Заңды тұлғалардың салық салынатын объектілері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛУ
ДЕҢГЕЙЛЕРІ 9
1.1. Салықтардың пайда болуы мен дамуы 9
1.2 Салықтардың экономикалық мәні мен маңызы және экономикада 14
алатын орны 14
1.3 Салық салудың құрылу деңгейлері 19
2 ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ТАБЫСТАРЫНА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТАР: ЕСЕПТЕУ ЖӘНЕ
ТӨЛЕУ ТӘРТІБІ. 27
2.1 Заңды тұлғалардың салық салынатын объектілері 27
2.2 Заңды тұлғалар төлейтін салықтарды және тағы да басқа міндетті
төлемдерді есептеу және төлеу тәртібі 38
2.3. Қарағандыдағы филиал Сұлтан – Маркетинг Жауапкерлігі Шектеулі
Серіктестік негізінде салықтарды қарастырып олардың кәсіпорын
қызметіне әсер етуін талдау 45
3 ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРҒА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТАРДЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ
ОЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ 51
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 67
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
КIРIСПЕ
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және
мемлектеттің өмір сүріп дамуының негізі болып табылады. Оны заңды және жеке
тұлғалар белгілі бір мөлшерде, белгіленген мерзімде міндетті төлем ретінде
мемлекетке төлейді.
Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса салық
жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады.
Мемлекет нарықтық жүйеге көшкеннен бері мемлекеттің меншігіндегі
кәсіпорындарды, өндірістерді, ауылшаруашылығын жекешелендіру жүргізіледі.
Себебі, бұл салалардың қажетті шығындарын қамтамасыз ете алмады. Ал
жекешелендіру арқылы осы кәсіпорындардың ары қарай жұмыс істеуіне мүмкіндік
туады. Сонымен мемлекетте өз меншігін пайдаланғаны үшін заңды тұлғаларға
салық салына бастайды, сонымен қатар пайда көзине де табыс салығы
ретінде салық салынады. Яғни олар: - корпоративтік жер қойнауын
пайдаланғаны үшін, әлеуметтік салаларға, жеке табысқа, қосымша құнға,
мүлікке, көлікке және тағы да басқа салық түрлері бойынша салық салынады.
Осы салық түсімдері арқылы мемлекет өз қажеттіліктерін қамтамасыз етеді.
Олар: әлеуметтік – мәдени шаралар қорғаныс, байланыс, білім беру, денсаулық
сақтау, транспорт, табиғи ортаны қорғау және тағы да басқа шараларды жүзеге
асырады. Сондықтан бұл жерде біріншіден мемлекеттің бюджет қаражатының
негізгі көзі деп айтуға болады. Себебі, мемлекеттің бюджетінің едәуір
бөлігін осы салықтардың түрі құрайды.
Сондықтан, экономиканың ең басты деген салаларының өсіп, өркендеуі үшін
мемлекетте соңғы уақытта салық жүйесінде көптеген өзгерістер болып жатыр.
Ондағы өзгерістер әсіресе заңды тұлға болып табылатын ұйымдар мен
мекемелер үшін енгізілген. Себебі, заңды тұлға болып табылатын өндіріс,
кәсіпорын, серіктестіктер, компаниялар, фирмалар экономиканы дамытуда және
салықтық түсімдер түрлерінің көптеген түрлерін төлейтіндіктен, олардың
жағдайын жақсарту үшін салық жүйесінің ауыртпалығын төмендетуде ең басты
жеңілдік көзі деп айтуға болады.
Заңды тұлғалар төлейтін салықтарының ішінде тікелей салықтарына:
корпоративтік табыс салығы, жер қойнауын пайдалану салығы, әлеуметтік
салық, жер салығы, көлік құралдары салығы, мүлік салығы жатады.
Ал заңды тұлғалардың жанама салықтары қосылған құн салығы мен акциз.
Бұл екі жанама салықтар бюджеттегі салықтық түсімдерің ең басты көзі.
Сонымен жоғарыда айтылғандар арқылы заңды тұлғалардың салығын қай
жағынан алсақ та экономикада орны мен мәнін ерекше екенін көруге болады. Ол
үшін келесі ірі кәсіпорындардың қызметтерінен көруге болады. Олар: ААҚ
Испат – Кармет, ААҚ Қазақтелеком, ЖАҚ Қарағанды Жылу, ААҚ Абсолют –
Қазақстан, ААҚ Валют – Транзит. Бұлар көптеген жұмысшыларды жұмыс
орындарымен қамтамасыз етеді. Салық төлейді, кейбіеулері экспортқа өнім
шығарады, кәсіпорындарды жаңа технологиямен қамтамасыз етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып тұлғалардың кірістеріне салық салуды
әзірлеу және осымен байланысты негізгі мәселелерді талдап оларды шешу
жолдарын ұсыну келесі тапсырмалар қойылды:
- салықтардың экономикалық маңызын ашу;
- салық салу деңгейлерін әзірлеу;
- заңды тұлғалар төлейтін салықтарды қарастыру;
- салық ауыртпашылықты талдау;
- салық салу мәселелерін шешу жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында салықтардың пайда болуы мен даму
кезеңдері қарастырылған, осының ішінде салықтардың Қазақстан
республикасында пайда болу және даму тарихы келтіріліп, олардың атқаратын
қызметтері қарастырылып, экономикалық маңызы ашылған.
Екінші тарауда заңды тұлғалар төлейтін салықтарды есептеу және төлеу
тәртібі қарастырылып олардың кәсіпорын қызметіне әсер етуіне талдау
берілген. Талдау Қарағанды филиалы “Сұлтан Маркетинг” жауапкершілігі
шектелген серіктестігі негізінде жүргізілген.
Үшінші тарауда салық салудың қазіргі жағдайы қарастырылып, осымен
байланысты мәселелер көтеріліп оларды жетілдіру бағыттары ұсынылған.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі болып Қазақстан республикасының
нормативті – құқықты актілері, отандық және шетел экономистерінің
монографиялары, баспасөз деректері, статистика мағлұматтары табылды.
1 САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛУ ДЕҢГЕЙЛЕРІ
1 Салықтардың пайда болуы мен дамуы
Салықтардың экономикалық категория ретінде пайда болуы мен қызмет
атқаруы мемлекттің дамуымен байланысты.
Қандай да бір мемлекет тек қана белгіленген меншік қаржылық базаға ие
болған кезде қызмет атқару мүмкін. Қарапайым сөзбен айтқанда, өзінің
аппаратын ұстау және мемлекеттік қызметі іске асыру процессінде пайда
болатын шығыстарды жабу үшін белгілі ақша саласына ие болғанда. Ақша
өндірістің материалдық саласында пайда болуы. Бұл салаға, мемлекеттік
қызмет, басқару қызметтің алуан түрлілігі болғандықтан, қатысты емес.
Басқаша сөзбен айтқанда, бөлек қарастырылатын, мемлекеттік қызметінің
нақты еңбегі, сол сияқты жалпы, барлық мемлекеттік аппараттың
қызметі, сөзсіз қоғамдық – пайдалы сипатына ие болып отырғанымен ақша
түрінде көрінетін құны бар өнімді шығармайды. Осыдан, мемлекеттің ақша
іздестіруі – мемлекеттің қызмет атқаруын қамтамасыз ету үшін
қажетті ақша қаражаттарын жұмылдыру деп аталатын, оның қарсылық
қызмет элементінің мазмұнын құрайды.
Мемлекет өзіне ақша қаражаттарын әр түрлі тәсілдермен табады.
Кейбір жағдайларда, ол иемденушіден мемлекетке ерікті түрде ақшаны
беруде негізделетін тәсілді қолдану мүмкін. Бұндай тәсілдің
классикалық мысалы – мемлекеттік борыш (ішкі және сыртқы). Басқа
жағдайларда, мемлекетпен ақшаны табу, оларды мәжбүрлі алу жолымен
іске асырылады. Бұл жерде классикалық мысалы болып салықтар табылады.
Салықтар, іскері пайдамен қатар, мемлкет өзіне ақша табудың ең ежелгі
тәсілі болып табылады.
Мемлекеттік ұйымдастырудың ең басты кезеңдерінде салық салудың
бастапқы нысаны деп құрбан беруді санауға болады. Бұл тек қана ерікті
түрде жүзеге асырылуы деп ойлаған дұрыс емес. Себебі, құрбан беру,
міндетті түрде жүргізіліп, мәжбүрлі төлем немесе алым болған.
Қазақстан аймағында салық салудың өзгеше жүйесі қалыптасқан.
Бұл жерде, салықтар, бұрынғы заманнан бастап зекет (жер рентасы – мал
шаруашылық аймақтарында малдың 20 бөлімі), үшір (астықтан 10 бөлімі)
ретінде алынған. Себебі, ауыл шаруашылығындағы малшылар байлар мен
билердің жерлерінде көшпелі тұрмыс жүргізген. Осыған қоса алар, хандар
мен билер далада жүрген кезде оларды асырап, жауынгерлерді әскери
жарақпен және тамақпен қамтамасыз еткен. Яғни, өзінің ханына сыйлық берген:
малмен – соғым және етпен – сыбаға.
Сонымен қатар, сот талабының сомасынан 110 мөлшерінде, сот бажы ханлық
болған. Тағы да баждың бір түрі – бұл көшпелі жерлерден өткен үшін баж
төлемі. Ал соғыс кездерде, малдан басқа, табыстың ірі көзі болып әскери
табыс – ясыр болған.
XVIII ғасырда Тәуке хан адат жүйесін құрастырған. Бұл тарихта Тәуке
ханның Жеті жарғысы деп қалған. Бұнда, қазақ – феодал қоғамының әр
түрлі әлеуметтік топтардағы өкілдердің мүлік қарым – қатынастары реттелген.
Тәуке ханның Жеті жарғысының бір бабы құнды белгілеген. Яғни, құн
бұл өлтірілген солтанның немесе хаджаның туысқандарына жеті еселік
мөлшерде (атағы жоқ жеті малшы үшін төлем ретінде) төлем. Ал құл өлтірілген
кезде ол ит өлген сияқты саналған.
Солтанды немесе хаджаны ренжіткен үшін айып алынған, яғни айып – тоғыз
мал мөлшеріндегі айыппұл, ал сойған үшін – 27 малға тең айыппұл. Егер, құн
немесе айыппұл төленбесе, байдың барымтаға құқығы бар болған.
Барымта - жауапкердің немесе оның туыстарының малын тартып алу.
1841 жылы Жәңгір ханның нұсқауы бойынша Зекетті алу туралы ақша
нысанын енгізген, яғни зекет – ақшамен, немесе малмен. Бұл, қазақ – феодал
қоғам дамуындағы сапалы жаңа деңгейдің пайда болғанын білдіреді. Яғни,
тауар өндірісінің жоғары деңгейіне жету.
Жоғары аталған алымдардан басқа, ішкі орданың қазақ тұрғын салығы,
ешқай жерде бекітілмеген, яғни, жазылмаған, салықтық төлемдерін төлеген.
Мысалы, басқа тайпаларда жұмыс істеген үшін төлем – билеттік алым, киіз
үйге алым, басқа жерлерге малды жіберген үшін акциз төлемі.
Сонымен қатар, бұрынғы заманда салық салуда әр түрлі қарсы әрекеттер
болған. Мысалы, Афинада ерікті азамат салық төлемегеннен басқа адамдардан
айырылады деп саналған. Ерікті құрбан беру – әр азаматтың өз тілегі. Бірақ,
ірі шығыстар пайда болған кезде қаланың халық жиналысы табыстан центтік
аударым белгілейді.
Бұрынғы заманнан келіп жатқан салық жүйелерін қарастырып кетейік.
Алғашқы рет мемлекет Рим қаласынан және оның қасындағы аймақтардан
тұрған. Бейбітшілік уақытта салықтар болмаған. Қаланы басқару бойынша
шығыстар минималды болған, себебі, басқарушылар өз қызметін ақысыз атқарып,
кейбір кездерде өздерінің қаражаттарын салған. Шығыстардың негізгі бабы
қоғамдық жерлерді құру шығындары.
Соғыс уақытта Рим азаматтары өздерінің кірістеріне сай салық
төлеген.
Салықтың сомасын (ценз) анықтау әр – бір бес жылда таңдалған қызметші
– цензормен жүргізілген. Рим азаматтары цензорларға өздерінің мүлік
жағдайы мен отбасылық жағдайын ұсынған. Осыдан келесі қортындыға келуге
болады – сол кезде табысты декларациялау (көрсету) негіздері қалыптасқан.
Кейіннен, Риммен жаңа қалаларды – отарларды жаулап алуға қарай, салық
жүйесінде де өзгерістер пайда болған. Отарларға жергілікті салықтар мен
алымдар енгізілген.
Римнен тыс тұратын Рим азаматары мемлекеттік және сол сияқты жергілікті
салықтарды төлеген.
Рим провинцияларында кірістердің негізгі көзі болып жер салығы
табылады. Орташа алғанда, оның ставкасы жер участкесімен 110 кірісін
құрайды. Сонымен қатар, салық салудың ерекше нысандары болған, мысалы,
жеміс талдарына, жүзім бұтақтарын қоса отырып, салық.
Меншіктің басқа да түрлеріне салық салынған: жылжымайтын мүлікке,
малға, құнды заттарға. Провинцияның әрбір тұрғыны барлық үшін
бірыңғайлы жанбасылық алымды төлейтін.
Тікелей салықтардан басқа, Рим империясында жанама салықтарда
болған.Сонымен, салықтардың жанама және тікелей түрлеріне бөлінуі бұрынғы
заманнан келе жатқанын көріп отырмыз.
Бұндай төленудің критерийі болып тұтынушыларға салықты аудару
табылады. Осы критерий келесіні ұсынады: тікелей салыктың төлеушісі болып
табыс алатын мүлікке ие болатын азамат табылады, ол жанама салықты төлейтін
– тауарды тұтынатын азаматтар. Оларға, тауар бағасына қосымша құн қосу
арқылы салық аударылады. Бұл тек қана теориялық болжау екенін еске
сақтаған дұрыс, өйткені практикада басқа да жағдай болу мүмкін. Мысалы,
кейбір жағдайлар болған кезде, тікелей салықтар, бағаны өсіру механизм
арқылы басқа төлеушілерге аударылу мүмкін.
Жанама салықтар, толық мөлшерде тұтынушыларға тұрақты түрде аударылу
мүмкін емес. Себебі, нарық, жоғарлатырылған баға бойынша тауарды міндетті
түрде тек қана қажетті көлемін қабылдайды. Жанама салықтар арасында, Римде
ең салмақты салықтар болып мыналар табылған: алайда 1% ставкасы бойынша
тауар айналымынан салық; 4% ставкасы бойынша құлдарды сату – сатып алу
кездегі ерекше салық; 5% ставкасы бойынша құлды босатқан үшін салық.
Біздің ғасырдың 6 жылында, император Август, 5% ставкасы бойынша
мұрадан салық енгізген. Бұл салықты тек қана Рим азаматтары
төлейтін. Салық мақсатты сипатта болған. Алынған қаражаттар маманды
сарбаздарды зейнетақымен қамтамасыз ету үшін бағытталған.
Римдагы көптеген шаруашылық дәстүр Византияға көшкен.
Бастапқы Византиялық ғасырда VII г. дейін тікелей салықтардын 2 түрі
болған. Олардың ішінде: жер салығы, жанбасылық алым, әскерді қамтамасыз ету
салығы, жылқыны сатып алуға салық, әскери борыштан босатылу үшін салық,
тауарды сату үшін баж төлемі (10 – 12%), мемлекеттік актілерді беру үшін
баж төлемі және басқалары.
Византияда көп көлемде төтенше салықтар болған, мысалы: флотты құру
үшін, әскери сарбаздарды асырау үшін және басқалары.
Кейінгі ғасырларда Ресейдің қаржы жүйесі қалыптаса бастаған. Қазынаның
негізгі көзі болып алым – салық табылады. Бұл басында тұрақты емес, ал
соңғы кезде неғұрлым жүйеленген тұрақты тікелей салық. Алым – салық екі
тәсілімен алынған: арбамен немесе жүкпен – оларды Киевке әкелгенде және
адаммен – феодалдар немесе олардың сарбаздары алым – салыққа өздері барған
кезде.
Жанама салық салу сату немесе сот баждары түрінде болған.
Мыт бажы - тау күзетінен тауарды өткізген үшін төлем; перевоз бажы
– тауарды өзеннен өткізген үшін; гостинная - нарықты ұйымдастырған үшін
төлем; вес жане мера баждары тауарды таразыға тарту және өлшеу үшін
алынатын төлем.
Қазіргі мемлекет Еуропада, XVI – XVII ғасырларда, жаңа тарихтың
бастапқы кезеңдерінде пайда болған. Бұндай мемлекетте әлі де салық
болмаған, сондықтан, парламент үкіметке төтенше салықтарды енгізу және
алуға дүркіндік рұқсат беретін.
Алайда, салық төлеушілері болып үшінші қатарға жататын адамдар
табылады, яғни, олар, ауыл тұрғындары мен қалада тұратын байларға жатпайтын
адамдар.
Салық құқығы, тұрақты түрде, салықтық ауыртпашылықты бөлу, әрбір
дискуссияның қайнаған ортасы.
Тек қана XVII ғасырдың аяғында – XVIII ғасырдың басында, Еуропа
елдерінде әкімшілік мемлекет қалыптаса бастады. Мұндай мемлекетке басқару
органдары және біргелкі және үнемді салық жүйесі құрылады. Салық жүйеси
тікелей жане жанама салықтардан тұрады. Жанама салықтардың арасында маңызды
рольді акциз атқара бастады. Алайда, ол қаланың шетінде, шығарылатын және
кіргізілетін тауалардан алынған. Кейбір кезде салық тек қана қалаға
әкелінетін тауарларға салынатын, яғни экспортқа кететін тауарлар салықтан
босатылатын. Акциздің мөлшері 5% бастап 20% арасында болған.
Салық алудың мөлшеріне қандайда бір ғылыми дәлелдеме болған жоқ.
Тұтыну заттарына салық – ірі кірістердің көзі, бірақ, олар сатудың
дамуына кедергі әкелетін. Тікелей салықтардың арасында негізгі
салықтар болып жанбасылық салық және пайдаға салық табылды.
Олардан дворяндар мен рухани мекемелері босатылған. Бірақ, буржуазия
мен қарапайым шаруашылар, мемлекетке өздерінің барлық киритерінің 10-15%
тікелей салықтар ретінде табыстаған.
Салық салу теориясының жоқтығы, практикалық шаралардың дәлелсіздігі
көбінесе ауыр жағдайларға әкелетін. Тек қана XVIII ғасырдың аяғында
Еуропада кең көлемде салық салудың теория мен практика мәселелері
әзірленген. Оның негіз салушысы деп шотланд экономисті және философы
А.Смитті айтуға болады.
А. Смит ұсынған салық салудың классикалық принциптері бүгінгі салық
салудың негізі болып табылады.
1.2 Салықтардың экономикалық мәні мен маңызы және экономикада
алатын орны
Салық дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке
тұлғалардан белгілі бір мөлшерде, мерзімде түсетін міндетті төлемдер.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық
қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай – ақ шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерде мемлекет үлесіне
жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметтеріне тікелей байланысты. Салықтардың мынандай негізгі қызметтері
бар:
- реттеушілік;
- фискалдық;
- қайта болу.
Енді осы қызметтеріне қысқаша тоқталайық. Реттеушілік қызметі –
салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз
ықпалын тигізеді, яғни салықтық ретттеу жүзеге асырылады. Бұл қызметтің ең
басты мақсаты – өндірістің дамуына ықпал ету, яғни Ғылыми Техникалық
Прогресстің көтерілуіне қолдану тиімді. Салық түрлері салық ставкалары,
салық женілдіктері, салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып
табылады.
Салықтардың екінші қызметі бұл фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл
қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың
қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін
толтыра отырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, мәдени тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Қайта болу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі
мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс – әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайда.
Салықтардын осы үш негізгі қызметі арқылы маңызды көре отырып,
салықтарды төлеушілерге әсерін де байқаймыз. әсіресе заңды тұлғалар
төлейтін салықтар бойынша бұл қызметтердің маңызы өте зор. Мысалы: реттеуші
қызметі заңды тұлға болып табылатын және экономикада қазіргі кезде
мемлекеттің дамуына аса қажетті кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар,
өнеркәсіптер мен шағын бизнес субъектілері, яғни жалпы алғанда шаруашылық
жүргізуші субъектілерге салықты салу әдістері, ставкалары мен женілдіктері
осы ұйымдардың дамуы үшін және салықтардың мемлекетке қолайлы, жоспарланған
түрде түсуіне ықпал етеді.
Ал фискалды қызметі тауар – ақша қатынастары мен өндіріс дамыған сайын
мемлекетке қаражаттардың салық ретінде көп түсуін қадағалайды.
Үшінші қайта болу қызметіне келсек мемлекет мүддесі үшін орталықтанған
қаржы көзін құрауда үлесі зор.
Мемлекетте салықтардың әсіресе заңды тұлғалардың кірістерінен түсетін
салықтардың мөлшері артып отырғандықтан және осы қызметтердің
кәсіпорындар мен өндірістердің, сондай – ақ шағын бизнес субъектілеріне
тигізер әсерін негізге ала отырып, жалпы заңды тұлғаларға салынатын
салықтардың экономикадағы орнына тереңірек көңіл бөлейік.
Келесіні айтып кеткеніміз дұрыс болады: егер Қазақстан
Республикасының қаржы жүйесін қарастырсақ, онда кәсіпорындар мен
мекемелердің, яғни заңды тұлғалардың, қаржысы өте салмақты орын алатынын
көреміз. Өйткені осы салада материалдық өндіріс пайда болады, яғни жаңадан
өнім жасалып айналысқа жіберіледі. Оның бәрі жалпы түрде ұлттық табыстан
көрсетеді, ал ұлттық табыс мемлекеттік бюджеттің қайнар көзі болып табылады
– себебі ұлттық табыс – салықтың көзі.
Заңды тұлғаларға салынатын салықтар заңды тұлға болып табылатын
кәсіпорындар, өнеркәсіптер, корпоративтер және тағы басқа ұйымдар мен
мекемелердің салық салынатын объектілері және салық салуға байланысты
объектілерге салынатын салықтарды айтамыз. Бұл салықтың экономикадағы
алатын орны мен мәнін көру үшін ең алғашқыда заңды тұлға болып
табылатын ұйымдар мен мекемелердің маңызын ұғынуымыз керек.
Кәсіпорындар, өнеркәсіптер, корпоративтер, ауылшаруашылығындағы
шағын бизнес субъектілері және тағы да басқа көптеген ірі немесе көп
салалы ұйымдарды қазіргі нарықтық экономикада, аралас экономикада өте
қажет болып отыр.
Елбасы 2030 стратегиялық жолдауында кәсіби мемлекет болуға шақырады.
Сонымен қатар президенттің орта және шағын бизнесті дамуын жандандыру мен
мемлекеттік қолдануды күшейту бойынша шаралар туралы 1997 жылдын 6- шы
наурызында қаулы қабылданды.
2001 жылы Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің 348 мың
субъектілері тіркелген. Бұл елдің жұмыспен қамтылғандардың жалпы санын ¼ -
құрайды. Шағын кәсіпорындар санын 500 мыңға дейін, ал оларда жұмыс
істеушілер саны халықтың жұмыспен қамтылғанын 40 пайызга жеткізу міндеті
қойылды.
Мемлекет нарықтық жүйеге көшкеннен бері мемлекеттің меншігіндегі
кәсіпорындарды, өндірістерді, ауылшаруашылығын жекешелендіру жүргізіледі.
Себебі, бұл салалардың қажетті шығындарын қамтамасыз ете алмады. Ал
жекешелендіру арқылы осы кәсіпорындардың ары қарай жұмыс істеуіне мүмкіндік
туады. Сонымен мемлекетте өз меншігін пайдаланғаны үшін заңды тұлғаларға
салық салына бастайды, сонымен қатар пайда көзине де табыс салығы
ретінде салық салынады. Яғни олар: - корпоративтік жер қойнауын
пайдаланғаны үшін, әлеуметтік салаларға, жеке табысқа, қосымша құнға,
мүлікке, көлікке және тағы да басқа салық түрлері бойынша салық салынады.
Осы салық түсімдері арқылы мемлекет өз қажеттіліктерін қамтамасыз етеді.
Олар: әлеуметтік – мәдени шаралар қорғаныс, байланыс, білім беру, денсаулық
сақтау, транспорт, табиғи ортаны қорғау және тағы да басқа шараларды жүзеге
асырады. Сондықтан бұл жерде біріншіден мемлекеттің бюджет қаражатының
негізгі көзі деп айтуға болады. Себебі, мемлекеттің бюджетінің едәуір
бөлігін осы салықтардың түрі құрайды.
Екіншіден заңды тұлға болып табылатын ұйымдар мен мекемелер көптеген
жұмыссыздарға жұмыс көзі болып табылғандықтан экономикадағы жұмыссыздар
санын азаюына көмектеседі. Ал жұмысшылар саны артса салық салу көзі де
көбейіп, мемлекеттің қаржы көзі де артады.
Үшіншіден бұл саланың дамуы Ғылыми Техникалық Прогресс пен экспорттын
дамуына үлкен әсер етіп, мемлекеттің экономикалық жағдайы дамыған
мемлекеттердің қатарына қосылуга әсер етеді.
Себебі, дамыған мемлекеттердің барлығының да экспорты импортынан
жоғары. Сонымен қатар импортымыз азайса онда бюджеттің шығыны азаяды. Бұл
жерде отандық өндірістің бағасы шетелдік импорт бағасынан төмен екендігін
білдіреді және бұл өзімізге белгілі жағдай. Сонымен жоғарыда айтылғандар
арқылы заңды тұлғалардың салығын қай жағынан алсақ та экономикада орны мен
мәнін ерекше екенін көруге болады. Ол үшін келесі ірі кәсіпорындардың
қызметтерінен көруге болады. Олар: ААҚ Испат – Кармет, ААҚ Қазақтелеком,
ЖАҚ Қарағанды Жылу, ААҚ Абсолют – Қазақстан, ААҚ Валют – Транзит. Бұлар
көптеген жұмысшыларды жұмыс орындарымен қамтамасыз етеді. Салық төлейді,
кейбіеулері экспортқа өнім шығарады, кәсіпорындарды жаңа технологиямен
қамтамасыз етеді. Бірақ мемлекетте осы заңды тұлғалардың қызметін көптеген
мемлекеттік органдар мен комитеттер тексеріс жүргізіп қызметтеріне кедергі
жасауда. Олар – салық органы, антимонополиялық комитет, заң органдары және
тағы да басқалары. Бұл органдар мен комитеттердің тексерісі мен бақылау
жүргізуінің де маңызы бар. Егер кәсіпорындардың қызметтерін бақыламаса, өз
өздерімен қызметтерін жүргізетін болса, онда баға жоғары болады, қоршаған
орта қорғалмайды, сапалы өнім және қызмет көрсету болмайды, салықтар
уақытымен төленбейді. Осы жерде салық органдары кәсіпорындардың бағасын
реттеп отырады. Егер бағасы жоғары болса салық ставкасын жоғарылатады,
керсінше төмен болса салық ставкасы да төмендетіледі. Яғни фискалды салық
қызметі жүргізіледі. Ал фискалды қызмет осы тараудың бірінші бөлімінде
айтып кеткендей ақша – тауар айналысы артқан кезде мемлекеттің бюджет
қорының табыстарын көбейтуді көздейді.
Екіншіден салықтың реттеушілік қызметі арқылы
кәсіпорындардың, өндірістердің дамуына ықпал ететіндей Ғылыми Техникалық
Прогресстің көтерілуіне, салық ставкаларының кәсіпкерлерге тиімді әсер
ететіндей етіп қою, маңызды кәсіпорындарға (қайырымдылық көмек
көрсететіндеріне) салық жеңілдіктерін беруді көздейді.
Сонымен қатар келе заңды тұлғаларға салынатын салықтардың экономикадағы
маңызды салаларға оң әсерін көруге болады. Және бұл салықтың түрі
мемлекеттің экономикасының дамуының негізгі құралы, сондай – ақ бюджеттің
қаржы көзі деп айтуға болады.
Нарықтық жағдайда, мемлекет, салық саясатын және салық механизмінің
өзгерте отырып, анықталған шекте, экономикалық дамуды ынталадыру немесе оны
шектеу мүмкін.
Салықтық реттеу, экономикаға әсер еткен кезде әмбебап құрал
болғандықтан елдің шаруашылық өмірін, өндіріс құрылымын, капитал қорлануды,
жеке тұтынуды қамтамасыз етеді.
1.3 Салық салудың құрылу деңгейлері
Шаруашылық практикасында салық қатынастары әртүрлі нақты салықтар
арқылы көрінеді. әрбір салықтың міндетті элементі болады.
Салық элементтері деп мемлекеттің заңдылық актілерімен анықталатын
салықтың міндетті бөлімшелерін, құрылу принциптері мен алуды ұйымдастыруды
атаймыз.
Салық элементеріне салық субъектісі немесе салық төлеушісі, салық
объектісі, салық салынатын база, салық салудың өлшемі, салық женілдіктер,
салық ставкасы, салық кезеңі, салықты төлеу мерзімі, салықты төлеу тәсілі,
салық декларациясы және басқалары жатады.Салық субъектісі немесе салық
төлеуші – бұл салықты төлеуге заңмен міндет қойылған заңды немесе жеке
тұлға, яғни олар кәсіпорындар мен азаматтар. Салық субъектісі тұрақты түрде
салықтың нақты төлеушісі болып табылмайды. Бұндай жағдайдың болуы – салықты
бюджетке аударатын субъектіден басқа тұлғаға салық ауыртпашылықты аударудың
экономикалық мүмкіндігі. Ақырғысы салық салынушы деп аталады.
Салық салынушы бұл соңғы кезде салық ауыртпашылығын өзіне алып нақты
салықты төлейтін тұлға. Мысалы, қосылған құн салығының субъектісі өнімді
өндіретін және өткізілетін заңды тұлға. Олар салық саласын есептеп бюджетке
аудару керек. Салық саласы өнімнің құнына кіреді, сондықтан тұтынушы
тауарды сатып алған кезде қосылган құн салығының сомасын төлейді. Егер, осы
тұтынушы бұл тауарды өндіру, ал соңынан өткізу үшін сатып алса, немесе
қайтадан өткізсе, онда ол, төлеген салық сомасын өзіне қайтарып алады, яғни
өтейді. Егер, сатып алушы, тауардың соңғы тұтынушысы болса (яғни ол
тауарды өндіру үшін пайдаланбайды және басқа тұлғаға өткізбейді) онда ол
салық салынушы, яғни нақты төлеуші болып табылады.
Салық объектісі – салық салушыга тиіс (мүлік, табыс, тауар) зат. Салық
салу объектілері болып заңды және жеке тұлғалардың қызмет түрлері, қаржы
операциялары; мемлекетпен қызмет көрсету; заңды және жеке тұлғалардың
мүлігі өніммен қызметке қосылган құн, тауарлардың жеке түрлері мен топтары
табылады.
Салық салушыға тиісті объектіге заңмен анықталған салық кезеңінде тек
қана бірақ рет салық салынады. Салық салу объектісі салық номенклатурасын
анықтау негізін құрайды (яғни түрлері мен тізімі). Салық есептеу үшін, тек
қана салық объектісін анықтау жеткілікті емес, салық салынатын базаны да
есептеу қажет. Ол салық объектіні сандық түрде өлшеу үшін керек. Сонымен,
салық салынатын база – бұл салық салу объектінің сандық бағасы.
Салық сомасын есептеу үшін салық өлшемін тандау қажет. Салық өлшемі –
салық объектісін өлшеу бірлігі. Практикада ақша (теңге, экю, евро, доллар)
және заттай (гектар, ат күші) өлшеу бірлігі қолданылады.
Салық көзі – салық төленетін субъектінің табысы. Салық көзі ретінде
еңбек ақы, табыс, процент, рента қарастырылады. Кейбір салықтар бойынша
салық объектісі мен салық көзі бірдей болу мүмкін, мысалы, пайдаға салық.
Салық субъектінің барлық табысына салық салынбайды. Сондықтан, салық
салынатын және салық салынбайтын табысты қарастырады.
Салық салынатын табыс – салық салынуға тиіс заңды және жеке тұлғаның
жалпы табысының бөлігі. Тікелей салықтарды алған кезде, салық салынатын
табыс, заңмен бекітілген алымдар мен жеңілдіктерді шегеру арқылы
анықталады.
Қазіргі заңдылыққа сай, табыстың кейбір түрлеріне салық салынбайды.
Салық салынбайтын табыстарға мемлекеттік және жергілікті борыш бойынша,
қайырымдылық қорлар, зейнетақы, жәрдем ақы, лотерея және борыш бойынша
ұтыс, салымдар бойынша проценттер сақтандыру өтемі және тағы да басқа
табыстар жатады.
Заңды тұлғалардың арасында Ұлттық банктің кірістеріне салық салынбайды.
Салық ставкасы (салық салудың нормасы) – салық салынатын бірліктің
салық мөлшері. Салық төлеушінің кірістеріне қарай процентте белгіленген
салық ставкасы – салық квотасы деп аталады. Салық салу жүйесінде салық
ставкасы мен салық салудын тәсілі өте маңызды роль атқарады. Нақты салық
ставкалары арқылы, экономикалық процесстерді реттеудегі, салықтың маңызды
іске асырылады. Салық салу практикасында салық ставкаларының әртүрлісімен
қолданылады. Құрылу әдістері бойынша салық ставкалары тұрлаулы және
проценттік болады. Тұрлаулы ставкалар салық салудың бірлігіне абсолюттік
сомада, мысалы, жанбасылық салық кезде барлық салық төлеушілерден бірдей
салық сомасы алынады; немесе табыс мөлшерінен тәуелсіз салық салу
ставкалары (жер, мөлік салықтары) бекітілді.
Қазіргі кезде отандық салық практикасында осыған ұқсас патентті сатып
алу арқылы жеке кәсіпкерліктермен салық төленіледі. Патенттің құны (салық
сомасы) – кәсіпкерлік қызметтін бірдей төрімен айналысатын тұлғалар үшін
бірдей болады.
Проценттік ставкалар – салық салу объектінің 1100 көлемде белгіленеді.
Олар, пропорционалды, прогрессивті жане регрессивті болып бөлінеді.
Пропорционалды ставкалар – салық объектінің мөлшерінен тәуелсіз жалпы
процент төрінде бекітіледі.
Прогрессивті ставкалар – табыс немесе мөлік мөлшерінің өсуіне қарай,
алу проценті өсетін тәсіл төрінде бекітіледі.
Қаржылық практика прогрессияның екі түрін өзірлеген: жай және күрделі.
Жай прогрессия кезде өскен салық ставкасы барлық салық салу объектісіне
қолданылады. Күрделі прогрессия кезде салық салынатын объект бірнеше
бөлімнен тұрады және әрбір бөлімнің ставкасы болады.
Регрессивті ставкалар – табыс өскен сайын азаяды.
Салықтық женілдік – заңылыққа сай салық төлеушінің салықтан толық
немесе ішінара босатылуы. Салықтық женілдіктер төрлеріне жататындар:
салық салынбайтын объектілерді анықтау. Оған, салық салынбайтын минимум –
толық салық салудан босатылатын, объектінің ең төмен мөлшері жатады. Бұл
салықтың женілдіктен негізгі түрі;
салық төлеуден босатылу. Мұнда салық салынбайтын табыстардың барлық түрлері
қарастырылады;
салық ставкаларын төмендету. Оларды бөлек салық салу субъектілері мен салық
төлеушілер үшін қолданылады.
мақсатты салық жеңілдіктерді ұсыну. Көбінесе, есептелінген салық сомасынан
шегерім (асырауындағы жандарға, мүгедектерге – жеке табыс салығы бойынша;
капиталды салымдар шығындарының сомасы, әлеуметтік объектілерді ұстау,
табиғатты қоргау шаралары – корпоративтік табыс салығы бойынша).
Салықтар бойынша женілдіктер жүйесі экономиканы дамытуға, тұрғын
халықтың әл – ауқатын жоғарылатуға бағытталған. Жеңілдік берудің себебі әр
түрлі: салық төлеушінің материалдық – мүлікттік және әлеуметтік жағдайы;
мемлекеттің алдында азаматтардың ерекше жетістіктері; өндірісінің кейбір
түрлері дамыту қажеттілігі; ғылыми – техникалық прогресті ынталандыру.
Жеңілдіктерді анықтаған кезде табыстың мөлшері мен көзі, меншіктің
нысаны, салық төлеушінің жағдайы еске алынады. Салықтық жеңілдіктер тек
қана өндірісті ынталандыру үшін емес, сонымен қоса кірістерді реттеуге
бағытталған.
Салық кезеңі – сәйкес объектіге салық салынатын уақыт. Мысалы, қосымша
құн салық бойынша – күнтізбелік ай; корпоративтік табыс салық бойынша –
күнтізбелік жыл.Женілдік кезеңі – салық бойынша, заңмен бекітілген
женілдікпен пайдалатын уақыт. Салық демалыстары – салықты төлеуден босатылу
төріндегі, салық төлеушіге берілген женілдіктің анықталған уақыты.
Салық заңдылыққа қайшылық келтіретін салық төлеушілерге ықпал шаралар
қолданылады. Ықпал шаралар – салық төлеуден бас тартқанда, кіріс немесе
мүлік саласын азайтып көрсеткенде, қайшылықтық денгейіне қарай айыппұл
салу, немесе бюджетке салық саласын уақытында төлемеген үшін өсімпұл.
Салық практикасында салықты есептеудің бірнеше тәсілдері қалыптасқан.
Кадастрлық (тізімдеме) тәсілі кезде салықты есептеу ұүін кадастр - тізім,
қолданылады. Ол, сыртқы белгілері бойынша жіктелетін объектілерінің
тізімінен тұрады және салық салудың орташа пайдалылығын белгілейді. Сыртқы
белгілерге жататындар: жер салығы үшін жер участкесінің көлемі, малдың
саны, нарықтың және көлік жолдарынын алыс болуы, үй салығы үшін – есіктер
мен терезелердің саны, құрылыстың сипаты; кәсіпшілік салықтың саны және
тағы да басқалары. Осы белгілер негізделінетін объектінің орташа
пайдалылығы нақты пайдалықтан едәуір айырылады.Айтқанымыз жөн, бұндай тәсіл
тарихи сипатқа тән.
Декларациялық тәсілмен қолданған кезде төлеуші декларация негізінде
салық сомасын өзі есептейді. Декларацияда салық кезенінде салық төлеушімен
алынған табыстар түрлері, салықтық шегерімдер мен женілдіктер және салық
ставкасын немесе тәсілін қолдану арқылы анықталған салық сомасы
көрсетіледі.
Салық декларациясы мен салық ставкалары арқылы салық органдары төлеуге
тиісті салық сомасын қадағалап отырады.Отандық салық практикасында салық
декларациясы негізінде кәсіпкерлердін табысына, ерікті мамандағы
тұлғалардың табысына, қосылған құнға салық салынады. Салық салудың
декларациялық тәсілі бұрынғы заманда пайда болып, қазіргі кезде кең
тараған.
Салықты алудың бірнеше тәсілі бар. Табысты төлеу көзінен салықты ұстап
қалу – табысты субъект алғанға дейін салықты алу.
Классикалық мысал болып азаматтардың еңбек ақысына салынатын жеке табыс
салығы. Бұл салық еңбек алынатын жерде есептеленіп ұсталынады, мекеменің
бухгалтериясы табылады.
Табысты қолдану кезде салықты алу – яғни қандай да бір затты сатып
алған кезде. Мысалы, айналымнан салық, сатудан салық, акциз, қосылган құн
салыұқ сияқты салықтарды нақты тұтынушылар төлейді.
Тұтыну процессінде салықты алу, мысалы автокөлік құралдардың иелерінен
жол алымдары. Әкімшілік тәсілі – бұл жерде салық органдары болжамды
табыстың ықтималы мөлшерін анықтап төленуге тиіс салық сомасын есептейді.
Дербес түрде салықты төлеу декларация, салықтық хабарлама негізінде,
салық төлемін дербес түрде табыстау, бір жолғы талон немесе патент сатып
алу арқылы жүзеге асырылады.
Салық декларациясы – салық төлеушінің салық салу объектісі туралы,
салық салынатын базаның мөлшері және салық төлемінің көлемі туралы ресми
түрде ұсыну. Салық декларациясы негізінде корпоративтік табыс салығы,
қосылган құн салығы, акциз, әлеуметтік салық және басқалары төленіледі.
Салықтың хабарлама салықты төлеу үшін негіз болып табылатын, салық
органдарымен салық төлеушілерге салық сомасын есептеп беріп жіберілетін
ресми құжат. Мысалы, жеке тұлғалар төлейтін мүлік салығы.
Салық төлемді дербес есептеу және табыстау көлік құралдарына салық
төлеген кезде қолданылады. Бұндай тәсілдің бар болуы салық жүйе мен салық
механизмді оңайлату қажеттіліктен пайда болган. Бір жолғы талонды немесе
патентті сатып алу арқылы салықты төлеу арнайы салық режимі негізінде жұмыс
істейтін кәсіпкерлер үшін қолайлы.
Салық салыудың механизмі салықтың ішкі құрылымымен, салыққа мемлекеттің
және салық төлеушінің көзқарасы, екі жақтың мүдделерінен анықталу керек.
Сонымен қатар, салық салу процессі мемлекет дамуының әлеуметтік –
экономикалық жағдайларына сәйкес келіп жүзеге асырылатын қаржы саясатына
тәуелді болу керек. Осыған байланысты салық салуда негізгі (классикалық)
принциптерді және ұйымдастыру – экономикалық (ұлттық) принциптерді
қарастыру қажет.
Классикалық принциптерди А.Смит өзінің кітабында (1776 ж.)
Исследование о природе и причинах богатства народов ұсынған. Бұл
принциптер осы уақытқа дейін қолданылады және көптеген мемлекеттер
өздерінің салық жүйелерін құрастырған кезде еске алады.
Бұл принциптер:
1. әділет принципі, яғни азаматтардың кірістеріне сай, олардың арасында
салық салудың және реттеудің бір қалыптығы;
2. анықтылық принципі, яғни салық сомасы оны төлеу тәртібі мен уақыты
алдын ала анықталған болу керек;
3. ыңғайлық принципі, салықтар салық төлеуші үшін ыңғайлы тәсілмен
уақытта алыну керек;
4. экономия принципі, яғни салық алуды үнемдеу, салықты алу шығындарын
азайту.
Классикалық принциптердің кейбір баптары қазіргі отандық салық жүйесіне
енгізілген. Қолданылып отырған салық кодексіне сай Қазақстан
Республикасында салық салу келесі принциптер арқылы жүзеге асырылады:
міндеттілік, анықтылық, әділеттілік, салық жүйесінің бірыңғайлығы және
салық заңдылықтың жариялығы принциптері.
Міндеттілік принципі, яғни салық төлеуші заңдылыққа сай өзінің салық
міндеттемесін толық және белгіленген мерзімде орындау керек.
Анықтылық принципі, яғни салық тізімі Салық кодексімен нақты
анықталады. Әділеттік принцип, яғни Қазақстан Республикасында салықты
барлықтары міндетті түрде төлейді.
Салық жүйесінің бірыңғайлығы принципине сай Қазақстанның барлық
аумағында салық төлеушілер үшін жалғыз салық жүйесі.
Салық заңдылықтың жариялығына сай Қазақстан Республикасының салық
салуды реттейтін нормативті – құқықтық актілер баспасөз периодикасында
жарияланады.
2 ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ТАБЫСТАРЫНА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТАР: ЕСЕПТЕУ
ЖӘНЕ ТӨЛЕУ ТӘРТІБІ.
2.1 Заңды тұлғалардың салық салынатын объектілері
Нарыққа көшу салықтардың көптеген түрлерін дамытуга негіз берді.
Сонымен қатар салық салу принциптерін әзірлеу, салықтарды алу әдістерін
таңдау және тағы да басқа салықтардың қызмет атқаруымен байланысты
сұрақтарды шешу қажет болды.Салықтардың, алымдардың, төлемдердің көп
түрлігі, соның төлеушілердің әрбір категорияларының бар болуы, оларды
ғылыми топтастыру және бірыңғайлы салық жүйесін құруды дәлелдейді. Мемлекет
алатын салықтар, төлемдер, алымдар мен баж төлемдердің жиынтығы, оларды
құрудың принциптері мен әдістері, сонымен қатар салық бақылауын ұйымдастыру
– салық жүйесін ұсынады.
Қазақстан Републикасының салық жүйесі салықтар, алымдар, төлемдер
жиынтығынан, салықтық, қарым – қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар мен
салық қызметі органдарынан тұрады.
Салық жүйеге ұсынылатын негізгі талаптар:
1) салық құрамы нақты анықталған болу керек. Бұл үшін, елде алынатын
салықтардың төлеу тізімінін мазмұны салықтық заңдылықта айқындалу
қажет.
2) құрастырылған жүйеге салық төлеуші үшін салық төлеуден ас
тарту қолайлы емес болуға тырысу керек.
3) салық жүйеси қарапайым болу керек. Бұл салықтарды дұрыс төлеуді
бақылау үшін өте маңызды.
4) салық жүйесі салық төлеушімен өндіріске қаражаттар салуды ынталандыру
керек.
5) салық салудың бір еселігі, яғни бір объектіге заңмен анықталған салық
кезеңінде, тек қана бірлет салық салыну тиіс.
6) салық заңдылығында бекітілген нормалардың салық салу салығы жатпайтын,
заңдылық актілердегі салықтық сұрақтар бойынша ережелерден сөзсіз
басымдылығы.
Қазақстан Республикасында 2001 жылғы 12 маусым № 210 – II СалықКодексте
белгіленген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
қолданылады.
Салықтар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Жанама салықтарға қосылған құн салығы мен акциз жатады. Қалған салықтар
тікелей болып табылады.
Салық және басқа міндетті төлемдердің сомалары Бюджет жүйесі туралы
Қазақстан Республикасының Заңына және тиісті жылға арналған республикалық
бюджет туралы заңдарда белгіленген тәртіппен тиісті бюджеттердің
кірістеріне түседі. Салық кодексінің 60 бабына сәйкес республикада келесі
салықтар төленеді:
- корпорациялық табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- қосылған құн салығы;
- акциздер;
- жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері;
- әлеуметтік салық;
- жер салығы;
- көлік құралдары салығы;
- мүлік салығы.
Салық кодекстің 61 бабына сәйкес келесі алымдар төленіледі:
- заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- радиоэлектрондық құралдар және жиілігі жоғары құрылғыларды мемлекеттік
тіркегені үшін алым;
- механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым;
- теніз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым;
- дәрі – дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы;
- аукциондардан алынатын алым;
- елтаңбалық алым;
- жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
- телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат беру үшін алым;
Салық кодексінің 62 бабына сай төленетін төлемақылар:
- жер участкелерін пайдаланғаны үшін төлемақы;
- жер бетіндегі көздердін су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
- орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;
- ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы;
- радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы;
- кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
- сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы.
Салық кодексінің 63 бабына сай мемлекеттік баж төленіледі, ал 64 бабқа
сай келесі кеден төлемдері төленеді:
- кеден бажы;
- кеден алымдары;
- төлемақы;
- алымдар.
Заңды тұлғалар төлейтін негізгі салықтар мен бюджетке төленетін басқа
да төлемдерді қарастырайық.
Корпоративтік табыс салығы – негізгі маңызды салық, оның бюджеттегі
үлестік мөлшері 55 - 60 % құрайды. Корпоративтік табыс салығын оң қаржылық
нәтижеде алатын, яғни табыс, заңды тұлғалар төлейді. Корпоративтік табыс
салықтың механизмі және қызмет атқару ерекшеліктері 1 кестеде ұсынған.
1 кесте Корпоративтік табыс салығы
Корпоративтік табыс салығы
Төлеушілер
Салық салу объектілері
Қазақстан Республикасының Салық салынатын табыс
көздерінен табыс алатын
резидент – заңды тұлғалар
Қазақстан Республикасының Төлем көзінен салық
көздерінен табыс алатын салынатын табыс
резидент емес заңды тұлғалар
Арнайы салық режимін Тұрақты мекеме арқылы
қолданылатын, заңды тұлғалар Қазақстан Республикасын-да
қызметті жүзеге асыратын
бейрезидент – заңды
тұлғаның таза табысы
Салықты төлемейтіндер:
Қазақстан Республикасының ұлттық банкі
Мемлекеттік мекемелер
Салықты осы түрін бөлу негізінде жататын, маңызды түсініктердің бірі –
резиденттік. Ол тіркелген жер бойынша заңды тұлғаның түпкілікті салық
жауапкершілігін ұсынады. Сонымен, резиденттердін, барлық көздерден алынатын
барлық табыстарына, табыстардың шетелдік көздерін қоса алғанда, осы
салықтың аумағында салық салынады.Қолайлы инвестициялық климатты (жағдайды)
құру үшін тұрақты түрде жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу механизмін
жетілдіріп отырады. Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу және арнайы
төлемдер енгізу Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарының
санқилылығымен дәлелденеді және осымен байланысты табиғи ресурстарды өндеу,
яғни мұнайды, табиғи газды, көмірді, жер астындағы суды және тағы да
басқалары.
Жалпы жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу 2 кестеде ұсынған.
Жер қойнауын пайдаланған үшін аударымдар роялти ретінде Қазақстан
Республикасы Үкіметі белгілейтін төлемдер, республикалық бюджеттің кіріс
2 кесте Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу
ерекшеліктері
Салық режимін бекітудің жалпы принциптері мен тәртібі
Қол Коммерциялық Роялти, өнімді Үстеме пайда
қойылатын табу бонусы оның болу салығы
бонус ішінде туралы
заттай келісім -
түрде шарт
Пайдалы қазбалардың Пайдалы қазбалардың Жер қойнауын
барлық түрлері үшін барлық түрлері пайдаланушыларға
коммерциялық табу бойынша роялтиді салықтар мен арнайы
бонустық тұрақты сәйкестендірілген төлемдерін бірыңғай
ставкалары өдістемені бекіту ережемен бекіту
белгіленген
бөлімінің негізгі бабын құрайтыны екен айтып кетейік. Роялти деп
лицензиялық келісім – шарт жататын негізінде, жер қойнауын пайдалану құқығы
үшін, мемлекетке тұрақты төлемдер аталады. Роялти мүлшері салық салу
объектісі, есептеу базасы мен ставкадан анықталады. Роялтидің ставкасы
жалпы тараған және пайдалы суларды қоспағанда, пайдалы қазбалардың барлық
түрлері бойынша, жобаны үнемдеуден келісім – шартта бекітіледі.
Әеуметтік салық Қазақстан Республикасының салық жүйесіне беретин
енгізілген салық болып табылады. Осы салықты алудың бастапқы мақсаты
мемлекеттік зейнетақы, әлеуметіик қамсыздану және медициналық көмекті
қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛУ
ДЕҢГЕЙЛЕРІ 9
1.1. Салықтардың пайда болуы мен дамуы 9
1.2 Салықтардың экономикалық мәні мен маңызы және экономикада 14
алатын орны 14
1.3 Салық салудың құрылу деңгейлері 19
2 ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ТАБЫСТАРЫНА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТАР: ЕСЕПТЕУ ЖӘНЕ
ТӨЛЕУ ТӘРТІБІ. 27
2.1 Заңды тұлғалардың салық салынатын объектілері 27
2.2 Заңды тұлғалар төлейтін салықтарды және тағы да басқа міндетті
төлемдерді есептеу және төлеу тәртібі 38
2.3. Қарағандыдағы филиал Сұлтан – Маркетинг Жауапкерлігі Шектеулі
Серіктестік негізінде салықтарды қарастырып олардың кәсіпорын
қызметіне әсер етуін талдау 45
3 ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРҒА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТАРДЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ
ОЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ 51
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 67
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
КIРIСПЕ
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және
мемлектеттің өмір сүріп дамуының негізі болып табылады. Оны заңды және жеке
тұлғалар белгілі бір мөлшерде, белгіленген мерзімде міндетті төлем ретінде
мемлекетке төлейді.
Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса салық
жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады.
Мемлекет нарықтық жүйеге көшкеннен бері мемлекеттің меншігіндегі
кәсіпорындарды, өндірістерді, ауылшаруашылығын жекешелендіру жүргізіледі.
Себебі, бұл салалардың қажетті шығындарын қамтамасыз ете алмады. Ал
жекешелендіру арқылы осы кәсіпорындардың ары қарай жұмыс істеуіне мүмкіндік
туады. Сонымен мемлекетте өз меншігін пайдаланғаны үшін заңды тұлғаларға
салық салына бастайды, сонымен қатар пайда көзине де табыс салығы
ретінде салық салынады. Яғни олар: - корпоративтік жер қойнауын
пайдаланғаны үшін, әлеуметтік салаларға, жеке табысқа, қосымша құнға,
мүлікке, көлікке және тағы да басқа салық түрлері бойынша салық салынады.
Осы салық түсімдері арқылы мемлекет өз қажеттіліктерін қамтамасыз етеді.
Олар: әлеуметтік – мәдени шаралар қорғаныс, байланыс, білім беру, денсаулық
сақтау, транспорт, табиғи ортаны қорғау және тағы да басқа шараларды жүзеге
асырады. Сондықтан бұл жерде біріншіден мемлекеттің бюджет қаражатының
негізгі көзі деп айтуға болады. Себебі, мемлекеттің бюджетінің едәуір
бөлігін осы салықтардың түрі құрайды.
Сондықтан, экономиканың ең басты деген салаларының өсіп, өркендеуі үшін
мемлекетте соңғы уақытта салық жүйесінде көптеген өзгерістер болып жатыр.
Ондағы өзгерістер әсіресе заңды тұлға болып табылатын ұйымдар мен
мекемелер үшін енгізілген. Себебі, заңды тұлға болып табылатын өндіріс,
кәсіпорын, серіктестіктер, компаниялар, фирмалар экономиканы дамытуда және
салықтық түсімдер түрлерінің көптеген түрлерін төлейтіндіктен, олардың
жағдайын жақсарту үшін салық жүйесінің ауыртпалығын төмендетуде ең басты
жеңілдік көзі деп айтуға болады.
Заңды тұлғалар төлейтін салықтарының ішінде тікелей салықтарына:
корпоративтік табыс салығы, жер қойнауын пайдалану салығы, әлеуметтік
салық, жер салығы, көлік құралдары салығы, мүлік салығы жатады.
Ал заңды тұлғалардың жанама салықтары қосылған құн салығы мен акциз.
Бұл екі жанама салықтар бюджеттегі салықтық түсімдерің ең басты көзі.
Сонымен жоғарыда айтылғандар арқылы заңды тұлғалардың салығын қай
жағынан алсақ та экономикада орны мен мәнін ерекше екенін көруге болады. Ол
үшін келесі ірі кәсіпорындардың қызметтерінен көруге болады. Олар: ААҚ
Испат – Кармет, ААҚ Қазақтелеком, ЖАҚ Қарағанды Жылу, ААҚ Абсолют –
Қазақстан, ААҚ Валют – Транзит. Бұлар көптеген жұмысшыларды жұмыс
орындарымен қамтамасыз етеді. Салық төлейді, кейбіеулері экспортқа өнім
шығарады, кәсіпорындарды жаңа технологиямен қамтамасыз етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып тұлғалардың кірістеріне салық салуды
әзірлеу және осымен байланысты негізгі мәселелерді талдап оларды шешу
жолдарын ұсыну келесі тапсырмалар қойылды:
- салықтардың экономикалық маңызын ашу;
- салық салу деңгейлерін әзірлеу;
- заңды тұлғалар төлейтін салықтарды қарастыру;
- салық ауыртпашылықты талдау;
- салық салу мәселелерін шешу жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында салықтардың пайда болуы мен даму
кезеңдері қарастырылған, осының ішінде салықтардың Қазақстан
республикасында пайда болу және даму тарихы келтіріліп, олардың атқаратын
қызметтері қарастырылып, экономикалық маңызы ашылған.
Екінші тарауда заңды тұлғалар төлейтін салықтарды есептеу және төлеу
тәртібі қарастырылып олардың кәсіпорын қызметіне әсер етуіне талдау
берілген. Талдау Қарағанды филиалы “Сұлтан Маркетинг” жауапкершілігі
шектелген серіктестігі негізінде жүргізілген.
Үшінші тарауда салық салудың қазіргі жағдайы қарастырылып, осымен
байланысты мәселелер көтеріліп оларды жетілдіру бағыттары ұсынылған.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі болып Қазақстан республикасының
нормативті – құқықты актілері, отандық және шетел экономистерінің
монографиялары, баспасөз деректері, статистика мағлұматтары табылды.
1 САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛУ ДЕҢГЕЙЛЕРІ
1 Салықтардың пайда болуы мен дамуы
Салықтардың экономикалық категория ретінде пайда болуы мен қызмет
атқаруы мемлекттің дамуымен байланысты.
Қандай да бір мемлекет тек қана белгіленген меншік қаржылық базаға ие
болған кезде қызмет атқару мүмкін. Қарапайым сөзбен айтқанда, өзінің
аппаратын ұстау және мемлекеттік қызметі іске асыру процессінде пайда
болатын шығыстарды жабу үшін белгілі ақша саласына ие болғанда. Ақша
өндірістің материалдық саласында пайда болуы. Бұл салаға, мемлекеттік
қызмет, басқару қызметтің алуан түрлілігі болғандықтан, қатысты емес.
Басқаша сөзбен айтқанда, бөлек қарастырылатын, мемлекеттік қызметінің
нақты еңбегі, сол сияқты жалпы, барлық мемлекеттік аппараттың
қызметі, сөзсіз қоғамдық – пайдалы сипатына ие болып отырғанымен ақша
түрінде көрінетін құны бар өнімді шығармайды. Осыдан, мемлекеттің ақша
іздестіруі – мемлекеттің қызмет атқаруын қамтамасыз ету үшін
қажетті ақша қаражаттарын жұмылдыру деп аталатын, оның қарсылық
қызмет элементінің мазмұнын құрайды.
Мемлекет өзіне ақша қаражаттарын әр түрлі тәсілдермен табады.
Кейбір жағдайларда, ол иемденушіден мемлекетке ерікті түрде ақшаны
беруде негізделетін тәсілді қолдану мүмкін. Бұндай тәсілдің
классикалық мысалы – мемлекеттік борыш (ішкі және сыртқы). Басқа
жағдайларда, мемлекетпен ақшаны табу, оларды мәжбүрлі алу жолымен
іске асырылады. Бұл жерде классикалық мысалы болып салықтар табылады.
Салықтар, іскері пайдамен қатар, мемлкет өзіне ақша табудың ең ежелгі
тәсілі болып табылады.
Мемлекеттік ұйымдастырудың ең басты кезеңдерінде салық салудың
бастапқы нысаны деп құрбан беруді санауға болады. Бұл тек қана ерікті
түрде жүзеге асырылуы деп ойлаған дұрыс емес. Себебі, құрбан беру,
міндетті түрде жүргізіліп, мәжбүрлі төлем немесе алым болған.
Қазақстан аймағында салық салудың өзгеше жүйесі қалыптасқан.
Бұл жерде, салықтар, бұрынғы заманнан бастап зекет (жер рентасы – мал
шаруашылық аймақтарында малдың 20 бөлімі), үшір (астықтан 10 бөлімі)
ретінде алынған. Себебі, ауыл шаруашылығындағы малшылар байлар мен
билердің жерлерінде көшпелі тұрмыс жүргізген. Осыған қоса алар, хандар
мен билер далада жүрген кезде оларды асырап, жауынгерлерді әскери
жарақпен және тамақпен қамтамасыз еткен. Яғни, өзінің ханына сыйлық берген:
малмен – соғым және етпен – сыбаға.
Сонымен қатар, сот талабының сомасынан 110 мөлшерінде, сот бажы ханлық
болған. Тағы да баждың бір түрі – бұл көшпелі жерлерден өткен үшін баж
төлемі. Ал соғыс кездерде, малдан басқа, табыстың ірі көзі болып әскери
табыс – ясыр болған.
XVIII ғасырда Тәуке хан адат жүйесін құрастырған. Бұл тарихта Тәуке
ханның Жеті жарғысы деп қалған. Бұнда, қазақ – феодал қоғамының әр
түрлі әлеуметтік топтардағы өкілдердің мүлік қарым – қатынастары реттелген.
Тәуке ханның Жеті жарғысының бір бабы құнды белгілеген. Яғни, құн
бұл өлтірілген солтанның немесе хаджаның туысқандарына жеті еселік
мөлшерде (атағы жоқ жеті малшы үшін төлем ретінде) төлем. Ал құл өлтірілген
кезде ол ит өлген сияқты саналған.
Солтанды немесе хаджаны ренжіткен үшін айып алынған, яғни айып – тоғыз
мал мөлшеріндегі айыппұл, ал сойған үшін – 27 малға тең айыппұл. Егер, құн
немесе айыппұл төленбесе, байдың барымтаға құқығы бар болған.
Барымта - жауапкердің немесе оның туыстарының малын тартып алу.
1841 жылы Жәңгір ханның нұсқауы бойынша Зекетті алу туралы ақша
нысанын енгізген, яғни зекет – ақшамен, немесе малмен. Бұл, қазақ – феодал
қоғам дамуындағы сапалы жаңа деңгейдің пайда болғанын білдіреді. Яғни,
тауар өндірісінің жоғары деңгейіне жету.
Жоғары аталған алымдардан басқа, ішкі орданың қазақ тұрғын салығы,
ешқай жерде бекітілмеген, яғни, жазылмаған, салықтық төлемдерін төлеген.
Мысалы, басқа тайпаларда жұмыс істеген үшін төлем – билеттік алым, киіз
үйге алым, басқа жерлерге малды жіберген үшін акциз төлемі.
Сонымен қатар, бұрынғы заманда салық салуда әр түрлі қарсы әрекеттер
болған. Мысалы, Афинада ерікті азамат салық төлемегеннен басқа адамдардан
айырылады деп саналған. Ерікті құрбан беру – әр азаматтың өз тілегі. Бірақ,
ірі шығыстар пайда болған кезде қаланың халық жиналысы табыстан центтік
аударым белгілейді.
Бұрынғы заманнан келіп жатқан салық жүйелерін қарастырып кетейік.
Алғашқы рет мемлекет Рим қаласынан және оның қасындағы аймақтардан
тұрған. Бейбітшілік уақытта салықтар болмаған. Қаланы басқару бойынша
шығыстар минималды болған, себебі, басқарушылар өз қызметін ақысыз атқарып,
кейбір кездерде өздерінің қаражаттарын салған. Шығыстардың негізгі бабы
қоғамдық жерлерді құру шығындары.
Соғыс уақытта Рим азаматтары өздерінің кірістеріне сай салық
төлеген.
Салықтың сомасын (ценз) анықтау әр – бір бес жылда таңдалған қызметші
– цензормен жүргізілген. Рим азаматтары цензорларға өздерінің мүлік
жағдайы мен отбасылық жағдайын ұсынған. Осыдан келесі қортындыға келуге
болады – сол кезде табысты декларациялау (көрсету) негіздері қалыптасқан.
Кейіннен, Риммен жаңа қалаларды – отарларды жаулап алуға қарай, салық
жүйесінде де өзгерістер пайда болған. Отарларға жергілікті салықтар мен
алымдар енгізілген.
Римнен тыс тұратын Рим азаматары мемлекеттік және сол сияқты жергілікті
салықтарды төлеген.
Рим провинцияларында кірістердің негізгі көзі болып жер салығы
табылады. Орташа алғанда, оның ставкасы жер участкесімен 110 кірісін
құрайды. Сонымен қатар, салық салудың ерекше нысандары болған, мысалы,
жеміс талдарына, жүзім бұтақтарын қоса отырып, салық.
Меншіктің басқа да түрлеріне салық салынған: жылжымайтын мүлікке,
малға, құнды заттарға. Провинцияның әрбір тұрғыны барлық үшін
бірыңғайлы жанбасылық алымды төлейтін.
Тікелей салықтардан басқа, Рим империясында жанама салықтарда
болған.Сонымен, салықтардың жанама және тікелей түрлеріне бөлінуі бұрынғы
заманнан келе жатқанын көріп отырмыз.
Бұндай төленудің критерийі болып тұтынушыларға салықты аудару
табылады. Осы критерий келесіні ұсынады: тікелей салыктың төлеушісі болып
табыс алатын мүлікке ие болатын азамат табылады, ол жанама салықты төлейтін
– тауарды тұтынатын азаматтар. Оларға, тауар бағасына қосымша құн қосу
арқылы салық аударылады. Бұл тек қана теориялық болжау екенін еске
сақтаған дұрыс, өйткені практикада басқа да жағдай болу мүмкін. Мысалы,
кейбір жағдайлар болған кезде, тікелей салықтар, бағаны өсіру механизм
арқылы басқа төлеушілерге аударылу мүмкін.
Жанама салықтар, толық мөлшерде тұтынушыларға тұрақты түрде аударылу
мүмкін емес. Себебі, нарық, жоғарлатырылған баға бойынша тауарды міндетті
түрде тек қана қажетті көлемін қабылдайды. Жанама салықтар арасында, Римде
ең салмақты салықтар болып мыналар табылған: алайда 1% ставкасы бойынша
тауар айналымынан салық; 4% ставкасы бойынша құлдарды сату – сатып алу
кездегі ерекше салық; 5% ставкасы бойынша құлды босатқан үшін салық.
Біздің ғасырдың 6 жылында, император Август, 5% ставкасы бойынша
мұрадан салық енгізген. Бұл салықты тек қана Рим азаматтары
төлейтін. Салық мақсатты сипатта болған. Алынған қаражаттар маманды
сарбаздарды зейнетақымен қамтамасыз ету үшін бағытталған.
Римдагы көптеген шаруашылық дәстүр Византияға көшкен.
Бастапқы Византиялық ғасырда VII г. дейін тікелей салықтардын 2 түрі
болған. Олардың ішінде: жер салығы, жанбасылық алым, әскерді қамтамасыз ету
салығы, жылқыны сатып алуға салық, әскери борыштан босатылу үшін салық,
тауарды сату үшін баж төлемі (10 – 12%), мемлекеттік актілерді беру үшін
баж төлемі және басқалары.
Византияда көп көлемде төтенше салықтар болған, мысалы: флотты құру
үшін, әскери сарбаздарды асырау үшін және басқалары.
Кейінгі ғасырларда Ресейдің қаржы жүйесі қалыптаса бастаған. Қазынаның
негізгі көзі болып алым – салық табылады. Бұл басында тұрақты емес, ал
соңғы кезде неғұрлым жүйеленген тұрақты тікелей салық. Алым – салық екі
тәсілімен алынған: арбамен немесе жүкпен – оларды Киевке әкелгенде және
адаммен – феодалдар немесе олардың сарбаздары алым – салыққа өздері барған
кезде.
Жанама салық салу сату немесе сот баждары түрінде болған.
Мыт бажы - тау күзетінен тауарды өткізген үшін төлем; перевоз бажы
– тауарды өзеннен өткізген үшін; гостинная - нарықты ұйымдастырған үшін
төлем; вес жане мера баждары тауарды таразыға тарту және өлшеу үшін
алынатын төлем.
Қазіргі мемлекет Еуропада, XVI – XVII ғасырларда, жаңа тарихтың
бастапқы кезеңдерінде пайда болған. Бұндай мемлекетте әлі де салық
болмаған, сондықтан, парламент үкіметке төтенше салықтарды енгізу және
алуға дүркіндік рұқсат беретін.
Алайда, салық төлеушілері болып үшінші қатарға жататын адамдар
табылады, яғни, олар, ауыл тұрғындары мен қалада тұратын байларға жатпайтын
адамдар.
Салық құқығы, тұрақты түрде, салықтық ауыртпашылықты бөлу, әрбір
дискуссияның қайнаған ортасы.
Тек қана XVII ғасырдың аяғында – XVIII ғасырдың басында, Еуропа
елдерінде әкімшілік мемлекет қалыптаса бастады. Мұндай мемлекетке басқару
органдары және біргелкі және үнемді салық жүйесі құрылады. Салық жүйеси
тікелей жане жанама салықтардан тұрады. Жанама салықтардың арасында маңызды
рольді акциз атқара бастады. Алайда, ол қаланың шетінде, шығарылатын және
кіргізілетін тауалардан алынған. Кейбір кезде салық тек қана қалаға
әкелінетін тауарларға салынатын, яғни экспортқа кететін тауарлар салықтан
босатылатын. Акциздің мөлшері 5% бастап 20% арасында болған.
Салық алудың мөлшеріне қандайда бір ғылыми дәлелдеме болған жоқ.
Тұтыну заттарына салық – ірі кірістердің көзі, бірақ, олар сатудың
дамуына кедергі әкелетін. Тікелей салықтардың арасында негізгі
салықтар болып жанбасылық салық және пайдаға салық табылды.
Олардан дворяндар мен рухани мекемелері босатылған. Бірақ, буржуазия
мен қарапайым шаруашылар, мемлекетке өздерінің барлық киритерінің 10-15%
тікелей салықтар ретінде табыстаған.
Салық салу теориясының жоқтығы, практикалық шаралардың дәлелсіздігі
көбінесе ауыр жағдайларға әкелетін. Тек қана XVIII ғасырдың аяғында
Еуропада кең көлемде салық салудың теория мен практика мәселелері
әзірленген. Оның негіз салушысы деп шотланд экономисті және философы
А.Смитті айтуға болады.
А. Смит ұсынған салық салудың классикалық принциптері бүгінгі салық
салудың негізі болып табылады.
1.2 Салықтардың экономикалық мәні мен маңызы және экономикада
алатын орны
Салық дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке
тұлғалардан белгілі бір мөлшерде, мерзімде түсетін міндетті төлемдер.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық
қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай – ақ шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерде мемлекет үлесіне
жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметтеріне тікелей байланысты. Салықтардың мынандай негізгі қызметтері
бар:
- реттеушілік;
- фискалдық;
- қайта болу.
Енді осы қызметтеріне қысқаша тоқталайық. Реттеушілік қызметі –
салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз
ықпалын тигізеді, яғни салықтық ретттеу жүзеге асырылады. Бұл қызметтің ең
басты мақсаты – өндірістің дамуына ықпал ету, яғни Ғылыми Техникалық
Прогресстің көтерілуіне қолдану тиімді. Салық түрлері салық ставкалары,
салық женілдіктері, салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып
табылады.
Салықтардың екінші қызметі бұл фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл
қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың
қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін
толтыра отырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, мәдени тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Қайта болу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі
мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс – әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайда.
Салықтардын осы үш негізгі қызметі арқылы маңызды көре отырып,
салықтарды төлеушілерге әсерін де байқаймыз. әсіресе заңды тұлғалар
төлейтін салықтар бойынша бұл қызметтердің маңызы өте зор. Мысалы: реттеуші
қызметі заңды тұлға болып табылатын және экономикада қазіргі кезде
мемлекеттің дамуына аса қажетті кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар,
өнеркәсіптер мен шағын бизнес субъектілері, яғни жалпы алғанда шаруашылық
жүргізуші субъектілерге салықты салу әдістері, ставкалары мен женілдіктері
осы ұйымдардың дамуы үшін және салықтардың мемлекетке қолайлы, жоспарланған
түрде түсуіне ықпал етеді.
Ал фискалды қызметі тауар – ақша қатынастары мен өндіріс дамыған сайын
мемлекетке қаражаттардың салық ретінде көп түсуін қадағалайды.
Үшінші қайта болу қызметіне келсек мемлекет мүддесі үшін орталықтанған
қаржы көзін құрауда үлесі зор.
Мемлекетте салықтардың әсіресе заңды тұлғалардың кірістерінен түсетін
салықтардың мөлшері артып отырғандықтан және осы қызметтердің
кәсіпорындар мен өндірістердің, сондай – ақ шағын бизнес субъектілеріне
тигізер әсерін негізге ала отырып, жалпы заңды тұлғаларға салынатын
салықтардың экономикадағы орнына тереңірек көңіл бөлейік.
Келесіні айтып кеткеніміз дұрыс болады: егер Қазақстан
Республикасының қаржы жүйесін қарастырсақ, онда кәсіпорындар мен
мекемелердің, яғни заңды тұлғалардың, қаржысы өте салмақты орын алатынын
көреміз. Өйткені осы салада материалдық өндіріс пайда болады, яғни жаңадан
өнім жасалып айналысқа жіберіледі. Оның бәрі жалпы түрде ұлттық табыстан
көрсетеді, ал ұлттық табыс мемлекеттік бюджеттің қайнар көзі болып табылады
– себебі ұлттық табыс – салықтың көзі.
Заңды тұлғаларға салынатын салықтар заңды тұлға болып табылатын
кәсіпорындар, өнеркәсіптер, корпоративтер және тағы басқа ұйымдар мен
мекемелердің салық салынатын объектілері және салық салуға байланысты
объектілерге салынатын салықтарды айтамыз. Бұл салықтың экономикадағы
алатын орны мен мәнін көру үшін ең алғашқыда заңды тұлға болып
табылатын ұйымдар мен мекемелердің маңызын ұғынуымыз керек.
Кәсіпорындар, өнеркәсіптер, корпоративтер, ауылшаруашылығындағы
шағын бизнес субъектілері және тағы да басқа көптеген ірі немесе көп
салалы ұйымдарды қазіргі нарықтық экономикада, аралас экономикада өте
қажет болып отыр.
Елбасы 2030 стратегиялық жолдауында кәсіби мемлекет болуға шақырады.
Сонымен қатар президенттің орта және шағын бизнесті дамуын жандандыру мен
мемлекеттік қолдануды күшейту бойынша шаралар туралы 1997 жылдын 6- шы
наурызында қаулы қабылданды.
2001 жылы Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің 348 мың
субъектілері тіркелген. Бұл елдің жұмыспен қамтылғандардың жалпы санын ¼ -
құрайды. Шағын кәсіпорындар санын 500 мыңға дейін, ал оларда жұмыс
істеушілер саны халықтың жұмыспен қамтылғанын 40 пайызга жеткізу міндеті
қойылды.
Мемлекет нарықтық жүйеге көшкеннен бері мемлекеттің меншігіндегі
кәсіпорындарды, өндірістерді, ауылшаруашылығын жекешелендіру жүргізіледі.
Себебі, бұл салалардың қажетті шығындарын қамтамасыз ете алмады. Ал
жекешелендіру арқылы осы кәсіпорындардың ары қарай жұмыс істеуіне мүмкіндік
туады. Сонымен мемлекетте өз меншігін пайдаланғаны үшін заңды тұлғаларға
салық салына бастайды, сонымен қатар пайда көзине де табыс салығы
ретінде салық салынады. Яғни олар: - корпоративтік жер қойнауын
пайдаланғаны үшін, әлеуметтік салаларға, жеке табысқа, қосымша құнға,
мүлікке, көлікке және тағы да басқа салық түрлері бойынша салық салынады.
Осы салық түсімдері арқылы мемлекет өз қажеттіліктерін қамтамасыз етеді.
Олар: әлеуметтік – мәдени шаралар қорғаныс, байланыс, білім беру, денсаулық
сақтау, транспорт, табиғи ортаны қорғау және тағы да басқа шараларды жүзеге
асырады. Сондықтан бұл жерде біріншіден мемлекеттің бюджет қаражатының
негізгі көзі деп айтуға болады. Себебі, мемлекеттің бюджетінің едәуір
бөлігін осы салықтардың түрі құрайды.
Екіншіден заңды тұлға болып табылатын ұйымдар мен мекемелер көптеген
жұмыссыздарға жұмыс көзі болып табылғандықтан экономикадағы жұмыссыздар
санын азаюына көмектеседі. Ал жұмысшылар саны артса салық салу көзі де
көбейіп, мемлекеттің қаржы көзі де артады.
Үшіншіден бұл саланың дамуы Ғылыми Техникалық Прогресс пен экспорттын
дамуына үлкен әсер етіп, мемлекеттің экономикалық жағдайы дамыған
мемлекеттердің қатарына қосылуга әсер етеді.
Себебі, дамыған мемлекеттердің барлығының да экспорты импортынан
жоғары. Сонымен қатар импортымыз азайса онда бюджеттің шығыны азаяды. Бұл
жерде отандық өндірістің бағасы шетелдік импорт бағасынан төмен екендігін
білдіреді және бұл өзімізге белгілі жағдай. Сонымен жоғарыда айтылғандар
арқылы заңды тұлғалардың салығын қай жағынан алсақ та экономикада орны мен
мәнін ерекше екенін көруге болады. Ол үшін келесі ірі кәсіпорындардың
қызметтерінен көруге болады. Олар: ААҚ Испат – Кармет, ААҚ Қазақтелеком,
ЖАҚ Қарағанды Жылу, ААҚ Абсолют – Қазақстан, ААҚ Валют – Транзит. Бұлар
көптеген жұмысшыларды жұмыс орындарымен қамтамасыз етеді. Салық төлейді,
кейбіеулері экспортқа өнім шығарады, кәсіпорындарды жаңа технологиямен
қамтамасыз етеді. Бірақ мемлекетте осы заңды тұлғалардың қызметін көптеген
мемлекеттік органдар мен комитеттер тексеріс жүргізіп қызметтеріне кедергі
жасауда. Олар – салық органы, антимонополиялық комитет, заң органдары және
тағы да басқалары. Бұл органдар мен комитеттердің тексерісі мен бақылау
жүргізуінің де маңызы бар. Егер кәсіпорындардың қызметтерін бақыламаса, өз
өздерімен қызметтерін жүргізетін болса, онда баға жоғары болады, қоршаған
орта қорғалмайды, сапалы өнім және қызмет көрсету болмайды, салықтар
уақытымен төленбейді. Осы жерде салық органдары кәсіпорындардың бағасын
реттеп отырады. Егер бағасы жоғары болса салық ставкасын жоғарылатады,
керсінше төмен болса салық ставкасы да төмендетіледі. Яғни фискалды салық
қызметі жүргізіледі. Ал фискалды қызмет осы тараудың бірінші бөлімінде
айтып кеткендей ақша – тауар айналысы артқан кезде мемлекеттің бюджет
қорының табыстарын көбейтуді көздейді.
Екіншіден салықтың реттеушілік қызметі арқылы
кәсіпорындардың, өндірістердің дамуына ықпал ететіндей Ғылыми Техникалық
Прогресстің көтерілуіне, салық ставкаларының кәсіпкерлерге тиімді әсер
ететіндей етіп қою, маңызды кәсіпорындарға (қайырымдылық көмек
көрсететіндеріне) салық жеңілдіктерін беруді көздейді.
Сонымен қатар келе заңды тұлғаларға салынатын салықтардың экономикадағы
маңызды салаларға оң әсерін көруге болады. Және бұл салықтың түрі
мемлекеттің экономикасының дамуының негізгі құралы, сондай – ақ бюджеттің
қаржы көзі деп айтуға болады.
Нарықтық жағдайда, мемлекет, салық саясатын және салық механизмінің
өзгерте отырып, анықталған шекте, экономикалық дамуды ынталадыру немесе оны
шектеу мүмкін.
Салықтық реттеу, экономикаға әсер еткен кезде әмбебап құрал
болғандықтан елдің шаруашылық өмірін, өндіріс құрылымын, капитал қорлануды,
жеке тұтынуды қамтамасыз етеді.
1.3 Салық салудың құрылу деңгейлері
Шаруашылық практикасында салық қатынастары әртүрлі нақты салықтар
арқылы көрінеді. әрбір салықтың міндетті элементі болады.
Салық элементтері деп мемлекеттің заңдылық актілерімен анықталатын
салықтың міндетті бөлімшелерін, құрылу принциптері мен алуды ұйымдастыруды
атаймыз.
Салық элементеріне салық субъектісі немесе салық төлеушісі, салық
объектісі, салық салынатын база, салық салудың өлшемі, салық женілдіктер,
салық ставкасы, салық кезеңі, салықты төлеу мерзімі, салықты төлеу тәсілі,
салық декларациясы және басқалары жатады.Салық субъектісі немесе салық
төлеуші – бұл салықты төлеуге заңмен міндет қойылған заңды немесе жеке
тұлға, яғни олар кәсіпорындар мен азаматтар. Салық субъектісі тұрақты түрде
салықтың нақты төлеушісі болып табылмайды. Бұндай жағдайдың болуы – салықты
бюджетке аударатын субъектіден басқа тұлғаға салық ауыртпашылықты аударудың
экономикалық мүмкіндігі. Ақырғысы салық салынушы деп аталады.
Салық салынушы бұл соңғы кезде салық ауыртпашылығын өзіне алып нақты
салықты төлейтін тұлға. Мысалы, қосылған құн салығының субъектісі өнімді
өндіретін және өткізілетін заңды тұлға. Олар салық саласын есептеп бюджетке
аудару керек. Салық саласы өнімнің құнына кіреді, сондықтан тұтынушы
тауарды сатып алған кезде қосылган құн салығының сомасын төлейді. Егер, осы
тұтынушы бұл тауарды өндіру, ал соңынан өткізу үшін сатып алса, немесе
қайтадан өткізсе, онда ол, төлеген салық сомасын өзіне қайтарып алады, яғни
өтейді. Егер, сатып алушы, тауардың соңғы тұтынушысы болса (яғни ол
тауарды өндіру үшін пайдаланбайды және басқа тұлғаға өткізбейді) онда ол
салық салынушы, яғни нақты төлеуші болып табылады.
Салық объектісі – салық салушыга тиіс (мүлік, табыс, тауар) зат. Салық
салу объектілері болып заңды және жеке тұлғалардың қызмет түрлері, қаржы
операциялары; мемлекетпен қызмет көрсету; заңды және жеке тұлғалардың
мүлігі өніммен қызметке қосылган құн, тауарлардың жеке түрлері мен топтары
табылады.
Салық салушыға тиісті объектіге заңмен анықталған салық кезеңінде тек
қана бірақ рет салық салынады. Салық салу объектісі салық номенклатурасын
анықтау негізін құрайды (яғни түрлері мен тізімі). Салық есептеу үшін, тек
қана салық объектісін анықтау жеткілікті емес, салық салынатын базаны да
есептеу қажет. Ол салық объектіні сандық түрде өлшеу үшін керек. Сонымен,
салық салынатын база – бұл салық салу объектінің сандық бағасы.
Салық сомасын есептеу үшін салық өлшемін тандау қажет. Салық өлшемі –
салық объектісін өлшеу бірлігі. Практикада ақша (теңге, экю, евро, доллар)
және заттай (гектар, ат күші) өлшеу бірлігі қолданылады.
Салық көзі – салық төленетін субъектінің табысы. Салық көзі ретінде
еңбек ақы, табыс, процент, рента қарастырылады. Кейбір салықтар бойынша
салық объектісі мен салық көзі бірдей болу мүмкін, мысалы, пайдаға салық.
Салық субъектінің барлық табысына салық салынбайды. Сондықтан, салық
салынатын және салық салынбайтын табысты қарастырады.
Салық салынатын табыс – салық салынуға тиіс заңды және жеке тұлғаның
жалпы табысының бөлігі. Тікелей салықтарды алған кезде, салық салынатын
табыс, заңмен бекітілген алымдар мен жеңілдіктерді шегеру арқылы
анықталады.
Қазіргі заңдылыққа сай, табыстың кейбір түрлеріне салық салынбайды.
Салық салынбайтын табыстарға мемлекеттік және жергілікті борыш бойынша,
қайырымдылық қорлар, зейнетақы, жәрдем ақы, лотерея және борыш бойынша
ұтыс, салымдар бойынша проценттер сақтандыру өтемі және тағы да басқа
табыстар жатады.
Заңды тұлғалардың арасында Ұлттық банктің кірістеріне салық салынбайды.
Салық ставкасы (салық салудың нормасы) – салық салынатын бірліктің
салық мөлшері. Салық төлеушінің кірістеріне қарай процентте белгіленген
салық ставкасы – салық квотасы деп аталады. Салық салу жүйесінде салық
ставкасы мен салық салудын тәсілі өте маңызды роль атқарады. Нақты салық
ставкалары арқылы, экономикалық процесстерді реттеудегі, салықтың маңызды
іске асырылады. Салық салу практикасында салық ставкаларының әртүрлісімен
қолданылады. Құрылу әдістері бойынша салық ставкалары тұрлаулы және
проценттік болады. Тұрлаулы ставкалар салық салудың бірлігіне абсолюттік
сомада, мысалы, жанбасылық салық кезде барлық салық төлеушілерден бірдей
салық сомасы алынады; немесе табыс мөлшерінен тәуелсіз салық салу
ставкалары (жер, мөлік салықтары) бекітілді.
Қазіргі кезде отандық салық практикасында осыған ұқсас патентті сатып
алу арқылы жеке кәсіпкерліктермен салық төленіледі. Патенттің құны (салық
сомасы) – кәсіпкерлік қызметтін бірдей төрімен айналысатын тұлғалар үшін
бірдей болады.
Проценттік ставкалар – салық салу объектінің 1100 көлемде белгіленеді.
Олар, пропорционалды, прогрессивті жане регрессивті болып бөлінеді.
Пропорционалды ставкалар – салық объектінің мөлшерінен тәуелсіз жалпы
процент төрінде бекітіледі.
Прогрессивті ставкалар – табыс немесе мөлік мөлшерінің өсуіне қарай,
алу проценті өсетін тәсіл төрінде бекітіледі.
Қаржылық практика прогрессияның екі түрін өзірлеген: жай және күрделі.
Жай прогрессия кезде өскен салық ставкасы барлық салық салу объектісіне
қолданылады. Күрделі прогрессия кезде салық салынатын объект бірнеше
бөлімнен тұрады және әрбір бөлімнің ставкасы болады.
Регрессивті ставкалар – табыс өскен сайын азаяды.
Салықтық женілдік – заңылыққа сай салық төлеушінің салықтан толық
немесе ішінара босатылуы. Салықтық женілдіктер төрлеріне жататындар:
салық салынбайтын объектілерді анықтау. Оған, салық салынбайтын минимум –
толық салық салудан босатылатын, объектінің ең төмен мөлшері жатады. Бұл
салықтың женілдіктен негізгі түрі;
салық төлеуден босатылу. Мұнда салық салынбайтын табыстардың барлық түрлері
қарастырылады;
салық ставкаларын төмендету. Оларды бөлек салық салу субъектілері мен салық
төлеушілер үшін қолданылады.
мақсатты салық жеңілдіктерді ұсыну. Көбінесе, есептелінген салық сомасынан
шегерім (асырауындағы жандарға, мүгедектерге – жеке табыс салығы бойынша;
капиталды салымдар шығындарының сомасы, әлеуметтік объектілерді ұстау,
табиғатты қоргау шаралары – корпоративтік табыс салығы бойынша).
Салықтар бойынша женілдіктер жүйесі экономиканы дамытуға, тұрғын
халықтың әл – ауқатын жоғарылатуға бағытталған. Жеңілдік берудің себебі әр
түрлі: салық төлеушінің материалдық – мүлікттік және әлеуметтік жағдайы;
мемлекеттің алдында азаматтардың ерекше жетістіктері; өндірісінің кейбір
түрлері дамыту қажеттілігі; ғылыми – техникалық прогресті ынталандыру.
Жеңілдіктерді анықтаған кезде табыстың мөлшері мен көзі, меншіктің
нысаны, салық төлеушінің жағдайы еске алынады. Салықтық жеңілдіктер тек
қана өндірісті ынталандыру үшін емес, сонымен қоса кірістерді реттеуге
бағытталған.
Салық кезеңі – сәйкес объектіге салық салынатын уақыт. Мысалы, қосымша
құн салық бойынша – күнтізбелік ай; корпоративтік табыс салық бойынша –
күнтізбелік жыл.Женілдік кезеңі – салық бойынша, заңмен бекітілген
женілдікпен пайдалатын уақыт. Салық демалыстары – салықты төлеуден босатылу
төріндегі, салық төлеушіге берілген женілдіктің анықталған уақыты.
Салық заңдылыққа қайшылық келтіретін салық төлеушілерге ықпал шаралар
қолданылады. Ықпал шаралар – салық төлеуден бас тартқанда, кіріс немесе
мүлік саласын азайтып көрсеткенде, қайшылықтық денгейіне қарай айыппұл
салу, немесе бюджетке салық саласын уақытында төлемеген үшін өсімпұл.
Салық практикасында салықты есептеудің бірнеше тәсілдері қалыптасқан.
Кадастрлық (тізімдеме) тәсілі кезде салықты есептеу ұүін кадастр - тізім,
қолданылады. Ол, сыртқы белгілері бойынша жіктелетін объектілерінің
тізімінен тұрады және салық салудың орташа пайдалылығын белгілейді. Сыртқы
белгілерге жататындар: жер салығы үшін жер участкесінің көлемі, малдың
саны, нарықтың және көлік жолдарынын алыс болуы, үй салығы үшін – есіктер
мен терезелердің саны, құрылыстың сипаты; кәсіпшілік салықтың саны және
тағы да басқалары. Осы белгілер негізделінетін объектінің орташа
пайдалылығы нақты пайдалықтан едәуір айырылады.Айтқанымыз жөн, бұндай тәсіл
тарихи сипатқа тән.
Декларациялық тәсілмен қолданған кезде төлеуші декларация негізінде
салық сомасын өзі есептейді. Декларацияда салық кезенінде салық төлеушімен
алынған табыстар түрлері, салықтық шегерімдер мен женілдіктер және салық
ставкасын немесе тәсілін қолдану арқылы анықталған салық сомасы
көрсетіледі.
Салық декларациясы мен салық ставкалары арқылы салық органдары төлеуге
тиісті салық сомасын қадағалап отырады.Отандық салық практикасында салық
декларациясы негізінде кәсіпкерлердін табысына, ерікті мамандағы
тұлғалардың табысына, қосылған құнға салық салынады. Салық салудың
декларациялық тәсілі бұрынғы заманда пайда болып, қазіргі кезде кең
тараған.
Салықты алудың бірнеше тәсілі бар. Табысты төлеу көзінен салықты ұстап
қалу – табысты субъект алғанға дейін салықты алу.
Классикалық мысал болып азаматтардың еңбек ақысына салынатын жеке табыс
салығы. Бұл салық еңбек алынатын жерде есептеленіп ұсталынады, мекеменің
бухгалтериясы табылады.
Табысты қолдану кезде салықты алу – яғни қандай да бір затты сатып
алған кезде. Мысалы, айналымнан салық, сатудан салық, акциз, қосылган құн
салыұқ сияқты салықтарды нақты тұтынушылар төлейді.
Тұтыну процессінде салықты алу, мысалы автокөлік құралдардың иелерінен
жол алымдары. Әкімшілік тәсілі – бұл жерде салық органдары болжамды
табыстың ықтималы мөлшерін анықтап төленуге тиіс салық сомасын есептейді.
Дербес түрде салықты төлеу декларация, салықтық хабарлама негізінде,
салық төлемін дербес түрде табыстау, бір жолғы талон немесе патент сатып
алу арқылы жүзеге асырылады.
Салық декларациясы – салық төлеушінің салық салу объектісі туралы,
салық салынатын базаның мөлшері және салық төлемінің көлемі туралы ресми
түрде ұсыну. Салық декларациясы негізінде корпоративтік табыс салығы,
қосылган құн салығы, акциз, әлеуметтік салық және басқалары төленіледі.
Салықтың хабарлама салықты төлеу үшін негіз болып табылатын, салық
органдарымен салық төлеушілерге салық сомасын есептеп беріп жіберілетін
ресми құжат. Мысалы, жеке тұлғалар төлейтін мүлік салығы.
Салық төлемді дербес есептеу және табыстау көлік құралдарына салық
төлеген кезде қолданылады. Бұндай тәсілдің бар болуы салық жүйе мен салық
механизмді оңайлату қажеттіліктен пайда болган. Бір жолғы талонды немесе
патентті сатып алу арқылы салықты төлеу арнайы салық режимі негізінде жұмыс
істейтін кәсіпкерлер үшін қолайлы.
Салық салыудың механизмі салықтың ішкі құрылымымен, салыққа мемлекеттің
және салық төлеушінің көзқарасы, екі жақтың мүдделерінен анықталу керек.
Сонымен қатар, салық салу процессі мемлекет дамуының әлеуметтік –
экономикалық жағдайларына сәйкес келіп жүзеге асырылатын қаржы саясатына
тәуелді болу керек. Осыған байланысты салық салуда негізгі (классикалық)
принциптерді және ұйымдастыру – экономикалық (ұлттық) принциптерді
қарастыру қажет.
Классикалық принциптерди А.Смит өзінің кітабында (1776 ж.)
Исследование о природе и причинах богатства народов ұсынған. Бұл
принциптер осы уақытқа дейін қолданылады және көптеген мемлекеттер
өздерінің салық жүйелерін құрастырған кезде еске алады.
Бұл принциптер:
1. әділет принципі, яғни азаматтардың кірістеріне сай, олардың арасында
салық салудың және реттеудің бір қалыптығы;
2. анықтылық принципі, яғни салық сомасы оны төлеу тәртібі мен уақыты
алдын ала анықталған болу керек;
3. ыңғайлық принципі, салықтар салық төлеуші үшін ыңғайлы тәсілмен
уақытта алыну керек;
4. экономия принципі, яғни салық алуды үнемдеу, салықты алу шығындарын
азайту.
Классикалық принциптердің кейбір баптары қазіргі отандық салық жүйесіне
енгізілген. Қолданылып отырған салық кодексіне сай Қазақстан
Республикасында салық салу келесі принциптер арқылы жүзеге асырылады:
міндеттілік, анықтылық, әділеттілік, салық жүйесінің бірыңғайлығы және
салық заңдылықтың жариялығы принциптері.
Міндеттілік принципі, яғни салық төлеуші заңдылыққа сай өзінің салық
міндеттемесін толық және белгіленген мерзімде орындау керек.
Анықтылық принципі, яғни салық тізімі Салық кодексімен нақты
анықталады. Әділеттік принцип, яғни Қазақстан Республикасында салықты
барлықтары міндетті түрде төлейді.
Салық жүйесінің бірыңғайлығы принципине сай Қазақстанның барлық
аумағында салық төлеушілер үшін жалғыз салық жүйесі.
Салық заңдылықтың жариялығына сай Қазақстан Республикасының салық
салуды реттейтін нормативті – құқықтық актілер баспасөз периодикасында
жарияланады.
2 ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ТАБЫСТАРЫНА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТАР: ЕСЕПТЕУ
ЖӘНЕ ТӨЛЕУ ТӘРТІБІ.
2.1 Заңды тұлғалардың салық салынатын объектілері
Нарыққа көшу салықтардың көптеген түрлерін дамытуга негіз берді.
Сонымен қатар салық салу принциптерін әзірлеу, салықтарды алу әдістерін
таңдау және тағы да басқа салықтардың қызмет атқаруымен байланысты
сұрақтарды шешу қажет болды.Салықтардың, алымдардың, төлемдердің көп
түрлігі, соның төлеушілердің әрбір категорияларының бар болуы, оларды
ғылыми топтастыру және бірыңғайлы салық жүйесін құруды дәлелдейді. Мемлекет
алатын салықтар, төлемдер, алымдар мен баж төлемдердің жиынтығы, оларды
құрудың принциптері мен әдістері, сонымен қатар салық бақылауын ұйымдастыру
– салық жүйесін ұсынады.
Қазақстан Републикасының салық жүйесі салықтар, алымдар, төлемдер
жиынтығынан, салықтық, қарым – қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар мен
салық қызметі органдарынан тұрады.
Салық жүйеге ұсынылатын негізгі талаптар:
1) салық құрамы нақты анықталған болу керек. Бұл үшін, елде алынатын
салықтардың төлеу тізімінін мазмұны салықтық заңдылықта айқындалу
қажет.
2) құрастырылған жүйеге салық төлеуші үшін салық төлеуден ас
тарту қолайлы емес болуға тырысу керек.
3) салық жүйеси қарапайым болу керек. Бұл салықтарды дұрыс төлеуді
бақылау үшін өте маңызды.
4) салық жүйесі салық төлеушімен өндіріске қаражаттар салуды ынталандыру
керек.
5) салық салудың бір еселігі, яғни бір объектіге заңмен анықталған салық
кезеңінде, тек қана бірлет салық салыну тиіс.
6) салық заңдылығында бекітілген нормалардың салық салу салығы жатпайтын,
заңдылық актілердегі салықтық сұрақтар бойынша ережелерден сөзсіз
басымдылығы.
Қазақстан Республикасында 2001 жылғы 12 маусым № 210 – II СалықКодексте
белгіленген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
қолданылады.
Салықтар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Жанама салықтарға қосылған құн салығы мен акциз жатады. Қалған салықтар
тікелей болып табылады.
Салық және басқа міндетті төлемдердің сомалары Бюджет жүйесі туралы
Қазақстан Республикасының Заңына және тиісті жылға арналған республикалық
бюджет туралы заңдарда белгіленген тәртіппен тиісті бюджеттердің
кірістеріне түседі. Салық кодексінің 60 бабына сәйкес республикада келесі
салықтар төленеді:
- корпорациялық табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- қосылған құн салығы;
- акциздер;
- жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері;
- әлеуметтік салық;
- жер салығы;
- көлік құралдары салығы;
- мүлік салығы.
Салық кодекстің 61 бабына сәйкес келесі алымдар төленіледі:
- заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- радиоэлектрондық құралдар және жиілігі жоғары құрылғыларды мемлекеттік
тіркегені үшін алым;
- механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым;
- теніз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым;
- дәрі – дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы;
- аукциондардан алынатын алым;
- елтаңбалық алым;
- жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
- телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат беру үшін алым;
Салық кодексінің 62 бабына сай төленетін төлемақылар:
- жер участкелерін пайдаланғаны үшін төлемақы;
- жер бетіндегі көздердін су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
- орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;
- ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы;
- радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы;
- кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
- сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы.
Салық кодексінің 63 бабына сай мемлекеттік баж төленіледі, ал 64 бабқа
сай келесі кеден төлемдері төленеді:
- кеден бажы;
- кеден алымдары;
- төлемақы;
- алымдар.
Заңды тұлғалар төлейтін негізгі салықтар мен бюджетке төленетін басқа
да төлемдерді қарастырайық.
Корпоративтік табыс салығы – негізгі маңызды салық, оның бюджеттегі
үлестік мөлшері 55 - 60 % құрайды. Корпоративтік табыс салығын оң қаржылық
нәтижеде алатын, яғни табыс, заңды тұлғалар төлейді. Корпоративтік табыс
салықтың механизмі және қызмет атқару ерекшеліктері 1 кестеде ұсынған.
1 кесте Корпоративтік табыс салығы
Корпоративтік табыс салығы
Төлеушілер
Салық салу объектілері
Қазақстан Республикасының Салық салынатын табыс
көздерінен табыс алатын
резидент – заңды тұлғалар
Қазақстан Республикасының Төлем көзінен салық
көздерінен табыс алатын салынатын табыс
резидент емес заңды тұлғалар
Арнайы салық режимін Тұрақты мекеме арқылы
қолданылатын, заңды тұлғалар Қазақстан Республикасын-да
қызметті жүзеге асыратын
бейрезидент – заңды
тұлғаның таза табысы
Салықты төлемейтіндер:
Қазақстан Республикасының ұлттық банкі
Мемлекеттік мекемелер
Салықты осы түрін бөлу негізінде жататын, маңызды түсініктердің бірі –
резиденттік. Ол тіркелген жер бойынша заңды тұлғаның түпкілікті салық
жауапкершілігін ұсынады. Сонымен, резиденттердін, барлық көздерден алынатын
барлық табыстарына, табыстардың шетелдік көздерін қоса алғанда, осы
салықтың аумағында салық салынады.Қолайлы инвестициялық климатты (жағдайды)
құру үшін тұрақты түрде жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу механизмін
жетілдіріп отырады. Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу және арнайы
төлемдер енгізу Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарының
санқилылығымен дәлелденеді және осымен байланысты табиғи ресурстарды өндеу,
яғни мұнайды, табиғи газды, көмірді, жер астындағы суды және тағы да
басқалары.
Жалпы жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу 2 кестеде ұсынған.
Жер қойнауын пайдаланған үшін аударымдар роялти ретінде Қазақстан
Республикасы Үкіметі белгілейтін төлемдер, республикалық бюджеттің кіріс
2 кесте Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу
ерекшеліктері
Салық режимін бекітудің жалпы принциптері мен тәртібі
Қол Коммерциялық Роялти, өнімді Үстеме пайда
қойылатын табу бонусы оның болу салығы
бонус ішінде туралы
заттай келісім -
түрде шарт
Пайдалы қазбалардың Пайдалы қазбалардың Жер қойнауын
барлық түрлері үшін барлық түрлері пайдаланушыларға
коммерциялық табу бойынша роялтиді салықтар мен арнайы
бонустық тұрақты сәйкестендірілген төлемдерін бірыңғай
ставкалары өдістемені бекіту ережемен бекіту
белгіленген
бөлімінің негізгі бабын құрайтыны екен айтып кетейік. Роялти деп
лицензиялық келісім – шарт жататын негізінде, жер қойнауын пайдалану құқығы
үшін, мемлекетке тұрақты төлемдер аталады. Роялти мүлшері салық салу
объектісі, есептеу базасы мен ставкадан анықталады. Роялтидің ставкасы
жалпы тараған және пайдалы суларды қоспағанда, пайдалы қазбалардың барлық
түрлері бойынша, жобаны үнемдеуден келісім – шартта бекітіледі.
Әеуметтік салық Қазақстан Республикасының салық жүйесіне беретин
енгізілген салық болып табылады. Осы салықты алудың бастапқы мақсаты
мемлекеттік зейнетақы, әлеуметіик қамсыздану және медициналық көмекті
қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz