Салық төлеу тәртібі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе 2
1 Жеке табыс салығының методологиялық және теориялық аспектілері 4
1.1 Жеке табыс салығының мәні, мазмұны 4
1.2 Жеке табыс салығының даму эволюциясы 8
1.3. Жеке табыс салығының шетелдік тәжірибелері 21
II. Жеке табыс салығының қызмет ету механизмі. 30
2.1. Жеке табыс салығының қазіргі кездегі есептелу механизмі 30
ІІІ Жеке табыс салығы бойынша мәселелер және жетілдіру (шешу) жолдары 44
3.1. Жеке табыс салығының даму перспективалары және жетілдіру жолдары 44
Қорытынды 51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 53

Кіріспе

Еліміз егемендігін алғаннан бастап нарықтық экономикаға бет алғалы
бері салық жүйесі ерекше мәнге ие бола бастады. Нарықтық экономика
жағдайында дамыған мемлекеттердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай,
мемлекеттің өмір сүруінің негізгі көзі халықтан және шаруашылық жүргізуші
субъектілерден алынатын салықтар болып табылады.
Жалпы, салықтар экономикалық өсуді қамтамасыз ететін маңызды фактор
болып келеді. Салық жүйесінің қызмет етуін жетілдіру арқылы халықтың
әлеуметтік қамсыздандырылу деңгейін өсіру, бюджеттік тапшылықты азайту,
шағын және орта бизнесті дамытуды ынталандыру мәселелерін шешуге мүмкіндік
туады.
Біздің бұл дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдаудағы басты себеп – жеке
табыс салығы бойынша мәселелерді зерттеп, жан-жақты қарастыру. Осы
дипломдық жұмысты жазу барысында салықтың жалпы теориясына, жеке табыс
салығының теориясы мен қазіргі кезде жүзеге асырылып жатқан тәжірибесіне,
шетелдік тәжірибелерге тоқталып, жеке табыс салығының жүзеге асырылуына
талдау жасап, жан-жақты қарастыруға тырыстық.
Дипломдық жұмысымның бірінші тарауында салықтардың жалпы теориясына
кеңінен тоқталып, жеке табыс салығының пайда болу тарихынан бастап, қазіргі
таңда оның іске асырылып жатқан механизмін, оның жалпы мазмұнын жан-жақты
қарастыруға тырыстық. Сондай-ақ дүние жүзінде пайдаланылып келе жатқан
шетелдік тәжірибелердің бірнеше мысалдарын атап өттік.
Жұмыстың екінші тарауында бүгінгі таңдағы жеке табыс салығының
бюджеттегі үлесіне талдау жасап, осы салық түрі бойынша Салық комитетінің
қызметтерін бөліп көрсетуге тырыстық. Сонымен бірге жыл өткен сайын маңызы
артып келе жатқан электронды есеп құжаттарының қызметін талдап өттік.
Ал, жұмыстың ең соңғы үшінші тарауында бүгінгі күні бұл салық түрі
бойынша туындап отырған мәселелер және олардың шешу жолдарын іздестіруге
бірнеше ұсыныстар келтірдік. Әрине, бұл тарауда Елбасымыздың 2003ж. сәуір
айындағы халыққа Жолдауына сүйене отырып, бұл мәселені шешуде тиімді
жолдарды таңдауға тырыстық.
Жалпы, 2004ж. 1 қаңтарынан жүзеге асырыла бастаған жаңа Салық кодексі
бойынша жаңа ставкаларға көшуімізге байланысты жеке табыс салығы бойынша
түсімдер жақсы нәтижелер көрсетіп, халыққа қиын соқпайтын, сондай-ақ
мемлекет үшін де тиімді салықтардың біріне айналатынына сенімдеміз.

1 Жеке табыс салығының методологиялық және теориялық аспектілері

1.1 Жеке табыс салығының мәні, мазмұны

Салықтардың қалыптасып, дамуы мемлекеттің пайда болуымен басталады.
Қазіргі кезде батыстың экономикалық әдебиеттерінде салықтардың қалыптасып,
дамуының негізгі төрт кезеңін бөліп қарастырады. Cалық салудың бірінші
кезеңі процестің ұйымдаспаған және кездейсоқ болуымен сипатталады. Бұл
кезеңге ежелгі дүниеде және орта ғасырларда жүзеге асырылған салық салуды
жатқызуға болады. Салық салудың ежелгі дүниеде дамуы Рим империясындағы
салық салу процесімен сипатталады. Салықтардың дамуының бұл кезеңі жүйесіз
сипатта болды және негізінен натуралды сипатта жүзеге асырылды. Тауар-ақша
қатынастарының біртіндеп дамуымен салықтар ақшалай нысанда қолданысқа
енгізіле бастады.
Екінші кезең XVII ғ. соңынан бастап, XVIII ғ. соңына дейінгі кезеңді
қамтиды. Қоғам дамуының бұл кезеңінде салықтар көптеген елдердің
мемлекеттік бюджеттерінің кірістерінің негізгі көзіне айналды. Салық салу
жүйелендірілді: тікелей және жанама салықтардың жүйесі пайда болады.
Салықтар бұл кезеңде көптеген еуропалық мемлекеттердің өмір сүруінің
маңызды элементі бола бастады.
Үшінші кезеңде мемлекет салықтарды бекіту және алудың барлық
қызметтерін өз қолына алады. Аймақтық билік органдары, жергілікті общиналар
мемлекеттің көмекшілері рөлінде қатысады.
Салық салу теориясының негізін қалаушы болып шотланд экономисі А.
Смит (1723-1790 жж.) танылады, ол 1776 ж. Халықтар байлығының табиғаты мен
себептерін зерттеу атты кітабында мемлекеттер мүмкіндігінше үкіметті
қамтамасыз етуі қажет. Салықты әрбір жеке тұлға міндетті түрде төлеуге
тиіс. Төлеу мерзімі, төлеу әдісі, төлем сомасы – бәрі төлеушілер және
барлық тұлғалар үшін анық және белгілі болуы тиіс. Әрбір салық төлеушіге
ыңғайлы уақытта және ыңғайлы әдіспен төленуі және алынуы тиіс.
Оның осы пікірінен бүгінге дейін мәнін жоғалтпаған төрт негізгі
қағиданы ажыратуға болады:
1. Әділеттілік қағидасы, салық салу азаматтар арасында жалпыға бірдей және
біркелкі бөлінуін қарастырады.
2. Анықтылық қағидасы, төлем сомасы, әдісі және мерзімі төлеушіге анық
болуды талап етеді.
3. Ыңғайлылық қағидасы, салық төлеуші үшін ыңғайлы уақытта және ыңғайлы
әдіспен алынуын қарастырады.
4. Үнемділік қағидасы, салықты алуда жұмсалатын шығындарды қысқартуды
қарастырады.
Салық салудың дамуының қазіргі заманғы кезеңінде оның әр түрлі
аспектілерінің нақты теориялық негізделуімен сипатталады. Көптеген
мемлекеттерде салық салудың кейнсиандық, неоклассикалық, неокейнсиандық
теориялары танылған. Салықтар бюджеттің кірістерін толтырудың негізгі
көздері ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық процестердің
қуатты реттеушілеріне айналып келеді.
Салық салудың көп ғасырлық тарихына қарамастан, салық түсінігі
экономикалық және құқықтық мәселелер бойынша ғылыми тұрғыдан дау болып
келеді. Олардың негізгілеріне тоқталатын болсақ: С.Д. Цыпкин салықтарды
алдын-ала қарастырылған ставкалар бойынша және нақты белгіленген
мерзімдерде бюджетке түсетін, мемлекетпен бекітілген міндетті жеке –
ақысыз ақшалай төлемдер.
Л.К. Воронова салықтарға келесідей түсінік берді: бұл өкілітті
мемлекеттік органдардың актілерінің негізінде заңды тұлғалар мен
азаматтардың жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін
ақысыз, белгілі мөлшерде және белгіленген мерзімдерде төлейтін төлемдер.
Бұдан да нақты анықтаманы Э.Д. Соколова ұсынады: Салық – бұл
заңнамамен бекітілген және белгілі мөлшерде және белгілі мерзімде салық
төлеушімен төленетін міндетті ақысыз төлем (жарна).
Өкінішке орай, бұл анықтама салықтың белгілерін ажыратпады,
нәтижесінде ол салықтарға жатпайтын басқа төлемдерді қамтыды (мысалы,
міндетті сақтандыру қорларына төлемдер).
Қазақстандық ғалым Е.В. Порохов қаржылық - құқықтық тұрғыдан салыққа
қызықты анықтама ұсынды: салықтар – бұл мемлекеттік биліктің жоғарғы
органдарымен заңдарды шығару арқылы біржақты, бекітілген жеке және заңды
тұлғалардан өкілетті органдармен тұрақты түрде алынатын міндетті, ақысыз
және қайтарымсыз ақшалай төлемдер мемлекеттік (республикалық және
жергілікті) бюджетке түсу жолымен мемлекеттің табысына айналады.
Еліміздің салық жүйесінің негізі 1991ж. 24 желтоқсанда Қазақстан
Республикасының салық салу жүйесі туралы Заңының қабылдануымен қаланды.
Бұл заңның енгізілуі кезеңі КСРО-ның ыдырауына байланысты алғашқы
байланыстардың үзілуімен, жаңа тәуелсіз мемлекеттің пайда болуымен,
экономиканың терең дағдарысымен сипатталды.
Заңдық актілерді құруда өзінің тәжірибелерінің болмауынан, сондай-ақ
салық салудың шетелдік тәжірибесін зерттеудің жеткіліксіздігінен
Қазақстан өзінің салық саясатында, негізінен, көрші мемлекеттердің, ең
алдымен Ресей Федерациясының тәжірибесін қолданды. Нәтижесінде басқа
елдің тәжірибесін көшіру барысында 1992ж. 1 қаңтардан бастап, Қазақстанда
федеративтік мемлекетке тән 3 буынды салық жүйесі іске қосылды: ол жалпы
мемлекеттік, жалпыға міндетті жергілікті салықтар мен алымдардан тұрды.

1.2 Жеке табыс салығының даму эволюциясы

Салықтардың көптігі (43 түрі болды, оның ішінде: 16 жалпы мемлекеттік,
10 жалпыға міндетті салықтар мен алымдар, 17 жергілікті салықтар мен
алымдар), заңнаманың тұрақсыздығы, көптеген төлемдердің болуы,
жеңілдіктердің көп қолданылуы өзінің кері әсерін тигізді. Салық жүйесін
жетілдіру мақсатында Қазақстан Республикасының қаржы және бюджет бойынша
Жоғарғы Кеңес комитетінде салық реформасының концепциясы жасалып
ұсынылды. Онда оның жүргізілуінің 4 кезеңі бөлініп көрсетілді:
1 кезең (1992-1995жж.) – заңды түрде салықтар мен алымдардың түрлерін
енгізу жолымен отандық салық жүйесін қалыптастыру, салық механизмін
бекіту мен салық қызметі органдарының құрылуымен сипатталады. 1995ж. 24
сәуірде Салықтар мен бюджетке түсетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Заң қабылданды.
2 кезең (1995-1999жж.) – бұл дамыған шетел мемлекеттерінің және
өзіндік тәжірибелерді есепке ала отырып, салық механизмінің, салық
әкімшілігінің және бақылаудың жетілдірілген кезеңі.
3 кезең (1999-2001жж.) – экономикалық өсудің басталуымен,
макроэкономикалық көрсеткіштердің жақсаруымен, шағын және орта бизнестің
дамуымен, экономиканың нақты секторының тұрақты дамуының басталуымен
байланысты салық жүйесінің қайта құру кезеңі.
Бұл салық салынатын базаның тұрақтану және өсу кезеңі, нәтижесінде
бюджетке түсетін салықтық түсімдердің көлемі өсті.
Корпоративтік табыс салығы мен қосылған құн салығының біршама
өскендігін ерекше атап өтуге болады. Алғаш рет әлеуметтік салық
енгізілді.
Ол уакытта мемлекеттің салық төлеушілермен салықтық қатынастары
өзгерді, бұл өз кезегінде салық салуды ұйымдастырудың жаңа қағидаларына
өту қажеттілігін туғызды.
4 кезең – отандық салық жүйесін қайта құру 2001ж. 12 маусымда ҚР-ның
Кодексінің (Салық кодексінің) қабылдануымен байланысты, ол 2002ж. 1
қаңтарында күшіне енді.
Салық кодексінде салықтарға келесідей анықтама беріледі:
Салықтар – бұл заңды және жеке тұлғалардың мемлекеттік бюджетке белгілі
бір мөлшерде, белгілі бір уақытта, қайтарымсыз және ақысыз негізде заңға
сәйкес төленетін міндетті төлемдер.
Салықтардың мәні мемлекеттің өзінің қызметін жүзеге асыруы үшін өзінің
пайдасына жалпы ішкі өнімнің нақтылы бөлігін тікелей алуымен сипатталады.
Салықтардың қызметі – бұл оның қасиеттерін бейнелеу әдісі, іс-әрекет
етуде оның мәнінің көрсетілуі. Қазіргі кезде экономикалық әдебиеттерде
салықтардың келесідей негізгі қызметтері бөліп көрсетіледі:
1. Фискалдық (бюджеттік, мобилизациялық, аккумуляциялық, жинақтаушы);
2. Бақылау;
3. Қайта бөлу;
4. Реттеуші, оның өзі мынадай функция астыларынан тұрады:
а) Ынталандырушы
б) Шектеуші
в) Ұдайы өндірістік

Салықтардың фискалдық қызметі салықтардың экономикалық табиғатынан
туындайды. Оның көмегімен мемлекеттік ақшалай қорлар құрады және
мемлекеттің өмір сүруі мен қызмет етуі үшін материалдық жағдай туғызады.
Салықтардың бақылау қызметі мемлекеттің өзінің қаржылық
базасының қалыптасуына, ұдайы өндіріс процесіне әсер етуге бақылауды
жүзеге асыру үшін нақтылы объективті мүмкіндіктер құрады. Бақылау
қызметінің іске асуымен мемлекет шегіндегі барлық экономикалық
процестерге салықтық бақылауды ұйымдастыру және жүзеге асыру үшін
объективті жағдайлар қалыптасады. Дегенмен, бақылау қызметі дербес
сипатқа ие емес, ол тек фискалдық қызметтің негізінде жүзеге асады.
Қайта бөлу қызметі әлеуметтік сипатта айқын бейнеледі. Ол
халықтың әлеуметтік қажеттіліктеріне бюджет шығыстарының елеулі бөлігін
жұмсау, әлеуметтік қорғауды қажет ететін халыққа салықтардың толығымен
немесе біртіндеп босатылу жолымен жүзеге асады.
Салықтардың реттеуші қызметі олардың ұдайы өндіріс масштабтары
мен динамикасына ықпал етуінен байқалады. Салықтар мемлекеттің
экономикаға араласуының белсенді құралы болып табылады. Олар экономикалық
дамуды жеңілдете немесе тежей алады.
Салықтың негізгі экономикалық белгілеріне мыналар жатады:
- салықтардың ақшалай нысанда болуы;
- салықтардың қайтарымсыздығы және баламасыздығы;
- салықтардың объектісі, субъектісі, төлеу мөлшері мен мерзімінің
нақтылығы;
- салықтар мемлекеттің табысы болып табылады.
Салықтың заңи белгілеріне мыналар жатады:
- салық заңмен бекітіледі және енгізіледі;
- салық – бұл еріксіз сипаттағы міндетті төлем.
Салық жүйесі мемлекетпен бекітілген және орталықтандырылған жалпы
мемлекеттік қаржылық ресурстардың қорларын құру мақсатымен алынатын
салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жиынтығы, сондай-ақ олардың
алыну қағидалары, әдістері, нысандары, тәсілдері мен салық қызметі
органдарының жиынтығы.
Қазіргі кезде Қазақстанда мынадай салықтар қызмет етеді:
1. Корпорациялық табыс салығы
2. Жеке табыс салығы
3. Қосылған құн салығы
4. Акциздер
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері
6. Әлеуметтік салық
7. Жер салығы
8. Көлік құралдары салығы
9. Мүлік салығы
Осы салықтардың ішіндегі жеке табыс салығын, оның мәні мен

мазмұнын, есептелу механнзміне келесі бөлімде кеңірек тоқталамыз.
Салық элементтерінің жиынтығы кез келген салық түрі үшін әмбебап
сипатқа ие, яғни кез келген салық нақтылы элементтер тобынан тұрады.
Салықтың негізгі элементтеріне мыналар жатады:
1. Салық субъектісі;
2. Салық объектісі;
3. Салық оклады;
4. Салық жеңілдіктері;
5. Салық төлеу тәртібі;
6. Салық төлеу әдістері;
7. Салық көзі;
8. Салық кезеңі;
9. Салық өлшем бірлігі;
10. Салық органдары мен салық төлеушілердің құқықтары мен міндеттері;
11. Салықты төлеуді бақылау;
12. Салық масштабы.
Әрбір салық осы элементтердің кешенінен тұрады. Егер осы
элементтердің біреуі анықталмаса, онда салық бекітілген деп есептеуге
болмайды. Тек салықтың жеңілдік элементі барлық жағдайда қолданыла
бермейді, себебі салық жеңілдіктерсіз бекітілуі мүмкін. Қалған барлық
элементтер міндетті болып табылады.
Салық субъектісі – бұл салық міндеттемесінде қарастырылған мөлшерде,
тәртіпте және мерзімде салық саласын заңи төлеуге міндетті тұлға. Салық
субъектілері болып ҚР-да барлық заңды тұлғалар, жеке тұлғалар, жеке
кәсіпкерлер, сондай-ақ резидент емес тұлғалар табылады.
Салықтың маңызды және қажетті элементтерінің бірі – оның объектісі.
Салық объектісі – зат, іс-әрекет немесе құбылыс (табыс, мүлік қызмет
түрі, қызмет көрсету, ақшалай операциялар, тауарлы-материалды
құндылықтар), оларға заңға сәйкес салық салынады.
Салық базасы салық сомасын есептеу үшін негіз болып табылады, себебі
оған салық ставкасы қолданылады.
Салықты есептеу мақсатымен салық пәнін өлшеу үшін сәйкес
масштабты қажет етеді. Салық масштабы – бұл заңмен бекітілген салық пәнін
өлшеу үшін сипаттамасы (параметр). Салық масштабы экономикалық және
физикалық сипаттамалар арқылы анықталады. Мысалы, табысты немесе тауар
құнын өлшеген кезде ақшалай бірліктер, ал транспорттық құралдарға салықты
есептеу үшін масштаб ретінде двигатель көлемі анықталады.
Салықтың өлшем бірлігі – бұл салық базасын сандық жағынан бейнелеу
үшін пайдаланылатын салық салу масштабының бірлігі.
Салық ставкасы – бұл салық салу бірлігіне салық мөлшері. Ставкалар

тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді.
Пайыздық салық ставкасы прогрессивтік, регрессивтік және
пропорционалдық болып бөлінеді.
Прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес өсіп
отырады.
Регрессивтік ставкалар – керісінше, яғни салық салынатын табыстың
өсуіне қарай салық ставкасының төмендеуі.
Ал, пропорционалдық ставкалар салық салынатын табыстың мөлшеріне
байланыссыз тұрақты пайызбен бекітіледі.
Салық салу әдісі – бұл салық базасының өсуіне байланысты салық
ставкаларының өзгеру тәртібі. Салық салудың келесідей әдістері бар:
1) декларациялық, ол салық төлеушінің салық органдарына салық объектісінің
көлемі, табыстары мен шығыстары, салық жеңілдіктері мен салық окладын
есептеу тәртібі туралы декларациясын ұсынуын қарастырады;
2) төлем көзінен ұсталынуы, әдетте ол кәсіпорынның бухгалтериясымен немесе
табыс төлейтін басқа органмен жүзеге асырылады;
3) кадастрлық, сәйкес салықты есептеу барысында пайдаланатын салу
объектісінің орташа табысы және бағалауы бойынша мәліметтер тізімін
қамтитын кадастрды пайдалануды қарастырады.
Салықтың келесі элементі – оны төлеу тәртібі. Салықты төлеу тәртібі –
бұл салық төлеушінің немесе салық агентінің салық сомасын сәйкес бюджетке
аудару әдісі.
Салық кезеңі – салық базасы қалыптасатын және салық міндеттемесінің
мөлшері анықталатын мерзім. Мысалы, корпорациялық табыс салығы бойынша ҚР-
да салық кезеңі болып күнтізбелік жыл, ал акциз бойынша күнтізбелік ай
және т.б. болып табылады.
Салық көзі – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс
жылдық жиынтық табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
Кез келген мемлекетте салық элементтерінің жүйесінде маңызды
орынды салық жеңілдіктері алады, яғни салық салу базасын анықтау
барысында шегерістер, жеңілдіктер көмегімен белгілі жеке және заңды
тұлғалардың салықты төлеуден біртіндеп немесе толығымен босатылуы. Салық
жеңілдіктерін салық төлеушінің салық міндеттемесінің мөлшерін қысқарту
үшін пайдаланады.
Салық субъектісі бойынша жеңілдіктер. Мысалы: транспорттық құралдарға
салықты төлеуден Ұлы Отан соғысының ардагерлері, социалистік еңбек
ерлері, көп балалы аналар босатылады; салық объектісі бойынша
жеңілдіктер. Мысалы, жер салығын төлеуден айрықша қорғалатын табиғи
территориялар, орман қорлары, су қорлары және т.б. жерлер босатылады.
Салық қызметі органы ҚР-сы Қаржы министрлігі Салық комитетінен және
облыс, Астана, Алматы қалалары, аудандар мен қалалар бойынша салық
комитеттерінен тұрады.
Жеке тұлғаларға салынатын табыс салығы алғаш рет Ұлыбританияда
XIXғ. ортасында енгізілді және сол ғасырдағы салық теориясының негізіне
айналды.
XXғ. I жартысында ол шамамен барлық индустриалды дамыған елдерге
таралды. Кәсіпорынға салынатын салық секілді жеке тұлғаларға салынатын
салық та тікелей салықтардың түрі болып табылады. ҚР-ның 1991ж. Салық
заңнамасында шектелген және шектелмеген салық міндеттілігі ажыратылады.
Шектелмеген міндеттілік елде тұрақты тұрғылықты жері бар жеке
тұлғаларға салынады. Шектелмеген салық міндеттілігіне жататын табыстардың
тізімі әрбір елдің салық заңнамасымен анықталған.
Шектелген салық міндеттілігі елде тұрақты тұрғылықты жері жоқ жеке
тұлғаларға салынады. Бұл салық қолданылған елдерде, көбінесе,
прогрессивті, ал кейбір жағдайларда регриссивті сипатта болған.
Прогрессивтік шкаланы енгізудің мақсаты халықтың табысын қайта бөлу болып
табылады. Прогрессивтік шкаланың табыстардың теңсіздігіне әсері әйгілі
американ экономисі Лоренц қарастырған және онымен графикалық түрде
бейнеленген (Лоренц қисығы):

Табыс,
мың сом Табысты тең бөлу сызығы
100-
80 -
60 -
40 -
20 -
Салықты төлегеннен кейін

Салықты төлегенге дейін

0 20 40 60 80 100 Халық,
%

1-қисық салықты төлегенге дейін табысты бөлудегі теңсіздікті көрсетеді.
2-қисық прогрессивті салықтар салықты төлегеннен кейін қалатын
табыстарды біркелкі бөлінуіне әкелетінін көрсетеді.
Жеке табыс салығы мемлекеттік бюджеттің кірістерінің басты көздерінің
бірі және де басқа салықтарға қарағанда халықтың өміріне тікелей әсер
ететін салықтың бір түрі болып табылады.
Кез келген мемлекет үшін тәуелсіздік пен дербестікке қол жеткізу үшін
аса тұрақты, мықты қаржылық база қажет. Дамыған елдердің тәжірибесі
көрсеткендей, нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің басты қаржылық
тіреуіші болып халықтан және шаруашылық субъектілерден алынатын салықтар
табылады. Дамыған елдердің салық жүйелерінде қызмет ететін барлық
салықтардың ішінде маңызды орын жеке табыс салығына беріледі. Дамыған
елдердерде бұл салықты пайдалану тәжірибесі салық жүйесінде және мемлекет
экономикасында басты рөлін айқындады.
Дамыған елдерде жеке табыс салығы көптеген қызметтерді атқарады:
- фискалдық, яғни осы салықтың есебінен мемлекттік бюджет кірістерінің
елеулі бөлігі жиналады;
- жиынтық сұранысты ынталандырушы, оның ішінде тұтыну сұранысын
ынталандыру, яғни жеке табыс салығының ставкасын төмендеткенде халықта
тұтынуға қжетті табыстың көп бөлігі қалады, дегенмен салық ставкасының
төмендетілу салдарынан босатылған табыстардың бөлігі жинақтау үшін
пайдаланылуы мүмкін. Сондықтан жеке табыс салығының бұл қызметі
жинақтаудың шекті нормасының тұрақты коэффиценті жағдайында айқын
бейнеленеді;
- әлеуметтік әділеттілік, яғни әлеуметтік әділеттілік құралы ретінде жеке
табыс салығының рөліне теоретикалық мектептердің көзқарастары үйлеспейді.
Осылайша экономикалық қызметті маңызды ынталандырушы ретінде төлем
қабілетті сұраныстың кеңеюін қарастырушы кейнсиандықтар жеке табыстарды
прогрессивті шкала бойынша салуды айқындайды. Себебі төмен табыстар
тұтынуға жұмсалады, осылайша тұтыну сұранысын кеңейтеді, өндірістің өсуін
ынталандырады, ал жоғары табыстардың көп бөлігі жинаққа айналатындықтан
өндірісті сәл әлсіз ынталандырады. Сондықтан бұл табыстарға жоғары салық
салу өндіріс өсуінің ынталануына кедергі келтірмейді. Осылайша,
кейнсиандықтар тұрмысы төмен халықты салықтан босатудан қорғау мен
байларға прогрессивті салық салуды үйлестіре отырып, бұл шаралардың
ынталандырушы рөлін ғана емес, сонымен бірге олардың әлеуметтік-
әділеттілік сипатын негіздейді.
Келесі позицияны ұсыныс экономикасы теориясының жақтаушылары және
монетаристер алады. Олар жоғары табыстардан түсетін жинақтар
инвестицияның, сәйкесінше өндірістің өсуі үшін қаржылық ресурстар
қалыптастырады. Соған байланысты олар өндірістің дамуына ықпал ететін
төмен және пропорционалды табыс салықтарын ұсынады. Осылайша, ұсыныс
экономикасының теоретиктері және монетаристер байларға салықтарды
төмендету олардың ынталандырушы сипатын ғана емес, сонымен бірге олардың
әлеуметтік әділеттілік идеясын негіздейді. Өз шараларының әлеуметтік
әлеуметтік әділеттілігін олар қоғамда қабілеттері жоғары адамдарды жоғары
салықтармен жазалауға болмайды.
Осылайша, бүгінгі таңда жеке табыс салығын қалыптастыруда теоретикалық
мектептер тұрмысы төмен халықтың мүддесін қорғау үшін ғана емес, сонымен
қатар оған қарама-қарсы – байларды қорғау үшін де әлеуметтік әділеттілікті
негіздейді.
- табыстардың теңсіздігін ретке келтіру, яғни әйгілі Лоренц қисығына
сәйкес жеке табыс салығының прогрессивті ставкаларын енгізу табыстарды
бөлу қисығын идеалды қисық – биссектрисаға жақындатады.
- құрылған автоматтық стабилизатор, яғни бұл салық макроэкономика
теориясына сәйкес дағдарыс немесе қайта өндіру жағдайында экономиканың
теңестіруіне ықпал ететін құрылған автоматтық стабилизатор рөлін
орындайды.
Жеке табыс салығы Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетін
қалыптастыруда да айрықша маңызға ие болады.
2002ж. бюджетке 77381 млн. тенге түсті, бұл салық бюджетке түсетін
барлық түсімдердің 10%-ын құрады және мемлекеттік бюджетке түсімі бойынша
корпоративтік табыс салығы (29 %), қосылған құнға салынатын салық (23 %
), әлеуметтік салықтан (18% ) кейін 4-ші орында иемденді[1].
Салық заңнамасының соңғы реформаларына дейін 1991 жыл мен 2001 жыл
мерзім аралығында бұл салық Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы деп
аталды. 01.01.2001 ж. қабылданған жаңа Салық кодексіне сәйкес бұл салық
жеке табыс салығы болып ауыстырылды.
Бұл салық түрінің бюджетке түсімі өсуде:
200 жылмен салыстырғанда 2001ж. 34,42 % - ды, ал 2002ж. 51,68 % - ды
құрады, алайда соңғы 3 жыл ішінде мемекеттік бюджеттің жалпы түсімдерінің
ішінде олардың үлесі біртіндеп азайып келеді.
2-кесте
Қазақстан Республикасының бюджетінежеке табыс салығынан түскен
түсімдерінің динамикасы.

Жылдар 2000 (базалық) 2001 2002
Жеке табыс салығынан 51016 68573 77381
бюджетке түсетін
түсімдер
(млн.теңге)
Түсімдердің өсімі ( %) - 34,42 51,68

2004ж. 1 қаңтарынан бастап, Салық кодексіне бірнеше өзгерістер мен
толықтыруларды енгізуге байланысты жеке табыс салығының ставкалары
төмендетілді және табыс шамасына байланысты сатылы прогрессия бойынша 5 %
-дан 20% -ға дейін бекітілді.
Осылайша, Қазақстанда айлық есептік көрсеткіш мәніне тәуелді жеке
табыс салығын есептеудің өте күрделі жүйесі жүзеге асырылды, оның үстіне
салық ставкасы жеке тұлғаның 15,40,200,600 жылдық есептік
көрсеткіштерінің 5 %-дан 20 %-ға дейін шекара аралығында сомалық жылдық
салығына өту кезінде ауытқып отырады. Мұндай жүйеде жеке тұлға тұрақты
жалақы алып отырған жағдайда жеке табыс салығының нақты Айталық,
кәсіпорын жұмысшысының жалақысы 50000 теңгені құрайды. Есептің нәтижесін
4-кестеге салатын болсақ, жеке табыс салығының сомасы 2004ж. 1 қаңтарында
2003ж. сомамен салыстырғанда елеулі пайызға (14,6 ) төмендегенін байқауға
болады.
Осылайша, Қазақстан Республикасында қызмет ететін жеке табыс салығының
жаңа механизмі алдыңғы механизмге қарағанда 15 жылдық еселенген
көрсеткіштен жоғары табыс алатын жеке тұлғалар категориялары үшін ауыр
болып келмейді, яғни жылына 165420 теңге және жеке тұлғалардың барлық
категориялары үшін міндетті зейнетақы жарналары бойынша шегерім сомасы
бір айлық есептік көрсеткішке тең сомаға азайды.
2003ж. көктемде республика Президенті Н. Назарбаев 2004ж. арналған
сыртқы және ішкі саясатының негізгі бағыттарымен таныстырып, Жолдау
үндеген болатын. Жолдауда басты міндеттердің бірі болып келешектегі салық
жүгінің түсуі және зейнетақы мен жалақының өсуі жөнінде ұсыныстар
табылады. Бұл бағыттардың іске асуы экономикамыз бен әлеуметтік
саламыздың реформалануына үлкен мән беріп отыр.

1.3. Жеке табыс салығының шетелдік тәжірибелері

Жеке табыс салығының алыну қағидаларына талдау жасау барысында
бірнеше шет мемлекеттердің тәжірибелерін мысал ретінде алуға болады. Атап
айтқанда, Ұлыбританияда қазіргі кездегі табысқа салық салу жүйесі 1973ж.
реформаның негізінде қалыптасты. Осы реформаның нәтижесінде табыс салығы
сәйкестендіріліп бір жүйеге келтірілді. Бұл салықты Ұлыбританияның халқы
толығымен төлейді. Азаматтар резидент және резидент емес болып бөлінеді.
Резиденттердің табыстары пайда болу көзіне байланыссыз салық салуға
жатады. Резидент емес тұлғалар салықты осы елдің территориясынан алған
табыстарынан ғана төлейді. Жеке табыс салығы жылдық жиынтық табыстан
алынбай, бөліктермен – шедуламен алынады. Шедулалар табысты табыс көзіне
байланысты бөліктерге бөледі.
Төленетін салықтың сомасын анықтау үшін нақты алынған жылдық
табыстан салық жеңілдіктері шегеріледі. Қазіргі кезде Ұлыбританияның кез
келген тұрғыны салық салынбайтын табыс сомасына, яғни жеке шегерімге
(скидка) ие болу құқығы бар. Жеке шегерім жылына 3005 фунт стерлингті
құрайды. Осы сомадан асатын табысқа 25 % базалық ставка бойынша салық
салынады. Жоғары ставка 40% 20700 фунт стерлингтен асатын сомаға
қолданылады. Ұлыбританияның салық заңнамасы отбасыны бір салық төлеуші
ретінде қарастырады, яғни әйелі күйеуінің асырауында деп саналады.
Декларацияны күйеу толтырады, әйелінің кез келген табысы күйеуінің
табысына қосылады. Сонымен қатар күйеуінің қосымша жеке шегерімге ие болу
құқығы бар. Егер отбасыда балалар болса, онда салық салынбайтын сома
аптасына 7 фунт стерлингке өседі.
Салық бір жыл ішінде төрт бөлікке бөлініп төленеді. Салық жылының
аяғында (салық жылы 6-сәуірден 5-сәуірге дейін) жеке табыс салығы бойынша
қорытынды есеп айырысу жүргізіледі. Жалақыдан басқа табысы жоқ азаматтар
салық декларациясын 5 жылда 1 рет толтырады. Декларацияны толтыру үшін
алдымен салық төлеушінің салықтық мәртебесін анықтау керек. Осы ақпаратты
қолданып салық органы салық төлеушіге және жұмыс берушіге кодталған
хабарлама, сондай-ақ шифрленген құжат ұсынады. Бұл құжатта кодталған
салықтық декларация формасының номері болады. Салық төлеуші жағынан
ешқандай іс-әрекеттер талап етілмейді, олардың жұмыс берушілері салықты
кодталған ақпарат негізінде шегереді.
Ал, Финляндия территориясында алты айдан астам уақыт болған жеке тұлға
салық салу мақсатында бұл елдің резиденті болып саналады. Резидент
мәртебесіне ие болатын Финляндияның азаматтары және шетел азаматтары
елдің ішінде және одан тыс жерлерден алынған табыстарынан мемлекеттік
және жергілікті табыстарды төлеуі керек. Резидент еместерге тек қана
Финляндия көздерінен алған табыстарынан ғана салық төлеу міндеттемесі
жүктеледі. Жұбайлар салықты төлеу мен есептеуді бір-бірінен бөлек
жүргізеді. Мемлекеттік табыс салығы прогрессивтік ставкалармен табыстың
мөлшеріне байланысты 7%-39% төленеді, ал 43000 фин маркаларына дейінгі
табыстар салықтан босатылады. Табыс салығы жұмысшының жалақысынан жұмыс
берушімен есептеліп алынады. Төленбеген салық қосымша ұсталады, ал артық
төленген өтеледі. Резидент еместер табыс көзінен 28% ставкамен
дивидендтер, авторлық гонорарлар, пайыздар, ал жалақы мен зейнетақыдан
35% ставкамен төлейді.
Қазіргі кездегі Италияның салық жүйесінде мемлекеттік табыстардың
негізгі көзі жеке табыс салығы болып табылады. Ол прогрессивті сипатта
жүргізіледі.
Жеке табыс салығының 4 ставкасы бар: 10,22,27,50% -дар мөлшерінде.
Жеке табыстың салығын есептеу үшін жеке тұлғаның табыстарын қосып,
жиынтық табыс алынады, осы жиынтық табысынан жыл ішінде жасалған шот-
фактура, квитанция, басқадай құжаттармен расталған шығындарды шегереді.
Егер асырауында азаматтар болса, онда салық төлеушіге жеңілдіктер
беріледі. Жеке табыс салығын салық төлеуші дербес есептеп, салық
органдарына тапсырады.
Австрияда табыс салығы 1988ж. табыс салығы туралы заңмен бекітілген
тәртіппен алынады. Табыс салығы туралы заң шекті және шексіз
міндеттілікті ажыратады. Шексіз салық міндеттілігі ел ішінде және одан
тыс жерлерде тұратын жеке тұлғаға жүктеледі. Келесідей табыстарға салық
салынады: ауыл шаруашылығы, орман шаруашылығынан түскен табыстар; еркін
мамандықпен айналысатын тұлғалардың жалақылары (адвокаттар, аудармашылар,
ғылым және өнер қызметкерлері); жалға беруден түскен табыстар және т.б.
Шектелген салық міндеттілігі елден тыс жерде табыс көзі жоқ жеке тұлғаға
жүктеледі. Табыс салығының прогрессивті 5 ставкасы бар. Салық сомасы
келесі жолмен есептеледі: табыс сәйкес ставкаға көбейтіледі және шыққан
сомаға түзету жасалады.

2-кесте

Австриядағы жеке табыс салығының ставкалары3

Салық салынатын табыс Салық ставкасы Түзету саласы
сомасы, австр. шилинг
56800 –ге дейін 0 0
56900 -63600 10 25000
63700 -150000 22 11000
150100 – 300000 32 26000
300001 – 700000 42 56000
700000 – нан жоғары 50 112000

АҚШ федералдық бюджетінің кірістерінің құрылымында аса көп
үлесті жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы алады. Салық прогрессивті
шкаламен алынады. Табыстардың салық салынбайтын минимумы және бес
салықтық ставкалары бар. Салық жеке адамға немесе жанұяға салынуы мүмкін.
Соңғы жағдайда бір жыл ішіндегі жанұя мүшелерінің табыстарының барлық
түрлері қосылады.
Жиынтық жалпы табысты анықтау үшін барлық алынған табыстар
қосылады: жалақы, кәсіпкерлік қызметтен алынған табыс, зейнетақы мен
жәрдемақы, мемлекеттік жәрдемақылар, бағалы қағаздарды сатудан түскен
табыс және т.б. Мүлікті немесе бағалы қағаздарды сатудан түскен табысқа
арнайы салық салынады.
Жиынтық жалпы табыстан іскерлік шығындар алынады. Оларға
капиталдық активтерді, яғни жер учаскесі, ғимарат, құрал-жабдық және т.б.
сатып алуға кеткен шығындар жатады. Шығындарды алғаннан кейін төлеушінің
таза табысы қалады.
Таза табыс шамасынан жеке салықтық жеңілдіктер, ең алдымен
табыстардың салынбайтын минимумы алынады. Салынбайтын минимумнан басқа
таза табыстан қайырымдылық қорларға жұмсалатын жарналар, салықтар, бағалы
қағаздардан алынатын пайыздар, алименттер сомасы, медициналық қызмет
көрсетулерге кететін шығындар (салынатын соманың 15%-нан аспайтын
мөлшерде), жеке қарыздар бойынша пайыздар алынады. Осындай шегерістер
жолымен салық салынбайтын табыс анықталады.
Германияда табыс салығы прогрессивті. Оның минималды ставкасы –
19% , максималды – 53%. Салынбайтын минимум – жалғыз бастылар үшін айына
1536 марка және жанұялық жұптар үшін 3072 марка. Одан кейін балаларға,
жас бойынша жеңілдіктер, төтенше жағдайлар бойынша (ауру, қайғылы оқиға)
бойынша салықтық жеңілдіктер орын алады. Мысалы 64 жасқа толған
тұлғаларда салынбайтын минимум 3700 маркаға дейін өседі.
Салықтың максималды ставкасы табысы 120 мың маркадан асатын
азаматтарға немесе жанұялық жұптар үшін 240 мың маркалардан асатын сомаға
салынады.
Табыс салығының салу объектісі болып адамның барлық табыстары,
яғни жалдамалы еңбектен, жеке жұмыстан, ауыл немесе орман
шаруашылығындағы қызметтен; мүлікті жалға беруден алынған капиталдан,
т.б. түсімдерден алынатын табыстар табылады.
Салынатын табысты анықтау үшін түсімдерден шығындар алынады.
Сонымен бірге ерекше шығындар, мысалы: жұбайлардың ажырасқаннан кейін
төленетін алименттері, медициналық сақтандыруға жұмсалатын жарналар,
шіркеулік салық, кәсіби білімге кететін шығындар, т.б. есепке алынады.
Жалдамалы жұмысшылардан табыс салығын жұмыс беруші жалақыны төлеген кезде
олардың жалақысынан ұстап қалады және салық органдарына аударады.
Жалақыға салынатын салықты анықтау үшін мынадай категориялар:
сыныптар, салықтық кестелер және салықтық карталар қолданылады. Жалдамалы
жұмысшылар мен қызметкерлер топтастырылатын 6 салықтық сыныптар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.