.6. Геоморфология
Жер бедерінің жаралу жағдайын және негізгі процесстерін П.П. Семенов-
Тяньшанский (1857, 1946ж), Н.А. Северцов (1867ж), И.В. Мушкетов (1886,
1906, 1915ж) зерттеген. Кейінірек зерттеулер біршама кеңейе түсті.
Геоморфология жайлы жазылған ең толық жұмыстардың ішінде И.П. Герасимов
(1943, 1946ж), М.С. Калецкой, Г. А. Авсюка, С.Н. Матвеев (1945ж), Н.Г.
Кассин (1947ж), С.С. Шульца (1948ж), К.В. Никифорова (1960ж) және З.А.
Сваричевскаяның жұмыстарын атап кетуге болады.
Ең биік тауларға пенеплендер – Тянь-Шаньдағы суайрықтардың түзу
жарықтары жатады. Бұлар тектоникалық күштердің әсерінен 4000-5000м
биіктіктерге көтерілген. Ал Оңтүстік Қазақстандағы жазықтардың биіктігі 50-
1500м болып келеді және бұлар ең биік таулар қатарына жатпайды.
Маңыздысы бедердің ірі бөліктерінің морфологиясы
морфоскульптураларының бөліктері. Сонымен қатар олардың абсолютті жастары
да өте маңызды болып келеді.
Кеш альпілік этапта Оңтүстік Қазақстанның қазіргі бедерінің негізгі
бөліктері құралған. Оңтүстік Қазақстанда мынадай негізгі бедер элементтері
бөлінеді: реликтілі пенеплендер – денудациялық және тұғырлық жазықтар,
қалдықты таулармен және ұсақ шоқылар, жас эрозионды-тектоникалық таулар,
реликтілі құрылымдық жазықтар, аккумулятивті, аллювиальді және пролювиальді-
аллювиальді жазықтар.Жоңғар Алатауында қалдықты таулар Суықжайлау қонысында
пенеплен астында сақталған. Олардың абсолютті биіктіктері 4000-4500м. Бүкіл
осы бөліктер гипсометрлік жағдайы және пенеплендер кешені бойынша биік
таулы қыраттарға жатады.
Оңтүстік Қазақстанда биік таулар типіне – Угам, Қырғыз, Іле
жоталары, Күнгей, Теріскей, Жоңғар Алатауы және Кетмен жатады. Олардың
суайрықтарында реликтілі пенеплендердің бөлікшелері сақталған. Биік
тауларға бедер пішінді қазіргі мұздықтардың және альпілік типті
мұздықтардың кең таралуы тән.
Биіктіктері 1000-1500м болып келетін орташа таулар биік таулармен
бірге біркелкі морфоқұрылымдарды құрайды. Градиент бойынша олар биік
тауларға жақын болып келеді. Осы типке жататын жоталар сирек кездеседі.
Оларға Жоңғар Алатауындағы Алтынемел жотасы жатады. Бұл жотаның биіктігі
солтүстік беткейі үшін 1169м, ал оңтүстік беткейі үшін 1252м болып келеді.
Шығыс бөлігінде ол бірте-бірте биік тауларға ауысады. Мысал ретінде
Қарағайлы тауын айтуға болады. Бұл таудың биіктігі 3920м. Алтынемел
жотасында мұздық жаралымдар жоқ. Оның орталық бөлігінде жазық пенеплендер
сақталған.
Биіктіктері 200-1000м болып келетін аласа таулар Оңтүстік
Қазақстанда жиі кездеседі. Олар жеке таулы жүйелермен сипатталады. Мысалы:
Үлкен және Кіші Қаратау, Шу-Іле таулары, Кіндіктас таулары.
Оңтүстік Қазақстанның өзен аңғарлары бір уақытта жаралмаған. Кеш
альпілік неотектоникалық этаптың дамуын талдау арқылы таулы бедерлер
аллювиальді жазықтарға қарағанда көнелеу екені анықталған.Негізгі өзен
аңғарларының көп бөлігі Қаратау, Қырғыз, Іле жоталарында, Жоңғар Алатауында
және Шу-Іле тауларында кездеседі. Олар консеквентті және эпигенетикалық
болып келеді.
Оңтүстік Қазақстан ауқымында биік таулы қыраттар Хан Тәңірі массиві
ауданында, Жоңғар Алатауының суайрықтарында және басқа да жоталарда
тараған. Ең биік тау қыраттары қарлы сызықтан биік көтерілген және оларда
қазіргі және көне мұзбасудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz