Салық жүйесінің атқаратын қызметтері
Мазмұны
КІРІСПЕ
I ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ
ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі және оның даму кезеңдері
1.2. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің атқаратын қызметтері, және
оның механизімі
1.3. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің негізгі бағыттары және
оның ел экономикасына әсері
2 ТАРАУ. АҚМОЛА ОБЛЫСЫ БОЙЫНША САЛЫҚТЫҚ ТҮСІМДЕР МЕН САЛЫҚ КОМИТЕТІНІҢ
ЖҰМЫСЫН ТАЛДАУ
2.1 Ақмола облысы бойынша салық кірістері мен салық түсімдерін талдау
2.2 Жергілікті бюджеттің кірісі мен салықтық түсімдер механизімін талдау
2.3 Ақмола облысының салық комитетінің жұмысын талдау
ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАН ТАЛАБЫНА САЙ САЛЫҚ
ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің даму болашағы,
проблемалары мен оны шешу жолдары
2. Салық жүйесін ақпараттық жүйемен қамтамасыз ету.
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттік тұрақты
экономикасын құруда салық жүйесі маңызды орын алады. Салық жүйесі мен
салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Салық жүйесі – нарықтық
қатынастардың бір бөлігі, оның қызмет етуі елдегі эколномикалық
реформалардың нәтижелілігімен тығыз байланысты. Өз кезегінде жүргізілген
салықтық реформалардың тиімділігі мемлекеттің экономикалық даму
проблемаларын шешу қызметін атқарады. Яғни салық – бұл белгілі бір көлемде,
белгілі бір мерзімде жалпы мемлекеттік қажеттіліктер үшін өкілетті
мемлекеттік органдардың актілері негізінде бюджетке төленетін заңды және
жеке тұлғалардан қайтарымсыз төлемдері.
- Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап дамып
және нығайып келеді. Президент 2008 жылғы халыққа жолдауында Қазақстанның
әлемнің бәсекеге барынша қаблетті, әрі серпінді дамып келе жатқан
мемлекеттерінің қатарына қалай қосылуы жолындағы негізгі жеті басым
бағыты айқындады. Сол басылымдардың ішінде салық мәселесіне біршама
өзгерістер енгізілді. Екінші басым бағыт Қазақстанды жаңа белеске көтеру
– туралы экономикалық өрлеудің іргетасы болмақ. Яғни экономикалық саланы
жаңарту және жаңғырту, қарқынды дамыту жолдарын ұсынуымыз қажет деп
қарастырылған. Мысалы, екінші басымдықты нақты іске асыру мақсатында
Президент Үкіметке мыналарды тапсырды:
- 2008 -2009 жылдары қосымша тағы 1-2 % азайту;
- 2008 жылдан бастап әлеуметтік салық шамамен 30%-ға азайтылып, ол жұмыс
берушілердің жұмысшылар жалақысын өсіруге ынталандыру керек;
- 2009 жылдан бастап , барлық жеке тұлғалар үшін табыс салығының 10 %-дық
белгіленгоен мөлшерлемесі енгізілсін. Еңбек ақысы аз жұмысшылар санатының
табыс деңгейін сақтау мақсатында айлық есептік көрсеткіштің орнына
олардың салық салатын табысынан ең аз жалақы мөлшерін алып тастауға
ұсынамын;
- 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап шағын бизнес субъектілері үшін салық
салудың кемітілген біріңғай мөлшерлемесі енгізілсін;
Осы аталған мәселе – дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігін
көрсетеді.
Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі болып табылады.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланылады. Салықтар мемлекеттің
егемендігінің бір көрінісі. Осынысымен салықтар мемлекет меншігі мен
қарыздардан түсетін табыстан ерекшеленеді.
- Жаңа салық кодексіне сәйкес, салық және бюджетке түсетін міндетті
төлемдер құрылымын, сонымен қатар ставкаларын қайта қарастырулармен
байланысты өзгертулер мен толықтыруларды енгізуді жылына бір рет келесі
жылдың қаңтарынан бастап шектеуді ұсынады. әрине, мұндай қадам салық
заңдылығының бірқалыптылығын және нақтылығын қамтамасыз етеді. Одан да
басқа, салық салудың мүделігінде Трансферттік баға, Салық құпия
институты және басқалары. Салық есебінде оларды қолдану ерекшеліктерінің
түсінікті жазылуы және операцияның жеке түрлерінің, мәліметтер
көздерінің, жақтардың өзара қызметтері мен өзара тәуелділігі түсінікті
түрде түсініктер енгізілген.
- Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының салық жүйесін толықтай
сипаттама беріліп, қазіргі кездегі салықтардың мәнін, маңызын, нарықтық
экономикадағы алатын орнын, проблемаларын және жетілдіру жолдарын
қарастырдық.
- Салық салудың негізгі мақсаты – мемлекет қазынасын толыру, еліміздің
экономикасын дамыту, әлеуметтік жағдайды жақсарту және кәсіпорын,
тұрғындар қаржыларын қоғамдық қажеттілікке тарту болып табылады.
- Салықсыз мемлекеттің және онымен байланысты барлығының да өмір сүруі
мүмкін емес. Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік
органдардың қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар
ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық
рөлі артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан
көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың , ұдайы
өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде – жаңа сипатқа
ие болуда. Мұндай ықпал көп бағытта жүрг ізуде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын
қамтамасыз етудегі салық жүйесінің алатын орны мен рөліне талдау жасау
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатын жүзеге асыру барысында мынадай міндеттер
орындалды:
- Салық жүйесінің негізгі кезеңдері қаралды;
- Салық жүйесін жетілдіру жолдары анықталды.
- Салық жүйесінің атқаратын қызметтері;
Дипломдық жұмыстың объектісі – Қазақстан Республикасының салық
жүйесінің қызметтері мен қатынастары.
Дипломдық жұмыстың пәні – Ақмола облысының салық Комитетінің салықтық
қызметтері.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде
құқықтық және ақпараттық материалдар, Қазақстан Республикасының нормативтік
актілер және заңнамалар, ҚР статистикалық агентствосының ақпараты, Ақмола
облысы Степногор қаласының салық комитетінің мәліметтері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
- Бірінші тарауда Ел экономикасындағы салық жүйесінің теориялық негіздері
жайында қарастырылған.
- Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының Ақмола облысы бойынша бюджеттік
түсімдері мен салықтық төлемдеріне талдау жасалынған.
- Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму жағдайы,
салық механизімдері және салық жүйесін жетілдіру жолдары талданды.
Сонымен, мемлекеттің нарықтық экономикасын құруға әсер етуіне
көмектесетін экономикалық тетіктердің ішіндегі салықтың мәні зор.
I ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесі және оның даму кезеңдері.
Экономика дамуында салық жүйесі маңызды рөл атқарады. Ол Қазақстан
экономикасының жағдайында маңызды бөлігі болып табылады. Біздің
күндерімізде салықтар жүйелік реформалардың кешендік бөлігі болуы тиіс. Ол
қоғам алдында тұратың негізгі мақсаттарға бағытталатың шешімі болуы тиіс.
Қазақстан Республикасының үкіметі салық саясатының негіздерін
қалыптастырып, керекті қиын мәселелерді шешті. Салық саясаты көптеген
жағдайлар мен факторларды шешуі керек: салық саясаты мемлекеттік және
жергілікті бюджеттің табыс бөлігін жасау керек; экономикалық дамуын
ынталандыру үшін есептеме ставкалары минималды болуы керек; салық салу
механизмі максималды жеңіл болуы тиіс; салық төлеушілер психологиялық
қалауы бойынша салықтарды төлеуі тиіс.
Жаңа салық заңдылығын қабылдау алдында салық жүйесінің
жетіспеушіліктері үстінде жатады. Олар: салықтардың көптігі, ставкалардың
жоғары болуы, шаруашылық субъектілердің жалпы табыстық сомадан салықтық
төлемдердің жоғары болуы. Көбінесе коммерциялық ортада құралдар тез
айналымда болады. Бірақ осында да тұрақты емес қаржы-несие жағдайларында
салықтар банкротқа ұшырау тәуелдігін көтереді, осыған ибайланысты
кәсіпкерлер көленкелі ортада жұмыс істейді. Сонымен, салық жүйесі көленкелі
операциялардың негізінде жатыр. Осыған байланысты бюджетке жоспарланған
түсімдер жеткіліксіз болады, ал шаруашылық субъектілер салық төлеуден
қашады. Кәсіпкерлер мен кәсіпорындардың басқарушылардың екі жолы
бар:біріншіден, олар барлық салықтарды төлеп банкротқа ұшырайды; екіншіден,
олар барлығын тығып әрі қарай өмір сүре береді. Осыған байланысты көптеген
кәсіпкерлер мен кәсіпорындардың басқарушылары екінші жолды таңдайды [1,
25бет].
Қалыптасқан жағдайда салықтық инспекция да, салық полициясы да іштеме
жасай алмайды.
Көленкелі операцияларда қатынасушылар арасында қарым-қатынастар,
көбінесе тартысты жағдайларда, заңды емес тәсілдермен жасалынады, осыған
байланысты ұйымдық қастандықтар пайда болады. Бүгінгі күні осы мәселе
қоғамға үлкен әсерін тигізеді. Ішкі Істер Министрлігімен оны тоқтата
алмаймыз. Бюджетке жалпы түсімдердің төмендеуі қоғамға жалпы әсерін
тигізетін әлеуметтік-экономикалық процестер пайда болды. Салық жүйесінің
жеткіліксіздігі, ол есептемелер мен міңдетті төлемдердің әр-түрлі қорларға
түсуі, олар: экономиканы жақсарту, транспортты дамыту,жұмыссыздықпен
күресу, әлеуметтік сақтандыружәне тағы басқаларсалық саясатын экономикалық
реформалаудың мәселелерін шешу үшін әлі көп жұмыс істеуі керек. [2, 31бет]
Салықтар – белгілі бір мөлшерде және белгілі бір уақытта алынатын
мемлекетпен анықталған міндетті төлемдер. Беогіленген тәртіпте алынатын
салықтар, баж салықтар және басқа да төлемдердің жиынтығы мемлекеттің
салық жүйесін құрайды.
Ұлттық табыстың бір бөлігін құрайтын және мемлекет жинауымен, қызметтер
мен міндеттерін іске асыруы салықтардың экономикалық мәні болып табылады.
Салықтар қржылардың бастапқы категориясы болып табылады. Адамзаттың таму
барлық тарихының бойымен салық түрлері мен әдістері өзгеріп, жетілдіріп,
мемлекеттің жетіліктер мен сауамдарына үйлесіп отырды. Тауар-ақша жүйе
қатынастарында, олардың күйіне ықпал етіп, ең үлкен даму деңгейінежетті.
Тарихи тұрғыда салықта 2 салық үстеме жұмыстың салық ауырпалықтың бөлу
қағидалары құрылды:
1) Пайда қағидасы (алған табиғаттың);
2) құрбандық қағидасы (төлеу қабілеттілігі)
Ал классикалық қағидасы А.Смитпен ұсынылған. Олар келесіге әкеледі:
а) Әрбір салық төлеушінің кірісіне сәйкес салық салынуы тиіс.(әділдік
қағидасы)
б) салық төлеу уақыты мен мөөлшері алдын-ала және тура анықталуы
тиіс.(анықтылық қағидасы)
в) әр салық төлеуші үшін уақыт пен әдіс бойынша ыңғайлы алуы
тиіс.(ыңғайлық қағидасы)
г) салық алу шығыстары ең аз мөлшерде алуы керек. (экономия қағидасы)
Бұл қағиданы қолдануы салық салуда заңсыздықты шектеді, бұл процеске
регламентация әкелді, срнымен қатар А.Смитке келесі қорытынды беруге
рұқсат берді.
Салық бұл оларды төлейтіндерге арналған, ол құндық белгісі емес
бостандықтың белгісі болып табылады.
Салық мәні оның функцияларынан көрінеді. Қаржы жағынан негізінде
салықтар субъектісі категория екенін назарға алу керек. Сондықтан да
қаржыларға қатысты салықтар функцияларын қаржылардың қатысты салықтар
функцияларын қаржылардың бөлу функциясының подфункциясының құрамды бөлігі
ретінде қарау керек:
1) Тарихи түрде бірінші болып салықтың фискальдық функциясы. Бұл
функция мемлекеттік бюджетке қаржылардың түсуін қамсыздандырады.
Өндіріс, тауар-ақша қатынастардың дамуымен бұл функция мемлекетке
барлық түскен ақшалай кірістердің түсімдерін анықтацды.
2) Салықтардың қайта бөлу функциясы. Әр-түрлі шаруашылық
кәсіпкершіліктердің кіріс бөлімдерін мемлекет пайдасына қайта бөлуімен
айналысады. Бұл функциядағы әрекет масштабтары жалпы ішкі өндірістегі
салық сыбағасымен анықталады, ал ұлттық табыстың мемлекеттендірілуі
деңгейін көрсетеді, бұл сыбаға 1997 жылы – 19,7%, 1998 жылы -16,6%,
1999 жылы – 17,4%, 2000 жылы – 22,6% құрайды;
3) Салықтың үшінші функциясы – реттеушілік – ол мемлекеттің экономикалық
әрекеттің өсуінен пайда болады. Ол қабылдайтын бағдарламаларға салық
ұлттық шаруашылықтың дамуына әсер етеді. Сонымен қатар салықтар
түрлерін таңдауы, олардың құндарын өзгертуі, алу әдістері, жеңілдіктер
мен бағаны түсірулер пайдалылығы. Бұл реттеушілер қоғамдық құрамы мен
пропорциясына, жинау мен пайдалану мөлшерлеріне әсер етеді. Сондықтан,
Қазақстан үшін соңғы жылдар салық салмақтық төмендігі және оларға
теңірістірілген төлемдер тән, бұл олардың жеткілікті емес мөлшердегі
жинаушылықпен, яғни салық салудан түсіндеріледі.
Салықтар мемлекеттік заңдылық негізінде заңды және жеке тұлғалардан
міңдетті төлемдер мен жинақтар. Мемлекеттің қаржылық ресурстарды
қалыптасуда заңды және жеке тұлғалар қатысады. Салықтар нақты және жеке
болып бөлінеді. Нақты салықтар- ол мүлікке салынатын салықтар. Ол сатуға,
сатып алуға немесе мүлікпен иеленуге салынатын салық. Осы салықтың
ерекшелігі, ол салық төлеушінің қаржылық жағдайын есепке алмайды. Жеке
салықтар тұрғындардың табыстарына салынатын салықтар, олар салық төлеушінің
төлеу қабілетін есепке алады (мысалы: табыс салығы). Салық төлеудін екі
әдісі бар: табыстан және капиталдан. Салық теориясында салықтық бірлік
деген түсінік бар-ол салық объектісінің бөлігі болып табылады.
Мысалы: Табыс салығында салықтық бірлік- рубль, тенге немесе марка; жер
салығында- 1 акр, 1 гектар; акцизде-1 жарты арақ, 2-қорап шылым. Салық
жүйесінде салық элементтері деген түсінік бар. Салық элементтеріне
жататындар:
- Салық субъектісі (заң бойынша салық төлейтің тұлға).
- Салық объектісі(пайда, еңбек ақы және тағы басқалар)
Салық теориясында салық ставкасы деген түсінік бар, ол салық
объектісінің бірлігі (табыстын ақшалай бірлігі, жер көлемінің бірлігі және
тағы басқасы).Салық ставкалары қатты, прогрессивті, пропорционалды және
регрессивті болады. Қатты ставкалар абсолюттік соманы салық салу бірлігі
бойынша тағайындайды, табыс көлеміне қарамай (Мысалы:мұнайдың бір
тоннасына). Прогрессивті-табыс үлкейген сайын салық ставкасы да өседі
(Табыс салығы). Пропорционалдық ставка- табыстың көлеміне қарай ставка да
өседі (Қосылған құнға салық).
Төлеу қабілеті бойынша салықтар тура және жанамаға салықтарға бөлінеді.
Тура салықтарды салық субъектілері төлейді (Табыс салығы). Жанама салықтар-
бұл анықталынған тауарлар мен қызметтерлерге салық (Мысалы: акциздер).
Салықтар атқарылуына байланысты, олар жалпы және спецификалы болады.
Жалпы салықтар мемлекеттік және жергілікті бюджеттердің ағымды және
капиталды шығындарды қаржыландыру үшін атқарылады. Спецификалық салықтардың
мақсаттық бағыты бар (Мысалы: әлеуметтік сақтандыруға немесе жол қорларына
ақша аудару)[3, 45 бет].
Негізгі салық салу концепциялардың арасында мен жеке және заңды
тұлғалардың табысынын көлемі бойынша салықтарды төлеу концепциясын
тандаймын. Осы концепцияда әділдік бар, себебі кейбір табыстар әр-түрлі
бағалы бұйымдарға жұмсалады, ал кейбір табыстар нақты өмірге керекті
заттарға жұмсалады. Экономикасы дамыған елдердің салық салу тәжірибесі
келесі негізгі салықтарды бөледі: табыс салығы, қосылған құн салығы,
әлеуметтік сақтандыруға жинақтар.
Табыс салығынын салық салу тәжірибесі келесілерге бөлінеді: жалпы
табыс, шегерімдер мен салық салынатын табыс. Жалпы табыс-бұл әр-түрлі
көздерден алынатын табыс сомасы. Барлық мемлекеттерде өндірістік,
транспорттық, жарнамалық шығындар жалпы табыстан алынады. Соған қоса:
мүгедектерге, зейнеткерлерге және тағы басқаларға женілдіктер береді.
Сонымен: жалпы табыс- шегерімдер= салық салынатын табыс. Табысқа салық
салуда заңды тұлғалардың табыс салығы мен жеке тұлғалардың табыс салығы
деген бар.Жеке тұлғалардың табыс салығы тура салықтарға жатады [4, 56 бет].
Көптеген елдерде жанама салықтарға акциздер жатады. Басқа жанама
салықтар секілді, акциздер де тауардын бағасына кіреді.
Салықтар және басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдерді төлеу,
оларды санау механизімі және бақылау әдістері келесі факторларға тәуелді:
- Салық төлеушілердің азаматтық позициясы мен менталитеті, ол оның
экономикалық білімі және салықтық мәдениеті. Салықтарды төлеу оның
азаматтық борышы ған емес, ол адамдар мен өзіне жақсы жағдай
жасайды және мемлекеттің құрылымына қатысады.
- Мотивацияның ерекшелігі, ол салық төлеуші жағынан, бүкіл салық
реформасы мен оның жеке міндеттеріне қызығушылық.
Осыдан келесі шығарылым шығады: салық төлеуші салық заңнамасының
міндеттерін нақты біледі, егер оның қаржылық жағдайына байланысты болса.
Осыған келе, кейбір салық төлеушілер салық жүйесінің жеткіліксіздеріне
қарамай оған сенеді, ал басқалары оның тиімсіздігіне қарамай оған сенбейді.
Осыған байланысты салық салу облысында жұмыс істейтін зерттеушілер салық
реформаға субъективті адам факторы да әсер етеді деп атайды.
Салық реформасымен жасалған салық жүйесі жақсы болу үшін, оның ішіндегі
заңнама дұрыс қалыптасып және тұрғындар мен кәсіпкерлерге анық берілуі
тиіс.
Дамып келе жатқан елдердің экономикасындағы, салықтық реформалардың
мақсаттарының бірі, ол салық жүйесінің фискальдық – бөлу және ынталандыру
функцияларының балансы оптималды болуы тиіс. Міне осы жерде үлкен мәселелер
туындайды.
Осы мәселелердің бірі, ол инвестициялар мен тұрғындар жинақтарының
өсуін ынталандырудағы табысты салықтық реттеу. Бұл бір-бірімен ғана
байланыс емес, сонымен бірге капитал мен активтердің, капитал мен еңбектің
арақатынасы.
Мемлекет қазынасының табыс көзі мен экономикалық маңызды сомасы, ол
бөлшек сауда мен қоғамдық асханалар. Жоғарыда айтылғандай бөлшек тауар
айналымы кішкене төмендеді. Оның динамикасы тұрғындардың сұраныс төлем
мүмкіндігін төмендеуімен анықталады. Қаржылық кризиске байланысты
азаматтардың нақты табыстары төмендеді. Көтерме мен бөлшек өнімнің
саласында көленкелі экономикамен күресу жолында әр-түрлі шаралар
қолданылады.
Сауда сияқты қызмет көрсету нарығында да осындай көріністер көрінеді,
бірақ кіші көлемінде. Кризистен кейін төлем мүмкіндігінін сұранысының
төмендеуі мен тіріліуі, осы саладағы нақты бәсекемен жүреді. Қазіргі кезде
тұрғындарға қызмет көрсету бөлігінің үші, ол меншіктің мемлекеттік емес
формалы кәсіпорындар, ал төрті, ол жеке кәсіпорындар.
Қаржылық салада күрт мәселелер қала берді. Кәсіпорынның пайдалылығын
өсуіне қарамай,(мемлекеттегі бюджет жүйесіне салықтық түсімдердің сомасымен
анықталады) берешектер төмендемеді [5, 23 бет].
Төмен есеп көрсеткішке байланысты ұйымдар мен кәсіпорындар кризис
кезінде жоғалған айналым қорларды қайта құралмай жатыр. Осы жағдайларға
байланысты инвестициялық белсендік өте төмен. Кәсіпорындардың қаржылық
ресурстардың болмауы бартерлік операцияларға әкеп соғады, ал қызметкерлерге
еңбек ақысын кәсіпорындардың өнімімен төлейді. Осының нәтижесінде пайда
келмейді, бюджетке кәсіпорындар мен ұйымдардың табысына салынатын салық
және жеке тұлғалар табысына салынатын салықтар бюджетке түспейді. Осының
барлығы өндірістік процестің бұзылуына әкеп соғады.
Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуы, ол бюджетке жинақтар мен
салықтардың түсуі және салықтық емес табыс көздері.
Қазіргі кезде мемлекеттің алдында бір міндет тұр, ол экономикадағы
позитивтік тенденцияны жақсарту. Салық жүйесінің ерекше рөлі, ол тура және
жанама салықтар, заңды және жеке тұлғалардаң салықтар, капитал мен пайдаға
салық, федералдық және жергілікті салықтар арасындағы оптималды
пропорцияларды табу.
Кризистен кейінгі периодта, салықсалу облысында үлкен реформалар
өткізіліп тұрған [6, 37 бет].
Жаңа Салық Кодексі еңгізілді, тура және жанама салықтар реформаланады.
Салық жүйесі бірегей кешен болып, қоғам өміріне әсер тигізеді.
Салық жүйесі арқылы протециондық экономикалық саясатты(ұлттық
экономиканы қорғау және ол үшін бір жақты басылымдықты алу үшін тарифтік
саясатты пайдалану) немесі фритредерттік саясатты(бос тауар нарығы)
өткізуге болады. Мемлекеттік приоритеттерді анықтаған соң, диференциялық
салық ставкалар мен салық женілдіктерін қолданып өндіріске өз бағытын
жасауға болады. Сонымен, салық мемлекеттің табысын, сонымен бірге аймақтық
және жергілікті бюджеттің негізгі бөлігі.
Экономиканың дамуына салық ынталандырып қана емес, сонымен бірге
ұсталынып әсер етеді. Осындай әсерлер жергілікті жердегі тұрғындар мен
өндірістің дамуын реттеу арқылы пайда болады. Шаруашылық іс-әрекетті көп
пайдалану, қоршаған табиғат ортаны сақтауына, энерго, бүкіл ресурстарға
және тағы басқа әсерін тигізеді.
Шаралардың негізінде қосымша салық салу жатыр, ол салықтық женілдіктер
мен кәсіпкерлік іс-әрекетті лицезиялауды жою. Экология мен ландшафты сақтау
мәселелері бүкіл мемлекеттерде салық арқылы шығарылады.
Салық жүйесінің экономикасының реформалаудағы рөлі Салық Кодекстің
бірінші бөлімін еңгізу арқылы өседі [7, 28 бет].
Салық Кодексінің жалпы қағидалары мен салық жүйесінің
атқарылымдарын іске еңгізулерді, өзгерістер мен жоюларды жинақтар мен
төлемдерді, аймақтық және жергілікті бюджеттерді тағайындау қағидаларын
тағайындайды. Салық Кодексі салық төлеушілердің, салық агенттердің,
несиелік мекемелердің, салықтық органдардың және салықтық қатынастарға
қатысушылардың құқықтық орнын анықтайды. Құқықтың жаңа саласы қалыптасады-
ол салықтық құқық. Мемлекетте жинақтар мен салық жүйесінің бірегей кешені
құрылады [8, 59 бет].
Салық салу теориясының маңызды бір сұрағы, ол тура және жанама салықтар
арасындағы қарым-қатынас.
Реформаны өткізгенде тура және жанама салықтар арасындағы гармониялық
қарым-қатыныс туралы сұрақ туады.
Салықтарды тура және жанамаға классификациялау, ол ертеден келе жатқан
мұра. Соған қарамастан осы салықтарды көтеру (немесе төмендету) туралы
дискуссиялар болып жатыр.
Тура салықтарды салық төлеуші өз құралдарынан төлейді. Бұл пайдаға,
табысқа, мүлікке, капиталға, жерге және тағы басқаға төленетін салықтар.
Жанама салықтарды төлеуші,ол өнімнің (жұмыстың, қызметтің) ақырғы
тұтынушы болып табылады.
Жанама салықтар: қосымша құн салығы, акциздер, кедендік баждар, сатудан
салық, тұрғындар қорын ұстауына салық және әлеуметтік-мәдениеттік және тағы
басқалар. Олар тауар бағасына кіреді, сонымен бірге ол тұтыну салығы болып
табылады [9, 98 бет].
Өткен ғасырдың аяғында, заңды тұлғалардан табыс салығы жақсы дамымаған
кезде, дамыған елдерде жанама салықтардың рөлі өте үлкен болды.
Жанама салықтардың жақсы және жаман жақтарын айта, біз тағы бір
мәселені қарастыруымыз керек. Акциздер кедендік баждарға ұқсайды. Олар
экономиканы реттеудегі белсенді рөлді ойнайды. Олар бірдей кәсіпкерлік
бөсеке ортаны құруда жұмыс істейді.
Қорыта келгенде жанама мен тура салықтардан бет бұрмауымыз керек.
Себебі олар экономикалық процестерге үлкен әсер етеді.
Жаңа салық жүйесі Қазақстан Республикасына 90-шы жылдардың басында
еңгізілді. Осыған дейін болған салық жүйесінің тез өзгерілуі, экономикалық
саясаттың өзгеруіне, қазақстандық экономикадағы нарықтық қатынастардың
құрылуына байланысты [10, 24 бет].
Экономикалық реформаны құрушылар мен қазақстандық экономикадағы осы
реформаны еңгізушілер, нарықтық жүйені өте жақсартты. Нарыққа көшу кезіңде,
экономиканы либерализациялау мен макроэкономикалық тұрақтылықты жасау
керек, содан кейін нарық бүкіл мәселелерді автоматтық түрде шешеді. Кейбір
экономисттер осындай жағдайды қаламайды, олар қазақстандық реформа жоспарлы-
нарықтық бағытта өтуі тиіс деп атайды. Осындай реформалар Жапонияда,
Қытайда және басқа мемлекеттерде өтті. Осындай жағдайлар реформа жүрісінде
жаман әсерін тигізді.
Нарыққа көшу кезінде, Батыс Еуропа мемлекеттерінде салық заңдарын
теоретикалық көшіруіміз болатын. Бірақ Батыс Еуропадағы салық жүйесі
атқарылымдық нарықта ондаған жылдар бойы қалыптасты. Ал осындай
экономикалық жағдай Қазақстан Республикасындағы нарықтық қатынастарда
болған жоқ.
Бәрібір де нарыққа көшу кезінде, жаңа салық жүйесіндегі заңнаманы
қабылдау, оның іс-әрекетін регламенттеу, осы жүйені басқару, сонымен бірге
салық механизімін құру сияқты жұмыстар істелуі тиіс. Қазақстандық жағдайда
90-шы жылдардың басында американдық салық жүйесіне ұқсас салық жүйесі
қабылданды. Сонда, осыған дейін болған салықтардың экономикалық мағынасы
күрт өзгерді.
Қазіргі салық жүйесінің еңгізгенінен кейін, үш жылдай өтті. Осы кезде
саясатта, экономикада, әлеуметтік салада үлкен өзгерістер болды.
Біріншіден, айта кету жөн Қазақстанның экономикасы нарыққа көшу процесінде
үлкен қателерге сақ болды.
Қазақстан Республикасындағы қабылданған Конституция саясатына және
әлеуметтік-экономикалық салада құқықтық қатынастарды жанадан реттейді.
Осыған байланысты нарықтық қатынастар жақсарды, осыған дейін болмаған қаржы
институттары пайда болды, олар құнды қағаздар нарығы, коммерциялық банктер
жүйесі және тағы басқалар.
Қазақстанның экономикасы әлемдік бизнеске ашыла қарады. Осының
барлығысы салық жүйесіндегі салық саясатын қалыптасу мен талдауды жанадан
қарастыруға әкеп соғады.
Қазіргі салық жүйесінде өте көп жеткіліксіздіктерді бар екендігін
талдау көрсетті. Ол басынан бастап мемлекеттегі экономикамен қатыспады.
Салық жүйесіндегі ең үлкен жеткілігі, ол фискальдық бағыттардың көп
болуы. Ал салық жүйесінің басқа атқарылымдары шығарылмайды. Салық
төлеушілерге басу Қазақстан экономикасының бұзылуына әкеп соғады.
Экономикалық және салықсаясатын қайта құрастырған кезде, басынан бастап
қосымша құн салық ставкасын көтерді.
Ал көтерілген салық ставкалары келесі жағдайларға әкеп соғады:
- Отандық өнімнің төмендеуі, оның құрылымының бұзылуы, ішкі және
халықаралық нарықта қазақстандық тауар өндірістерінің позициясының
төмендеуі;
- Меншік формаларын өндірушілердің салық салудан қашу;
- Капиталдың шетелге кетуі;
- Шаруашылық өмірдің бұзылуы, көленкелі экономиканың өсуі.
Басқаша айтқанда салық жүйесін реформалау керек. Бірақ оны экономикалық
реформалау курсының өзгеруімен жүзеге асыруымыз болады.
Экономикалық реформаның мақсаты, ол экономиканы бұзу емес, ал оны жасау
процесі, Қазақстанның ұлттық байлығын көбейту, азаматтардың жағдайын
жақсарту болып табылады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі келесі шарттарға сай болуы тиіс:
1. Салық жүйесі фискальдық берік болуы тиіс және мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық міңдеттерін шешуі тиіс;
2. Салық жүйесі тұрақты және салық төлеушіге түсінікті болуы тиіс;
3. Салық салу шаруашылық субъектіріне бірдей болуы тиіс;
4. Салық жүйесі әділ болуы тиіс және салықтық ауырпалықшылық салық
төлеушілер арасында бірдей бөлінуі тиіс;
5. Салық саңы қысқартылуы тиіс;
6. Салықтық ауырпалықшылықты женілдету керек;
7. Салық төлеушілерді салықтық бұзушылықтан қорғау керек;
8. Салық салудан қашуды тоқтатуымыз керек және салықтарды төлеудегі
тиімді басқару жүйесін құру;
9. Бюджеттің аймақтық табыс бөлігі, сонымен бірге жергілікті өзің-өзі
басқару органдардың нақты табыс көздері болуы тиіс.
Салықтық реформа түсінігінің бірнеше мағынасы бар. Бұл факт, сонымен
бірге уақыт, салық жүйесін өзгерту, жақсарту амалы.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі даму стадиясында тұр, сонымен
бірге салық механизмі де жақсартылып отыр. Қазақстан Республикасында салық
салудың құқықтық реттеуі өз дамуында 3 кезеңнен өтті:
Салық реформасының бірінші кезеңі (1992 жылдан бастап 1995 жылдың
маусымына дейін)
Республикада салықтардың 40 түрі атқарылды:
1. жалпы мемлекеттік салықтар;
2. жалпы міндетті жергілікті салықтар;
3. жергілікті салықтар.
Салықтық реформалардың екінші кезеңі (1995 жылдың маусымынан бастап
2001 жылға дейін)
Осы кезеңде салықтар 11-ге дейін қысқартылды. Олар жалпы мемлекеттік
және жергілікті салықтарға бөлінді. 1996 жылы Салықтар және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заңында 30 шақты өзгерістер
енгізілді.
Салықтар мен жинақтар саны 18 түрге дейін көбейді.
Салықтық реформаның үшінші кезеңі (2001 жылдан бастап ) [12, 37 бет].
Салықтық жоба болып Жаңа Салық Кодексі тағайындалды. Ол үш бөлімнен
тұрады: жалпы бөлім, ерекше бөлім, салықтық әкімшілеу.
1 кезең.
Көрші мемлекеттеріне қарап Қазақстан салық жүйесін құрды. 1991 жылы 24
желтоқсанда Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы заң енгізілді,
сол заң көбінесе Ресей заңнамасынан алынды. Сонымен Қазақстанда федералдық
мемлекеттің салық жүйесі құрылды.
Оның ішіне салықтың үш тобы кірді:
1. жалпы мемлекеттік;
2. жалпы міндетті жергілікті салықтар мен жинақтар;
3. жергілікті салықтар мен жинақтар.
Салықтардың көптігі (43 түр; 16 жалпы мемлекеттік, 10 жалпы міндетті
салықтар мен жинақтар, 17 жергілікті салықтар мен жинақтар) заңнаманың
тұрақты болмауына әкеп соғады. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесін
жақсарту туралы жұмыстар 1992 жылы басталды.
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің даму тарихында 1994 жыл
маңызды орын алады. Осы жылы салық жүйесінің реформалаудың бірінші жолдары
басталды. Екі үлкен салықта өзгерісте болды: заңды тұлғалардаң табыс салығы
мен кәсіпорындардың пайдаысына салық. Қазақстан Республикасының
президентінің жарғысы бойынша жеке тұлғалардың табысына салық салу туралы
және заңды тұлғалардың табысы мен пайдасына салық салу туралы заңдар күш
алды.Осы заңнамалық актілерді қабылдағаннан соң, екі негізгі салықтардың
есептеу механизмі өзгерді.
Заңды тұлғалардың пайдасына салынатын салықтың ставкасы өзгерді, сонда
екі ставка қабылданды: бүкіл заңды тұлғалар үшін - 30% және сақтандыру
компаниялар мен банктерге – 45%.
Тұнғыш рет бюджеттік организациялардың кәсіпкерлік іс-әрекеттерден
алынатын табыстарға салық салынды; женілдіктер қысқартылды (30
женілдіктерден 6-уы ғана қалды) және тағы басқа. Сонымен бірге, осындай
шараларға қарамай 1994 жылдағы Жалпы Ішкі Өнімнің салықтық түсімдері 8,4%
дейін төмендеді, ал 1993 жылдағы Жалпы Ішкі Өнімнің салықтық түсімдері
14,8% болған.
Қазақстан Республикасындағы салық реформасының келесі кезендеріне
осындай негізгі мақсаттар қойылды:
1. Нарықтық қатынастарды ынталандыру, ол:
- кәсіпкерлерге белсенді көмек;
- жеке салық төлеушілерді ынталандыру, кәсіпкерлік іс-әрекеттерге
табыстарды салу;
- салық салудың кең заңнамалық базасын құру;
- екі реттік, үш реттік салық салудан табыстарға қорғау механизмнің
құру;
2. Салық салуда анықталған әділдікке жету, ол:
- әлеуметтік қорғауды қамтамасыздандыру;
- табыс алу көзіне қарамай салық салудың біртұтастығын жасау;
- мемлекеттің ұлттық және территориялық есебі;
- салық салу жүйесін құруда әлемдік тәжірибесін қолдану.
Осы мақсаттармен Қазақстан Республикасындағы салық жүйесін өзгерту мен
әлемдік стандарттарға жақындау жолдары болды [13, 64 бет].
2 кезең
Екінші кезеңінің міндеттері: салықтық ауыршылықты төмендету Қазақстан
Республикасындағы салық жүйесін әлемдік стандарттарға жақындату. Негізінде
осы міндеттер Қазақстан Республикасы президентінің жарлығысында күш алды,
ол 1995 жылы 24 сәуірінде шыққан Бюджетке төленетін салықтар мен басқа да
міндетті төлемдер туралы заңы.
Жалпы мемлекеттік:
1. Жеке және заңды тұлғалардан табыс салығы
2. Қосымша құн салығы
3. Акциздер
4. Бағалы қағаздармен операцияларды жасау салығы
5. Жер пайдаланушылардан әлеуметтік төлемдер
Жергілікті салықтар мен жинақтар:
1. Жер салығы
2. Жеке және заңды тұлғалардан мүлік салығы
3. Көлік құралдарына салынатын салық
4. Заңды тұлғалар мен кәсіпкерлік іс-әрекетпен айналысатын жеке
тұлғаларды тіркеу үшін жинақ
5. Іс-әрекеттің жеке түрлерімен айналысу құқығы үшін жинақ
6. Аукциондық сатулардаң жинақ [14, 39 бет].
1999 жылы 1-ші қарашада жалпы мемлекеттік салықтар мен жинақтардың
құрамына кіргендер, ол: жол салығы, әлеуметтік салық, әлеуметтік
қамтамасыздандыру үшін жинақ және Қазақстан Республика территориясына
кіретін автокөлік құралдарына жинақ. Осыған дейін осы төлемдер бюджеттік
емес қорлардың табыс көзі ретінде болған, содан кейін жол салығы мен
әлеуметтік қамтамасыздандыру үшін жинақтар алып тасталынды.
1995 жылдың 24-ші сәуірінде № 2235 Бюджетке төленетін салықтар мен
басқа да міндетті төлемдер туралы заңы, Қазақстан Республика заңына
байланысты 1999 жылдың 16-шы маусымында № 440-1 Қазақстан Республика
президентінің жарғысымен, Қазақстан Республика заңы деген статусқа ие
болды.
Жоғарыда айтылған дерекке байланысты Қазақстан Республикасының салық
жүйесі келесі салықтарды, жинақтарды және басқа да міндетті төлемдерді
енгізеді:
Бюджетке төленетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдер:
1. Жеке және заңды тұлғалардан табыс салығы
2. Қосымша құн салығы
3. Акциздер
4. Мемлекеттік тіркеуге жатпайтын бағалы қағаздарды эмиссия кезінде
ұлттық идентефикациялық нөмірді алғаны үшін және бағалы қағаздар
эмиссиясын тіркеу үшін жинақ
5. Жер пайдаланушылардың салығы мен арнайы төлемдер
6. Әлеуметтік салық
7. Қазақстан Республика территориясына кіретін автокөлік құралдарына
жинақ
8. Жер салығы
9. Жеке және заңды тұлғалардан мүлік салығы
10. Көлік құралдарына салық
11. Бірегей жер салығы
12. Заңды тұлғалар мен кәсіпкерлік іс-әрекетпен айналасатын жеке
тұлғаларды тіркеу үшін жинақ
13. Іс-әрекеттің жеке түрлерімен айналысқаны үшін лицензиялық жинақ
14. Аукциондық сату үшін жинақ
15. Нарықта тауарларды өткізу құқығы үшін жинақ
16. Заңды және жеке тұлғалар өз фирма атауларында, қызмет көрсетуінде,
тауарларында Алматы қаласының символикасын қолданғаны үшін жинақ
Заңды тұлғалар(мемлекеттік кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер және
коммерциялықемес ұйымдардан басқа) және жеке тұлғалар өз фирмалардың
атауларында, қызмет көрсетулерінде, тауарларында Қазақстан, Республика,
Ұлттық (толық және қысқартылған) сөздерді қолданғаны үшінжинақ [15, 85
бет].
3 кезең
Үшінші кезеңнің негізгі міңдеті болып бюджетке қатысы бар мемлекеттік
органдардың, фискальдық органдардың және салық төлеушілердің арасындағы
құқықтық аспектілерді жақсарту.
Жаңа Салық Кодекстің құрылымы үш үлкен бөлімнен тұрады:
1. Жалпы
2. Ерекше
3. Салық әкімшілігін жүргізу
Жалпы бөлім- салық заңнамасының конституциясы. Осы бөлімде салық
заңнамасының қалыптасу қағидалары анықталынған, осы қағидаларға байланысты
заңнамадағы өзгерістер бюджетпен ғана қабылданады, ал жылдың басынан
еңгізіледі. Бірақ ол нарық коньектурасы мен ағымдағы өзгерістерді реттейтің
кедендік баж ставкалары мен акциздерге жатпайды. Жалпы бөлімде
берілгенқағидалық жағдайлар салық заңнамасының негізі болуы тиіс. [16].
Ерекше бөлімді алсақ, осындай жағдай туады, ол мемлекет тұрақтылыққа
қарсы болуы.
Салық әкімшілігін жүргізу бөлім, ол процессуалдық сұрақтарды анықтау.
Азаматтық кодекстегі аспектілердің көбі, Ерекше бөлім, біздің
қоғамдағы шаруашылық өмірдің жеке сфераларын реттеуші басқа да заңдар,
жақындағы 2-3 жылда өзгерістерге ұшырауы тиіс. Бұл мемлекет пен салық
төлеуші арасындағы процессуалдық қарым-қатынастарға да тиеді.
Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес салықтың 10 түрі бар.
2007 жылы акциз салығын қосымша ретінде экспортталатын шикі мұнайға, газ
конденсатына рента салығы қосылды.
Салықтың түрлері:
1. Корпорациялық табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған құн салығы.
4. Акциздер.
4-1. Экспортталатын шикi мұнайға, газ конденсатына рента салығы.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдерi.
6. Әлеуметтiк салық.
7. Жер салығы.
8. Көлiк құралдары салығы.
9. Мүлiк салығы.
2009.12.01. № 220- III ҚР Заңымен 10) тармақшамен толықтырылды (2008ж. 1
қаңтарда қолданысқа енеді)
10. Ойын бизнесі салығы [24].
Алым дегеніміз – белгілі бір қызмет түрін бастар алдында немесе осы
қызмет түріне құқық берер кезде төленетін міндетті төлем.
Сонымен қатар лымның 13 түрі болды. 2008.11.12 № 201-III ҚР Заңымен
1 тармақ өзгертілді (2009 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа
енгізілді)
1. Заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркегенi және филиалдар мен
өкілдіктерді есептік тіркегені үшiн алым.
2. Жеке кәсiпкерлердi мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
3. Жылжымайтын мүлiкке құқықтарды және олармен жасалған мәмiлелердi
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
2008.11.12 № 201-III ҚР Заңымен 3-1 тармақ өзгертілді (2009
жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
3-1. Жылжымалы мүлiк кепiлiн және кеменің немесе жасалып жатқан
кеменің ипотекасын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
4. Радиоэлектрондық құралдарды және жиiлiгi жоғары құрылғыларды
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
2008.11.12 № 201-III ҚР Заңымен 5 тармақ өзгертілді (2009
жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
5. Көлік құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
6. 2008.11.12 № 201-III ҚР Заңымен алып тасталды (2009 жылғы 1
қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
ҚР 22.10.04 ж. № 601-II Заңымен 61-бап 6-1-тармақпен толықтырылды
6-1. 2008.11.12 № 201-III ҚР Заңымен алып тасталды (2009 жылғы
1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
7. 2008.11.12 № 201-III ҚР Заңымен алып тасталды (2009 жылғы 1
қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
8. Дәрi-дәрмек құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
8-1. Туындылар мен сабақтас құқықтар объектілеріне құқықтарды,
туындылар мен сабақтас құқықтар объектілерін пайдалануға лицензиялық
шарттарды мемлекеттік тіркеу үшін алым.
9. Автокөлiк құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы.
2008.05.07. № 156-III ҚР Заңымен 9-1-тармақпен толықтырылды (2009.01.01.
бастап қолданысқа енгізілді)
9-1. Бұқаралық ақпарат құралын есепке қойғаны үшін алым.
10. Аукциондардан алынатын алым.
11. алынып тасталды
12. Жекелеген қызмет түрлерiмен айналысу құқығы үшiн лицензиялық алым.
13. Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиiлiк
спектрiн пайдалануға рұқсат беру үшiн алым [24].
Төлемақы – белгілі бір қызмет түрін пайдаланған кезде төленетін
міндетті төлем.
Төлемақының 9 түрі бар. 2009 жылы төлемақыға өзгеріс енгізілді.
1. Жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы.
2. Жер бетiндегi көздердiң су ресурстарын пайдаланғаны үшiн төлемақы.
3. Қоршаған ортаға эмиссия үшiн төлемақы.
4. Жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшiн төлемақы.
5. Орманды пайдаланғаны үшiн төлемақы.
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшiн төлемақы.
7. Радиожиiлiк спектрiн пайдаланғаны үшiн төлемақы.
ҚР 05.07.04 ж. № 568-II Заңымен 7-1-тармақпен толықтырылды (2007 ж. 1
қаңтардан бастап күшіне енеді)
7-1. Қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын бергені
үшін төлемақы.
8. Кеме жүретiн су жолдарын пайдаланғаны үшiн төлемақы.
9. Сыртқы (көрнекi) жарнаманы орналастырғаны үшiн төлемақы [24]..
Кедендік төлемдер
1. Кеден бажы.
2. Кедендік жинақтар.
3. Ақылар.
4. Жинақтар [24].
Салық кодексі бойынша Қазақстан Республикасы салық жүйесінде 9 салық,
13 алым және 9 төлем түрлері қарастырылған заңда аталған салықтар мен
төлемдерден басқа да төлемдер түрлерін жасауды ешбір органының салық
төлеушіден тасып кетуге құқы жоқ. Себебі ол салық туралы заңды
белгіленбеген, көрсетілмеген.
Сонымен, салықтар көптеген елдерде әр түрлі аталғанымен, кейде оларға
салық салу және алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық төлеуші ретінде
салық төлеу жауапкершілігі жүктелген занды және жеке тұлғалар танылса, ал
салық салу объектілері болып салық төлеушінің есепті кезенде алған
табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік кұралдары, пайдасы және тағы да
басқалар табылады. Салық ақшалай және заттай тұрде әділеттілік, тендік және
тұрақтылық тәрізді салық салу принқиптері негізінде құрылған салық
ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұрақты немесе пайыз
түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және кемімелі
болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық саясатының
бағыттары мен бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады.
2. . Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің атқаратын қызметтері, және
оның механизімі
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болады және оның өмір сүруінің негізі
болып табылады. Мемлекетті ұстау үшін оның азаматтарының ақшалай немесе
натуралдық формада тұрақты түрде төлейтін жарналары қажет болады.
Адамзаттың даму тарихында салықтың формалары мен әдістері мемлекеттің
сұранымдары мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырады.
Олардың қызмет ауқымы кеңейіп, әлеуметтік – экономикалық процестердегі рөлі
де өзгеріп отырады. Тауар - ақша қатынастары неғұрлым дамыған жүйелерде
салықтар да жақсы дамып, оларға мүмкіндігіше әсер етеді.
Мемлекетке түсетін салық түсімдеріне тән ерікшелік – олар сан алуан
қоғам қажеттеріне таратылып пайдаланады. Салықтардың мемлекет, басқа өкімет
органдары белгілейтін сан алуан мақсатқа арналған жарналардан,
аударымдардан, төлемдерден айырмашылығы осында. Бұған әлеуметтік
сақтандыруға төленетін қатаң нысаналы аударымдар, жарналар, арнайы қорларға
аударылатын жарналар мен аударымдар жатады. Нақты қатынастары түзілуі
жағдайындағы салық саясатының негігі бағыты –халықтың нақты табыстарының
едәуір бөлігін орталықтандырылған қоғамдық тұтыну қорлары арқылы
қалыптастыру, приниптерінен бас тарту. Бұл халықтың еңбекке қабілетті
бөлігінің табыстарын еңбек белсенділігін арттыруға экономикалық мүдделігін
арттыру арқылы көбейтуге мүмкіндік береді. Салық жүйесі арқылы қоғамның
еңбекке қабілетсіз мүшелерін әлеуметтік қорғау қамтамасыз етіледі.
Мемлекеттік салық саясатын – салықтар саласындағы іс- шаралары жүйесін
әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес қоғам дамуының нақты кезеңдегі
әлеуметтік –экономикалық және басқа мақсаттар мен міндеттеріне қарай
жүргізеді.
Нарықтық экономика мен мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты –
бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Салық саясатының басты мақсаты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет
етуіне мүмкіндік беретін салық механизімін іске асыру.[1]
Салық салуды ұйымдастыру салық қатынастары нысандарының элементтерін,
яғни салық түрлерінің нақты атауларын, сондай–ақ оларды қолданудың тәртібі
мен әдістерін, іс қимылының тәсілдерін кірістіретін салық механизімін
құруға және оның жұмыс істеуіне саяды. Салық механизімінде өзара байланысты
элементтерден тұратын арнаулы нұсқаулық қолданылады. Қазақстан
Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен алудың нақтылы
әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы салық салудың
тәртібін белгілейді.
Негізгі салық эелементтерінемыналар жатды: салық суъектісі, салық
объектісі, салық базасы, салық салынудың өлшемі, салық мөлшерлемесі, ,
салық үлесі, салық жеңілдіктері, салық төлеудің мерзімі мен тәртібі, салық
төлеушілер мен салық органдарының міндеттері, мен құқықтары, салық төлеуді
бақылау, салық заңнамасын бұзғаны үшін санкциялар мен айыппұлдар. Салық
механизімінің элементтері төмендегі суретте көрсетілген.
-
Сурет 1 – Салық механизімінің элементтері
- Салықтың құқықтық негізі. Бұл салықты төлеу міндеттемесінің некеге
байланысты туындайтынын айқындайды.
- 2. Салық субъектісі – салықты кім төлегенін айқындайды.
- 3. Салық объектісі – салықты не үшін және не заттан төлейтінін
айқындайды.
- Салық шамасы(нормасы) – салықты қандай мөлшерде төлейді, салық салу
ставкасын қалай қолданатынын айқындайды.
- Салық бойынша жеңілдіктер – не себептен салық төлеуші салық төлеуден
босатылады немесе аз мөлшерде салық төлеуге құқы бар екенін айқындайды.
Мемлекеттің салық саясатының қызметі келесі бағыттардан тұрады:
- мемлекеттің салық жүйесінің қалыптасуы;
- салық салу саласында мемлекет органдарының міндетін анықтау;
- арнайы салық органдарының жүйесін қалыптастыру;
- cалық заңын ұйымдастыру және оның сақталуына бақылауды жүзеге асыру.[8]
Салық жүйесі де өз алдына сала болып қалыптасуы үшін, біршама
қиындықтарды бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар
жасалынып, қазіргі кезде тұрақты жүйеге түсті.
Жас экономисттер дамыған мемлекеттердің реформаларына ерекше көңіл
бөледі.
Ұлы Отан соғысынан кейін халықаралық ұзақ дағдарыстар, экономикалық
инфляциялар басталды, сонда соғысқа дейін болған салықтық жүйелер бір де
мемлекетте сақталған жоқ. 1945 жылы Азияда, Африкада және Латын Америкада,
содан кейін Шығыс Еуропада жүз шақты салық реформалар өткізілді. [11]
Қазіргі зерттеулер дамыған мемлекеттердің соғыстан кейінгі салық
реформалардың жүйелік талдауы болып табылады, сонымен бірге Кеңес
Одағындағы болған мемлекеттерді қоса. Осы реформалардың өткізу механизмі
мен идеологияның елеулі айырмашылықтарына, олардың даму стадиясының әр-
түрлігіне қарамай, біз жалпы салық реформасын таптық.
Салықтық реформа түсінігінің бірнеше мағынасы бар. Бұл факт, сонымен
бірге уақыт, салық жүйесін өзгерту, жақсарту амалы.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі даму стадиясында тұр, сонымен
бірге салық механизмі де жақсартылып отыр. Қазақстан Республикасында салық
салудың құқықтық реттеуі өз дамуында 3 кезеңнен өтті:
Салық реформасының бірінші кезеңі (1992 жылдан бастап 1995 жылдың
маусымына дейін)
Республикада салықтардың 40 түрі атқарылды:
- жалпы мемлекеттік салықтар;
- жалпы міндетті жергілікті салықтар;
- жергілікті салықтар.
Салықтық реформалардың екінші кезеңі (1995 жылдың маусымынан бастап
2001 жылға дейін)
Осы кезеңде салықтар 11-ге дейін қысқартылды. Олар жалпы мемлекеттік
және жергілікті салықтарға бөлінді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
I ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ
ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі және оның даму кезеңдері
1.2. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің атқаратын қызметтері, және
оның механизімі
1.3. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің негізгі бағыттары және
оның ел экономикасына әсері
2 ТАРАУ. АҚМОЛА ОБЛЫСЫ БОЙЫНША САЛЫҚТЫҚ ТҮСІМДЕР МЕН САЛЫҚ КОМИТЕТІНІҢ
ЖҰМЫСЫН ТАЛДАУ
2.1 Ақмола облысы бойынша салық кірістері мен салық түсімдерін талдау
2.2 Жергілікті бюджеттің кірісі мен салықтық түсімдер механизімін талдау
2.3 Ақмола облысының салық комитетінің жұмысын талдау
ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАН ТАЛАБЫНА САЙ САЛЫҚ
ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің даму болашағы,
проблемалары мен оны шешу жолдары
2. Салық жүйесін ақпараттық жүйемен қамтамасыз ету.
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттік тұрақты
экономикасын құруда салық жүйесі маңызды орын алады. Салық жүйесі мен
салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Салық жүйесі – нарықтық
қатынастардың бір бөлігі, оның қызмет етуі елдегі эколномикалық
реформалардың нәтижелілігімен тығыз байланысты. Өз кезегінде жүргізілген
салықтық реформалардың тиімділігі мемлекеттің экономикалық даму
проблемаларын шешу қызметін атқарады. Яғни салық – бұл белгілі бір көлемде,
белгілі бір мерзімде жалпы мемлекеттік қажеттіліктер үшін өкілетті
мемлекеттік органдардың актілері негізінде бюджетке төленетін заңды және
жеке тұлғалардан қайтарымсыз төлемдері.
- Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап дамып
және нығайып келеді. Президент 2008 жылғы халыққа жолдауында Қазақстанның
әлемнің бәсекеге барынша қаблетті, әрі серпінді дамып келе жатқан
мемлекеттерінің қатарына қалай қосылуы жолындағы негізгі жеті басым
бағыты айқындады. Сол басылымдардың ішінде салық мәселесіне біршама
өзгерістер енгізілді. Екінші басым бағыт Қазақстанды жаңа белеске көтеру
– туралы экономикалық өрлеудің іргетасы болмақ. Яғни экономикалық саланы
жаңарту және жаңғырту, қарқынды дамыту жолдарын ұсынуымыз қажет деп
қарастырылған. Мысалы, екінші басымдықты нақты іске асыру мақсатында
Президент Үкіметке мыналарды тапсырды:
- 2008 -2009 жылдары қосымша тағы 1-2 % азайту;
- 2008 жылдан бастап әлеуметтік салық шамамен 30%-ға азайтылып, ол жұмыс
берушілердің жұмысшылар жалақысын өсіруге ынталандыру керек;
- 2009 жылдан бастап , барлық жеке тұлғалар үшін табыс салығының 10 %-дық
белгіленгоен мөлшерлемесі енгізілсін. Еңбек ақысы аз жұмысшылар санатының
табыс деңгейін сақтау мақсатында айлық есептік көрсеткіштің орнына
олардың салық салатын табысынан ең аз жалақы мөлшерін алып тастауға
ұсынамын;
- 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап шағын бизнес субъектілері үшін салық
салудың кемітілген біріңғай мөлшерлемесі енгізілсін;
Осы аталған мәселе – дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігін
көрсетеді.
Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі болып табылады.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланылады. Салықтар мемлекеттің
егемендігінің бір көрінісі. Осынысымен салықтар мемлекет меншігі мен
қарыздардан түсетін табыстан ерекшеленеді.
- Жаңа салық кодексіне сәйкес, салық және бюджетке түсетін міндетті
төлемдер құрылымын, сонымен қатар ставкаларын қайта қарастырулармен
байланысты өзгертулер мен толықтыруларды енгізуді жылына бір рет келесі
жылдың қаңтарынан бастап шектеуді ұсынады. әрине, мұндай қадам салық
заңдылығының бірқалыптылығын және нақтылығын қамтамасыз етеді. Одан да
басқа, салық салудың мүделігінде Трансферттік баға, Салық құпия
институты және басқалары. Салық есебінде оларды қолдану ерекшеліктерінің
түсінікті жазылуы және операцияның жеке түрлерінің, мәліметтер
көздерінің, жақтардың өзара қызметтері мен өзара тәуелділігі түсінікті
түрде түсініктер енгізілген.
- Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының салық жүйесін толықтай
сипаттама беріліп, қазіргі кездегі салықтардың мәнін, маңызын, нарықтық
экономикадағы алатын орнын, проблемаларын және жетілдіру жолдарын
қарастырдық.
- Салық салудың негізгі мақсаты – мемлекет қазынасын толыру, еліміздің
экономикасын дамыту, әлеуметтік жағдайды жақсарту және кәсіпорын,
тұрғындар қаржыларын қоғамдық қажеттілікке тарту болып табылады.
- Салықсыз мемлекеттің және онымен байланысты барлығының да өмір сүруі
мүмкін емес. Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік
органдардың қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар
ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық
рөлі артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан
көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың , ұдайы
өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде – жаңа сипатқа
ие болуда. Мұндай ықпал көп бағытта жүрг ізуде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын
қамтамасыз етудегі салық жүйесінің алатын орны мен рөліне талдау жасау
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатын жүзеге асыру барысында мынадай міндеттер
орындалды:
- Салық жүйесінің негізгі кезеңдері қаралды;
- Салық жүйесін жетілдіру жолдары анықталды.
- Салық жүйесінің атқаратын қызметтері;
Дипломдық жұмыстың объектісі – Қазақстан Республикасының салық
жүйесінің қызметтері мен қатынастары.
Дипломдық жұмыстың пәні – Ақмола облысының салық Комитетінің салықтық
қызметтері.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде
құқықтық және ақпараттық материалдар, Қазақстан Республикасының нормативтік
актілер және заңнамалар, ҚР статистикалық агентствосының ақпараты, Ақмола
облысы Степногор қаласының салық комитетінің мәліметтері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
- Бірінші тарауда Ел экономикасындағы салық жүйесінің теориялық негіздері
жайында қарастырылған.
- Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының Ақмола облысы бойынша бюджеттік
түсімдері мен салықтық төлемдеріне талдау жасалынған.
- Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму жағдайы,
салық механизімдері және салық жүйесін жетілдіру жолдары талданды.
Сонымен, мемлекеттің нарықтық экономикасын құруға әсер етуіне
көмектесетін экономикалық тетіктердің ішіндегі салықтың мәні зор.
I ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесі және оның даму кезеңдері.
Экономика дамуында салық жүйесі маңызды рөл атқарады. Ол Қазақстан
экономикасының жағдайында маңызды бөлігі болып табылады. Біздің
күндерімізде салықтар жүйелік реформалардың кешендік бөлігі болуы тиіс. Ол
қоғам алдында тұратың негізгі мақсаттарға бағытталатың шешімі болуы тиіс.
Қазақстан Республикасының үкіметі салық саясатының негіздерін
қалыптастырып, керекті қиын мәселелерді шешті. Салық саясаты көптеген
жағдайлар мен факторларды шешуі керек: салық саясаты мемлекеттік және
жергілікті бюджеттің табыс бөлігін жасау керек; экономикалық дамуын
ынталандыру үшін есептеме ставкалары минималды болуы керек; салық салу
механизмі максималды жеңіл болуы тиіс; салық төлеушілер психологиялық
қалауы бойынша салықтарды төлеуі тиіс.
Жаңа салық заңдылығын қабылдау алдында салық жүйесінің
жетіспеушіліктері үстінде жатады. Олар: салықтардың көптігі, ставкалардың
жоғары болуы, шаруашылық субъектілердің жалпы табыстық сомадан салықтық
төлемдердің жоғары болуы. Көбінесе коммерциялық ортада құралдар тез
айналымда болады. Бірақ осында да тұрақты емес қаржы-несие жағдайларында
салықтар банкротқа ұшырау тәуелдігін көтереді, осыған ибайланысты
кәсіпкерлер көленкелі ортада жұмыс істейді. Сонымен, салық жүйесі көленкелі
операциялардың негізінде жатыр. Осыған байланысты бюджетке жоспарланған
түсімдер жеткіліксіз болады, ал шаруашылық субъектілер салық төлеуден
қашады. Кәсіпкерлер мен кәсіпорындардың басқарушылардың екі жолы
бар:біріншіден, олар барлық салықтарды төлеп банкротқа ұшырайды; екіншіден,
олар барлығын тығып әрі қарай өмір сүре береді. Осыған байланысты көптеген
кәсіпкерлер мен кәсіпорындардың басқарушылары екінші жолды таңдайды [1,
25бет].
Қалыптасқан жағдайда салықтық инспекция да, салық полициясы да іштеме
жасай алмайды.
Көленкелі операцияларда қатынасушылар арасында қарым-қатынастар,
көбінесе тартысты жағдайларда, заңды емес тәсілдермен жасалынады, осыған
байланысты ұйымдық қастандықтар пайда болады. Бүгінгі күні осы мәселе
қоғамға үлкен әсерін тигізеді. Ішкі Істер Министрлігімен оны тоқтата
алмаймыз. Бюджетке жалпы түсімдердің төмендеуі қоғамға жалпы әсерін
тигізетін әлеуметтік-экономикалық процестер пайда болды. Салық жүйесінің
жеткіліксіздігі, ол есептемелер мен міңдетті төлемдердің әр-түрлі қорларға
түсуі, олар: экономиканы жақсарту, транспортты дамыту,жұмыссыздықпен
күресу, әлеуметтік сақтандыружәне тағы басқаларсалық саясатын экономикалық
реформалаудың мәселелерін шешу үшін әлі көп жұмыс істеуі керек. [2, 31бет]
Салықтар – белгілі бір мөлшерде және белгілі бір уақытта алынатын
мемлекетпен анықталған міндетті төлемдер. Беогіленген тәртіпте алынатын
салықтар, баж салықтар және басқа да төлемдердің жиынтығы мемлекеттің
салық жүйесін құрайды.
Ұлттық табыстың бір бөлігін құрайтын және мемлекет жинауымен, қызметтер
мен міндеттерін іске асыруы салықтардың экономикалық мәні болып табылады.
Салықтар қржылардың бастапқы категориясы болып табылады. Адамзаттың таму
барлық тарихының бойымен салық түрлері мен әдістері өзгеріп, жетілдіріп,
мемлекеттің жетіліктер мен сауамдарына үйлесіп отырды. Тауар-ақша жүйе
қатынастарында, олардың күйіне ықпал етіп, ең үлкен даму деңгейінежетті.
Тарихи тұрғыда салықта 2 салық үстеме жұмыстың салық ауырпалықтың бөлу
қағидалары құрылды:
1) Пайда қағидасы (алған табиғаттың);
2) құрбандық қағидасы (төлеу қабілеттілігі)
Ал классикалық қағидасы А.Смитпен ұсынылған. Олар келесіге әкеледі:
а) Әрбір салық төлеушінің кірісіне сәйкес салық салынуы тиіс.(әділдік
қағидасы)
б) салық төлеу уақыты мен мөөлшері алдын-ала және тура анықталуы
тиіс.(анықтылық қағидасы)
в) әр салық төлеуші үшін уақыт пен әдіс бойынша ыңғайлы алуы
тиіс.(ыңғайлық қағидасы)
г) салық алу шығыстары ең аз мөлшерде алуы керек. (экономия қағидасы)
Бұл қағиданы қолдануы салық салуда заңсыздықты шектеді, бұл процеске
регламентация әкелді, срнымен қатар А.Смитке келесі қорытынды беруге
рұқсат берді.
Салық бұл оларды төлейтіндерге арналған, ол құндық белгісі емес
бостандықтың белгісі болып табылады.
Салық мәні оның функцияларынан көрінеді. Қаржы жағынан негізінде
салықтар субъектісі категория екенін назарға алу керек. Сондықтан да
қаржыларға қатысты салықтар функцияларын қаржылардың қатысты салықтар
функцияларын қаржылардың бөлу функциясының подфункциясының құрамды бөлігі
ретінде қарау керек:
1) Тарихи түрде бірінші болып салықтың фискальдық функциясы. Бұл
функция мемлекеттік бюджетке қаржылардың түсуін қамсыздандырады.
Өндіріс, тауар-ақша қатынастардың дамуымен бұл функция мемлекетке
барлық түскен ақшалай кірістердің түсімдерін анықтацды.
2) Салықтардың қайта бөлу функциясы. Әр-түрлі шаруашылық
кәсіпкершіліктердің кіріс бөлімдерін мемлекет пайдасына қайта бөлуімен
айналысады. Бұл функциядағы әрекет масштабтары жалпы ішкі өндірістегі
салық сыбағасымен анықталады, ал ұлттық табыстың мемлекеттендірілуі
деңгейін көрсетеді, бұл сыбаға 1997 жылы – 19,7%, 1998 жылы -16,6%,
1999 жылы – 17,4%, 2000 жылы – 22,6% құрайды;
3) Салықтың үшінші функциясы – реттеушілік – ол мемлекеттің экономикалық
әрекеттің өсуінен пайда болады. Ол қабылдайтын бағдарламаларға салық
ұлттық шаруашылықтың дамуына әсер етеді. Сонымен қатар салықтар
түрлерін таңдауы, олардың құндарын өзгертуі, алу әдістері, жеңілдіктер
мен бағаны түсірулер пайдалылығы. Бұл реттеушілер қоғамдық құрамы мен
пропорциясына, жинау мен пайдалану мөлшерлеріне әсер етеді. Сондықтан,
Қазақстан үшін соңғы жылдар салық салмақтық төмендігі және оларға
теңірістірілген төлемдер тән, бұл олардың жеткілікті емес мөлшердегі
жинаушылықпен, яғни салық салудан түсіндеріледі.
Салықтар мемлекеттік заңдылық негізінде заңды және жеке тұлғалардан
міңдетті төлемдер мен жинақтар. Мемлекеттің қаржылық ресурстарды
қалыптасуда заңды және жеке тұлғалар қатысады. Салықтар нақты және жеке
болып бөлінеді. Нақты салықтар- ол мүлікке салынатын салықтар. Ол сатуға,
сатып алуға немесе мүлікпен иеленуге салынатын салық. Осы салықтың
ерекшелігі, ол салық төлеушінің қаржылық жағдайын есепке алмайды. Жеке
салықтар тұрғындардың табыстарына салынатын салықтар, олар салық төлеушінің
төлеу қабілетін есепке алады (мысалы: табыс салығы). Салық төлеудін екі
әдісі бар: табыстан және капиталдан. Салық теориясында салықтық бірлік
деген түсінік бар-ол салық объектісінің бөлігі болып табылады.
Мысалы: Табыс салығында салықтық бірлік- рубль, тенге немесе марка; жер
салығында- 1 акр, 1 гектар; акцизде-1 жарты арақ, 2-қорап шылым. Салық
жүйесінде салық элементтері деген түсінік бар. Салық элементтеріне
жататындар:
- Салық субъектісі (заң бойынша салық төлейтің тұлға).
- Салық объектісі(пайда, еңбек ақы және тағы басқалар)
Салық теориясында салық ставкасы деген түсінік бар, ол салық
объектісінің бірлігі (табыстын ақшалай бірлігі, жер көлемінің бірлігі және
тағы басқасы).Салық ставкалары қатты, прогрессивті, пропорционалды және
регрессивті болады. Қатты ставкалар абсолюттік соманы салық салу бірлігі
бойынша тағайындайды, табыс көлеміне қарамай (Мысалы:мұнайдың бір
тоннасына). Прогрессивті-табыс үлкейген сайын салық ставкасы да өседі
(Табыс салығы). Пропорционалдық ставка- табыстың көлеміне қарай ставка да
өседі (Қосылған құнға салық).
Төлеу қабілеті бойынша салықтар тура және жанамаға салықтарға бөлінеді.
Тура салықтарды салық субъектілері төлейді (Табыс салығы). Жанама салықтар-
бұл анықталынған тауарлар мен қызметтерлерге салық (Мысалы: акциздер).
Салықтар атқарылуына байланысты, олар жалпы және спецификалы болады.
Жалпы салықтар мемлекеттік және жергілікті бюджеттердің ағымды және
капиталды шығындарды қаржыландыру үшін атқарылады. Спецификалық салықтардың
мақсаттық бағыты бар (Мысалы: әлеуметтік сақтандыруға немесе жол қорларына
ақша аудару)[3, 45 бет].
Негізгі салық салу концепциялардың арасында мен жеке және заңды
тұлғалардың табысынын көлемі бойынша салықтарды төлеу концепциясын
тандаймын. Осы концепцияда әділдік бар, себебі кейбір табыстар әр-түрлі
бағалы бұйымдарға жұмсалады, ал кейбір табыстар нақты өмірге керекті
заттарға жұмсалады. Экономикасы дамыған елдердің салық салу тәжірибесі
келесі негізгі салықтарды бөледі: табыс салығы, қосылған құн салығы,
әлеуметтік сақтандыруға жинақтар.
Табыс салығынын салық салу тәжірибесі келесілерге бөлінеді: жалпы
табыс, шегерімдер мен салық салынатын табыс. Жалпы табыс-бұл әр-түрлі
көздерден алынатын табыс сомасы. Барлық мемлекеттерде өндірістік,
транспорттық, жарнамалық шығындар жалпы табыстан алынады. Соған қоса:
мүгедектерге, зейнеткерлерге және тағы басқаларға женілдіктер береді.
Сонымен: жалпы табыс- шегерімдер= салық салынатын табыс. Табысқа салық
салуда заңды тұлғалардың табыс салығы мен жеке тұлғалардың табыс салығы
деген бар.Жеке тұлғалардың табыс салығы тура салықтарға жатады [4, 56 бет].
Көптеген елдерде жанама салықтарға акциздер жатады. Басқа жанама
салықтар секілді, акциздер де тауардын бағасына кіреді.
Салықтар және басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдерді төлеу,
оларды санау механизімі және бақылау әдістері келесі факторларға тәуелді:
- Салық төлеушілердің азаматтық позициясы мен менталитеті, ол оның
экономикалық білімі және салықтық мәдениеті. Салықтарды төлеу оның
азаматтық борышы ған емес, ол адамдар мен өзіне жақсы жағдай
жасайды және мемлекеттің құрылымына қатысады.
- Мотивацияның ерекшелігі, ол салық төлеуші жағынан, бүкіл салық
реформасы мен оның жеке міндеттеріне қызығушылық.
Осыдан келесі шығарылым шығады: салық төлеуші салық заңнамасының
міндеттерін нақты біледі, егер оның қаржылық жағдайына байланысты болса.
Осыған келе, кейбір салық төлеушілер салық жүйесінің жеткіліксіздеріне
қарамай оған сенеді, ал басқалары оның тиімсіздігіне қарамай оған сенбейді.
Осыған байланысты салық салу облысында жұмыс істейтін зерттеушілер салық
реформаға субъективті адам факторы да әсер етеді деп атайды.
Салық реформасымен жасалған салық жүйесі жақсы болу үшін, оның ішіндегі
заңнама дұрыс қалыптасып және тұрғындар мен кәсіпкерлерге анық берілуі
тиіс.
Дамып келе жатқан елдердің экономикасындағы, салықтық реформалардың
мақсаттарының бірі, ол салық жүйесінің фискальдық – бөлу және ынталандыру
функцияларының балансы оптималды болуы тиіс. Міне осы жерде үлкен мәселелер
туындайды.
Осы мәселелердің бірі, ол инвестициялар мен тұрғындар жинақтарының
өсуін ынталандырудағы табысты салықтық реттеу. Бұл бір-бірімен ғана
байланыс емес, сонымен бірге капитал мен активтердің, капитал мен еңбектің
арақатынасы.
Мемлекет қазынасының табыс көзі мен экономикалық маңызды сомасы, ол
бөлшек сауда мен қоғамдық асханалар. Жоғарыда айтылғандай бөлшек тауар
айналымы кішкене төмендеді. Оның динамикасы тұрғындардың сұраныс төлем
мүмкіндігін төмендеуімен анықталады. Қаржылық кризиске байланысты
азаматтардың нақты табыстары төмендеді. Көтерме мен бөлшек өнімнің
саласында көленкелі экономикамен күресу жолында әр-түрлі шаралар
қолданылады.
Сауда сияқты қызмет көрсету нарығында да осындай көріністер көрінеді,
бірақ кіші көлемінде. Кризистен кейін төлем мүмкіндігінін сұранысының
төмендеуі мен тіріліуі, осы саладағы нақты бәсекемен жүреді. Қазіргі кезде
тұрғындарға қызмет көрсету бөлігінің үші, ол меншіктің мемлекеттік емес
формалы кәсіпорындар, ал төрті, ол жеке кәсіпорындар.
Қаржылық салада күрт мәселелер қала берді. Кәсіпорынның пайдалылығын
өсуіне қарамай,(мемлекеттегі бюджет жүйесіне салықтық түсімдердің сомасымен
анықталады) берешектер төмендемеді [5, 23 бет].
Төмен есеп көрсеткішке байланысты ұйымдар мен кәсіпорындар кризис
кезінде жоғалған айналым қорларды қайта құралмай жатыр. Осы жағдайларға
байланысты инвестициялық белсендік өте төмен. Кәсіпорындардың қаржылық
ресурстардың болмауы бартерлік операцияларға әкеп соғады, ал қызметкерлерге
еңбек ақысын кәсіпорындардың өнімімен төлейді. Осының нәтижесінде пайда
келмейді, бюджетке кәсіпорындар мен ұйымдардың табысына салынатын салық
және жеке тұлғалар табысына салынатын салықтар бюджетке түспейді. Осының
барлығы өндірістік процестің бұзылуына әкеп соғады.
Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуы, ол бюджетке жинақтар мен
салықтардың түсуі және салықтық емес табыс көздері.
Қазіргі кезде мемлекеттің алдында бір міндет тұр, ол экономикадағы
позитивтік тенденцияны жақсарту. Салық жүйесінің ерекше рөлі, ол тура және
жанама салықтар, заңды және жеке тұлғалардаң салықтар, капитал мен пайдаға
салық, федералдық және жергілікті салықтар арасындағы оптималды
пропорцияларды табу.
Кризистен кейінгі периодта, салықсалу облысында үлкен реформалар
өткізіліп тұрған [6, 37 бет].
Жаңа Салық Кодексі еңгізілді, тура және жанама салықтар реформаланады.
Салық жүйесі бірегей кешен болып, қоғам өміріне әсер тигізеді.
Салық жүйесі арқылы протециондық экономикалық саясатты(ұлттық
экономиканы қорғау және ол үшін бір жақты басылымдықты алу үшін тарифтік
саясатты пайдалану) немесі фритредерттік саясатты(бос тауар нарығы)
өткізуге болады. Мемлекеттік приоритеттерді анықтаған соң, диференциялық
салық ставкалар мен салық женілдіктерін қолданып өндіріске өз бағытын
жасауға болады. Сонымен, салық мемлекеттің табысын, сонымен бірге аймақтық
және жергілікті бюджеттің негізгі бөлігі.
Экономиканың дамуына салық ынталандырып қана емес, сонымен бірге
ұсталынып әсер етеді. Осындай әсерлер жергілікті жердегі тұрғындар мен
өндірістің дамуын реттеу арқылы пайда болады. Шаруашылық іс-әрекетті көп
пайдалану, қоршаған табиғат ортаны сақтауына, энерго, бүкіл ресурстарға
және тағы басқа әсерін тигізеді.
Шаралардың негізінде қосымша салық салу жатыр, ол салықтық женілдіктер
мен кәсіпкерлік іс-әрекетті лицезиялауды жою. Экология мен ландшафты сақтау
мәселелері бүкіл мемлекеттерде салық арқылы шығарылады.
Салық жүйесінің экономикасының реформалаудағы рөлі Салық Кодекстің
бірінші бөлімін еңгізу арқылы өседі [7, 28 бет].
Салық Кодексінің жалпы қағидалары мен салық жүйесінің
атқарылымдарын іске еңгізулерді, өзгерістер мен жоюларды жинақтар мен
төлемдерді, аймақтық және жергілікті бюджеттерді тағайындау қағидаларын
тағайындайды. Салық Кодексі салық төлеушілердің, салық агенттердің,
несиелік мекемелердің, салықтық органдардың және салықтық қатынастарға
қатысушылардың құқықтық орнын анықтайды. Құқықтың жаңа саласы қалыптасады-
ол салықтық құқық. Мемлекетте жинақтар мен салық жүйесінің бірегей кешені
құрылады [8, 59 бет].
Салық салу теориясының маңызды бір сұрағы, ол тура және жанама салықтар
арасындағы қарым-қатынас.
Реформаны өткізгенде тура және жанама салықтар арасындағы гармониялық
қарым-қатыныс туралы сұрақ туады.
Салықтарды тура және жанамаға классификациялау, ол ертеден келе жатқан
мұра. Соған қарамастан осы салықтарды көтеру (немесе төмендету) туралы
дискуссиялар болып жатыр.
Тура салықтарды салық төлеуші өз құралдарынан төлейді. Бұл пайдаға,
табысқа, мүлікке, капиталға, жерге және тағы басқаға төленетін салықтар.
Жанама салықтарды төлеуші,ол өнімнің (жұмыстың, қызметтің) ақырғы
тұтынушы болып табылады.
Жанама салықтар: қосымша құн салығы, акциздер, кедендік баждар, сатудан
салық, тұрғындар қорын ұстауына салық және әлеуметтік-мәдениеттік және тағы
басқалар. Олар тауар бағасына кіреді, сонымен бірге ол тұтыну салығы болып
табылады [9, 98 бет].
Өткен ғасырдың аяғында, заңды тұлғалардан табыс салығы жақсы дамымаған
кезде, дамыған елдерде жанама салықтардың рөлі өте үлкен болды.
Жанама салықтардың жақсы және жаман жақтарын айта, біз тағы бір
мәселені қарастыруымыз керек. Акциздер кедендік баждарға ұқсайды. Олар
экономиканы реттеудегі белсенді рөлді ойнайды. Олар бірдей кәсіпкерлік
бөсеке ортаны құруда жұмыс істейді.
Қорыта келгенде жанама мен тура салықтардан бет бұрмауымыз керек.
Себебі олар экономикалық процестерге үлкен әсер етеді.
Жаңа салық жүйесі Қазақстан Республикасына 90-шы жылдардың басында
еңгізілді. Осыған дейін болған салық жүйесінің тез өзгерілуі, экономикалық
саясаттың өзгеруіне, қазақстандық экономикадағы нарықтық қатынастардың
құрылуына байланысты [10, 24 бет].
Экономикалық реформаны құрушылар мен қазақстандық экономикадағы осы
реформаны еңгізушілер, нарықтық жүйені өте жақсартты. Нарыққа көшу кезіңде,
экономиканы либерализациялау мен макроэкономикалық тұрақтылықты жасау
керек, содан кейін нарық бүкіл мәселелерді автоматтық түрде шешеді. Кейбір
экономисттер осындай жағдайды қаламайды, олар қазақстандық реформа жоспарлы-
нарықтық бағытта өтуі тиіс деп атайды. Осындай реформалар Жапонияда,
Қытайда және басқа мемлекеттерде өтті. Осындай жағдайлар реформа жүрісінде
жаман әсерін тигізді.
Нарыққа көшу кезінде, Батыс Еуропа мемлекеттерінде салық заңдарын
теоретикалық көшіруіміз болатын. Бірақ Батыс Еуропадағы салық жүйесі
атқарылымдық нарықта ондаған жылдар бойы қалыптасты. Ал осындай
экономикалық жағдай Қазақстан Республикасындағы нарықтық қатынастарда
болған жоқ.
Бәрібір де нарыққа көшу кезінде, жаңа салық жүйесіндегі заңнаманы
қабылдау, оның іс-әрекетін регламенттеу, осы жүйені басқару, сонымен бірге
салық механизімін құру сияқты жұмыстар істелуі тиіс. Қазақстандық жағдайда
90-шы жылдардың басында американдық салық жүйесіне ұқсас салық жүйесі
қабылданды. Сонда, осыған дейін болған салықтардың экономикалық мағынасы
күрт өзгерді.
Қазіргі салық жүйесінің еңгізгенінен кейін, үш жылдай өтті. Осы кезде
саясатта, экономикада, әлеуметтік салада үлкен өзгерістер болды.
Біріншіден, айта кету жөн Қазақстанның экономикасы нарыққа көшу процесінде
үлкен қателерге сақ болды.
Қазақстан Республикасындағы қабылданған Конституция саясатына және
әлеуметтік-экономикалық салада құқықтық қатынастарды жанадан реттейді.
Осыған байланысты нарықтық қатынастар жақсарды, осыған дейін болмаған қаржы
институттары пайда болды, олар құнды қағаздар нарығы, коммерциялық банктер
жүйесі және тағы басқалар.
Қазақстанның экономикасы әлемдік бизнеске ашыла қарады. Осының
барлығысы салық жүйесіндегі салық саясатын қалыптасу мен талдауды жанадан
қарастыруға әкеп соғады.
Қазіргі салық жүйесінде өте көп жеткіліксіздіктерді бар екендігін
талдау көрсетті. Ол басынан бастап мемлекеттегі экономикамен қатыспады.
Салық жүйесіндегі ең үлкен жеткілігі, ол фискальдық бағыттардың көп
болуы. Ал салық жүйесінің басқа атқарылымдары шығарылмайды. Салық
төлеушілерге басу Қазақстан экономикасының бұзылуына әкеп соғады.
Экономикалық және салықсаясатын қайта құрастырған кезде, басынан бастап
қосымша құн салық ставкасын көтерді.
Ал көтерілген салық ставкалары келесі жағдайларға әкеп соғады:
- Отандық өнімнің төмендеуі, оның құрылымының бұзылуы, ішкі және
халықаралық нарықта қазақстандық тауар өндірістерінің позициясының
төмендеуі;
- Меншік формаларын өндірушілердің салық салудан қашу;
- Капиталдың шетелге кетуі;
- Шаруашылық өмірдің бұзылуы, көленкелі экономиканың өсуі.
Басқаша айтқанда салық жүйесін реформалау керек. Бірақ оны экономикалық
реформалау курсының өзгеруімен жүзеге асыруымыз болады.
Экономикалық реформаның мақсаты, ол экономиканы бұзу емес, ал оны жасау
процесі, Қазақстанның ұлттық байлығын көбейту, азаматтардың жағдайын
жақсарту болып табылады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі келесі шарттарға сай болуы тиіс:
1. Салық жүйесі фискальдық берік болуы тиіс және мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық міңдеттерін шешуі тиіс;
2. Салық жүйесі тұрақты және салық төлеушіге түсінікті болуы тиіс;
3. Салық салу шаруашылық субъектіріне бірдей болуы тиіс;
4. Салық жүйесі әділ болуы тиіс және салықтық ауырпалықшылық салық
төлеушілер арасында бірдей бөлінуі тиіс;
5. Салық саңы қысқартылуы тиіс;
6. Салықтық ауырпалықшылықты женілдету керек;
7. Салық төлеушілерді салықтық бұзушылықтан қорғау керек;
8. Салық салудан қашуды тоқтатуымыз керек және салықтарды төлеудегі
тиімді басқару жүйесін құру;
9. Бюджеттің аймақтық табыс бөлігі, сонымен бірге жергілікті өзің-өзі
басқару органдардың нақты табыс көздері болуы тиіс.
Салықтық реформа түсінігінің бірнеше мағынасы бар. Бұл факт, сонымен
бірге уақыт, салық жүйесін өзгерту, жақсарту амалы.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі даму стадиясында тұр, сонымен
бірге салық механизмі де жақсартылып отыр. Қазақстан Республикасында салық
салудың құқықтық реттеуі өз дамуында 3 кезеңнен өтті:
Салық реформасының бірінші кезеңі (1992 жылдан бастап 1995 жылдың
маусымына дейін)
Республикада салықтардың 40 түрі атқарылды:
1. жалпы мемлекеттік салықтар;
2. жалпы міндетті жергілікті салықтар;
3. жергілікті салықтар.
Салықтық реформалардың екінші кезеңі (1995 жылдың маусымынан бастап
2001 жылға дейін)
Осы кезеңде салықтар 11-ге дейін қысқартылды. Олар жалпы мемлекеттік
және жергілікті салықтарға бөлінді. 1996 жылы Салықтар және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заңында 30 шақты өзгерістер
енгізілді.
Салықтар мен жинақтар саны 18 түрге дейін көбейді.
Салықтық реформаның үшінші кезеңі (2001 жылдан бастап ) [12, 37 бет].
Салықтық жоба болып Жаңа Салық Кодексі тағайындалды. Ол үш бөлімнен
тұрады: жалпы бөлім, ерекше бөлім, салықтық әкімшілеу.
1 кезең.
Көрші мемлекеттеріне қарап Қазақстан салық жүйесін құрды. 1991 жылы 24
желтоқсанда Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы заң енгізілді,
сол заң көбінесе Ресей заңнамасынан алынды. Сонымен Қазақстанда федералдық
мемлекеттің салық жүйесі құрылды.
Оның ішіне салықтың үш тобы кірді:
1. жалпы мемлекеттік;
2. жалпы міндетті жергілікті салықтар мен жинақтар;
3. жергілікті салықтар мен жинақтар.
Салықтардың көптігі (43 түр; 16 жалпы мемлекеттік, 10 жалпы міндетті
салықтар мен жинақтар, 17 жергілікті салықтар мен жинақтар) заңнаманың
тұрақты болмауына әкеп соғады. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесін
жақсарту туралы жұмыстар 1992 жылы басталды.
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің даму тарихында 1994 жыл
маңызды орын алады. Осы жылы салық жүйесінің реформалаудың бірінші жолдары
басталды. Екі үлкен салықта өзгерісте болды: заңды тұлғалардаң табыс салығы
мен кәсіпорындардың пайдаысына салық. Қазақстан Республикасының
президентінің жарғысы бойынша жеке тұлғалардың табысына салық салу туралы
және заңды тұлғалардың табысы мен пайдасына салық салу туралы заңдар күш
алды.Осы заңнамалық актілерді қабылдағаннан соң, екі негізгі салықтардың
есептеу механизмі өзгерді.
Заңды тұлғалардың пайдасына салынатын салықтың ставкасы өзгерді, сонда
екі ставка қабылданды: бүкіл заңды тұлғалар үшін - 30% және сақтандыру
компаниялар мен банктерге – 45%.
Тұнғыш рет бюджеттік организациялардың кәсіпкерлік іс-әрекеттерден
алынатын табыстарға салық салынды; женілдіктер қысқартылды (30
женілдіктерден 6-уы ғана қалды) және тағы басқа. Сонымен бірге, осындай
шараларға қарамай 1994 жылдағы Жалпы Ішкі Өнімнің салықтық түсімдері 8,4%
дейін төмендеді, ал 1993 жылдағы Жалпы Ішкі Өнімнің салықтық түсімдері
14,8% болған.
Қазақстан Республикасындағы салық реформасының келесі кезендеріне
осындай негізгі мақсаттар қойылды:
1. Нарықтық қатынастарды ынталандыру, ол:
- кәсіпкерлерге белсенді көмек;
- жеке салық төлеушілерді ынталандыру, кәсіпкерлік іс-әрекеттерге
табыстарды салу;
- салық салудың кең заңнамалық базасын құру;
- екі реттік, үш реттік салық салудан табыстарға қорғау механизмнің
құру;
2. Салық салуда анықталған әділдікке жету, ол:
- әлеуметтік қорғауды қамтамасыздандыру;
- табыс алу көзіне қарамай салық салудың біртұтастығын жасау;
- мемлекеттің ұлттық және территориялық есебі;
- салық салу жүйесін құруда әлемдік тәжірибесін қолдану.
Осы мақсаттармен Қазақстан Республикасындағы салық жүйесін өзгерту мен
әлемдік стандарттарға жақындау жолдары болды [13, 64 бет].
2 кезең
Екінші кезеңінің міндеттері: салықтық ауыршылықты төмендету Қазақстан
Республикасындағы салық жүйесін әлемдік стандарттарға жақындату. Негізінде
осы міндеттер Қазақстан Республикасы президентінің жарлығысында күш алды,
ол 1995 жылы 24 сәуірінде шыққан Бюджетке төленетін салықтар мен басқа да
міндетті төлемдер туралы заңы.
Жалпы мемлекеттік:
1. Жеке және заңды тұлғалардан табыс салығы
2. Қосымша құн салығы
3. Акциздер
4. Бағалы қағаздармен операцияларды жасау салығы
5. Жер пайдаланушылардан әлеуметтік төлемдер
Жергілікті салықтар мен жинақтар:
1. Жер салығы
2. Жеке және заңды тұлғалардан мүлік салығы
3. Көлік құралдарына салынатын салық
4. Заңды тұлғалар мен кәсіпкерлік іс-әрекетпен айналысатын жеке
тұлғаларды тіркеу үшін жинақ
5. Іс-әрекеттің жеке түрлерімен айналысу құқығы үшін жинақ
6. Аукциондық сатулардаң жинақ [14, 39 бет].
1999 жылы 1-ші қарашада жалпы мемлекеттік салықтар мен жинақтардың
құрамына кіргендер, ол: жол салығы, әлеуметтік салық, әлеуметтік
қамтамасыздандыру үшін жинақ және Қазақстан Республика территориясына
кіретін автокөлік құралдарына жинақ. Осыған дейін осы төлемдер бюджеттік
емес қорлардың табыс көзі ретінде болған, содан кейін жол салығы мен
әлеуметтік қамтамасыздандыру үшін жинақтар алып тасталынды.
1995 жылдың 24-ші сәуірінде № 2235 Бюджетке төленетін салықтар мен
басқа да міндетті төлемдер туралы заңы, Қазақстан Республика заңына
байланысты 1999 жылдың 16-шы маусымында № 440-1 Қазақстан Республика
президентінің жарғысымен, Қазақстан Республика заңы деген статусқа ие
болды.
Жоғарыда айтылған дерекке байланысты Қазақстан Республикасының салық
жүйесі келесі салықтарды, жинақтарды және басқа да міндетті төлемдерді
енгізеді:
Бюджетке төленетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдер:
1. Жеке және заңды тұлғалардан табыс салығы
2. Қосымша құн салығы
3. Акциздер
4. Мемлекеттік тіркеуге жатпайтын бағалы қағаздарды эмиссия кезінде
ұлттық идентефикациялық нөмірді алғаны үшін және бағалы қағаздар
эмиссиясын тіркеу үшін жинақ
5. Жер пайдаланушылардың салығы мен арнайы төлемдер
6. Әлеуметтік салық
7. Қазақстан Республика территориясына кіретін автокөлік құралдарына
жинақ
8. Жер салығы
9. Жеке және заңды тұлғалардан мүлік салығы
10. Көлік құралдарына салық
11. Бірегей жер салығы
12. Заңды тұлғалар мен кәсіпкерлік іс-әрекетпен айналасатын жеке
тұлғаларды тіркеу үшін жинақ
13. Іс-әрекеттің жеке түрлерімен айналысқаны үшін лицензиялық жинақ
14. Аукциондық сату үшін жинақ
15. Нарықта тауарларды өткізу құқығы үшін жинақ
16. Заңды және жеке тұлғалар өз фирма атауларында, қызмет көрсетуінде,
тауарларында Алматы қаласының символикасын қолданғаны үшін жинақ
Заңды тұлғалар(мемлекеттік кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер және
коммерциялықемес ұйымдардан басқа) және жеке тұлғалар өз фирмалардың
атауларында, қызмет көрсетулерінде, тауарларында Қазақстан, Республика,
Ұлттық (толық және қысқартылған) сөздерді қолданғаны үшінжинақ [15, 85
бет].
3 кезең
Үшінші кезеңнің негізгі міңдеті болып бюджетке қатысы бар мемлекеттік
органдардың, фискальдық органдардың және салық төлеушілердің арасындағы
құқықтық аспектілерді жақсарту.
Жаңа Салық Кодекстің құрылымы үш үлкен бөлімнен тұрады:
1. Жалпы
2. Ерекше
3. Салық әкімшілігін жүргізу
Жалпы бөлім- салық заңнамасының конституциясы. Осы бөлімде салық
заңнамасының қалыптасу қағидалары анықталынған, осы қағидаларға байланысты
заңнамадағы өзгерістер бюджетпен ғана қабылданады, ал жылдың басынан
еңгізіледі. Бірақ ол нарық коньектурасы мен ағымдағы өзгерістерді реттейтің
кедендік баж ставкалары мен акциздерге жатпайды. Жалпы бөлімде
берілгенқағидалық жағдайлар салық заңнамасының негізі болуы тиіс. [16].
Ерекше бөлімді алсақ, осындай жағдай туады, ол мемлекет тұрақтылыққа
қарсы болуы.
Салық әкімшілігін жүргізу бөлім, ол процессуалдық сұрақтарды анықтау.
Азаматтық кодекстегі аспектілердің көбі, Ерекше бөлім, біздің
қоғамдағы шаруашылық өмірдің жеке сфераларын реттеуші басқа да заңдар,
жақындағы 2-3 жылда өзгерістерге ұшырауы тиіс. Бұл мемлекет пен салық
төлеуші арасындағы процессуалдық қарым-қатынастарға да тиеді.
Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес салықтың 10 түрі бар.
2007 жылы акциз салығын қосымша ретінде экспортталатын шикі мұнайға, газ
конденсатына рента салығы қосылды.
Салықтың түрлері:
1. Корпорациялық табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған құн салығы.
4. Акциздер.
4-1. Экспортталатын шикi мұнайға, газ конденсатына рента салығы.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдерi.
6. Әлеуметтiк салық.
7. Жер салығы.
8. Көлiк құралдары салығы.
9. Мүлiк салығы.
2009.12.01. № 220- III ҚР Заңымен 10) тармақшамен толықтырылды (2008ж. 1
қаңтарда қолданысқа енеді)
10. Ойын бизнесі салығы [24].
Алым дегеніміз – белгілі бір қызмет түрін бастар алдында немесе осы
қызмет түріне құқық берер кезде төленетін міндетті төлем.
Сонымен қатар лымның 13 түрі болды. 2008.11.12 № 201-III ҚР Заңымен
1 тармақ өзгертілді (2009 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа
енгізілді)
1. Заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркегенi және филиалдар мен
өкілдіктерді есептік тіркегені үшiн алым.
2. Жеке кәсiпкерлердi мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
3. Жылжымайтын мүлiкке құқықтарды және олармен жасалған мәмiлелердi
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
2008.11.12 № 201-III ҚР Заңымен 3-1 тармақ өзгертілді (2009
жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
3-1. Жылжымалы мүлiк кепiлiн және кеменің немесе жасалып жатқан
кеменің ипотекасын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
4. Радиоэлектрондық құралдарды және жиiлiгi жоғары құрылғыларды
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
2008.11.12 № 201-III ҚР Заңымен 5 тармақ өзгертілді (2009
жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
5. Көлік құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
6. 2008.11.12 № 201-III ҚР Заңымен алып тасталды (2009 жылғы 1
қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
ҚР 22.10.04 ж. № 601-II Заңымен 61-бап 6-1-тармақпен толықтырылды
6-1. 2008.11.12 № 201-III ҚР Заңымен алып тасталды (2009 жылғы
1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
7. 2008.11.12 № 201-III ҚР Заңымен алып тасталды (2009 жылғы 1
қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
8. Дәрi-дәрмек құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
8-1. Туындылар мен сабақтас құқықтар объектілеріне құқықтарды,
туындылар мен сабақтас құқықтар объектілерін пайдалануға лицензиялық
шарттарды мемлекеттік тіркеу үшін алым.
9. Автокөлiк құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы.
2008.05.07. № 156-III ҚР Заңымен 9-1-тармақпен толықтырылды (2009.01.01.
бастап қолданысқа енгізілді)
9-1. Бұқаралық ақпарат құралын есепке қойғаны үшін алым.
10. Аукциондардан алынатын алым.
11. алынып тасталды
12. Жекелеген қызмет түрлерiмен айналысу құқығы үшiн лицензиялық алым.
13. Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиiлiк
спектрiн пайдалануға рұқсат беру үшiн алым [24].
Төлемақы – белгілі бір қызмет түрін пайдаланған кезде төленетін
міндетті төлем.
Төлемақының 9 түрі бар. 2009 жылы төлемақыға өзгеріс енгізілді.
1. Жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы.
2. Жер бетiндегi көздердiң су ресурстарын пайдаланғаны үшiн төлемақы.
3. Қоршаған ортаға эмиссия үшiн төлемақы.
4. Жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшiн төлемақы.
5. Орманды пайдаланғаны үшiн төлемақы.
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшiн төлемақы.
7. Радиожиiлiк спектрiн пайдаланғаны үшiн төлемақы.
ҚР 05.07.04 ж. № 568-II Заңымен 7-1-тармақпен толықтырылды (2007 ж. 1
қаңтардан бастап күшіне енеді)
7-1. Қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын бергені
үшін төлемақы.
8. Кеме жүретiн су жолдарын пайдаланғаны үшiн төлемақы.
9. Сыртқы (көрнекi) жарнаманы орналастырғаны үшiн төлемақы [24]..
Кедендік төлемдер
1. Кеден бажы.
2. Кедендік жинақтар.
3. Ақылар.
4. Жинақтар [24].
Салық кодексі бойынша Қазақстан Республикасы салық жүйесінде 9 салық,
13 алым және 9 төлем түрлері қарастырылған заңда аталған салықтар мен
төлемдерден басқа да төлемдер түрлерін жасауды ешбір органының салық
төлеушіден тасып кетуге құқы жоқ. Себебі ол салық туралы заңды
белгіленбеген, көрсетілмеген.
Сонымен, салықтар көптеген елдерде әр түрлі аталғанымен, кейде оларға
салық салу және алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық төлеуші ретінде
салық төлеу жауапкершілігі жүктелген занды және жеке тұлғалар танылса, ал
салық салу объектілері болып салық төлеушінің есепті кезенде алған
табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік кұралдары, пайдасы және тағы да
басқалар табылады. Салық ақшалай және заттай тұрде әділеттілік, тендік және
тұрақтылық тәрізді салық салу принқиптері негізінде құрылған салық
ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұрақты немесе пайыз
түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және кемімелі
болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық саясатының
бағыттары мен бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады.
2. . Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің атқаратын қызметтері, және
оның механизімі
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болады және оның өмір сүруінің негізі
болып табылады. Мемлекетті ұстау үшін оның азаматтарының ақшалай немесе
натуралдық формада тұрақты түрде төлейтін жарналары қажет болады.
Адамзаттың даму тарихында салықтың формалары мен әдістері мемлекеттің
сұранымдары мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырады.
Олардың қызмет ауқымы кеңейіп, әлеуметтік – экономикалық процестердегі рөлі
де өзгеріп отырады. Тауар - ақша қатынастары неғұрлым дамыған жүйелерде
салықтар да жақсы дамып, оларға мүмкіндігіше әсер етеді.
Мемлекетке түсетін салық түсімдеріне тән ерікшелік – олар сан алуан
қоғам қажеттеріне таратылып пайдаланады. Салықтардың мемлекет, басқа өкімет
органдары белгілейтін сан алуан мақсатқа арналған жарналардан,
аударымдардан, төлемдерден айырмашылығы осында. Бұған әлеуметтік
сақтандыруға төленетін қатаң нысаналы аударымдар, жарналар, арнайы қорларға
аударылатын жарналар мен аударымдар жатады. Нақты қатынастары түзілуі
жағдайындағы салық саясатының негігі бағыты –халықтың нақты табыстарының
едәуір бөлігін орталықтандырылған қоғамдық тұтыну қорлары арқылы
қалыптастыру, приниптерінен бас тарту. Бұл халықтың еңбекке қабілетті
бөлігінің табыстарын еңбек белсенділігін арттыруға экономикалық мүдделігін
арттыру арқылы көбейтуге мүмкіндік береді. Салық жүйесі арқылы қоғамның
еңбекке қабілетсіз мүшелерін әлеуметтік қорғау қамтамасыз етіледі.
Мемлекеттік салық саясатын – салықтар саласындағы іс- шаралары жүйесін
әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес қоғам дамуының нақты кезеңдегі
әлеуметтік –экономикалық және басқа мақсаттар мен міндеттеріне қарай
жүргізеді.
Нарықтық экономика мен мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты –
бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Салық саясатының басты мақсаты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет
етуіне мүмкіндік беретін салық механизімін іске асыру.[1]
Салық салуды ұйымдастыру салық қатынастары нысандарының элементтерін,
яғни салық түрлерінің нақты атауларын, сондай–ақ оларды қолданудың тәртібі
мен әдістерін, іс қимылының тәсілдерін кірістіретін салық механизімін
құруға және оның жұмыс істеуіне саяды. Салық механизімінде өзара байланысты
элементтерден тұратын арнаулы нұсқаулық қолданылады. Қазақстан
Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен алудың нақтылы
әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы салық салудың
тәртібін белгілейді.
Негізгі салық эелементтерінемыналар жатды: салық суъектісі, салық
объектісі, салық базасы, салық салынудың өлшемі, салық мөлшерлемесі, ,
салық үлесі, салық жеңілдіктері, салық төлеудің мерзімі мен тәртібі, салық
төлеушілер мен салық органдарының міндеттері, мен құқықтары, салық төлеуді
бақылау, салық заңнамасын бұзғаны үшін санкциялар мен айыппұлдар. Салық
механизімінің элементтері төмендегі суретте көрсетілген.
-
Сурет 1 – Салық механизімінің элементтері
- Салықтың құқықтық негізі. Бұл салықты төлеу міндеттемесінің некеге
байланысты туындайтынын айқындайды.
- 2. Салық субъектісі – салықты кім төлегенін айқындайды.
- 3. Салық объектісі – салықты не үшін және не заттан төлейтінін
айқындайды.
- Салық шамасы(нормасы) – салықты қандай мөлшерде төлейді, салық салу
ставкасын қалай қолданатынын айқындайды.
- Салық бойынша жеңілдіктер – не себептен салық төлеуші салық төлеуден
босатылады немесе аз мөлшерде салық төлеуге құқы бар екенін айқындайды.
Мемлекеттің салық саясатының қызметі келесі бағыттардан тұрады:
- мемлекеттің салық жүйесінің қалыптасуы;
- салық салу саласында мемлекет органдарының міндетін анықтау;
- арнайы салық органдарының жүйесін қалыптастыру;
- cалық заңын ұйымдастыру және оның сақталуына бақылауды жүзеге асыру.[8]
Салық жүйесі де өз алдына сала болып қалыптасуы үшін, біршама
қиындықтарды бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар
жасалынып, қазіргі кезде тұрақты жүйеге түсті.
Жас экономисттер дамыған мемлекеттердің реформаларына ерекше көңіл
бөледі.
Ұлы Отан соғысынан кейін халықаралық ұзақ дағдарыстар, экономикалық
инфляциялар басталды, сонда соғысқа дейін болған салықтық жүйелер бір де
мемлекетте сақталған жоқ. 1945 жылы Азияда, Африкада және Латын Америкада,
содан кейін Шығыс Еуропада жүз шақты салық реформалар өткізілді. [11]
Қазіргі зерттеулер дамыған мемлекеттердің соғыстан кейінгі салық
реформалардың жүйелік талдауы болып табылады, сонымен бірге Кеңес
Одағындағы болған мемлекеттерді қоса. Осы реформалардың өткізу механизмі
мен идеологияның елеулі айырмашылықтарына, олардың даму стадиясының әр-
түрлігіне қарамай, біз жалпы салық реформасын таптық.
Салықтық реформа түсінігінің бірнеше мағынасы бар. Бұл факт, сонымен
бірге уақыт, салық жүйесін өзгерту, жақсарту амалы.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі даму стадиясында тұр, сонымен
бірге салық механизмі де жақсартылып отыр. Қазақстан Республикасында салық
салудың құқықтық реттеуі өз дамуында 3 кезеңнен өтті:
Салық реформасының бірінші кезеңі (1992 жылдан бастап 1995 жылдың
маусымына дейін)
Республикада салықтардың 40 түрі атқарылды:
- жалпы мемлекеттік салықтар;
- жалпы міндетті жергілікті салықтар;
- жергілікті салықтар.
Салықтық реформалардың екінші кезеңі (1995 жылдың маусымынан бастап
2001 жылға дейін)
Осы кезеңде салықтар 11-ге дейін қысқартылды. Олар жалпы мемлекеттік
және жергілікті салықтарға бөлінді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz