Салық тұрақты экономикалық қатынастар тудыратын төлем
Әл – Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
инвестиция және қаржы құқығы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ
ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы салықтық қызметті құқықтық реттеу
Орындаған: Мустафаева А.
Ғылыми жетекші: з.ғ.к. аға оқытушы
Сейтжанов А.А.
Жұмыс қорғауға жіберілді_____________
кафедра меңгерушісі заң ғылымдарының
докторы
Алматы 2007 ж.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .3-4
І. Тарау. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 5-12
І.1. Салықтық қызметке байланысты мемлекеттік органдардың
құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..12-16
І.2. Қазақстан Республикасы салықтары мен алымдарының жүйесі, олардың
құқықтық реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16-18
І.3.Салықтың түсінігі, белгілері,түрлері ... ... ... ... .. ... ... 18-
33
ІІ. Тарау Қазақстан Республикасындағы және дамыған мемлекеттердегі
салықтық қызметті құқықтық реттеу мәселелері.
ІІ.1. Салықтың құқықтық қатынастардың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .34-41
ІІ.2. Қазақстан Республикасының салықтық қызметті құқықтық
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..41-56
ІІ.3. Қазақстан Республикасының және дамыған мемлекеттердің салық
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .56-62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...63-64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 65-
66
КІРІСПЕ
Салықтар қоғамдық-шаруашылық өмірдің маңызды бөлігі болып табылады.
Олардың дұрыс алынуы, жүзеге асырылуы жалпы халықтың, кәсіпорындардың және
мемлекеттің жағдайына әсер ететін бірден-бір фактор болып табылады. Нақты
жүйе түріндегі салық жүйесі экономикалық категория болып табылады. Олар
тарихи түрде мемлекеттің пайда болуымен байланысты және жалпымемлекеттік
функцияларды жүзеге асырумен тығыз байланысты. Салықтық міндеттеменің ең аз
мөлшері мемлекеттің өз функцияларының (білім беру, қорғаныс, сот, тәртіпті
қамтамасыз ету функцияларының) жүзеге асырылуының минимумын көрсетеді.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы экономиканы
мемлекеттік басқару құралы ретіндегі құқықтың ролінің көбеюімен
сабақтасады. Бірақ, құқық өзінің реттеуші функциясын тек мемлекеттің барлық
салаларында, соның ішінде салықтық қызмет саласында да, талаптары қатаң
сақталынғанда ғана тиімді атқара алады.
Бізге экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің тұрлаулы сипатын
қамтамасыз ету үшін толымды стратегия әзірлеу мен іске асыру, сондай-ақ
оның орындалуына қатаң бақылау қажет болады.
Бұл стратегия біздің экономикамыздың жекелеген секторлары мен
өндірістерінің нақтылы бәсекелестік артықшылықтарын негізге алып, әлемдік
даму үрдістері мен сыртқы рыноктардағы сұранысты ескеруге тиіс.
Бізге ендігі жерде “жинақталған” экономикалық өсуді жай пайдалану
емес, осы өсуді нақты басқаруды үйрену, сөйтіп оны сапалық жаңа деңгейдегі
экономикалық дамуға ұластыру керек- деп тұжырымдайды Елбасы өз
жолдауында.[1]
Мемлекеттің салықтық қызметі мемлекеттің кірістерін салық төлеушілер
есебінен қалыптастыруға бағытталған. Себебі, мемлекеттің бюджетінің негізгі
бөлігі салықтардан, басқа да міндетті төлемдерден қалыптасады. Сондықтан,
салық заңдары заңды тұлғалармен жеке тұлғалар төлейтін салықтардың біршама
бөлігін бекіткен.
Тарихтағы салықтық саясатқа көз жүгіртетін болсақ, салықтардың көп
алынуы мемлекеттің қазынаны тиімді түрде толықтыруды қамтамасыз етпейді.
Оған әсер ететін бірнеше факторлар бар. Мысалға алатын болсақ, салық
төлеушілермен мемлекеттің мүдделерінің балансының бұзылуы, салықтардьщ
түрлерінің көптігі, салық ставкілерінің көптігі, салық заңдарының
тұрақсыздығы, салық төлеушілердің салық заңдарын жетік білмеушілері, т.б.
Кез келген мемлекет өзінің шынайы тәуелсіздігін мемлекеттік кірістер
жүйесінің нақтылы механизімін құру негізінде қалыптастырады. Оның негізгі
саласы ретінде - халықтың жалпы жағдайын көтеру үшін, мемлекеттің қаржылық
жағдайын жақсарту үшін төленетін, кәсіпкерлік пен шаруашылық субьектілердің
жағдайын ескеретін, бюджетке төленетін міндетті төлемдер болып табылады.
Олардың мемлекеттегі басқа кірістерден басты айырмашылығы, олардың міндетті
түрде төленетіндігінен көрінеді.
Салық төлеуші - ондай төлемдерді заңдармен бекітілген тәртіппен,
мерзімде міндетті түрде төлеуі тиіс. Сондай - ақ, ондай міндеттілік
комплексті болып табылады себебі, онда - салық төлеушінің төлеу міндетімен
қоса белгілі бір мемлекеттік органның ондай төлемдерді міндетті түрде алу
міндетімен көрінеді.
Бюджетке төленетін міндетті төлемдер салықтық жэне салықтық емес болып
бөлінеді.
Салықтық төлемдерге - салықтар жатады да, ол - қайтарымсыз, ақысыз
түрдегі міндеті бюджетке төленетін төлем болып табылады, салықтық емес
төлемдерге - салыстырмалы - қайтарымды болып келетін мемлекетік баждар,
алымдар және төлемдер жатады.
Бюджетке төленетін міндетті төлемдер жүйесінің негізгі элементі -әрине
де, салықтық жүйе болып табылады.
Салықтық жүйе дегеніміз — мемлекеттегі салынатын салықтармен міндетті
төлемдердің өзара жиынтығы, оларды салу, төлеу, және алу әдістері, және
оларды әртүрлі басқару салаларында бөлу тәсілдері болып табылады.
Салықтар - мемлекеттің экономикалық процесстерді реттеуіне, өзінің
экономикалық және әлеуметтік мақсаттарына жетуіне, белгілі бір салаларды
дамытуға жол береді.
Бюджетке төленетін міндетті төлемдер мемлекет пен өндіріс процессіне
қатысушылар арасындағы қатынастарды дамытып, оларды реттеп отырып,
мемлекеттің - фискальды, стимулдық, бөлушілік сияқты міндетті төлемдердің
функцияларының жүзеге асыруына үлесін қосады.
Қоғамның экономикалық және әлеуметтік қүрылымын қалыптастыру және
дамытуда қаржылық жүйені және оның қүрамына кіретін мемлекеттің бюджетін
мемлекеттік реттеу үлкен рөл атқарады, ол мемлекетке экономикалық және
элеуметтік саясатын жүргізуге эсерін тигізеді. Мемлекеттік бюджет арқылы
мемлекеттің ақша қаражатын қалыптастыру және пайдаланудың бағытталған
қызметі жүргізіледі. Мемлекеттік бюджеттің өмір сүруі ерекше экономикалық
нысандар - бюджеттің кірістері және шығыстарына байланысты болады. Кірістер
мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз етеді, ал шығыстар
орталықтандырылған ақша қаражаттарының мемлекеттік қажеттіліктерге сәйкес
бөлінуін көрсетеді.
Экономикалық құрал ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің ақшасының
пайда болуын және жүмсалуын көрсетеді, ол мемлекеттің алдындағы түрған
міндеттер мен функцияларды қаржылық қамтамасыз етуге арналған.
Мемлекет салықтар мен міндетті төлемдерсіз өмір сүре алмайды, себебі,
жеке меншік жэне нарықтық қатынастар бар жерде олар мемлекеттің негізгі
кіріс көзі болап табылады.
Қоғамдық мазмұнынан бөлек салықтардың материалдық негізі бар, басқаша
айтатын болсақ, ол мемлекет жинақтайтын қоғамның ақша қаражаттарының нақты
мөлшерін көрсетеді. Мемлекеттегі барлық халықтан салықтар ретінде мәжбүрлі
түрде алынатын үлттық табыстың бұл бөлігі мемлекеттің қаржылық
ресурстарының орталықтандырылған қорына айналады. Салықтар мемлекеттің
меншігіне айналып, әскери-саяси жэне әлеуметтік-экономикалық шараларды
жүзеге асыру үшін пайдаланылады. Осы қызметті жүзеге асырушылардың құқықтық
жағдайы, осы қатынастарға қатысушылардың қүқықтық жағдайы, осы салықтық
қатынастардың мазмүны мен дипломдық жұмысымның обьектісі болып табылады.
Қазіргі кезде, менің ойымша, салықтық қүқықтың субьектілері, олардың
арасындағы қүқықтық қатынастар - салықтық - қүқықтық ғылымның өзекті
тақырыбы болып табылады.
І. Тарау. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің ерекшеліктері.
Салық салу саласындағы қатынастарды құқықтық реттеу кез-келген
мемлекеттің қызметінің маңызды бағыты болып табылған және табыла береді де,
себебі, бұл қаржы құралдарының мемлекеттік қазынаға түсуімен байланысты.
Бірақ, бұл қызмет практика көрсетіп отырғандай, көптеген өзекті
мәселелермен жүзеге асырылуда. Сондықтан, қысқаша болса да бұл мәселелерді
қарастыру қажеттілігі туындайды.
Салық салу мәселесі - бұл барлығына: мемлекетке де жалпы қоғамға да,
нақты салық төлеушіге де қатысы бар мэселе. Және бүл мәселе барлығы үшін
күрделі де өзекті, әртүрлі жағынан қынжыла қарайтындай мәселе.
Мемлекет үшін салықтар - өмір сүру көзі. Олар мемлекетің негізгі кіріс
көзі, оның қызметтерін қаржыландыратын негізгі қаржы қоры. Салықтар арқылы
жинақталған ақша қаражаттары бюджетке, немесе бюджеттен тыс қорларға түседі
де, ол жақтан мемлекеттік аппараты қаржыландыруға, қорғанысты және қоғамдық
тәртіпті қамтамасыз етуге, мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландыруға,
мүғалімдерді, дәрігерлерді, мәдениет қызметкерлерін қоса алғанда бюджеттік
жүйедегі жұмыс жасаушыларға жалақы беруге, қайта бөлінеді. Салықтар арқылы
жинақталған қаражаттардың аздығы, салық төлеуден жаппай жалтару - бірден
мемлекеттің хал-жағдайына әсер етеді. Ал ол арқылы халықтың және қоғамның
хал-жағдайына әсер етеді.
Ал кәсіпкерлерден салықтар арқылы олардың кірістерін алу олардың
қызметтерін ары жалғастыру стимулынан айырады, олардың өндірістерінің
материалдық базасына нұқсан келтіріп, оның инвестициялық мүмкіндіктерін
азайтып, олардың тауарларының құнын, бағасын көтертеді. Ал, ол нарықтағы
тауарлардың бәсекелестігін арттырып, оларды өткізуде әртүрлі қиындықтарға
алып келеді де, кәсіпкерлерді қызметтерін тоқтатуға мәжбүрлейді, немесе
жасырын, астыртын экономикаға көшуіне әкеліп соғады.
Жеке тұлғаларға салынатын салық олардың өмірлік жағдайларын
нашарлатып, халықтың заттарға, тауарларға деген сұраныстарын азайтады.
Бұлар жалпы мемлекеттегі экономикалық жағдайдың нашарлауына алып келеді.
Сондықтан, мемлекеттің салық салу саясаты көп көңіл бөлуді қажет ететін,
көп зерделеуді, көп зерттеуді, реттеуді қажет ететін қызмет түрі болып
табылады.
Мемлекеттің ойланбай жүзеге асырған салық саясатынан экономика мен
қоғамға келген зиян соғыс немесе жаулардың шабуылдауынан келетін зияндармен
пара - пар десек болады.[2]
Социалистік экономиканың орнығуы кезінде, ғалымдардың көбісі
салықтарды, соның ішінде табысқа салынатын салықты - жұмысшыларға,
мемлекеттік кәсіпорындардың қызметкерлеріне салынатын, ешқандай саяси,
әлеуметтік, практикалық көрінісі жоқ деп есептеп, тек бюджеттің қайнар көзі
болып табылатын көрініс ретінде қабылдаған. Осыған байланысты
кәсіпорындардың, үйым, мекемелердің табысына салынатын салықтың мөлшерін
азайту керек деген - әртүрлі көзқарастар да көп айтылатын.
1960 жылы жұмысшылар мен қызметкерлердің жалақысына салынатын салықтың
мөлшерін қарқынды түрде төмендететін әрекеттері қабылданды. Ол кездегі бүл
тұжырым - дұрыс сияқты болып есептелді, себебі, қызметтердегі біртиптілік,
жалақылардың барлығы үшін бірдей тағайындалуы салықтың мөлшерін нақты
айқындап, оны еңбек үшін төлем ретінде қарастыруға болатын еді.
Ондай әрекеттер казіргі нарықтық экономика кезінде тіпті қолданылуы
мүмкін емес. Экономикалық реформа - кәсіпорындар мен халыққа салынатын
салықты сақтап қана қою емес, оларды әрі қарата дамытуды көздейді.
Казіргі кезде халық табысының едәуір бөлігі экономиканың жеке меншік
секторында пайда болады. Ондай табыстарды мемлекеттік реттеу, басқару
шектелген, ал оларды әкімшілік тәртіппен алып қою жоқ деуге болады. Тек
салықтардың арқасында ғана халық - мемлекеттік бюджеттің қалыптасуына
қатыса алады.
Тікелей салықтарсыз әрекет ететін мемлекеттер бар, олар: Албания,
Бруней, Бахрейн, Катар, Кувейт т.б. Бүл мемлекеттердің экономикалық, саяси
жағдайлары эртүрлі, және, оларға тән бір жалпы бірдей белгі бар, ол
-қоғамның мемлекетті басқаруына өте аз қатысуы. Сонымен қатар, онда саяси
жүйе мен салық салу жүйесінің байланысы байқалады: жанама салықтар салық
төлеушіден оның мемлекетке қанша салық төлейтіндігін нақтылы көрсетпейді
де, олардың өзін өзі басқаруындағы ұмтылыстарын азайтады. Тікелей салықтар
керісінше, салық төлеушінің төлеген салықтарын жүмсайтын үкіметті
қадағалауын дамытады.
Салықтар мен әртүрлі алымдар мемлекеттік бюджеттің табысының басты
қайнар көзі болып есептеледі, салықтар жалпы қоғамның әлеуметтік құрылымына
да әртүрлі әсер етеді. Салықтардың, соның ішінде тікелей салықтардың -
конституциялық құқықтық институт, бақылау институты ретіндегі маңызы үлкен.
Бірақ, материалдық игіліктердің мемлекеттің меншігіне қарай салықтар
нысанында қайта бөлінуі салық салудағы жеткіліктілік қағидасының
сақталынып, салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден
қалыптасатын бюджеттік қаражаттардың жүмсалуына салық төлеушілер тарапынан
сәйкес бақылау жүргізілу қажеттілігін көрсетеді. Бұл қағидалармен
басқа да қағидалардың сақталынуы мемлекетік билік органдарының
лауазымды түлғаларымен салық төлеушілердің құқықтық санасына негізделінуі
керек. Бұлар ақша қаражаттарының мемлекеттік қазынаға жоспарлы түрде түсіп
отыруына септігін тигізеді. Соныменен, айтқанымызды қорытатын болсақ, салық
салу саласындағы өзекті мәселелер мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы
келісімдердің жоқытығымен түсіндіріледі. Мұндай мәселелер басқа да
мемлекеттерде де әркездерде кездесіп отырған.
Мемлекеттік кірістер ішінде салықтардың орны мен ролі үлкен.
Мемлекеттің өмір сүруі салықтармен тығыз байланысты. Ондай байланыс
Бенджамин Франклиннің айтқан сөзімен айқындалады, ол: "Өмірде екі нәрсе
міндетті - өлім және салық" - деген. Біз оны мемлекеттің белгілерінен,
маңызды атрибуттарынан көреміз.
Сонымен, салықтық реформаның керектілігі - болып жатқан экономикалық
өзгерістермен ғана емес, сонымен бірге Қазақстан Республикасының
демократиялық жүйеге кіруімен де көрініс табады.
Республикадағы нарықтың орнығуы, мемлекетті экономикамен басқаруда
қүқықтың басты құрал ретінде қалыптасының негізі болады. Бірақ, құқық
өзінің функцияларын - әртүрлі әрекеттерді, соның ішінде, салықтық қызметте
құқықтың шарттары мен талаптарын дұрыс орындау кезінде ғана жүзеге асыра
алады.
Мемлекеттегі салық салу мемлекетпен құқықтық актілер шығару арқылы
жүзеге асырылады және реттеледі. Және ол үнемі қандай да бір құқықтық
нысанда жүзеге асырылады.
Мысалы, өкілетті органдардың сәйкес нормативтік актілерді қабылдауы
арқылы мемлекетте салықтар енгізіліп, алынады, соның негізінде мемлекеттің
салық жүйесі қалыптасады, әрбір салық түріне байланысты салықты алу режимі
анықталады, мамандандырылған салықтық қызметті жүзеге асырушы органдар
құрылады, олардың функциялары мен құқықтық жағдайы белгіленеді, салықтық
заңдардың бұзылғандығы үшін жауаптылық шаралары белгілене Бұл актілер
мемлекетте салықтық қызметке байланысты қалыптасатын көптеген салықтық
қатынастардың негізін қалайды. Соның нәтижесінде бұл қатынастар үнемі
салықтық қатынастардың нысаны ретінде танылады және осы қатынастар арқылы,
мемлекет, осы қатынастарға түсуші субьектілердің жүріс-түрысын реттеп,
құқықтары мен міндеттерін белгілейді.
Сонымен, салықтық заңдар, нормативтік актілер бір мезгілде салық
салудың заңдық негізі ретінде танылады және, салықтық қатынастарды құқықтық
реттеуші қайнар көз ретінде танылады.
Салықтық құқықтың нормаларын дұрыс орындау - мемлекеттік табыстың
қалыптасуының негізі болады, себебі, салықтар мен міндетті төленетін
төлемдер мемлекеттік кірістің басты қайнар көзі болып саналады.
Менің ойымша, нарықтық экономика кезінде дұрыс әрекет ету үшін
салықтық құқықтың маңызын, соның негізінде пайда болатын салықтық -құқықтық
қатынастардың маңызын дұрыс түсінуі керек сияқты.
Салықтық құқық дегеніміз - Қазақстан Республикасының салықтық
қызметіндегі қалыптасатын қатынастарды реттейтін қаржылық құқық саласындағы
басты институттарының бірі болып табылады. Ондай қызмет нарыққа өту
кезіндегі - жаңа салықтық саясатты анықтайтын экономикалық заңдармен
көрініс табады. Сол себепті, ондай саясаттың бастамасы ретінде Қазақстан
Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы 2001 ж. 26 маусымдағы қабылданған Заңын айтамыз.
Қабылданған нормативтік құқықтық актілер жеке және заңды тұлғаларға,
олардың коммерциялық және коммерциялық емес әрекеттері үшін салық салуды
анықтайды. Әртүрлі сатылардағы бюджеттерді қаржылық қамтамасыз ету әртүрлі
мемлекеттік кірістер арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік кірістердің басты түрі салық екендігі бәрімізге әйгілі,
себебі, мемлекеттік қазынаға түсетін ақша қаражаттарының едәуір үлкен
бөлігі - Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес төленетін әртүрлі
салықтардан, алымдардан, төлемдер мен баждар есебінен қалыптасады.
Салықтық құқық - қаржылық құқықтың бір институты, бір саласы бола
тұрып өзінің қарауына салық жүйесін, салықтық қатынастарға қатысушылардың
құқықтары мен міндеттерін, салық заңдарын бұзған үшін жауапкершіліктерді,
төлемдердің түрлерін т.б. анықтайтын әртүрлі заңдармен заңдардан туындайтын
актілерді, әртүрлі терминдерге, мағыналармен, фактілерге түсінік беретін
ғалымдардың теориялық тұжырымдарын енгізеді. Мысалы, салық, баж,
міндетгілік т.б. терминдердің түсініктерін ашып береді.
Кез-келген мемлекеттің қызметтерінің маңызды түрі мемлекеттің
кірістерін қалыптастыру болып табылады. Мемлекеттік кірістер дегеніміз
-мемлекетгің қорына әртүрлі кіріс көздерінен келіп түскен және өздерінің
міндеттері мен функцияларын орындау үшін қолданылатын қаржылық ресурстар.
Мемлекеттің кірістері әртүрлі меншік нысандарына және өндіріс құралдарына
негізделген мемлекеттің экономикалық жағдайына байланысты болады.
Мемлекеттік кірістерді қалыптастыру және пайдалану тәртібіне
байланысты ол міндетті төлемдерден және басқа да қызметтерден қалыптасады.
Негізгі біздің бюджетіміздің кіріс көздері - міндетті төлемдер болып
табылады. Мысалы, айтарлық, 2003 жылға республикалық бюджеттің түсім
көздері салықтардан және басқа да міндетті төлемдерден қалыптасқан.
Экономикасы дамыған мемлекеттердің бюджеттерінің кіріс көздерін
шаруашылық қызметінен, тауарларын басқа мемлекеттерге сатудан,
қызметтерін көрсетулерден түскен кірістер, басқа мемлекеттерге берген
қарыздарынан проценттер құрайды (Сауд Аравиясы мемлекеттері, Европа
мемлекеттерінің көпшілігі, АҚШ, Канада мемлекеттерін мысал ретінде алуға
болады). Әрине, бізде де шарушашылық өнімдер шығарылады, тауарларымызды
шетел мемлекеттеріне шығарып, қызметтерімізді көрсетеміз. Бірақ, мұның
барлығы әлі жеткіліксіз. Мемлекетіміздің бюджетінің кіріс бөлігін
айтарлықтай қамтамасыз етуге көп септігін тигізбейді. Себебі, біз кеше ғана
тәуелсіздігімізді алып, енді ғана өз бетімізше күн көре бастадық. Мемлекет
басшылары осы бағытта әртүрлі бағдарламалар қабылдап, іс жүзіне асыруда.
Осы мақсатта жұмыс істеуде біз шетелдік тәжірибелерді есепке алып,
тарихтағы салық саясатына талдау жасай отырып, әрекет етуіміз керек.
Себебі, салық саясатының дұрыс жүзеге асырылмауынан көптеген мемлекеттерде
кризистер болғанын, экономикалық жағдайларының нашарлап, халықтың азып-
тозып кеткендерін білеміз. Бұл мәселе жан-жақты зерттеуді, мұқият
қарастырылуды, талдануды қажет ететін мәселе болып табылады.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, мемлекеттік бюджетке
төленетін міндетті төлемдердің түрлеріне келесілер жатады: А) Салықтар; Б)
баждар; В) алымдар; Г) төлемдер. Салықтар олар – мәжбүрлі түрде, ақысыз,
қайтарылмайтын, міндетті түрде мемлекеттің функцияларын жүзеге
асыру үшін, мемлекеттің шығыстарының орнын толтыру үшін,
мемлекеттік қорлар құру үшін ақшаларды алу болып табылады.
Салық тек оның құқықтық табиғаты көзқарасынан ғана емес, сонымен бірге
заңдық техника жағынанда қарастырылуы мүмкін. Бұл екі көзқарастардың
арасында үлкен қарама - қайшылықтар болуы мүмкін емес, себебі заңдар
құқыққа қайшы келе алмайды.
Бірақ, кейбір обьективті шарттар, мен мағыналар арқылы олардың
арасындағы айырмашылықтарды көруге болады.
Салық дегеніміз - мемлекеттің мәжбүрлеуімен қамтамасыз етілген, ақысыз
және қайтарымсыз сипаттағы, азаматтар мен заңды тұлғалардың меншігіндегі
ақша қаражаттары мен мүлікті, қоғамдық билік субьектілерінің төлем төлеу
қабылеттілігін қанағаттандыру мақсатымен, заңда көрсетілген мөлшерлер мен
мерзімдерде мемлекеттік бюджетке алу болып табылады.
Бұл анықтамадан салықты бекітудегі заңдардьщ алатын орнын көруге
болады. Заңда нақты көрсетілмеген болса, осындай мақсаттарда төлемдерді алу
заңсыз болып есептеліп, құқыққа қайшы болып саналады. Салық салу саласында
атқарушылық билігі басқару билігіне қарағанда заңмен тығызырақ байланысты
болып есептеледі.
Анықтамадан көретініміз, салық төлеуші тек меншік иесі емес, тұлға
болып табылады. Салық төлеу - жеке меншік құқығынан туындайтын әлеуметтік
міндет болып саналады. Салықтарды төлеу арқылы - жеке меншік қоғамның
мүддесіне қызмет жасайтынын, оны қолдайтынын біз бәріміз білеміз.
Салық салудың басты тәртіптерінің бірі - салықтың мөлшерін есептегенде
әр салық төлеушінің салықтарды төлеу қабылеті ескеріледі, себебі, салықтың
мөлшері салық төлеушінің меншігіндегі мүліктің көлемімен есепке алынуы
тиіс.
Сонымен қатар, анықтама салықтың белгілі бір пайда, табыс табу
мақсатымен салынатынын көрсетеді. Кез-келген салық реттеушілік функцияны
атқаруы мүмкін. Ол үшін белгілі бір жеңілдік, льготалар немесе керісінше
ауыртпалықтар енгізілуі мүмкін.[3]
Сонымен қатар, салық - салық төлеушінің салық төлей алу
қабылеттілігінен туындайды. Салық белгілі бір табыс табуға итермелемейді,
керісінше, табылған табыстағы өзінің үлесін алуды көздейді. Реттеуші
салықтар осы принциптерді жояды, себебі, олар салық төлеушінің әрекетіне
экономикалық ауыртпалық тудырып, салық төлеушінің ондай кәсіпкерлік
әрекеттерден бас тартуына алып келіп соғады. Бюджетке қайтарымсыз жэне
ақысыз төленетін міндетті төлемдердің барлығы салық болып табылмайды.
Мысалы: соттың шешімі немесе үкімі бойынша мемлекеттің немесе үшінші
жақтардың мүддесі үшін ақша қаражаттарын төлету, жоғарыда айтылған салықтың
белгілеріне үқсас болса да, салық болып табылмайды.
Анықтамада айтылғандай, салықты жинаудың мақсаты мемлекеттің тек
белгілі бір шығыстары үшін емес, жалпы мемлекеттің шығыстары үшін жиналады.
Салықтық заңдардың алдына қойған міндеті - "жалпы шығыстардың орнын толтыру
үшін ақша қаражаттарын алу болып табылады. Ондай қаржылық қамтамасыз етудің
белгілі адресі болмайды да, салықтық заңдардың мотивін анықтай алмайды".
Салықтық табыстар белгілі бір белгіленген шығыстар үшін
алынбайтындығын көрсететін тәртіп - салық салудағы басты басшылыққа
алынатын принциптердің бірі деп айтуға болады. Бірақ, бұл тәртіп кейбір
мақсатты салықтарды бекіту кезінде қолданыла алмайды, себебі мақсатты
салықтардың салыну мақсаты алдына - ала белгілі және бекітілген болып
табылады.
Салық қүқықтық механизм ретінде нақтылы белгілі бір мемлекеттік
шығыстардың орнын толтыру үшін бір сомманы жинау мақсатын көздемейді,
себебі, салықтық түсімдердің нақтылы мөлшерін, соммасын алдын - ала болжап
айтуға болмайды. Ондай шығыстар алдын - ала көзделуі мүмкін, бірақ,
шығыстардың соммасы салық салуға императивті әсер ете алмайды.
Салықтар материалдық төлемдер ретінде төленеді, ол
оның экономикалық мәнін ашудағы негізгі белгісі болып табылады. Оны төлеу:
Салық төлеушінің мүлкінің мемлекетке өтуінен көрінеді. Олар заңды
түлғалармен және жеке тұлғалармен сәйкес бюджетке міндетті түрде төленетін
төлемдер. Негізінен, әдебиеттерде салық - ақша төлемі ретінде көрсетіледі.
Әрине, ол дұрыс, себебі, салықтардың көпшілігі ақшамен есептелінеді. Бірақ,
Қазақстан Республикасының салықтық заңдары салық төлеудің заттай, натуралды
нысанын да көрсетіп кеткен. Олар, мысалы, жер қыртысын пайдаланушылардың
тапқан табыстарының бір бөлігін, сондай зат есебінде мемлекетке беруінен
көрінеді.
Салықтардың екінші экономикалық маңызы - ақшаларды қайтарымсыз түрде
алу болып табылады. Салықты төлеу кезінде салық төлеушіден мемлекетке
кететін, бір - жақты ақша қозғалысы ғана болады. Екінші жаққа сол салық
төлегені үшін орнына ешнәрсе берілмейді.
Кейбір ғалымдардың ойынша, салықтар қайтарымды болып табылады, себебі
мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорына түскеннен кейін салықтар әртүрлі
элеуметтік қамсыздандыру нысанында халыққа қайтарылады, деп есептейді.
Жалпы алғанда, ондай пікірмен келісуге болады, себебі мемлекет салықтарды
өзінің функцияларын жүзеге асыру үшін салады, ал әлеуметтік қамсыздандыру
мемлекеттің функцияларының бірі болып табылады. Бірақ, нақтылы салықтық
қатынастың шеңберінде қайтарымдылық туралы айтуға болмайды, себебі,
салықтық төлемдердің соммасы еш қайтарылмайды. Салықтық міндеттеме бір -
жақты болып табылады да, мемлекет келіп түскен ақша соммаларын қайтаруға
міндеті емес. Яғни, салық салықты нақты төлеп тұрған тұлғаға қайтарылмайды,
ол қоғамға белгілі бір шаралар арқылы қайтарылады. Айталық, тегін білім
беру, тегін денсаулықты қамтамасыз ету, элеуметтік жағынан қорғалмаған
тұлғаларға жәрдемақылар, т.б. арқылы төленген салық қоғамға қайтарылады.
Салықтың экономжалық мағынасының келесі бір белгісі - оның ақысыз
төлем болып табылатындығында. Яғни, салық ретінде төленген ақшалар үшін
ешқандай тауарлар берілмейді. Салық белгілі бір тауарлар мен мемлекеттің
көрсеткен жұмысы үшін төленетін төлем емес. Салықтың ақысыздығы оның басқа
бюджетке төленетін міндетті төлемдерден ажырататын басты белгісі ретінде
қарастырылады.
Салықтың келесі белгісі салықтың төлеу мерзімдерінің нақты
анықталғандығында. Мысалы, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және
жеке тұлғалар бюджетке аванс төлемдерін әрбір айдың 20 - шы күнінен
кешіктірмей төлеуге міндетті, ал резидент емес еңбек шарты мен немесе жалға
алу шартымен жұмыс жасайтын жеке түлғалар бюджетке аванс төлемдерін 20 - шы
ақпан, 20 - шы мамыр, 20 - шы тамыз, 20 - шы қарашада төлеуге міндетті. Бүл
мерзімдердің бұзылуы әрбір жіберілген күнге белгілі бір көлемде өсім
төлеуге байланысты салық төлеушінің жауаптылығын тудырады.
Салық тұрақты экономикалық қатынастар тудыратын төлем. Бұл тұрақтылық
салық төлеуменен байланысты ақша төлемдерінің тұрақтылығында ғана емес.
Салықтық қатынастардың тұрақтылығы салық салынатын обьект - салық
төлеушінің меншігінде болған кезде, салық субьектісі болған кезде
қамтамасыз етіледі. Салықтық қатынас белгілі бір төлемнің төлеу
міндеттілігінің орындалуымен аяқталмайды, ол салық салу обьектісі және
субьектісі болған кезде болады.
Тағы бір салықтың белгісі - ол салық салудың обьектісінің болуы.
Салықтың тағы бір белгісі төлемнің мөлшерінің көрсетілетіндігі.
Негізінен, дамыған мемлекет салық белгілейтін өзінің нормативтік қүқықтық
актілерінде әрдайым салықтың мөлшерін кіріске байланысты процентпен, нақты
белгіленген сомма түрінде, немесе, басқа да бір тәсілдермен белгілеп
береді.
Салықтардың мерзімдерінің көрсетілуі, оны мемлекеттік алым сияқты
басқа төлемдерден ажыратады.
Салықтың соммасының әрдайым мемлекеттің кірісіне түсуі, төленуі
кезінде меншік нысанының ауысуы олар да салықтың белгілері болып
табылады.[4]
Салықтың осы белгілерін заңдық белгілер ретінде, байланыстыра отырып,
қарастыратын болсақ, келесі жағдайларды анықтауға болады:
Салық мемлекеттің белгілеген міндеті. Қазақстан Республикасының
Конституциясында бұл міндеттілік көрсетілген. Мемлекет Парламент арқылы оны
біржақты тәртіппен, ешкіммен келіспей белгілейді. Қазақстан Республикасында
ҚР Республикалық референдумы туралы 2 қараша 1995 ж. Конституциялық
заңында бюджеттік, салықтық саясаттар референдум мәселесі бола алмайтындығы
аталған.
Салық әрдайым тек құқықтық нысанда болады. Салық пайда болғандағы
алғашқы кезеңде діни көзқарастармен реттелген. Бірақ, мемлекеттің орнығуы
жэне дамуы барысында ол мемлекеттің тікелей қарамағына көшеді. Қазіргі
мемлекет үшін салықтың құқықтық нысанда болатындығы сөзсіз, ол жазбаша
нысанда нормативтік қүықтық акт арқылы көрсетіліп, заңмен белгіленген
тэртіпте қол қойылып, жарияланады.
Салық мәжбүрлі сипатта болады, яғни біржақты өктем тәсілмен реттеледі,
мемлекеттік біржақты актісі арқылы көрініс табады. Салық міндетті төлем
болады, салық төлеушілер белгілі бір көрсетілген уақыттарда төлемеген
жағдайда мемлекеттік мәжбүрлеу арқылы бүл әрекет жүзеге асырылады.
Салық бұл заң арқылы бекітілген төлем. Тек қана Қазақстан
Республикасының Парламенті ғана заң қабылдау арқылы белгілі бір салықтардың
түрлерін енгізеді.
І. 1.Салықтық қызметке байланысты мемлекеттік органдардың құзыреті.
Салық төлеу - салық төлеушінің заңдық міндеті болады.
Салық тұрақты түрде төленіп отырылатын қаржылық міндеттеме болып
табылады, күн сайын, ол квартал сайын, ай сайын, жыл сайын төленеді.
Салық төлеу мемлекеттік жауапкершілік шараларымен қамтамасыз етілген.
Төленбей қалған салықтық көлеміне байланысты Қазақстан Республикасының
заңдарымен көрсетілген тәртіпте жауапкершілік шаралар қолданылады.
Салықты төлеуге мемлекет тарапынан мемлекеттік бақылау жүргізіліп
отырылады. Соған арнайы құзыреті бар органдар өздерінің атқаратын
функцияларына сәйкес өз міндеттерін жүзеге асырады. Атап айтатын болсақ,
Қазақстан Республикасының Экономика және бюджетті жоспарлау министрлігі,
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі, оның жанынан арнайы қүрылған
ведомстволар: Салық инспекциясы, Мемлекеттік мүлікті жекешелендіру
жөніндегі департамент, Алькоголь өнімдерінің айналымьш бақылау жөніндегі
департамент, сондай-ақ, Қазақстан Республикасының Қаржы полициясы
агенттілігі, Қаржы министрлігінің жанынан қүрылған қаржылық бақылау
комитеті. Қаржы полициясы салыстырмалы түрде жақында ғана, Қазақстан
Республикасының Президентіне тікелей бағынатын орган ретінде қайта қүрылды.
Бүл өте дұрыс жасалған шара болды, себебі, бұл органның ешкімнен тәуелсіз
қызмет атқарғаны тиімдірек. Тек Президентке ғана бағынатын жағдайда оның
қызметі нәтижелі болатыны хақ.
Парламенттің салықтарды бекіту қүдығы арқылы халықтың төлеуге келісу
қүқығы көрінеді. Осы позициядан салықтардың құқықтық табиғаты қарастылып
зерттелуі тиістігі көрінеді.
Бірақ, салықты салу халықтың өкілі Парламенттің келісімі арқылы жүзеге
асырылса да, қоғамның жекелеген түлғаларының келісімін қажет етпейді.
Сондай - ақ, көптеген мемлекеттерде салық салу сұрақтарын референдум арқылы
шешуге конституциялық шектеулер қойылған.
Ол, салықтық басты құқықтық белгісін - салықты бекітудегі
біржақтылықты көрсетеді. Сонымен қатар, салық жеке ақысыз болып табылады,
себебі салықты жинаудағы басты мақсат - қоғамның мұқтаждықтарын
қанағаттандыру болып табылады. Салық төлеушінің салық төлегені үшін,
мемлекеттің салық төлеуші алдында белгілі бір міндеттері болмайды.
Салықтар қайтарымсыз негізде алынады. Салықтың қайтарылуы тек,
салықтың мөлшерін асырып төлеген кезде, және белгілі бір жеңілдіктер пайда
болған кедерде ғана мүмкін жэне мемлекеттің біржақты шешімімен қарастырылып
төлемнің жалпы сипатына ешқандай әсерін тигізбейді.
Салық ақша қаражаттарының тек біржақты қозғалысынан көрінетіндіктен,
оның принциптері азаматтық құқықтық принциптерге қайшы болып
табылады. Салықты төлеу мемлекеттің мәжбүрлеу шараларының
негізінде жүзеге асырылады. Бірақ, көбінесе мэжбүрлеу шараларын қолданудың
қажеттілігі жоқ, сесбебі салық төлеуші көбінесе салықтарды дербес өзі төлеп
отырады. Бірақ, егер салық төлеуші уақытылы салықтарды төлемейтін болса,
мемлекет оған байланысты қатаң санкцияларды қолданады. Ондай әрекеттер
Республикамызда өте жиі кездесіп және қолданылып отырады.
Салық салық төлеушімен мемлекет арасындағы қаржылық қатынастарды
реттеуші қүрал ретінде көрініс табады. Қатынастың бір жағы - салық
төлеушінің міндеттерін, қатынастың екінші жағы - мемлекеттік салықтық
органньщ құқылы әрекетін көрсетіп, айқындап отырады.
Осындай позициялардың негізінде, жоғарыда аталғандарды қорыта отырып,
салыққа келесідей анықтама беруге болады:
Салық дегеніміз - мемлекеттің мәжбүрімен, ақысыз және қайтарымсыз
сипаттағы, азаматтар мен заңды түлғалардың меншігіндегі ақша қаражаттары
мен мүлікті, қоғамдық билік субьектілерінің төлем төлеу қабылеттілігін
қанағаттандыру мақсатымен, заңда көрсетілген мөлшерлер мен мерзімдерде
мемлекеттік бюджетке алу болып табылады.
Бюджетке қайтарымсыз және ақысыз төленетін міндетті төлемдердің
барлығы салық болып табылмайды. Мысалы: соттың шешімі немесе үкімі бойынша
мемлекеттің немесе үшінші жақтардың мүддесі үшін ақша қаражаттарын төлету,
жоғарыда айтылған салықтың белгілеріне ұқсас болса да, салық болып
табылмайды.
Салықтар - халық билігінің субьектілерінің (мемлекетік билік
органдары, басқару органдар және басқа да мемлекеттік органдар, жергілікті
өзін - өзі басқару органдары) мүддесі үшін төленеді. Осы белгісімен, салық
басқа мемлекеттік биліктің орталық немесе жергілікті органдарынан басқа
заңды түлғаларға төленентін төлемдерден айырылады. Ондай төлемдер салықтық
емес төлемдер (парафисналитет) болып саналады.[5]
Ондай төлемдер, мысалы, әртүрлі техникалық немесе профессионалдық,
коммерциалық жэне элеуметтік кәсіпорындар мен ұйымдардың пайдасы үшін
мәжбүрлеу арқылы төленеді. Бұл жердегі мәжбүрлеудің орын алуы ондай
төлемдердің де заңдардың негізінде пайда болуынан көрінеді. Бірақ, кейбір
мемлекеттерде, мысалы Францияда, парафисналитеттерді атқарушы органдар
өздерінің актілерінің негізінде бекітуі мүмкін
Бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерге жататындар:
- Алымдар, баждар, төлемдер.
А) Алым сияқты міндетті төлемнің құқықтық мазмұнын анықтау үшін, оның
салықтық төлемнен негізгі айырмашылықтарын анықтап, қарастыру қажет.
- Алым бір реттік төлем болып табылады, ал салықтық төлемдер үшін
-тұрақты ұзаққа созылған қатынастар тән;
- Алым салыққа қарағанда экономикалық мағынада
салыстырмалы эквивалентті болып табылады, заңдық мағынада
салыстырмалы қайтарылатын төлем болып табылады. Мысалы: белгілі бір
кәсіпкерлік қызмет түрімен айналысқаны үшін лицензия алу кезінде алынады,
немесе ҚР территориясында транзиттік тәртіппен транспорт құралдарының
өткені үшін алынады. Яғни, алым төлегені үшін субьект белгілі бір
қүқықтарды иеленеді немесе мемлекеттен қандай да бір рұқсаттарды алады.
• Салыққа қарағанда, алымды төлеу салыстырмалы ерікті түрде болады.
Мысалы, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлға, егер қандай да бір
қызметпен айналысқысы келсе алым төлеуге міндетті.
Соныменен, алымдар — мемлекеттік органдармен төлеушіден
материалды және материалды емес обьектілерді пайдаланғаны үшін, немесе
пайдалануға қатысқаны үшін алынатын міндетті төлемнің түрі. Б) Баж.
Бюджетке түсетін келесі міндетті төлемнің түрі — баж болып табылады.
Мемлекеттік бажды алу көптеген норматавті құқықтық актілермен реттеледі.
Баж дегеніміз заңды маңызды әрекеттер жасағаны үшін немесе құжаттар
бергені үшін, соған өкілеттігі бар мемлекеттік органдар мен лауазымды
тұлғалар мен алынатын міндетті төлемнің түрі. Бұл анықтамаға қарап, біз
баждың алымға жақындығын көреміз. Бірақ, Худяков А.И. ойынша, келесідей
айырмашылықтар бар:
Баж - бюджеттің, яғни жалпы мемлекеттің кірісі, ал алым - төлеушіге
қызмет көрсеткен үйымның кірісі. Сондықтан, классикалық теорияға сәйкес,
баж - фискалды төлем, ал алым- чиновниктік төлем.
Баж - көрсетілген қызметтің бағасынан тәуелсіз алынады, ал алымның
мөлшері - көрсетілген қызметтің бағасына сәйкес болады.
Баж салыстырмалы қайтарылатын төлем болып табылады. Салық төлегенде
мемлекет төлеушіге ешқандай қызмет көрсетіп, орнына ешнәрсе бермейтін
болса, ал баж төлегені үшін белгілі бір заңмен көрсетілген қызметтерді
ұсынады. Айтарық, кеден тауар алып өтіне рұқсат беру, немесе, сотта талап
арыздарын қарау, т.б.
В) Төлем.
Бюджетке төленетін келесі міндетті төлемнің түрі - төлем. Төлем жеке
тұлғалардан, немесе заңды түлғалардан белгілі бір мемлекеттің меншігіндегі
игіліктерді пайдалағаны үшін алынатын мідетті төлем. Мысалы айтатын болсақ,
ерекше күзетілетін обьектілерді пайдаланғаны үшін төлем, орманды, жануарлар
әлемін пайдаланғаын үшін төлемдер. Яғни, мемлекет өзінің айрықша
қүқығындағы қүдықты пайдалануға береді де, сол үшін төлем алады.
Міндетті төлемдер бюджетке барып түседі де, мемлекеттің кіріс көзін
құрайтынын жоғарыда атадық. Жыл сайын мемлекетімізде бір жылда келіп
түсетін түсімдер мен жүмсалатын шығыстар көрсетілген бюджет туралы Заң және
жергілікті бюджеттер туралы шешімдер қабылданады. Бұл өте күрделі процесс
және оларды қабылдауға барлық мемлекеттік органдар қатысады.
Қаржы Министрлігі және экономика және бюджетті жоспарлау Министрлігі
бюджеттік саясаттың басты мақсаттары мен, алдағы жылдың бюджеттік саясатын,
өтіп бара жатқан бюджеттің орындалуының бағасы, және ақша - кредиттік
саясаттың басты бағыттарын айқындап отырады. Осы арқылы ол, мемлекеттің
қаржылық балансын анықтайды. Қазақстан Республикасының Үкіметі мақұлдаған
мемлекеттің қаржылық балансы Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі
үшін жергілікті бюджеттердің параметрлерін, олардың республикалық бюджетпен
қарым -қатынастарын айқындауға жол береді. Алдағы жылдың республикалық
бюджетінің жобасы Қазақстан Республикасының Үкіметімен 15 қыркүйектен
кешіктірілмей, ал жергілікті бюджеттердің жобалары жергілікті әкімдермен 1
қыркүйекке дейін жасалып, сәйкес түрде - Қазақстан Республикасының
Парламентіне және жергілікті маслихаттарға тапсырылуға тиісті. Алдағы
жылдың Республикалық бюджеті осы жылдың 15 желтоқсанына дейін Қазақстан
Рсепубликасының Парламентінің палаталарының ортақ отырысында қарастырылып,
бекітіледі.
Егер, Парламентпен өтіп бара жатқан жылдың 15 желтоқсанына дейін
алдағы жылдың Республикалық бюджеті бекітілмесе, онда Қазақстан
Республикасының Президенті Парламентпен бюджет бекітілгенге дейінгі күші
бар, Алдағы қаржылық жылдың 1 кварталының республикалық қаржылық жоспары
туралы заң күші бар Жарлығын қабылдайды.
Қаржылық жоспардың орындалуы Республикалық бюджет үшін анықталған
тәртіпте жүзеге асырылады.
Мемлекеттің салық жүйесі - салықтардың, алымдардың, баждардың,
төлемдердің және басқа да заңдарменен көрсетілген тәртіпте алынатын
төлемдердің жиынтығы. Салық жүйесі қомақты болып табылады және келесілерді
қамтиды: 1. Заңдардан және заңға сәйкес актілерден тұратын салық заңдарын;
2. Салықтық бақылау жүргізетін салық органдарынан; 3. Салық төлеушілердің
атынан салықтарды есептеп, бюджетке аударатын салық өкілдерінен; 4.
Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін қаржылық
полициядан; 5. Салық салу саласындағы ғалымдар мен практиктердің
теоретикалық ережелерін.
І.2 . Қазақстан Республикасының салықтары мен
алымдарының жүйесі, олардың құқықтық реттелуі.
Қазақстан Республикасының салық заңдары Қазақстан Республикасының
Салықтар жэне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Заңынан,
Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан Республикасының
Үкіметінің актілерінен жэне Қаржы Министрлігінің, Салық Комитетінің, Қаржы
полициясының, Кедендік бақылау агенттілігінің, Экономика және бюджетті
жоспарлау министрлігінің актілерінен түрады.
Бұл актілер мемлекеттің алдында тұрған келесідей міндеттерді шешуге
бағытталған:
1. Қазақстан Республикасы үшін бірыңғай, тұрақты салық жүйесін
2. жалпы мемлекеттік және жеке мүдделердің теңдігін қамтамасыз
етуші және кәсіпкерлік қызметті дамытып, инвестициялық
қызметтің белсенділігін арттырушы, мемлекет пен мемлекетгегі азаматтардың
байлығын ұлғайтушы тиімді салық жүйесін құру;
3. салықтардың санын азайтып, салықтық міндеттеменің
көлемін кішірейту;
4. бірыңғай салықтық құқықтық базаны қалыптастыру;
5. салықтық заңдарды бұзғаны үшін салық
төлеушілердің жауапкершілік жүйесін жетілдіру.
Қазақстан Республикасында Қазақстан Республикасының мемлекеттік
бюджетін реттеуші қайнар көзі болып табылатын жалпы мемлекеттік салықтар
мен алымдар болады. Олар Қазақстан Республикасының республикалық бюджеті
туралы заңдарымен анықталған тәртіптер бойынша Республикалық немесе
жергілікті бюджеттерге түсіп отырады.
Қазақстан Республикасының территориясында әрекет ететін салықтар
тікелей немесе жанама болып бөлінеді. Жанама салықтарға - қосылған құнға
төленетін салықтар мен акциздер жатады. Басқа салықтар тікелей салықтар
болып табылады.
Салықтар мен алымдар теңгемен саналып, теңге нысанында төленуі тиіс.
Бірақ, Қазақстан Республикасының салық заңдарымен және жер қойнауын
пайдалану туралы шарттардың мазмүлымен көрсетілген реттерде натуралды
нысандағы салық пен алымдар төленуі мүмкін, сонымен қатар Қазақстан
Республикасының кедендік заңдарымен көрсетілген реттерде салықтарды мен
басқа да міндетті төлемдерді төлеу шет валютасы нысанында жүзеге асырылуы
мүмкін.
Арнайы экономикалық заңдарға сәйкес жалпы мемлекеттік жэне жергілікті
салықтар мен алымдар арнайы экономикалық зоналар туралы заңдарының
нормаларына сәйкес арнайы экономикалық зоналардың қаржылық қорларының
(бюджеттерінің) табысына, пайдасына түсуі мүмкін (Президенттің Жарлығының 2
бабына сәйкес). Егер заңдық және басқа нормативтік құқықтық актілер
Қазақстан Республикасының Салық кодексіне қайшы келсе, олардың қүқықтық
күші болмайды. Салықтық емес заңдардың құрамына салық салуға байланысты
сұрақтарды кіргізуге тыйым салынады. Салық салуға қатысты нормативтік
қүқықтық актілер ресми түрде, ақпарат құралдарында жариялануы тиіс.
Егер Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын халықаралық
шарттарының нормаларында Қазақстан Республикасының заңдарында
көрсетілгеннен басқаша болып көрсетілсе, онда сол шарттың нормалары
қолданылуы тиіс. Егер Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын
халықаралық шартта оның нормаларын қолдану үшін белгілі бір ішкі
Республикалық акт қабылдау керек деп тікелей көрсетілмесе, онда сол
халықаралық шарт Республика территориясында тікелей қолданылады.
Салықтар мен алымдар теңгемен саналып, теңге нысанында төленуі тиіс.
Бірақ, Қазақстан Республикасының салық заңдарымен және жер қойнауын
пайдалану туралы шарттардың мазмүнымен көрсетілген реттерде натуралды
нысандағы салық пен алымдар төленуі мүмкін, сонымен қатар Қазақстан
Республикасының кедендік заңдарымен көрсетілген реттерде салықтарды мен
басқа да міндетті төлемдерді төлеу шет валютасы нысанында жүзеге асырылуы
мүмкін.
Арнайы экономикалық заңдарға сәйкес салықтар мен алымдар арнайы
экономикалық зоналар туралы заңдарының нормаларына сәйкес арнайы
экономикалық зоналардың қаржылық қорларының (бюджеттерінің) табысына,
пайдасына түсуі мүмкін.
Салықтарды бірнеше негіздерге қарап жіктеуге болады. Бұл бізге салықты
және міндетті төлемдерді толығырақ түсінуге, бір-бірінен айырмашылығын
көруге мүмкіндік береді.[6]
Салықтарды тікелей және жанама салықтар деп бөлеміз. Тікелей салық
дегеніміз - салық салу субьектісі бір мезгілде өзі салық төлеуші болып
табылатын салық. Жанама салық төлеуде - салық салу субьектісі басқа түлға
да, ал салықты төлеу міндеті басқа түлғаға жүктеледі. Мысалы: қосылған
құнға салық, акциздер жэне кедендік алымдар мен баждар.
Салықты төлеу нысанына байланысты ақшалай және натуралды нысанда
төлеу. Жоғарыда атап өткеніміздей, жер қойнауын пайдаланудың кейбір
жағдайларында салықтар натуралды түрде алынады.
Субьектіге байланысты: жеке тұлғалар төлейтін және заңды тұлғалар
төлейтін салықтардеп бөлінеді.
Сондай-ақ, салықтар жалпы жэне арнайы деп бөлінеді. Жалпы, салықтардың
қолданылу мақсаты бюджеттегі ағымдағы немесе капиталдық шығыстарды
қаржыландыру үшін, олар қандай да бір арнайы кірістерді қүрамайды. Ол
қаржылар мемлекетпен оның қаржылық жоспарында көрсетілген кез-келген
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін жұмсала береді. Ал, арнайы салықтардың
нақты көрсетілген мақсаттары болады. Негізінен, олар арнайы бюджеттік
немесе бюджеттік емес ақша қорларына аударылады. Сосын қатаң түрде тек
мемлекет белгілеген шараларға қолданылады.
Салықтың ставкісінің сипатына байланысты салықтар регрессивті,
прапорционалдық, прогорессивтік деп бөлінеді. Салықты бүлай жіктеу
салықтың салық төлеушінің кірістерінің көлеміне байланысына қатысты болады.
Ресгрессивті салықтар кірістің көлеміне байланысты болмайды. Прапорционалды
салықтар, керісінше, салық төлеушінің кірісінің көлеміне байланысты болады,
бірақ, салықты алу проценті тұрақты болады. Прапорционалды салықтарда
кірістің көлемінен тәуелсіз бірыңғай проценттік ставкілер болады.
Прогрессивті салықтарда салықтың проценті салық төлеушінің кірістерінің
көлемінің өсуіне байланысты бірге өсіп отырады.
І.3. Салықтың түсінігі, белгілері, түрлері:
Қандай да болмасын мемлекеттің өсіп-дамуының материалдық базасы-
қаржылары қалыптастыратын ең басты қайнар көздерге салықтар мен басқа да
міндетті төлемдердің жататыны белгілі. Осыған орай мемлекет бар жерде
салық алынады, салық жүйесі бар жерде мемлекет бар деп айтуға болады.
Көптеген ғалымдардың салық жөніндегі түсініктерінің жалпы мәні бірдей
болғанымен, кемшіліктері жоқ емес. Осы берілген түсініктерінің негізгілерін
қарастырып өтсек, мысалы: белгілі ғалым Л.К. Воронова салықтар мемлекеттік
өкілетті органдарының актілерінің негізінде, белгілі мөлшерде және
белгіленген мерзімде жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін
заңды тұлғалар мен азаматтар бюджеттерге енгізетін төлемдерң деп
түсіндіреді.
Қаржылық құқық саласының белгілі ғалымы Худяков А. И. өз еңбегінде
салықтардың түсінігін ғана беріп қоймай, олардың басқа төлем түрлерінен
ажыратуға қажетті ерекшеліктерін ашып көрсеткен. Бл ерекшеліктер
салықтардың қүқылық және экономикалық табиғатына тән белгілер болып
табылады:
1. Салық - әрқашанда мемлекет тарапынан енгізіледі және
алынады. Бұл жерде мемлекет саяси билік субъектісі ретінде көрінеді.
2. Салық - мемлекеттің бір жақты түрде белгілейтін төлемі. Бүл жерде
мемлекет салық төлеушілердің келісімін қажет қылмайды.
3. Салық - әрқашанда ақшалай түрдегі төлем. Осы белгісі бойынша
салықтар әртүрлі мүліктік міндеттемелерден - тәркілеу, реквизициялау және
т.б. ерекшеленіп тұрады.
4. Салық - әрқашанда ақшаларды еріксіз алу. Бұл жерде салық
төлеушіге, оның ақшаларын еріксіз алу механизмі құрылады.
5. Салық - заң жүзінде белгіленген ақшаларды алу. Мемлекет
салықтарды ашықтан-ашық, заңда негізделген күйде алады. Яғни жеке
меншіктегі ақшалар мемлекет меншігіне ауысады.
6. Салық - тек қүқылық формада кездесетін төлем. Салықтар
нормативтік сипаттағы заң актілерімен белгіленеді.
7. Салық - міндетті төлем. Салық төлеушінің салық төлеу жөніндегі
міндеті салық қызметі органдарының төленген салықты қабылдау
жөніндегі міндетімен ұштасады.
8. Салық - тек мемлекеттік кіріске түсетін төлем.
9. Салық - баламасыз төлем. Яғни, салық қандайда болмасын
көрсетілген қызмет немесе сатып алған тауарларға төлейтін төлем емес, ол
ақысыз төлем.
10. Салық - тұрақты ақша міндеттемелерін туғызатын төлем. Салықтар,
әрқашанда мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын
қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында үлттық табысты және жалпы
ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге байланысты
экономикалық қатынастарды көрсетеді.
Сондықтан, олар мемлекеттің заңды және жеке тұлғалар арасындағы
экономикалық қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория болып
табылады.
Салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің экономикалық-құқықтық
маңызы олардың қүрамындағы қаржылық-экономикалық және құқылық қатынастар
арқылы көрініс табады. Қаржылы-экономикалық қатынастар салық төлеушілердің
тиісті бюджетке белгіленген ақша қаражаттары сомасын берулері кезінде, ал
құқылық салық заңдарымен белгіленген салықтық қатынастарға қатысушы
мемлекеттік салық қызметі органдары мен салық төлеушілердің арасында
туындайды.[7]
Салықтың белгілері тығыз байланыста болатынын ескере отырып,
арақатынастарының өте жақын екенін айта келіп, кейбір шарттылықтарды есепке
ала отырып бөлуге мүмкіндік тапқанын айтады. Ол салықтардың экономикалық
сипаттарына мына белгілерді жатқызған:
1. ақша түрінде жүзеге асырылатын төлем
2. қайтарымсыз төлем
3. баламасыз төлем
4. салық салу объектісінің болуы
5. салық субъектісінің айқындалуы
6. төлеу мерзімдері
7. салық қатынастарының тұрақты сипаты
8. салық мөлшерінің айқындалуы
9. салықтың мемлекет кірісі болып табылуы
Салықтың юридикалық белгілеріне мынылыр жатады:
1. салықты мемлекеттің белгілеуі
2. салықтық тек құқықтық нысанда болуы
3. салықтың мәжбүрлі сипатта болуы
4. ақшаны алудың құқыққа сай болуы
5. салықты төлеу кезінде мемлекеттік бақылаудың болуы
6. салықтың тиісті органмен және актімен белгіленуі,
тиісті қүқықтық нысанда болуы
7. салықтың төленуін мемлекеттік жауапкершілік шараларымен
қамтамасыз ету
8. салықтардың тұрақты қаржылық міндеттемелерді туындату
9. салықтарды төлеу - бүл заңды міндет
10. салық - міндетті төлем
11. салық мемлекеттің бір жақты ерік білдіруінің нәтижесі
болып табылады.
Салықтар жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру мақсатында,
мемлекеттік жоғарғы өкілді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
инвестиция және қаржы құқығы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ
ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы салықтық қызметті құқықтық реттеу
Орындаған: Мустафаева А.
Ғылыми жетекші: з.ғ.к. аға оқытушы
Сейтжанов А.А.
Жұмыс қорғауға жіберілді_____________
кафедра меңгерушісі заң ғылымдарының
докторы
Алматы 2007 ж.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .3-4
І. Тарау. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 5-12
І.1. Салықтық қызметке байланысты мемлекеттік органдардың
құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..12-16
І.2. Қазақстан Республикасы салықтары мен алымдарының жүйесі, олардың
құқықтық реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16-18
І.3.Салықтың түсінігі, белгілері,түрлері ... ... ... ... .. ... ... 18-
33
ІІ. Тарау Қазақстан Республикасындағы және дамыған мемлекеттердегі
салықтық қызметті құқықтық реттеу мәселелері.
ІІ.1. Салықтың құқықтық қатынастардың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .34-41
ІІ.2. Қазақстан Республикасының салықтық қызметті құқықтық
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..41-56
ІІ.3. Қазақстан Республикасының және дамыған мемлекеттердің салық
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .56-62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...63-64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 65-
66
КІРІСПЕ
Салықтар қоғамдық-шаруашылық өмірдің маңызды бөлігі болып табылады.
Олардың дұрыс алынуы, жүзеге асырылуы жалпы халықтың, кәсіпорындардың және
мемлекеттің жағдайына әсер ететін бірден-бір фактор болып табылады. Нақты
жүйе түріндегі салық жүйесі экономикалық категория болып табылады. Олар
тарихи түрде мемлекеттің пайда болуымен байланысты және жалпымемлекеттік
функцияларды жүзеге асырумен тығыз байланысты. Салықтық міндеттеменің ең аз
мөлшері мемлекеттің өз функцияларының (білім беру, қорғаныс, сот, тәртіпті
қамтамасыз ету функцияларының) жүзеге асырылуының минимумын көрсетеді.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы экономиканы
мемлекеттік басқару құралы ретіндегі құқықтың ролінің көбеюімен
сабақтасады. Бірақ, құқық өзінің реттеуші функциясын тек мемлекеттің барлық
салаларында, соның ішінде салықтық қызмет саласында да, талаптары қатаң
сақталынғанда ғана тиімді атқара алады.
Бізге экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің тұрлаулы сипатын
қамтамасыз ету үшін толымды стратегия әзірлеу мен іске асыру, сондай-ақ
оның орындалуына қатаң бақылау қажет болады.
Бұл стратегия біздің экономикамыздың жекелеген секторлары мен
өндірістерінің нақтылы бәсекелестік артықшылықтарын негізге алып, әлемдік
даму үрдістері мен сыртқы рыноктардағы сұранысты ескеруге тиіс.
Бізге ендігі жерде “жинақталған” экономикалық өсуді жай пайдалану
емес, осы өсуді нақты басқаруды үйрену, сөйтіп оны сапалық жаңа деңгейдегі
экономикалық дамуға ұластыру керек- деп тұжырымдайды Елбасы өз
жолдауында.[1]
Мемлекеттің салықтық қызметі мемлекеттің кірістерін салық төлеушілер
есебінен қалыптастыруға бағытталған. Себебі, мемлекеттің бюджетінің негізгі
бөлігі салықтардан, басқа да міндетті төлемдерден қалыптасады. Сондықтан,
салық заңдары заңды тұлғалармен жеке тұлғалар төлейтін салықтардың біршама
бөлігін бекіткен.
Тарихтағы салықтық саясатқа көз жүгіртетін болсақ, салықтардың көп
алынуы мемлекеттің қазынаны тиімді түрде толықтыруды қамтамасыз етпейді.
Оған әсер ететін бірнеше факторлар бар. Мысалға алатын болсақ, салық
төлеушілермен мемлекеттің мүдделерінің балансының бұзылуы, салықтардьщ
түрлерінің көптігі, салық ставкілерінің көптігі, салық заңдарының
тұрақсыздығы, салық төлеушілердің салық заңдарын жетік білмеушілері, т.б.
Кез келген мемлекет өзінің шынайы тәуелсіздігін мемлекеттік кірістер
жүйесінің нақтылы механизімін құру негізінде қалыптастырады. Оның негізгі
саласы ретінде - халықтың жалпы жағдайын көтеру үшін, мемлекеттің қаржылық
жағдайын жақсарту үшін төленетін, кәсіпкерлік пен шаруашылық субьектілердің
жағдайын ескеретін, бюджетке төленетін міндетті төлемдер болып табылады.
Олардың мемлекеттегі басқа кірістерден басты айырмашылығы, олардың міндетті
түрде төленетіндігінен көрінеді.
Салық төлеуші - ондай төлемдерді заңдармен бекітілген тәртіппен,
мерзімде міндетті түрде төлеуі тиіс. Сондай - ақ, ондай міндеттілік
комплексті болып табылады себебі, онда - салық төлеушінің төлеу міндетімен
қоса белгілі бір мемлекеттік органның ондай төлемдерді міндетті түрде алу
міндетімен көрінеді.
Бюджетке төленетін міндетті төлемдер салықтық жэне салықтық емес болып
бөлінеді.
Салықтық төлемдерге - салықтар жатады да, ол - қайтарымсыз, ақысыз
түрдегі міндеті бюджетке төленетін төлем болып табылады, салықтық емес
төлемдерге - салыстырмалы - қайтарымды болып келетін мемлекетік баждар,
алымдар және төлемдер жатады.
Бюджетке төленетін міндетті төлемдер жүйесінің негізгі элементі -әрине
де, салықтық жүйе болып табылады.
Салықтық жүйе дегеніміз — мемлекеттегі салынатын салықтармен міндетті
төлемдердің өзара жиынтығы, оларды салу, төлеу, және алу әдістері, және
оларды әртүрлі басқару салаларында бөлу тәсілдері болып табылады.
Салықтар - мемлекеттің экономикалық процесстерді реттеуіне, өзінің
экономикалық және әлеуметтік мақсаттарына жетуіне, белгілі бір салаларды
дамытуға жол береді.
Бюджетке төленетін міндетті төлемдер мемлекет пен өндіріс процессіне
қатысушылар арасындағы қатынастарды дамытып, оларды реттеп отырып,
мемлекеттің - фискальды, стимулдық, бөлушілік сияқты міндетті төлемдердің
функцияларының жүзеге асыруына үлесін қосады.
Қоғамның экономикалық және әлеуметтік қүрылымын қалыптастыру және
дамытуда қаржылық жүйені және оның қүрамына кіретін мемлекеттің бюджетін
мемлекеттік реттеу үлкен рөл атқарады, ол мемлекетке экономикалық және
элеуметтік саясатын жүргізуге эсерін тигізеді. Мемлекеттік бюджет арқылы
мемлекеттің ақша қаражатын қалыптастыру және пайдаланудың бағытталған
қызметі жүргізіледі. Мемлекеттік бюджеттің өмір сүруі ерекше экономикалық
нысандар - бюджеттің кірістері және шығыстарына байланысты болады. Кірістер
мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз етеді, ал шығыстар
орталықтандырылған ақша қаражаттарының мемлекеттік қажеттіліктерге сәйкес
бөлінуін көрсетеді.
Экономикалық құрал ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің ақшасының
пайда болуын және жүмсалуын көрсетеді, ол мемлекеттің алдындағы түрған
міндеттер мен функцияларды қаржылық қамтамасыз етуге арналған.
Мемлекет салықтар мен міндетті төлемдерсіз өмір сүре алмайды, себебі,
жеке меншік жэне нарықтық қатынастар бар жерде олар мемлекеттің негізгі
кіріс көзі болап табылады.
Қоғамдық мазмұнынан бөлек салықтардың материалдық негізі бар, басқаша
айтатын болсақ, ол мемлекет жинақтайтын қоғамның ақша қаражаттарының нақты
мөлшерін көрсетеді. Мемлекеттегі барлық халықтан салықтар ретінде мәжбүрлі
түрде алынатын үлттық табыстың бұл бөлігі мемлекеттің қаржылық
ресурстарының орталықтандырылған қорына айналады. Салықтар мемлекеттің
меншігіне айналып, әскери-саяси жэне әлеуметтік-экономикалық шараларды
жүзеге асыру үшін пайдаланылады. Осы қызметті жүзеге асырушылардың құқықтық
жағдайы, осы қатынастарға қатысушылардың қүқықтық жағдайы, осы салықтық
қатынастардың мазмүны мен дипломдық жұмысымның обьектісі болып табылады.
Қазіргі кезде, менің ойымша, салықтық қүқықтың субьектілері, олардың
арасындағы қүқықтық қатынастар - салықтық - қүқықтық ғылымның өзекті
тақырыбы болып табылады.
І. Тарау. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің ерекшеліктері.
Салық салу саласындағы қатынастарды құқықтық реттеу кез-келген
мемлекеттің қызметінің маңызды бағыты болып табылған және табыла береді де,
себебі, бұл қаржы құралдарының мемлекеттік қазынаға түсуімен байланысты.
Бірақ, бұл қызмет практика көрсетіп отырғандай, көптеген өзекті
мәселелермен жүзеге асырылуда. Сондықтан, қысқаша болса да бұл мәселелерді
қарастыру қажеттілігі туындайды.
Салық салу мәселесі - бұл барлығына: мемлекетке де жалпы қоғамға да,
нақты салық төлеушіге де қатысы бар мэселе. Және бүл мәселе барлығы үшін
күрделі де өзекті, әртүрлі жағынан қынжыла қарайтындай мәселе.
Мемлекет үшін салықтар - өмір сүру көзі. Олар мемлекетің негізгі кіріс
көзі, оның қызметтерін қаржыландыратын негізгі қаржы қоры. Салықтар арқылы
жинақталған ақша қаражаттары бюджетке, немесе бюджеттен тыс қорларға түседі
де, ол жақтан мемлекеттік аппараты қаржыландыруға, қорғанысты және қоғамдық
тәртіпті қамтамасыз етуге, мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландыруға,
мүғалімдерді, дәрігерлерді, мәдениет қызметкерлерін қоса алғанда бюджеттік
жүйедегі жұмыс жасаушыларға жалақы беруге, қайта бөлінеді. Салықтар арқылы
жинақталған қаражаттардың аздығы, салық төлеуден жаппай жалтару - бірден
мемлекеттің хал-жағдайына әсер етеді. Ал ол арқылы халықтың және қоғамның
хал-жағдайына әсер етеді.
Ал кәсіпкерлерден салықтар арқылы олардың кірістерін алу олардың
қызметтерін ары жалғастыру стимулынан айырады, олардың өндірістерінің
материалдық базасына нұқсан келтіріп, оның инвестициялық мүмкіндіктерін
азайтып, олардың тауарларының құнын, бағасын көтертеді. Ал, ол нарықтағы
тауарлардың бәсекелестігін арттырып, оларды өткізуде әртүрлі қиындықтарға
алып келеді де, кәсіпкерлерді қызметтерін тоқтатуға мәжбүрлейді, немесе
жасырын, астыртын экономикаға көшуіне әкеліп соғады.
Жеке тұлғаларға салынатын салық олардың өмірлік жағдайларын
нашарлатып, халықтың заттарға, тауарларға деген сұраныстарын азайтады.
Бұлар жалпы мемлекеттегі экономикалық жағдайдың нашарлауына алып келеді.
Сондықтан, мемлекеттің салық салу саясаты көп көңіл бөлуді қажет ететін,
көп зерделеуді, көп зерттеуді, реттеуді қажет ететін қызмет түрі болып
табылады.
Мемлекеттің ойланбай жүзеге асырған салық саясатынан экономика мен
қоғамға келген зиян соғыс немесе жаулардың шабуылдауынан келетін зияндармен
пара - пар десек болады.[2]
Социалистік экономиканың орнығуы кезінде, ғалымдардың көбісі
салықтарды, соның ішінде табысқа салынатын салықты - жұмысшыларға,
мемлекеттік кәсіпорындардың қызметкерлеріне салынатын, ешқандай саяси,
әлеуметтік, практикалық көрінісі жоқ деп есептеп, тек бюджеттің қайнар көзі
болып табылатын көрініс ретінде қабылдаған. Осыған байланысты
кәсіпорындардың, үйым, мекемелердің табысына салынатын салықтың мөлшерін
азайту керек деген - әртүрлі көзқарастар да көп айтылатын.
1960 жылы жұмысшылар мен қызметкерлердің жалақысына салынатын салықтың
мөлшерін қарқынды түрде төмендететін әрекеттері қабылданды. Ол кездегі бүл
тұжырым - дұрыс сияқты болып есептелді, себебі, қызметтердегі біртиптілік,
жалақылардың барлығы үшін бірдей тағайындалуы салықтың мөлшерін нақты
айқындап, оны еңбек үшін төлем ретінде қарастыруға болатын еді.
Ондай әрекеттер казіргі нарықтық экономика кезінде тіпті қолданылуы
мүмкін емес. Экономикалық реформа - кәсіпорындар мен халыққа салынатын
салықты сақтап қана қою емес, оларды әрі қарата дамытуды көздейді.
Казіргі кезде халық табысының едәуір бөлігі экономиканың жеке меншік
секторында пайда болады. Ондай табыстарды мемлекеттік реттеу, басқару
шектелген, ал оларды әкімшілік тәртіппен алып қою жоқ деуге болады. Тек
салықтардың арқасында ғана халық - мемлекеттік бюджеттің қалыптасуына
қатыса алады.
Тікелей салықтарсыз әрекет ететін мемлекеттер бар, олар: Албания,
Бруней, Бахрейн, Катар, Кувейт т.б. Бүл мемлекеттердің экономикалық, саяси
жағдайлары эртүрлі, және, оларға тән бір жалпы бірдей белгі бар, ол
-қоғамның мемлекетті басқаруына өте аз қатысуы. Сонымен қатар, онда саяси
жүйе мен салық салу жүйесінің байланысы байқалады: жанама салықтар салық
төлеушіден оның мемлекетке қанша салық төлейтіндігін нақтылы көрсетпейді
де, олардың өзін өзі басқаруындағы ұмтылыстарын азайтады. Тікелей салықтар
керісінше, салық төлеушінің төлеген салықтарын жүмсайтын үкіметті
қадағалауын дамытады.
Салықтар мен әртүрлі алымдар мемлекеттік бюджеттің табысының басты
қайнар көзі болып есептеледі, салықтар жалпы қоғамның әлеуметтік құрылымына
да әртүрлі әсер етеді. Салықтардың, соның ішінде тікелей салықтардың -
конституциялық құқықтық институт, бақылау институты ретіндегі маңызы үлкен.
Бірақ, материалдық игіліктердің мемлекеттің меншігіне қарай салықтар
нысанында қайта бөлінуі салық салудағы жеткіліктілік қағидасының
сақталынып, салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден
қалыптасатын бюджеттік қаражаттардың жүмсалуына салық төлеушілер тарапынан
сәйкес бақылау жүргізілу қажеттілігін көрсетеді. Бұл қағидалармен
басқа да қағидалардың сақталынуы мемлекетік билік органдарының
лауазымды түлғаларымен салық төлеушілердің құқықтық санасына негізделінуі
керек. Бұлар ақша қаражаттарының мемлекеттік қазынаға жоспарлы түрде түсіп
отыруына септігін тигізеді. Соныменен, айтқанымызды қорытатын болсақ, салық
салу саласындағы өзекті мәселелер мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы
келісімдердің жоқытығымен түсіндіріледі. Мұндай мәселелер басқа да
мемлекеттерде де әркездерде кездесіп отырған.
Мемлекеттік кірістер ішінде салықтардың орны мен ролі үлкен.
Мемлекеттің өмір сүруі салықтармен тығыз байланысты. Ондай байланыс
Бенджамин Франклиннің айтқан сөзімен айқындалады, ол: "Өмірде екі нәрсе
міндетті - өлім және салық" - деген. Біз оны мемлекеттің белгілерінен,
маңызды атрибуттарынан көреміз.
Сонымен, салықтық реформаның керектілігі - болып жатқан экономикалық
өзгерістермен ғана емес, сонымен бірге Қазақстан Республикасының
демократиялық жүйеге кіруімен де көрініс табады.
Республикадағы нарықтың орнығуы, мемлекетті экономикамен басқаруда
қүқықтың басты құрал ретінде қалыптасының негізі болады. Бірақ, құқық
өзінің функцияларын - әртүрлі әрекеттерді, соның ішінде, салықтық қызметте
құқықтың шарттары мен талаптарын дұрыс орындау кезінде ғана жүзеге асыра
алады.
Мемлекеттегі салық салу мемлекетпен құқықтық актілер шығару арқылы
жүзеге асырылады және реттеледі. Және ол үнемі қандай да бір құқықтық
нысанда жүзеге асырылады.
Мысалы, өкілетті органдардың сәйкес нормативтік актілерді қабылдауы
арқылы мемлекетте салықтар енгізіліп, алынады, соның негізінде мемлекеттің
салық жүйесі қалыптасады, әрбір салық түріне байланысты салықты алу режимі
анықталады, мамандандырылған салықтық қызметті жүзеге асырушы органдар
құрылады, олардың функциялары мен құқықтық жағдайы белгіленеді, салықтық
заңдардың бұзылғандығы үшін жауаптылық шаралары белгілене Бұл актілер
мемлекетте салықтық қызметке байланысты қалыптасатын көптеген салықтық
қатынастардың негізін қалайды. Соның нәтижесінде бұл қатынастар үнемі
салықтық қатынастардың нысаны ретінде танылады және осы қатынастар арқылы,
мемлекет, осы қатынастарға түсуші субьектілердің жүріс-түрысын реттеп,
құқықтары мен міндеттерін белгілейді.
Сонымен, салықтық заңдар, нормативтік актілер бір мезгілде салық
салудың заңдық негізі ретінде танылады және, салықтық қатынастарды құқықтық
реттеуші қайнар көз ретінде танылады.
Салықтық құқықтың нормаларын дұрыс орындау - мемлекеттік табыстың
қалыптасуының негізі болады, себебі, салықтар мен міндетті төленетін
төлемдер мемлекеттік кірістің басты қайнар көзі болып саналады.
Менің ойымша, нарықтық экономика кезінде дұрыс әрекет ету үшін
салықтық құқықтың маңызын, соның негізінде пайда болатын салықтық -құқықтық
қатынастардың маңызын дұрыс түсінуі керек сияқты.
Салықтық құқық дегеніміз - Қазақстан Республикасының салықтық
қызметіндегі қалыптасатын қатынастарды реттейтін қаржылық құқық саласындағы
басты институттарының бірі болып табылады. Ондай қызмет нарыққа өту
кезіндегі - жаңа салықтық саясатты анықтайтын экономикалық заңдармен
көрініс табады. Сол себепті, ондай саясаттың бастамасы ретінде Қазақстан
Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы 2001 ж. 26 маусымдағы қабылданған Заңын айтамыз.
Қабылданған нормативтік құқықтық актілер жеке және заңды тұлғаларға,
олардың коммерциялық және коммерциялық емес әрекеттері үшін салық салуды
анықтайды. Әртүрлі сатылардағы бюджеттерді қаржылық қамтамасыз ету әртүрлі
мемлекеттік кірістер арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік кірістердің басты түрі салық екендігі бәрімізге әйгілі,
себебі, мемлекеттік қазынаға түсетін ақша қаражаттарының едәуір үлкен
бөлігі - Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес төленетін әртүрлі
салықтардан, алымдардан, төлемдер мен баждар есебінен қалыптасады.
Салықтық құқық - қаржылық құқықтың бір институты, бір саласы бола
тұрып өзінің қарауына салық жүйесін, салықтық қатынастарға қатысушылардың
құқықтары мен міндеттерін, салық заңдарын бұзған үшін жауапкершіліктерді,
төлемдердің түрлерін т.б. анықтайтын әртүрлі заңдармен заңдардан туындайтын
актілерді, әртүрлі терминдерге, мағыналармен, фактілерге түсінік беретін
ғалымдардың теориялық тұжырымдарын енгізеді. Мысалы, салық, баж,
міндетгілік т.б. терминдердің түсініктерін ашып береді.
Кез-келген мемлекеттің қызметтерінің маңызды түрі мемлекеттің
кірістерін қалыптастыру болып табылады. Мемлекеттік кірістер дегеніміз
-мемлекетгің қорына әртүрлі кіріс көздерінен келіп түскен және өздерінің
міндеттері мен функцияларын орындау үшін қолданылатын қаржылық ресурстар.
Мемлекеттің кірістері әртүрлі меншік нысандарына және өндіріс құралдарына
негізделген мемлекеттің экономикалық жағдайына байланысты болады.
Мемлекеттік кірістерді қалыптастыру және пайдалану тәртібіне
байланысты ол міндетті төлемдерден және басқа да қызметтерден қалыптасады.
Негізгі біздің бюджетіміздің кіріс көздері - міндетті төлемдер болып
табылады. Мысалы, айтарлық, 2003 жылға республикалық бюджеттің түсім
көздері салықтардан және басқа да міндетті төлемдерден қалыптасқан.
Экономикасы дамыған мемлекеттердің бюджеттерінің кіріс көздерін
шаруашылық қызметінен, тауарларын басқа мемлекеттерге сатудан,
қызметтерін көрсетулерден түскен кірістер, басқа мемлекеттерге берген
қарыздарынан проценттер құрайды (Сауд Аравиясы мемлекеттері, Европа
мемлекеттерінің көпшілігі, АҚШ, Канада мемлекеттерін мысал ретінде алуға
болады). Әрине, бізде де шарушашылық өнімдер шығарылады, тауарларымызды
шетел мемлекеттеріне шығарып, қызметтерімізді көрсетеміз. Бірақ, мұның
барлығы әлі жеткіліксіз. Мемлекетіміздің бюджетінің кіріс бөлігін
айтарлықтай қамтамасыз етуге көп септігін тигізбейді. Себебі, біз кеше ғана
тәуелсіздігімізді алып, енді ғана өз бетімізше күн көре бастадық. Мемлекет
басшылары осы бағытта әртүрлі бағдарламалар қабылдап, іс жүзіне асыруда.
Осы мақсатта жұмыс істеуде біз шетелдік тәжірибелерді есепке алып,
тарихтағы салық саясатына талдау жасай отырып, әрекет етуіміз керек.
Себебі, салық саясатының дұрыс жүзеге асырылмауынан көптеген мемлекеттерде
кризистер болғанын, экономикалық жағдайларының нашарлап, халықтың азып-
тозып кеткендерін білеміз. Бұл мәселе жан-жақты зерттеуді, мұқият
қарастырылуды, талдануды қажет ететін мәселе болып табылады.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, мемлекеттік бюджетке
төленетін міндетті төлемдердің түрлеріне келесілер жатады: А) Салықтар; Б)
баждар; В) алымдар; Г) төлемдер. Салықтар олар – мәжбүрлі түрде, ақысыз,
қайтарылмайтын, міндетті түрде мемлекеттің функцияларын жүзеге
асыру үшін, мемлекеттің шығыстарының орнын толтыру үшін,
мемлекеттік қорлар құру үшін ақшаларды алу болып табылады.
Салық тек оның құқықтық табиғаты көзқарасынан ғана емес, сонымен бірге
заңдық техника жағынанда қарастырылуы мүмкін. Бұл екі көзқарастардың
арасында үлкен қарама - қайшылықтар болуы мүмкін емес, себебі заңдар
құқыққа қайшы келе алмайды.
Бірақ, кейбір обьективті шарттар, мен мағыналар арқылы олардың
арасындағы айырмашылықтарды көруге болады.
Салық дегеніміз - мемлекеттің мәжбүрлеуімен қамтамасыз етілген, ақысыз
және қайтарымсыз сипаттағы, азаматтар мен заңды тұлғалардың меншігіндегі
ақша қаражаттары мен мүлікті, қоғамдық билік субьектілерінің төлем төлеу
қабылеттілігін қанағаттандыру мақсатымен, заңда көрсетілген мөлшерлер мен
мерзімдерде мемлекеттік бюджетке алу болып табылады.
Бұл анықтамадан салықты бекітудегі заңдардьщ алатын орнын көруге
болады. Заңда нақты көрсетілмеген болса, осындай мақсаттарда төлемдерді алу
заңсыз болып есептеліп, құқыққа қайшы болып саналады. Салық салу саласында
атқарушылық билігі басқару билігіне қарағанда заңмен тығызырақ байланысты
болып есептеледі.
Анықтамадан көретініміз, салық төлеуші тек меншік иесі емес, тұлға
болып табылады. Салық төлеу - жеке меншік құқығынан туындайтын әлеуметтік
міндет болып саналады. Салықтарды төлеу арқылы - жеке меншік қоғамның
мүддесіне қызмет жасайтынын, оны қолдайтынын біз бәріміз білеміз.
Салық салудың басты тәртіптерінің бірі - салықтың мөлшерін есептегенде
әр салық төлеушінің салықтарды төлеу қабылеті ескеріледі, себебі, салықтың
мөлшері салық төлеушінің меншігіндегі мүліктің көлемімен есепке алынуы
тиіс.
Сонымен қатар, анықтама салықтың белгілі бір пайда, табыс табу
мақсатымен салынатынын көрсетеді. Кез-келген салық реттеушілік функцияны
атқаруы мүмкін. Ол үшін белгілі бір жеңілдік, льготалар немесе керісінше
ауыртпалықтар енгізілуі мүмкін.[3]
Сонымен қатар, салық - салық төлеушінің салық төлей алу
қабылеттілігінен туындайды. Салық белгілі бір табыс табуға итермелемейді,
керісінше, табылған табыстағы өзінің үлесін алуды көздейді. Реттеуші
салықтар осы принциптерді жояды, себебі, олар салық төлеушінің әрекетіне
экономикалық ауыртпалық тудырып, салық төлеушінің ондай кәсіпкерлік
әрекеттерден бас тартуына алып келіп соғады. Бюджетке қайтарымсыз жэне
ақысыз төленетін міндетті төлемдердің барлығы салық болып табылмайды.
Мысалы: соттың шешімі немесе үкімі бойынша мемлекеттің немесе үшінші
жақтардың мүддесі үшін ақша қаражаттарын төлету, жоғарыда айтылған салықтың
белгілеріне үқсас болса да, салық болып табылмайды.
Анықтамада айтылғандай, салықты жинаудың мақсаты мемлекеттің тек
белгілі бір шығыстары үшін емес, жалпы мемлекеттің шығыстары үшін жиналады.
Салықтық заңдардың алдына қойған міндеті - "жалпы шығыстардың орнын толтыру
үшін ақша қаражаттарын алу болып табылады. Ондай қаржылық қамтамасыз етудің
белгілі адресі болмайды да, салықтық заңдардың мотивін анықтай алмайды".
Салықтық табыстар белгілі бір белгіленген шығыстар үшін
алынбайтындығын көрсететін тәртіп - салық салудағы басты басшылыққа
алынатын принциптердің бірі деп айтуға болады. Бірақ, бұл тәртіп кейбір
мақсатты салықтарды бекіту кезінде қолданыла алмайды, себебі мақсатты
салықтардың салыну мақсаты алдына - ала белгілі және бекітілген болып
табылады.
Салық қүқықтық механизм ретінде нақтылы белгілі бір мемлекеттік
шығыстардың орнын толтыру үшін бір сомманы жинау мақсатын көздемейді,
себебі, салықтық түсімдердің нақтылы мөлшерін, соммасын алдын - ала болжап
айтуға болмайды. Ондай шығыстар алдын - ала көзделуі мүмкін, бірақ,
шығыстардың соммасы салық салуға императивті әсер ете алмайды.
Салықтар материалдық төлемдер ретінде төленеді, ол
оның экономикалық мәнін ашудағы негізгі белгісі болып табылады. Оны төлеу:
Салық төлеушінің мүлкінің мемлекетке өтуінен көрінеді. Олар заңды
түлғалармен және жеке тұлғалармен сәйкес бюджетке міндетті түрде төленетін
төлемдер. Негізінен, әдебиеттерде салық - ақша төлемі ретінде көрсетіледі.
Әрине, ол дұрыс, себебі, салықтардың көпшілігі ақшамен есептелінеді. Бірақ,
Қазақстан Республикасының салықтық заңдары салық төлеудің заттай, натуралды
нысанын да көрсетіп кеткен. Олар, мысалы, жер қыртысын пайдаланушылардың
тапқан табыстарының бір бөлігін, сондай зат есебінде мемлекетке беруінен
көрінеді.
Салықтардың екінші экономикалық маңызы - ақшаларды қайтарымсыз түрде
алу болып табылады. Салықты төлеу кезінде салық төлеушіден мемлекетке
кететін, бір - жақты ақша қозғалысы ғана болады. Екінші жаққа сол салық
төлегені үшін орнына ешнәрсе берілмейді.
Кейбір ғалымдардың ойынша, салықтар қайтарымды болып табылады, себебі
мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорына түскеннен кейін салықтар әртүрлі
элеуметтік қамсыздандыру нысанында халыққа қайтарылады, деп есептейді.
Жалпы алғанда, ондай пікірмен келісуге болады, себебі мемлекет салықтарды
өзінің функцияларын жүзеге асыру үшін салады, ал әлеуметтік қамсыздандыру
мемлекеттің функцияларының бірі болып табылады. Бірақ, нақтылы салықтық
қатынастың шеңберінде қайтарымдылық туралы айтуға болмайды, себебі,
салықтық төлемдердің соммасы еш қайтарылмайды. Салықтық міндеттеме бір -
жақты болып табылады да, мемлекет келіп түскен ақша соммаларын қайтаруға
міндеті емес. Яғни, салық салықты нақты төлеп тұрған тұлғаға қайтарылмайды,
ол қоғамға белгілі бір шаралар арқылы қайтарылады. Айталық, тегін білім
беру, тегін денсаулықты қамтамасыз ету, элеуметтік жағынан қорғалмаған
тұлғаларға жәрдемақылар, т.б. арқылы төленген салық қоғамға қайтарылады.
Салықтың экономжалық мағынасының келесі бір белгісі - оның ақысыз
төлем болып табылатындығында. Яғни, салық ретінде төленген ақшалар үшін
ешқандай тауарлар берілмейді. Салық белгілі бір тауарлар мен мемлекеттің
көрсеткен жұмысы үшін төленетін төлем емес. Салықтың ақысыздығы оның басқа
бюджетке төленетін міндетті төлемдерден ажырататын басты белгісі ретінде
қарастырылады.
Салықтың келесі белгісі салықтың төлеу мерзімдерінің нақты
анықталғандығында. Мысалы, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және
жеке тұлғалар бюджетке аванс төлемдерін әрбір айдың 20 - шы күнінен
кешіктірмей төлеуге міндетті, ал резидент емес еңбек шарты мен немесе жалға
алу шартымен жұмыс жасайтын жеке түлғалар бюджетке аванс төлемдерін 20 - шы
ақпан, 20 - шы мамыр, 20 - шы тамыз, 20 - шы қарашада төлеуге міндетті. Бүл
мерзімдердің бұзылуы әрбір жіберілген күнге белгілі бір көлемде өсім
төлеуге байланысты салық төлеушінің жауаптылығын тудырады.
Салық тұрақты экономикалық қатынастар тудыратын төлем. Бұл тұрақтылық
салық төлеуменен байланысты ақша төлемдерінің тұрақтылығында ғана емес.
Салықтық қатынастардың тұрақтылығы салық салынатын обьект - салық
төлеушінің меншігінде болған кезде, салық субьектісі болған кезде
қамтамасыз етіледі. Салықтық қатынас белгілі бір төлемнің төлеу
міндеттілігінің орындалуымен аяқталмайды, ол салық салу обьектісі және
субьектісі болған кезде болады.
Тағы бір салықтың белгісі - ол салық салудың обьектісінің болуы.
Салықтың тағы бір белгісі төлемнің мөлшерінің көрсетілетіндігі.
Негізінен, дамыған мемлекет салық белгілейтін өзінің нормативтік қүқықтық
актілерінде әрдайым салықтың мөлшерін кіріске байланысты процентпен, нақты
белгіленген сомма түрінде, немесе, басқа да бір тәсілдермен белгілеп
береді.
Салықтардың мерзімдерінің көрсетілуі, оны мемлекеттік алым сияқты
басқа төлемдерден ажыратады.
Салықтың соммасының әрдайым мемлекеттің кірісіне түсуі, төленуі
кезінде меншік нысанының ауысуы олар да салықтың белгілері болып
табылады.[4]
Салықтың осы белгілерін заңдық белгілер ретінде, байланыстыра отырып,
қарастыратын болсақ, келесі жағдайларды анықтауға болады:
Салық мемлекеттің белгілеген міндеті. Қазақстан Республикасының
Конституциясында бұл міндеттілік көрсетілген. Мемлекет Парламент арқылы оны
біржақты тәртіппен, ешкіммен келіспей белгілейді. Қазақстан Республикасында
ҚР Республикалық референдумы туралы 2 қараша 1995 ж. Конституциялық
заңында бюджеттік, салықтық саясаттар референдум мәселесі бола алмайтындығы
аталған.
Салық әрдайым тек құқықтық нысанда болады. Салық пайда болғандағы
алғашқы кезеңде діни көзқарастармен реттелген. Бірақ, мемлекеттің орнығуы
жэне дамуы барысында ол мемлекеттің тікелей қарамағына көшеді. Қазіргі
мемлекет үшін салықтың құқықтық нысанда болатындығы сөзсіз, ол жазбаша
нысанда нормативтік қүықтық акт арқылы көрсетіліп, заңмен белгіленген
тэртіпте қол қойылып, жарияланады.
Салық мәжбүрлі сипатта болады, яғни біржақты өктем тәсілмен реттеледі,
мемлекеттік біржақты актісі арқылы көрініс табады. Салық міндетті төлем
болады, салық төлеушілер белгілі бір көрсетілген уақыттарда төлемеген
жағдайда мемлекеттік мәжбүрлеу арқылы бүл әрекет жүзеге асырылады.
Салық бұл заң арқылы бекітілген төлем. Тек қана Қазақстан
Республикасының Парламенті ғана заң қабылдау арқылы белгілі бір салықтардың
түрлерін енгізеді.
І. 1.Салықтық қызметке байланысты мемлекеттік органдардың құзыреті.
Салық төлеу - салық төлеушінің заңдық міндеті болады.
Салық тұрақты түрде төленіп отырылатын қаржылық міндеттеме болып
табылады, күн сайын, ол квартал сайын, ай сайын, жыл сайын төленеді.
Салық төлеу мемлекеттік жауапкершілік шараларымен қамтамасыз етілген.
Төленбей қалған салықтық көлеміне байланысты Қазақстан Республикасының
заңдарымен көрсетілген тәртіпте жауапкершілік шаралар қолданылады.
Салықты төлеуге мемлекет тарапынан мемлекеттік бақылау жүргізіліп
отырылады. Соған арнайы құзыреті бар органдар өздерінің атқаратын
функцияларына сәйкес өз міндеттерін жүзеге асырады. Атап айтатын болсақ,
Қазақстан Республикасының Экономика және бюджетті жоспарлау министрлігі,
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі, оның жанынан арнайы қүрылған
ведомстволар: Салық инспекциясы, Мемлекеттік мүлікті жекешелендіру
жөніндегі департамент, Алькоголь өнімдерінің айналымьш бақылау жөніндегі
департамент, сондай-ақ, Қазақстан Республикасының Қаржы полициясы
агенттілігі, Қаржы министрлігінің жанынан қүрылған қаржылық бақылау
комитеті. Қаржы полициясы салыстырмалы түрде жақында ғана, Қазақстан
Республикасының Президентіне тікелей бағынатын орган ретінде қайта қүрылды.
Бүл өте дұрыс жасалған шара болды, себебі, бұл органның ешкімнен тәуелсіз
қызмет атқарғаны тиімдірек. Тек Президентке ғана бағынатын жағдайда оның
қызметі нәтижелі болатыны хақ.
Парламенттің салықтарды бекіту қүдығы арқылы халықтың төлеуге келісу
қүқығы көрінеді. Осы позициядан салықтардың құқықтық табиғаты қарастылып
зерттелуі тиістігі көрінеді.
Бірақ, салықты салу халықтың өкілі Парламенттің келісімі арқылы жүзеге
асырылса да, қоғамның жекелеген түлғаларының келісімін қажет етпейді.
Сондай - ақ, көптеген мемлекеттерде салық салу сұрақтарын референдум арқылы
шешуге конституциялық шектеулер қойылған.
Ол, салықтық басты құқықтық белгісін - салықты бекітудегі
біржақтылықты көрсетеді. Сонымен қатар, салық жеке ақысыз болып табылады,
себебі салықты жинаудағы басты мақсат - қоғамның мұқтаждықтарын
қанағаттандыру болып табылады. Салық төлеушінің салық төлегені үшін,
мемлекеттің салық төлеуші алдында белгілі бір міндеттері болмайды.
Салықтар қайтарымсыз негізде алынады. Салықтың қайтарылуы тек,
салықтың мөлшерін асырып төлеген кезде, және белгілі бір жеңілдіктер пайда
болған кедерде ғана мүмкін жэне мемлекеттің біржақты шешімімен қарастырылып
төлемнің жалпы сипатына ешқандай әсерін тигізбейді.
Салық ақша қаражаттарының тек біржақты қозғалысынан көрінетіндіктен,
оның принциптері азаматтық құқықтық принциптерге қайшы болып
табылады. Салықты төлеу мемлекеттің мәжбүрлеу шараларының
негізінде жүзеге асырылады. Бірақ, көбінесе мэжбүрлеу шараларын қолданудың
қажеттілігі жоқ, сесбебі салық төлеуші көбінесе салықтарды дербес өзі төлеп
отырады. Бірақ, егер салық төлеуші уақытылы салықтарды төлемейтін болса,
мемлекет оған байланысты қатаң санкцияларды қолданады. Ондай әрекеттер
Республикамызда өте жиі кездесіп және қолданылып отырады.
Салық салық төлеушімен мемлекет арасындағы қаржылық қатынастарды
реттеуші қүрал ретінде көрініс табады. Қатынастың бір жағы - салық
төлеушінің міндеттерін, қатынастың екінші жағы - мемлекеттік салықтық
органньщ құқылы әрекетін көрсетіп, айқындап отырады.
Осындай позициялардың негізінде, жоғарыда аталғандарды қорыта отырып,
салыққа келесідей анықтама беруге болады:
Салық дегеніміз - мемлекеттің мәжбүрімен, ақысыз және қайтарымсыз
сипаттағы, азаматтар мен заңды түлғалардың меншігіндегі ақша қаражаттары
мен мүлікті, қоғамдық билік субьектілерінің төлем төлеу қабылеттілігін
қанағаттандыру мақсатымен, заңда көрсетілген мөлшерлер мен мерзімдерде
мемлекеттік бюджетке алу болып табылады.
Бюджетке қайтарымсыз және ақысыз төленетін міндетті төлемдердің
барлығы салық болып табылмайды. Мысалы: соттың шешімі немесе үкімі бойынша
мемлекеттің немесе үшінші жақтардың мүддесі үшін ақша қаражаттарын төлету,
жоғарыда айтылған салықтың белгілеріне ұқсас болса да, салық болып
табылмайды.
Салықтар - халық билігінің субьектілерінің (мемлекетік билік
органдары, басқару органдар және басқа да мемлекеттік органдар, жергілікті
өзін - өзі басқару органдары) мүддесі үшін төленеді. Осы белгісімен, салық
басқа мемлекеттік биліктің орталық немесе жергілікті органдарынан басқа
заңды түлғаларға төленентін төлемдерден айырылады. Ондай төлемдер салықтық
емес төлемдер (парафисналитет) болып саналады.[5]
Ондай төлемдер, мысалы, әртүрлі техникалық немесе профессионалдық,
коммерциалық жэне элеуметтік кәсіпорындар мен ұйымдардың пайдасы үшін
мәжбүрлеу арқылы төленеді. Бұл жердегі мәжбүрлеудің орын алуы ондай
төлемдердің де заңдардың негізінде пайда болуынан көрінеді. Бірақ, кейбір
мемлекеттерде, мысалы Францияда, парафисналитеттерді атқарушы органдар
өздерінің актілерінің негізінде бекітуі мүмкін
Бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерге жататындар:
- Алымдар, баждар, төлемдер.
А) Алым сияқты міндетті төлемнің құқықтық мазмұнын анықтау үшін, оның
салықтық төлемнен негізгі айырмашылықтарын анықтап, қарастыру қажет.
- Алым бір реттік төлем болып табылады, ал салықтық төлемдер үшін
-тұрақты ұзаққа созылған қатынастар тән;
- Алым салыққа қарағанда экономикалық мағынада
салыстырмалы эквивалентті болып табылады, заңдық мағынада
салыстырмалы қайтарылатын төлем болып табылады. Мысалы: белгілі бір
кәсіпкерлік қызмет түрімен айналысқаны үшін лицензия алу кезінде алынады,
немесе ҚР территориясында транзиттік тәртіппен транспорт құралдарының
өткені үшін алынады. Яғни, алым төлегені үшін субьект белгілі бір
қүқықтарды иеленеді немесе мемлекеттен қандай да бір рұқсаттарды алады.
• Салыққа қарағанда, алымды төлеу салыстырмалы ерікті түрде болады.
Мысалы, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлға, егер қандай да бір
қызметпен айналысқысы келсе алым төлеуге міндетті.
Соныменен, алымдар — мемлекеттік органдармен төлеушіден
материалды және материалды емес обьектілерді пайдаланғаны үшін, немесе
пайдалануға қатысқаны үшін алынатын міндетті төлемнің түрі. Б) Баж.
Бюджетке түсетін келесі міндетті төлемнің түрі — баж болып табылады.
Мемлекеттік бажды алу көптеген норматавті құқықтық актілермен реттеледі.
Баж дегеніміз заңды маңызды әрекеттер жасағаны үшін немесе құжаттар
бергені үшін, соған өкілеттігі бар мемлекеттік органдар мен лауазымды
тұлғалар мен алынатын міндетті төлемнің түрі. Бұл анықтамаға қарап, біз
баждың алымға жақындығын көреміз. Бірақ, Худяков А.И. ойынша, келесідей
айырмашылықтар бар:
Баж - бюджеттің, яғни жалпы мемлекеттің кірісі, ал алым - төлеушіге
қызмет көрсеткен үйымның кірісі. Сондықтан, классикалық теорияға сәйкес,
баж - фискалды төлем, ал алым- чиновниктік төлем.
Баж - көрсетілген қызметтің бағасынан тәуелсіз алынады, ал алымның
мөлшері - көрсетілген қызметтің бағасына сәйкес болады.
Баж салыстырмалы қайтарылатын төлем болып табылады. Салық төлегенде
мемлекет төлеушіге ешқандай қызмет көрсетіп, орнына ешнәрсе бермейтін
болса, ал баж төлегені үшін белгілі бір заңмен көрсетілген қызметтерді
ұсынады. Айтарық, кеден тауар алып өтіне рұқсат беру, немесе, сотта талап
арыздарын қарау, т.б.
В) Төлем.
Бюджетке төленетін келесі міндетті төлемнің түрі - төлем. Төлем жеке
тұлғалардан, немесе заңды түлғалардан белгілі бір мемлекеттің меншігіндегі
игіліктерді пайдалағаны үшін алынатын мідетті төлем. Мысалы айтатын болсақ,
ерекше күзетілетін обьектілерді пайдаланғаны үшін төлем, орманды, жануарлар
әлемін пайдаланғаын үшін төлемдер. Яғни, мемлекет өзінің айрықша
қүқығындағы қүдықты пайдалануға береді де, сол үшін төлем алады.
Міндетті төлемдер бюджетке барып түседі де, мемлекеттің кіріс көзін
құрайтынын жоғарыда атадық. Жыл сайын мемлекетімізде бір жылда келіп
түсетін түсімдер мен жүмсалатын шығыстар көрсетілген бюджет туралы Заң және
жергілікті бюджеттер туралы шешімдер қабылданады. Бұл өте күрделі процесс
және оларды қабылдауға барлық мемлекеттік органдар қатысады.
Қаржы Министрлігі және экономика және бюджетті жоспарлау Министрлігі
бюджеттік саясаттың басты мақсаттары мен, алдағы жылдың бюджеттік саясатын,
өтіп бара жатқан бюджеттің орындалуының бағасы, және ақша - кредиттік
саясаттың басты бағыттарын айқындап отырады. Осы арқылы ол, мемлекеттің
қаржылық балансын анықтайды. Қазақстан Республикасының Үкіметі мақұлдаған
мемлекеттің қаржылық балансы Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі
үшін жергілікті бюджеттердің параметрлерін, олардың республикалық бюджетпен
қарым -қатынастарын айқындауға жол береді. Алдағы жылдың республикалық
бюджетінің жобасы Қазақстан Республикасының Үкіметімен 15 қыркүйектен
кешіктірілмей, ал жергілікті бюджеттердің жобалары жергілікті әкімдермен 1
қыркүйекке дейін жасалып, сәйкес түрде - Қазақстан Республикасының
Парламентіне және жергілікті маслихаттарға тапсырылуға тиісті. Алдағы
жылдың Республикалық бюджеті осы жылдың 15 желтоқсанына дейін Қазақстан
Рсепубликасының Парламентінің палаталарының ортақ отырысында қарастырылып,
бекітіледі.
Егер, Парламентпен өтіп бара жатқан жылдың 15 желтоқсанына дейін
алдағы жылдың Республикалық бюджеті бекітілмесе, онда Қазақстан
Республикасының Президенті Парламентпен бюджет бекітілгенге дейінгі күші
бар, Алдағы қаржылық жылдың 1 кварталының республикалық қаржылық жоспары
туралы заң күші бар Жарлығын қабылдайды.
Қаржылық жоспардың орындалуы Республикалық бюджет үшін анықталған
тәртіпте жүзеге асырылады.
Мемлекеттің салық жүйесі - салықтардың, алымдардың, баждардың,
төлемдердің және басқа да заңдарменен көрсетілген тәртіпте алынатын
төлемдердің жиынтығы. Салық жүйесі қомақты болып табылады және келесілерді
қамтиды: 1. Заңдардан және заңға сәйкес актілерден тұратын салық заңдарын;
2. Салықтық бақылау жүргізетін салық органдарынан; 3. Салық төлеушілердің
атынан салықтарды есептеп, бюджетке аударатын салық өкілдерінен; 4.
Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін қаржылық
полициядан; 5. Салық салу саласындағы ғалымдар мен практиктердің
теоретикалық ережелерін.
І.2 . Қазақстан Республикасының салықтары мен
алымдарының жүйесі, олардың құқықтық реттелуі.
Қазақстан Республикасының салық заңдары Қазақстан Республикасының
Салықтар жэне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Заңынан,
Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан Республикасының
Үкіметінің актілерінен жэне Қаржы Министрлігінің, Салық Комитетінің, Қаржы
полициясының, Кедендік бақылау агенттілігінің, Экономика және бюджетті
жоспарлау министрлігінің актілерінен түрады.
Бұл актілер мемлекеттің алдында тұрған келесідей міндеттерді шешуге
бағытталған:
1. Қазақстан Республикасы үшін бірыңғай, тұрақты салық жүйесін
2. жалпы мемлекеттік және жеке мүдделердің теңдігін қамтамасыз
етуші және кәсіпкерлік қызметті дамытып, инвестициялық
қызметтің белсенділігін арттырушы, мемлекет пен мемлекетгегі азаматтардың
байлығын ұлғайтушы тиімді салық жүйесін құру;
3. салықтардың санын азайтып, салықтық міндеттеменің
көлемін кішірейту;
4. бірыңғай салықтық құқықтық базаны қалыптастыру;
5. салықтық заңдарды бұзғаны үшін салық
төлеушілердің жауапкершілік жүйесін жетілдіру.
Қазақстан Республикасында Қазақстан Республикасының мемлекеттік
бюджетін реттеуші қайнар көзі болып табылатын жалпы мемлекеттік салықтар
мен алымдар болады. Олар Қазақстан Республикасының республикалық бюджеті
туралы заңдарымен анықталған тәртіптер бойынша Республикалық немесе
жергілікті бюджеттерге түсіп отырады.
Қазақстан Республикасының территориясында әрекет ететін салықтар
тікелей немесе жанама болып бөлінеді. Жанама салықтарға - қосылған құнға
төленетін салықтар мен акциздер жатады. Басқа салықтар тікелей салықтар
болып табылады.
Салықтар мен алымдар теңгемен саналып, теңге нысанында төленуі тиіс.
Бірақ, Қазақстан Республикасының салық заңдарымен және жер қойнауын
пайдалану туралы шарттардың мазмүлымен көрсетілген реттерде натуралды
нысандағы салық пен алымдар төленуі мүмкін, сонымен қатар Қазақстан
Республикасының кедендік заңдарымен көрсетілген реттерде салықтарды мен
басқа да міндетті төлемдерді төлеу шет валютасы нысанында жүзеге асырылуы
мүмкін.
Арнайы экономикалық заңдарға сәйкес жалпы мемлекеттік жэне жергілікті
салықтар мен алымдар арнайы экономикалық зоналар туралы заңдарының
нормаларына сәйкес арнайы экономикалық зоналардың қаржылық қорларының
(бюджеттерінің) табысына, пайдасына түсуі мүмкін (Президенттің Жарлығының 2
бабына сәйкес). Егер заңдық және басқа нормативтік құқықтық актілер
Қазақстан Республикасының Салық кодексіне қайшы келсе, олардың қүқықтық
күші болмайды. Салықтық емес заңдардың құрамына салық салуға байланысты
сұрақтарды кіргізуге тыйым салынады. Салық салуға қатысты нормативтік
қүқықтық актілер ресми түрде, ақпарат құралдарында жариялануы тиіс.
Егер Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын халықаралық
шарттарының нормаларында Қазақстан Республикасының заңдарында
көрсетілгеннен басқаша болып көрсетілсе, онда сол шарттың нормалары
қолданылуы тиіс. Егер Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын
халықаралық шартта оның нормаларын қолдану үшін белгілі бір ішкі
Республикалық акт қабылдау керек деп тікелей көрсетілмесе, онда сол
халықаралық шарт Республика территориясында тікелей қолданылады.
Салықтар мен алымдар теңгемен саналып, теңге нысанында төленуі тиіс.
Бірақ, Қазақстан Республикасының салық заңдарымен және жер қойнауын
пайдалану туралы шарттардың мазмүнымен көрсетілген реттерде натуралды
нысандағы салық пен алымдар төленуі мүмкін, сонымен қатар Қазақстан
Республикасының кедендік заңдарымен көрсетілген реттерде салықтарды мен
басқа да міндетті төлемдерді төлеу шет валютасы нысанында жүзеге асырылуы
мүмкін.
Арнайы экономикалық заңдарға сәйкес салықтар мен алымдар арнайы
экономикалық зоналар туралы заңдарының нормаларына сәйкес арнайы
экономикалық зоналардың қаржылық қорларының (бюджеттерінің) табысына,
пайдасына түсуі мүмкін.
Салықтарды бірнеше негіздерге қарап жіктеуге болады. Бұл бізге салықты
және міндетті төлемдерді толығырақ түсінуге, бір-бірінен айырмашылығын
көруге мүмкіндік береді.[6]
Салықтарды тікелей және жанама салықтар деп бөлеміз. Тікелей салық
дегеніміз - салық салу субьектісі бір мезгілде өзі салық төлеуші болып
табылатын салық. Жанама салық төлеуде - салық салу субьектісі басқа түлға
да, ал салықты төлеу міндеті басқа түлғаға жүктеледі. Мысалы: қосылған
құнға салық, акциздер жэне кедендік алымдар мен баждар.
Салықты төлеу нысанына байланысты ақшалай және натуралды нысанда
төлеу. Жоғарыда атап өткеніміздей, жер қойнауын пайдаланудың кейбір
жағдайларында салықтар натуралды түрде алынады.
Субьектіге байланысты: жеке тұлғалар төлейтін және заңды тұлғалар
төлейтін салықтардеп бөлінеді.
Сондай-ақ, салықтар жалпы жэне арнайы деп бөлінеді. Жалпы, салықтардың
қолданылу мақсаты бюджеттегі ағымдағы немесе капиталдық шығыстарды
қаржыландыру үшін, олар қандай да бір арнайы кірістерді қүрамайды. Ол
қаржылар мемлекетпен оның қаржылық жоспарында көрсетілген кез-келген
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін жұмсала береді. Ал, арнайы салықтардың
нақты көрсетілген мақсаттары болады. Негізінен, олар арнайы бюджеттік
немесе бюджеттік емес ақша қорларына аударылады. Сосын қатаң түрде тек
мемлекет белгілеген шараларға қолданылады.
Салықтың ставкісінің сипатына байланысты салықтар регрессивті,
прапорционалдық, прогорессивтік деп бөлінеді. Салықты бүлай жіктеу
салықтың салық төлеушінің кірістерінің көлеміне байланысына қатысты болады.
Ресгрессивті салықтар кірістің көлеміне байланысты болмайды. Прапорционалды
салықтар, керісінше, салық төлеушінің кірісінің көлеміне байланысты болады,
бірақ, салықты алу проценті тұрақты болады. Прапорционалды салықтарда
кірістің көлемінен тәуелсіз бірыңғай проценттік ставкілер болады.
Прогрессивті салықтарда салықтың проценті салық төлеушінің кірістерінің
көлемінің өсуіне байланысты бірге өсіп отырады.
І.3. Салықтың түсінігі, белгілері, түрлері:
Қандай да болмасын мемлекеттің өсіп-дамуының материалдық базасы-
қаржылары қалыптастыратын ең басты қайнар көздерге салықтар мен басқа да
міндетті төлемдердің жататыны белгілі. Осыған орай мемлекет бар жерде
салық алынады, салық жүйесі бар жерде мемлекет бар деп айтуға болады.
Көптеген ғалымдардың салық жөніндегі түсініктерінің жалпы мәні бірдей
болғанымен, кемшіліктері жоқ емес. Осы берілген түсініктерінің негізгілерін
қарастырып өтсек, мысалы: белгілі ғалым Л.К. Воронова салықтар мемлекеттік
өкілетті органдарының актілерінің негізінде, белгілі мөлшерде және
белгіленген мерзімде жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін
заңды тұлғалар мен азаматтар бюджеттерге енгізетін төлемдерң деп
түсіндіреді.
Қаржылық құқық саласының белгілі ғалымы Худяков А. И. өз еңбегінде
салықтардың түсінігін ғана беріп қоймай, олардың басқа төлем түрлерінен
ажыратуға қажетті ерекшеліктерін ашып көрсеткен. Бл ерекшеліктер
салықтардың қүқылық және экономикалық табиғатына тән белгілер болып
табылады:
1. Салық - әрқашанда мемлекет тарапынан енгізіледі және
алынады. Бұл жерде мемлекет саяси билік субъектісі ретінде көрінеді.
2. Салық - мемлекеттің бір жақты түрде белгілейтін төлемі. Бүл жерде
мемлекет салық төлеушілердің келісімін қажет қылмайды.
3. Салық - әрқашанда ақшалай түрдегі төлем. Осы белгісі бойынша
салықтар әртүрлі мүліктік міндеттемелерден - тәркілеу, реквизициялау және
т.б. ерекшеленіп тұрады.
4. Салық - әрқашанда ақшаларды еріксіз алу. Бұл жерде салық
төлеушіге, оның ақшаларын еріксіз алу механизмі құрылады.
5. Салық - заң жүзінде белгіленген ақшаларды алу. Мемлекет
салықтарды ашықтан-ашық, заңда негізделген күйде алады. Яғни жеке
меншіктегі ақшалар мемлекет меншігіне ауысады.
6. Салық - тек қүқылық формада кездесетін төлем. Салықтар
нормативтік сипаттағы заң актілерімен белгіленеді.
7. Салық - міндетті төлем. Салық төлеушінің салық төлеу жөніндегі
міндеті салық қызметі органдарының төленген салықты қабылдау
жөніндегі міндетімен ұштасады.
8. Салық - тек мемлекеттік кіріске түсетін төлем.
9. Салық - баламасыз төлем. Яғни, салық қандайда болмасын
көрсетілген қызмет немесе сатып алған тауарларға төлейтін төлем емес, ол
ақысыз төлем.
10. Салық - тұрақты ақша міндеттемелерін туғызатын төлем. Салықтар,
әрқашанда мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын
қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында үлттық табысты және жалпы
ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге байланысты
экономикалық қатынастарды көрсетеді.
Сондықтан, олар мемлекеттің заңды және жеке тұлғалар арасындағы
экономикалық қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория болып
табылады.
Салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің экономикалық-құқықтық
маңызы олардың қүрамындағы қаржылық-экономикалық және құқылық қатынастар
арқылы көрініс табады. Қаржылы-экономикалық қатынастар салық төлеушілердің
тиісті бюджетке белгіленген ақша қаражаттары сомасын берулері кезінде, ал
құқылық салық заңдарымен белгіленген салықтық қатынастарға қатысушы
мемлекеттік салық қызметі органдары мен салық төлеушілердің арасында
туындайды.[7]
Салықтың белгілері тығыз байланыста болатынын ескере отырып,
арақатынастарының өте жақын екенін айта келіп, кейбір шарттылықтарды есепке
ала отырып бөлуге мүмкіндік тапқанын айтады. Ол салықтардың экономикалық
сипаттарына мына белгілерді жатқызған:
1. ақша түрінде жүзеге асырылатын төлем
2. қайтарымсыз төлем
3. баламасыз төлем
4. салық салу объектісінің болуы
5. салық субъектісінің айқындалуы
6. төлеу мерзімдері
7. салық қатынастарының тұрақты сипаты
8. салық мөлшерінің айқындалуы
9. салықтың мемлекет кірісі болып табылуы
Салықтың юридикалық белгілеріне мынылыр жатады:
1. салықты мемлекеттің белгілеуі
2. салықтық тек құқықтық нысанда болуы
3. салықтың мәжбүрлі сипатта болуы
4. ақшаны алудың құқыққа сай болуы
5. салықты төлеу кезінде мемлекеттік бақылаудың болуы
6. салықтың тиісті органмен және актімен белгіленуі,
тиісті қүқықтық нысанда болуы
7. салықтың төленуін мемлекеттік жауапкершілік шараларымен
қамтамасыз ету
8. салықтардың тұрақты қаржылық міндеттемелерді туындату
9. салықтарды төлеу - бүл заңды міндет
10. салық - міндетті төлем
11. салық мемлекеттің бір жақты ерік білдіруінің нәтижесі
болып табылады.
Салықтар жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру мақсатында,
мемлекеттік жоғарғы өкілді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz