Салықтың экономикалық маңызы мен қызметі
Тақырыбы: Маңғыстау облысының мысалында салық салудың және оның бөлу
жүйесіндегі рөлі.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
I Бөлім. ҚР Салық салу төлемдердің қалыптасуы мен даму ерекшелігі
1.1. Салықтың экономикалық маңызы мен
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .9
1.2. Салық түрлері және олардың жіктелу формасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3. Қазақстан Республикасының салық салу жүйесінің қалыптасуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
II Бөлім. Салық салудың және оның бөлу жүйесін талдау
(Маңғыстау облысы мысалында)
2.1 Маңғыстау облысының салық жүйесінің жағдайы және облыстың 2006- 2008
жылдар аралығындағы бюджетінің орындалуын
талдау ... ... ... ... ... ... ...38
2.2. Маңғыстау облысының салықтық төлемдер құрлымын талдау және оның
төлену жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.3 Маңғыстау облысының салық қызметі және оның даму
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
2.4 Маңғыстау облысының салық қызметінің даму
стратегиясы ... ... ... ... ... 56
III Бөлім. Салықтық төлемдердің төлену жүйесін жетілдіру жолдары
3.1. ҚР салық салу жүйесін жетілдіру жағдайлары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
3.2 Жергілікті бюджет тапшылығын жою (Маңғыстау
облысы) ... ... ... ... ... ... .65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .77
Қосымшалар
Кіріспе
Әлеуметтік-экономикалық дамудың басым міндеттерін шешу мақсатында салық-
бюджет саясатының тетіктерін жетілдіру. Оның міндеттері:
1. Салық-бюджет жүйесінің орнықтылығын қамтамасыз ету, фискалдық тәртіпті
арттыру, мемлекеттік шығыстардың қалыпты қатаң саясатын жүргізу және Ұлттық
қордың активтерін тиімді басқаруды жүзеге асыру.
2. Экономикаға салық жүктемесін оңтайландыруға, салықтық рәсімдерді
оңайлатуға және олардың ашықтығын арттыруға бағытталған салық саясатын
жүргізу жолымен шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың іскерлік
белсенділігінің өсуін ынталандыру.
3. Бюджет қаражатының мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі
міндеттерін шешуге жұмсалуын қамтамасыз ету.
Фискалды саясатты шешу жолдары:
- Салық-бюджет жүйесінің макроэкономикалық тұрақтылығын және орнықтылығын
қолдау үшін мыналар көзделеді:
- орта мерзімді кезеңде экономика өсімінің номиналды қарқынынан аспайтын
мемлекеттік бюджет шығыстары өсімінің номиналды қарқынын қамтамасыз ету;
- бюджеттің мұнайға қатысты емес тапшылығын бірте-бірте төмендету;
- Ұлттық қордың активтерін басқарудың тиімділігін арттыруға бағытталған
қаражатын қалыптастыру мен пайдалану тетігін жетілдіру;
- мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз бен борышты, мемлекеттің
кепілгерліктерін тиімді басқару, оның ішінде сыртқы қарыздарды мерзімінен
бұрын өтеу, бюджет тапшылығын қаржыландыру құрылымында сырттан қарыз алу
үлесін азайту жолымен мемлекеттік борыш құрылымын оңтайландыру.
Жергілікті бюджеттер жергілікті қаржының құрылымдық бөлігі болып
табылады. Жергілікті қаржылар бұл ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнім
құнын жергілікті басқару органдары мен басқарудың билігінде
аккумуляциялау арқылы бөлу және қайта бөлу процесінде пайда болатын
ақша қатынасының жүйесі.
Өзінің құрылымы бойынша жергілікті қаржылар жергілікті басқару
органдарының билігінде болатын әр түрлі деңгейдегі жергілікті бюджетті,
арнайы бюджеттен тыс қорларды және кәсіпорын қаржысын қамтиды.
Жергілікті қаржы жағдайы әртүрлі факторларға байланысты.
Оларға келесілер қатысты:
• елдің жалпы экономикалық жағдайы;
• сәйкес территорияның экономикалық потенциалы;
• жергілікті басқару және үкімет органдарының міндеттері мен құқықтарын
реттейтін мемлекеттік заң деңгейі;
• жергілікті басқару және үкімет органдарының өздеріне берілген
биліктерін жүзеге асыру компетенциясының дәрежесі.
Қазіргі уақытта үкіметтің жергілікті органдары жоғарғы
деңгейде
аймақтардың кешенді дамуын, ведомоствадан тыс территориялардағы
өндірістік және өндірістік емес сфераның пропорциялы дамуын қамтамасыз
етуге бағытталған. Аймақтың экономикалық және әлеуметтік дамуындағы
олардың координациялық функциясы көп мөлшерде өсуде. Бұл жергілікті
басқару органдарының қаржылық базасын бекітуді және болашақтағы
кеңейтуді, аймақтың қаржылық ресурстарын қалыптастыру мен пайдалану
әдістерін жетілдірумен байланысты мәселелерді шешудің қажеттілігін
құрады.
Салық салудың қолданыстағы жүйесін талдау мен бағалау және әлемдік
тәжірибе негізінде елдегі іскерлік белсенділіктің өсуін ынталандыру
мақсатында мыналар көзделеді:
- орта мерзімді кезеңде салық ауыртпалығын заңды тұлғалардың
кірістерінен жеке тұлғалардың кірістеріне халықтың әлеуметтік осал
топтарына жүктеме деңгейін арттырмастан кезең-кезеңімен қайта бөлу бойынша
салық заңнамасына өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөнінде ұсыныстар
дайындау;
- кедендік және салық әкімшілігін жүргізу;
- салық және кедендік рәсімдерді одан әрі оңайлату және олардың
ашықтығын арттыру;
- 2008 жылдан бастап экономиканың шикізаттық емес секторында шағын
және орта бизнестің жобалары бойынша инвестициялық салықтық преференциялар
алудың хабарлау жүйесін енгізу.
Мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі бағыттарын
тиімді шешуге арналған бюджет шығыстарын бағдарлау үшін мыналар көзделеді:
- стратегиялық, орта мерзімді және бюджеттік жоспарлаудың мақсаттары
мен міндеттерін ықпалдастыру;
- бюджетті жоспарлау және атқару процесін бюджеттік шығыстардың
тиімділігі мен нәтижелілігіне, тиімсіз шығындарды қысқартуға бағдарлау;
- бюджетті қалыптастыру мен атқару процесінің ашықтығын қамтамасыз
ету;
- бюджеттік бағдарламалардың әкімшілеріне бюджеттік тәртіпті сақтау
бойынша қойылатын талаптарды күшейту;
- бюджет ақшасын (қолма-қол ақшаны) басқарудың сапасын арттыру.
Салық-бюджет саясаты тетіктерінің, бюджет шығыстарының тиімділігін
арттыру, мемлекеттің қаржылық міндеттемелерін толық орындау.
Бюджет - қандай құрылымның да іргетасы, әрі халық дәулетінің қайнар
көзі. Оны қалыптастыру және пайдалана білу шеберлік пен іскерлікті қажет
ететіні белгілі.
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі - салықтыр болып
табылады. Өркениетті елдің қай-қайсында болсын, мемлекеттік бюджет, яғни
халықтың ортақ қалтасының қаражаты салық арқылы құралатындығы белгілі.
Егеменді еліміздегі салық саясаты жөнінде әртұрлі пікірлер бар. Бұл
түсінікті жәйт, себебі өмірге жаңа құрылымдар келді, кәсіпкерліктің тұрі
көбейді, меншіктің алуан тұрлілігі пайда болды. Осының бәрі салық саясатына
ұдайы өзгерісгер енгізіп отыруды талап етері сөзсіз.
Қазақстан экономикасына нарықтық қатынастарды енгізу нарықта туындап
жатқан меншіктің тұрлі нысанындағы шаруашылық жүргізуші субъектілер салық
жүйесінің тиімді әрі қолайлы ұйымдастыруда өз талаптарын айқындайды. Салық
жүйесін мемлекет пен заңды тұлғалар арасындағы қаржы қатынастарының
жиынтыгы, салықтар мен алымдар, салық салу органдарымен салық қызметтері
жиынтығы құрайды. Салық қызметін дамыту нарықтық экономикаға енудегі
мемлекеттің ең маңызды айрықша мәнге ие мәселелерінің бірі болып табылады.
Салық жүйесі мемлекеттің қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы
болумен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси әлеуметтік шаралардың іске асуына да мүмкіндік туғызады. Сонымен
салық қызметі мемлекеттің экономикалық тиімділігін арттыруда ерекше мәнге
ие. Бұл салық жүйесінің біртүтас әдіснамалық тұжырымдамасын құру мен салық
жүйесінің әлемдік стандарттарын жинақтау қажеттілігін білдіреді.
Мемлекет салық саясатын - салықтар саласындағы іс-шаралар жүйесін
әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес қоғам дамуының нақты кезеңіндегі
әлеуметтік-экономикалық және басқа мақсаттар мен міндеттеріне қарай
жүргізеді.
Кез келген қоғамдық-экономикалық формациядағы қоғамның дамуы қоғамдық
мүдделерді қамтамасыз етуде салықтардың қажеттілігімен байланысты. Айта
кетсек:
- тұрғындарды әлеуметтік қамсыздандыру;
- елдің қорганыс қабілеттілігін қамтамасыз ету;
- ірі масштабтағы ғылыми зерттеулерді жүргізу;
- мемлекеттік резервтерді құру;
- 2030 стратегиясында қаланған мақсаттардың орындалуын
қамтамасыз ету. Нарық қатынастары түзілуі жағдайындағы салық саясатының
негізгі бағыты - халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін
орталықтандырылған қоғамдық тұтыну қорлары арқылы қалыптастыру
принциптерінен бас тарту. Бұл халықтың еңбекке қабілетті бөлігінің
табыстарын еңбек белсенділігін арттыруға экономикалық мүдделігін арттыру
арқылы көбейтуге мүмкіндік береді. Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке
қабілетсіз мүшелерін әлеуметтік қорғау қамтамасыз етіледі.
Қазақстанның салық жүйесі кәсіпкерліктің дамуына айтарлықтай оң өсер
беретіндей тиімді болуы керек. Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың
айтқанындай, "шағын бизнес мемлекетіміздің стратегиялық бағытын жүзеге
асырудың басты бір құралы болып табылады". Біздің елде кәсіпкерлікті қолдау
мемлекетіміздің дамуының басымды бағыттарының бірі.
Салық жүйесі тұрақты болуы қажет. Салық заңдылықтарына әрдайым
енгізілетін өзгерістер, бюджет тапшылығымен байланысты мәселелер жүргізіліп
жатқан салық жүйесінің қоғамның экономикалық және саяси даму жағдайын
толығымен көрсетпейді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Маңғыстау облысында салықтық реттеудің
негізгі екпіндерін, салық жүйесінің негізгі даму этаптарын, енгізілген жаңа
салық жүйесінің ерекшеліктерін қарастыру. Сонымен қатар бұл жұмыста
салықтарды реформалау мен салық алудың негізгі мәселелері, салық салудың
құқықтық базасының мәселелері, салық саясатын жүзеге асыру мен басқару
бойынша мемлекетіміздің негізгі бағыттары қарастырылған.
I Бөлім. ҚР Салық салық салу төлемдердің қалыптасуы мен даму
ерекшелігі.
1.1. Салықтың экономикалық маңызы мен қызметі
Салықтар дегеніміз жергілікті облыстық бюджетке заңды және жеке
тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдері
болып табылады.
Салықтар - шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тулғалардың
мемлекетпен екі арадағы Мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін
құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық
категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табыс-
ының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі
бір мөлшерін Мемлекеттік үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетеді.
Салықтар маңғыстау облысының құрылуымен бірге пайда болады және
маңғыстау облысының өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып
табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,өркендеуі қашан да болса оның салық
жүйесінің қайта құрылуымен,жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке
өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы
көздері қажет.
Салықтар - мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде мемлекет қайраткерлері,
экономистер,философтар,ойшылдар көптеген еңбектер жазған. Мысалы,
Ф.Аквинский ‘Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны’ ретінде
анықтаса,салық салу теориясының негізін салушылардың бірі А.Смит ‘салық
төлеушілер үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі’деп
тұжырымдаған.
Салық ұғымы әр түрлі экономикалық әдебиеттерде әр түрлі қарастырыла-ды.
Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде ‘салық’ ұғымы бюджет қорына
белгілі бір көлемду және белгілі бір уақытта түсеті міндетті төлем ретінде
қарастырылады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметі
арқылы көрінеді.
Салықтардың мынадай негізгі қызметтері (функциялары бар):
-фискалдық;
- реттеушілік;
-бақылыушылық,
Салықтардың бірінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызмет.
Бұл қызмет арқылы жергілікті бюджеттің кіріс бөлімі
құрылып,салықтар- дың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар жергілікті
бюджеттің кірісін топтастыра отырып,әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы
басқа да шаралардың іске асыруын қамтамасыз етеді. Жергілікті бюджеттік
кіріс көзін құрайтын негізгі қаржылық көздер салықтар болып табылады. [14]
Қазіргі кезде еліміздің бюджетінің кіріс көзінің 90 пайызы
салықтардан тұрады. Ел экономикасы дамып, жергілікті бюджеттің кіріс көзі
ұлғайған сайын салықтық түсімдер де өсіп отырады. Себебі салықтың
экономикалық табиғаты өндіріске байланысты. Өндірі бар жерде табыс бар,одан
алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық өндірістің дамуына барынша өз
ықпалын тигізіп,өндіріушілердің ынтасын арттыруға жағдай жасауы қажет.
Салықтардың екінші маңызды қызметі ол, реттеушілік қызметі.
Реттеушілік қызметі салық механизмі арқылы іске асырылады. Оның
ішіндегі негізгі тетіктер салық ставкалары менсалық жеңілдіктері. Салықтық
реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймай,сонымен
қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру,шағын және
кіші кәсіпкерлікті дамыту жүмыстарын жүзеге асыру қажет.Әрине салықтық
реттеу тетіктері тиімді қызмет атқаруы үшін олардың басқа да экономикалық
тетіктермен тығыз байланыста болуы керек.
Салық мөлшерін көбейту мақсатында салық ставкаларын шектен тыс жоғары
деңгейде белгілеу өндірістің тоқтауына,өндірушінің өз ісіне деген ынтасын
жоғалтуына әкеліп соғатыны көптеген ғалымдар еңбектерінде тұжырымдалып,
дәлелденген. Мысалы,табыс салығын салғанда,салық ставкасының деңгейі 35-40
пайыздан аспауы керек.
Салық механизмін, оның ішінде салық ставкасының деңгейін зерттеген
ғалымдардың тұжырымдары мырары дәлелдейді:
• егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 %
пайызынан асып кетсе,онда ол өндірістің тоқтап қалуына әкеліп
соқтырады;
• егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 пайызы
аралығында болса, онда жәй ұдайы өндіріске әкеледі.
• егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 пайыз
мөлшері аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске
әкеледі.
Шаруашылық субъектілер мен халықтар табысының бір бөлігін маңғыстау
облысының орталықтандырылған қаржы көздеріне айналдыру салықтардың ұдайы
өндірістегі қызметін көрсетеді.
Бұл қызметтің іс- әрекетінің көлемін жалпы ішкі өнімдегі салықтардың
алатын үлес салмағы арқылы көруге болады.Соңғы жылдардағы мәліметтер
бойынша, Қазақстан Республикасының жалпы ішкі өнімдегі салықтардың үлес
салмағы 20 пайыз шамасында. Егер кестедегi мәліметтерге көз жүгiртiп
қарайтын болсақ, бюджетке түсетiн барлық түсiмдердiң iшiндегi салықтардың
қаншалықты орын алатынын байқауға болады. Бюджетке түсетiн барлыј төлемдер
100 пайыз болса, оның 90 пайызға жуығы Қазақстан Республикасының Салықтар
және бюджетке төленуге тиiстi басқа да төлемдер туралы заңына сәйкес
төленетiн салықтар мен салықтық емес аударымдардан тґрады. Осы сөзіміздің
дәлелі ретінде кестеге назар аударайық:
Кесте 1.1
Қазақстан Республикасы Жергілікті бюджетіндегі салықтардың жалпы ішкі
өнімдегі үлесі, 2005-2008 жж., пайызбен
Атауы 2005ж 2006ж 2006ж 2008ж. 2008ж
Барлық түсімдер 17,1 16,7 17,5 19,5 22,6
Оның ішінде, салықтық 12,6 12,2 12,4 16,4 20,2
түсімдер
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезінде салық салу саясатының негізгі
бағыты- салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік
беретін салық механизмін іске асыру.
Облыстық бюджетке салықтық түсімдердің төлену жағдайы соңғы үш жылға
алынған:
Кесте 1.2
Салықтық міндеттемелердің орындалу есебін талдау жағдайы
(Маңғыстау облысы)
(мың. тенге)
№ Салықтың 2006
түрлері
2005 2006 2007 2008
1 2 3 4 5 6
1 Түсімдер-барлығы 151624 217575 314896 394099
2 Табыстар-барлығы 111153 185186 269290 340352
3 Салықтық түсімдер, оның ішінде 97569 173701 258312 322360
4 Корпоративті табыс салығы 20683 27380 81764 78366
5 Жеке табыс салығы 25260 34532 49818 68574
6 Әлеуметтік салық - 68038 78864 124284
7 Қосылған құнға салық 11449 8230 11802 9098
8 Акциздер 11840 3877 4099 4258
9 Салықтық емес түсімдер 13118 10749 9892 14234
10 Капиталмен операциядан табыс 465 736 1086 3758
11 Оның ішінде
12 Республикалық меншіктегі 368 702 992 1152
объектілерді жекешелендіруден табыс
13 Алынған арнайы трансферттер 40366 31987 43164 48126
14 Несиелерді қайтару 135 401 2441 5622
Жергілікті бюджеттік бағдарлама – сәйкес қаржылық жылға
жергілікті бюджетке құрылатын, жергілікті үкімет орындарымен бекітілетін,
Мемлекеттік саясатты жергілікті деңгейде жүргізуге және жергілікті
Мемлекеттік басқару функцияларын орындауға бағытталған бюджеттік
бағдарлама. Жергілікті бюджеттік бағдарлама даму және ағымдық бюджетке
ажыратылады. Даму бюджетінің құрамына инновациялық қызмет пен инвестицияны
қаржыландыруға ассигновация, онымен қатар территорияны әлеуметтік-
экономикалық дамыту мен қоршаған ортаны қорғауға капиталдық салымдармен
байланысты шығындар енеді. Ағымдық шығындар бюджетіне даму бюджетінің
құрамына енбеген шығындардың барлығын қамтиды, оның ішінде: тұрғын үй-
коммуналдық шаруашылығын, білім беру мекемелерін, денсаулық сақтау
мекемелерін, капиталдық жөндеу және ағымдық қамсыздандыру; ғылымды,
мәдениетті және спортты, жергілікті басқару
органдарын әлеуметтік қамсыздандыру.
Бюджетаралық қатынас – бұл сәйкес бюджеттерді құру мен орындау
бойынша бюджеттік процедураларды жүргізу процесінде Мемлекеттік үкімет
органдарымен жергілікті бюджеттік басқару органдары арасында пайда болатын
қатынастар.
Бюджетаралық қатынас мемлекеттің әкімшілік-территориялық
бөлінісіне негізделген көп звенолы бюджеттік жүйеде пайда болады.
Бюджетаралық қатынастар Мемлекеттік құрылымға байланысты ұйымдастырылған
принциптерімен ажыратылады. Бәрімізге белгілі унитарлы және федеративтік
бюджеттік жүйені ажыратады. Унитарлық бюджеттік жүйелерге бюджет
бірліктерін орталықтандырудың жоғарғы деңгейі, үкіметтің төменгі
органдарының азғантай бюджеттік құқығы тән. Федеративтік бюджеттік жүйелер
тікелей қарама-қайшы негіздерде құрылады. Оларға жалпы Мемлекеттік
қызығушылық бірлігін қадағалау кезіндегі территориялық бюджеттердің
дербестігінің жоғарғы деңгейі тән. Бюджеттік федерализмнің принциптері әр
түрлі деңгейде жүзеге асырылатын федеративті мемлекеттерге Швейцария,
Германия, АҚШ, Канада, Ресей Федерациясы, Австралия, Бельгия, Аргентина,
Бразилия, Венесуэла, Мексика және т.б. жатады. Классикалық федерализмге
жеке саяси-территориялық құрылулардың автономдылығының жоғарғы деңгейі тән.
Жоғарыда көрсетілгендей, Қазақстан басқарудың унитарлы
формасын иемденетін мемлекеттер қатарына жатады. Бюджеттік жүйе
звеноларының қаржылық өзара байланысы келесі принциптерге негізделеді:
1. бюджеттік жүйе звенолары арасындағы билік пен функцияларды шектеу;
2. Мемлекеттік және жергілікті қызметті, жергілікті бюджетке қаржылық
көмекті есептеу нормативін, сонымен қатар салық төлеудің бірлік
тәртібін ұсыну кезінде республикалық бюджетпен байланыс кезінде
жергілікті бюджетке теңдікті қамтамасыз ету;
3. әр бюджеттің құрылуының дербестігі;
4. бюджеттік жүйенің звенолары арасындағы табыс көздерінің тұрақты
негізін беіту;
5. бюджеттік жүйе деңгейі бойынша шығындарды бекіту және нақты түрде
қайта бөлу.
Бюджеттік тәжірибеді осы позицияларды жүзеге асыру жергілікті
басқару органдарын орталыққа қаржылық тәуелділігін төмендетуді қамтамасыз
етуге бағытталған.
Айтылып кеткендей, жергілікті органдардың қаржылық базасы болып
жергілікті бюджет табылады. Жергілікті маслтхаттардың әрқайсысының өз
бюджетін иемденуі олардың экономикалық дербестігін нығайтады, экономикалық
қызметті белсендіреді, алынған территориядағы әлеуметтік-шаруашылық
инфрақұрылымды шешуге, аймақтың экономикалық потенциалын кеңейтуге,
қаржылық ресурстар резервтерін анықтауға және оны пайдалануға мүмкіндік
береді.
Аймақтар дегеніміз белгілі-бір бағыныштылықта тұрған экономикалық
кешеннің бір бөлігі. Аймақтық қайта өндірістің мінездемесі мен оны
жабдықтау барлық қоғамдық қайта өндірістің негізгі заңдылықтарымен
анықталады. Сондықтан, басқаруды орталықтандыру қажеттілігі туындайды.
Аймақтардың экономикалық дербестігі абсолютті болуы мүмкін емес. Ол
әрқашанда қатысты, және аймақ қаншалықты шағын болса, осы дербестіктің
деңгейі де саншалықты аз болады. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының
қазіргі деңгейі, бюджеттік арақатынастың сол мезеттегі түрі, нарықтық
экономикаға өту кезеңінің күрделілігі республиканың жергілікті бюджетінің
көп бөлігінің шынайы дербестігін айтуға мүмкіндік бермейді. Әрбір әкімшілік-
территориялық бірліктің дербестігі берілген аймақтың экономикалық
қызығушылығын максималды мүмкіндікпен жүзеге асыруға байланысты критериймен
белгілі бір тиімді деңгейді иемденуі тиіс.
Аймақтың экономикалық дербестігінің ең маңызды шарттарының бірі
аймақтық ресурстарды қайта өндіру, табиғатты қорғау шараларын қаржыландыру
үшін қажетті бірліктердің кепілді көзін құру. Аймақ экономикасын
басқарудағы жергілікті және орталықтандырылған бастаманың тиімділігін
анықтайтын жалпы принцип келесі түрде құралады: экономикалық даму
стратегиясындағы орталықтандыру, оларды жүзеге асырудың дербестігі.
Бюджеттік жүйенің звенолары арасындағы табысты дәстүрлі қайта
бөлу меншікті табысты бекіту мен реттеуші табысты пайдалану арқылы жүзеге
асырылады.
Бюджеттің меншікті табысы – жүйедегі заңға сәйкес бюджеттерге
толықтай немесе бөлшектеліп, тұрақты негізде бекітілген табыстар түрі.
Бюджеттің меншікті табысына келесілер қатысты:
1. сәйкес бюджетке заңды түрде бекітілген салықтық табыстар;
2. территориялық және Мемлекеттік меншіктегі мүлікті пайдаланудан түскен
табысты қоспағандағы салықтан тыс табыстар;
3. қайтарымсыз аударулар.
Бюджеттік реттеуші табысы – бюджеттік жүйенің әр түрлі
деңгейінде аударулар нормативі бекітілген салықтар мен басқа да төлемдер.
Мұнымен қоса аударулардың мұндай нормативтері тұрақты негізде, ұзақ
мерзімді негізде (3,5 жыл) немесе жыл сайын кезекті қаржылық жылға
бекітіледі.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің әртүрлі
деңгейіндегі табыстар белгілі бір бюджетке тұрақты негізде бекітілген
меншікті табыс негізінде құралады.
Бюджеттік реттеу – бұл белгілі бір деңгейдегі бюджет біріліктерін
қайта бөлу және реттеуші табысты қайта бөлу жолымен территориялардың
әлеуметтік-экономикалық дамуы мен төменгі территориялық деңгей бюджетінің
табыстарын теңестіру мақсатында жорғарғы деңгейлі орындардың жүзеге
асыратын процесі. Бюджетті реттеудің отандық
тәжірибесінде бір деңгейдегі бюджеттің бірліктерін екінші бюджетке бөлудің
тек қана құралжары ғана қолданылады.
Бюджеттік жүйе звеноларының табыс көздерін реттеу процесі белгілі
бір параметрлерге негізделуі керек екендігін айта кету керек. Мысалы,
аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының деңгейі, пайда болған
территориялық пропорциялар, белгіленген құрылымдық жылжулар т.б. Реттеуші
табыс көздерінен пайыздық аударуларды анықтау кезінде индикативті жоспар
көрсеткіштеріне сүйену керек.
Бюджетаралық қатынастардың құралдарына қаржылық көмек көрсету,
өзара есеп айыру, бюджет компенсациясы, бюджеттік тәркілеулер жатады.
Жоғарғы бюджеттен төменгі бюджетке берілетін қаржылық көмек
дотация, субвенция, субсидия, трансферт т.б. түрлерінде болады.
Дотация – бұл ағымдық шығындарды жабу үшін қайтарымсыз негізде
бір бюджеттен екінші бюджетке ұсынылатын бюджет бірлігі. Отандық бюджет
тәжірибесінде дотациялар қолданылмайды.
Субвенция – бұл мақсаттық шығындарды жүзеге асыру үшін
қайтарымсыз негізде бір бюджеттен екінші бюджетке немесе заңды тұлғаға
ұсынылатын бюджет бірлігі. Отандық бюджет тәжірибесінде субвенциялар
белгілі бір мерзімге беріледі. Сонымен қатар басқа да шарттармен берілетін
негізделген субвенцияны да ажыратуға болады.
Отандық бюджет тәжірибесінде субвенциялар бюджеттік жүйе
деңгейлерінің қатынасында қолданылады, яғни трансферттер жоғарғы бюджеттен
төменгі бюджетке бекітілген сомада жеткізіледі
Субсидия – бұл мақсаттық шығындарды жүзеге асыру үшін қайтарымсыз
негізде бір бюджеттен екінші бюджетке немесе заңды тұлғаларға мақсатты
шығындарды үлестік қаржыландыру шарттарында ұсынылатын бюджет бірілігі.
Отандық бюджет тәжірибесінде субсидиялар бюджеттен анықталған заңдылықтарға
сай бөлінеді.
Дотациялар, субвенциялар, субсидиялар жергілікті бюджеттің
қаржылық ресурстарын бөлу әдісі ретінде барынша жетілген әдіс болып
табылмайды. Бюджеттік бірліктердің бұл көздеріне ынталандыру қасиеті тән
емес. Бірліктерді бұлай аудару тәжірибесі жергілікті әкімшіліктің
шаруашылық инициативасының дамуына мүмкіндік бермейді.
Дегенмен, оларды толықтай жергілікті бюджетті бөлу әдісі ретінде
алып тастауға болмайды, бұл тұрақты кассалық бөлініске әкелуі мүмкін.
Кассалық бөлініс – қаржылық жыл бойына шағын көлемінің көтерілуі, бюджетке
түсім көлемінен негізгі қарыз сомасын жою.
Арнайы трансферттер – жоғары деңгейлі бюджеттен төменге деңгейлі
бюджетке нақты мақсатын көрсетпей-ақ қайтарымсыз түсімдер.
Бюджеттік тәркілеулер – облыстық және Астана мен Алматы қалаларының
бюджетінен республикалық бюджетке заңды актілермен анықталған сома шегінде
берілетін арнайы трансферттер.
Шетелдік қаржылық тәжірибеде бюджеттік реттеудің бюджеттік ссуда,
өзара есеп, бюджет компенсациясы секілді құралдары да қолданылады.
Бюджеттік ссуда - басқа бір бюджетке қайтарымды түрде қаржылық
жылда белгілі бір мерзімге негізделіп берілетін бюджеттік бірлік (мысалы,
Ресейлік бюджет жүйесінде ол алты айдан аспайтын мерзімге беріледі).
Өзара есеп айырысу – бюджетаралық қатынастардың
күтілмегенмәселелері пайда болған жағдайында қолданылатын бюджеттік реттеу
әдісі. Егер бюджеттің жыл бойына үкіметтің жоғарғы орындары осы жылы
белгілі бір шешімді қабылдап, ол шешім бюджеттің құрылуында қолданылмай
қалған болса, онда мұндай шешімдер бюджеттік клмпенсациямен немесе салықтың
жеке түрлерімен жабылауы тиіс. Бюджеттік реттеудің мұндай түрі отандық
қаржылық тәжірибеде 1999 жылға дейін қолданылып келді.
Бюджеттік компенсациялар – бір деңгейдегі бюджеттен екінші деңгейдегі
бюджетке басқарушы органның шешімімен қосымша шығындарды жабуға немесе
кетіп бара жатқан табысты орнына келтіру мақсатында бекітілетін
және берілетін сома.
Бюджеттік несиелер – қайтарымды және ақылы негізде төменгі деңгейлі
бюджетке, заңды және жеке тұлғаларға бекітілген тәртіп бойынша бюджеттен
бөлінетін бірліктер. Бұл кезде төменгі деңгейлі бюджетті несиелеу нөлдік
бағам бойынша жүзеге асырылады.
Кесте 2.3
2005-2007 жылдар аралығындағы жергілікті бюджеттен бюджеттік тәркіленулер
(есептік мәліметтер) (млн.теңге)
№ Көрсеткіштер Жылдар
2005 2006 2007
1 2 3 4 5
Бюджеттік тәркіленулер – барлығы 37258 50251 84155
Оның ішінде облыстық бюджеттен:
Ақтөбе облысы 1646 1830 3626
Атырау облысы 6766 13227 28790
Шығыс-Қазақстан облысы - 1279 2460
Батыс-Қазақстан облысы - - 887
Қарағанды облысы 3939 5820 9856
Қостанай облысы 363 377 -
Маңғыстау облысы 4844 4262 10629
Павлодар облысы 3539 1590 2106
Алматы қаласының бюджетінен 16162 21867 25801
Отандық бюджет жүйесінде бюджетаралық қатынастар өзінің құрылуының
бастапқы сатысында тұр және оның дамуы мен бекітілуі Қазақстан
Республикасының өңделіп жатқан Бюджет кодексінде өз бейнесін табуы тиіс.
Бюджетаралық трансферттердің тиімді жүйесін құру келесі мезеттерді
есепке ала отырып жүзеге асырылуы тиіс:
1. Экономикалық көзқарас бойынша трансферттерді жалпы-мақсаттық және
тар-мақсаттық бағытта (мысалы, инфрақұрылымды құру сферасында)
қолдану тиімді болып табылады;
2. Донор көзқарасы бойынша да, алушы көзқарасы бойынша да ереже
бойынша жалпы-мақсаттық бағыттағы трансферттердің сомалық бірлігі
тұрақты, бірақ икемді түрде (мысалы, салықтық түсімдердің пайызы
ретінде) болғаны тиімді.
3. Жалпы-мақсаттық гранттар шығындық қажеттіліктермен қатар фискальды
мүмкіндіктерді де есепке алуы керек.
4. Жалпы-мақсаттық гранттар қалай пайдаланылатынына ешқандай шектеу
қоймағаны дұрыс.
5. Тар-мақсатты трансферттер заңды ережеде келтірілген талаптарға
сәйкес болуы керек.
6. Егер тар-мақсатты трансферттер инфрақұрылымды қаржыландыруға
бағытталған болса, донордың берілген бірліктерінің тиімді
жұмасалатындығына сенімді болуы үшін оны алушы белгілі бір
техникалық шарттарға жауап беруі тиіс.
Бюджетаралық трансферттердің тиімділігі мен олардың ақырғы
нәтижесіне (жағымжы немесе жағымсыз) олармен құрылатын басқарудың
жергілікті орындары мен орталық басқару ұйымдарына арналған ынталандырулар
әсер етеді.
2.3 Жергілікті бюджетті реттеу мәселелерін талдау
Жергілікті қаржы рөлі, оның құрамы мен құрылымы толықтай
түрде үкімет пен басқарудың жергілікті органдарына енгізілген міндеттер мен
функциялардың, сонымен қатар мемлекеттің әкімшілік-территориялық
құрылымымен және оның саяси-экономикалық бағытымен анықталады.
Жергілікті қаржының тұрақтылығының ең басты шарты болып нақты
қаржылық кезең мен нақты территория шеңберінде жергілікті органдардың келіп
түсетін табыстар мен кететін шығыстардың арасындағы теңдікті ұстап тұра
алуы табылады.
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын бюджеттік реттеудің
екі бағытын ажыратуға болады:
1. территорияның дамуы үшін қаржылық ресурстарды бөлу;
2. әкімшілік-территориялық бірлік билігінде қалдырылатын қаржылық
ресурстардың көлемін реттеу.
Бірінші бағыт реттеудің келесі әдістерін қамтиды: дотация,
субвенция, субсидия, бірлік резервтерін құру және пайдалану. Шетелдік
тәжірибеде дотация мен субвенция субсидияның екі түрі болып саналады, ал
субсидиялау әдісі жеке қаржылық ресурстар жетпеген кездегі шығындарды
жабудың негізгі тәсілі болып саналады, яғни қаржылық көмек.
Дотациялар қайтарымсыз негізде әр түрлі формада бөлінеді:
бағадағы айырмашылықты өтеу; кәсіпорындар мен ұйымдардың, салалардың
шығындарын жабу, төменгі бюджетті теңестіру.
Субвенциялар ұсынылатын бірліктің нақты мақсатын жобалады,
пайдаланушылардың шығындарымен салыстырады және белгілі бір шығындарды
жабудағы мемлекеттің үлесі болып табылды. Субвенциялық бірліктің
мақсатталмай пайдаланған жағдайында оны ұсынған органға қайтару керек
болады.Бұл қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануға, барынша маңызды
қажеттіліктерді қанағаттандыруға, аймақтың, саланың, жеке кәсіпорындар мен
ұйымдардың дамуын икемді және оперативті реттеуге мүмкіндік береді.
Бюджеттік реттеудің екінші бағыты – аймақта қалдырылатын
бірліктің көлемін анықтау – негізгі екі түрге келтіруге болады.
1. Жалпы Мемлекеттік салықтардың нақты түрі бойынша төменгі
бюджеттерге пайыздық аударуларды бекіту;
2. Барлық бюджеттік көздер төменгі бюджеттерге бекітіледі, олардан
жоғарғы бюджеттерге алынған табыстың алдын-ала белгіленген,
фиксацияланған сомасы аударылады, бұл сома прогрессивті көлем болып
табылуы мүмкін.
Бюджеттік өзара қатынастың басқа барлық моделдері келтірілген
моделдердің комбинациясы болып табылады. Бюджеттік өзара қатынасты
ұйымдастырудың моделін сайлау берілген аймақтың нақты әлеуметтік-
экономикалық шарттарын, бюджеттік өзара байланысын, бюджетті реттеу
тәртібін талдау негізінде болуы мүмкін.
Бюджеттер арасындағы салық табыстарын бөлу екі әдіс бойынша
жүзеге асырылады:
1. Салықтардың әр түрлі бюджеттік деңгейлер арасында бөлінеді;
2. Берілген салық белгілі бір пропорцияда бюджеттік деңгейлер арасында
бөлістіріледі (реттеуші салықтар).
Жалпы салықтарды қайта бөлу пропорциясы және жеке салықты бюджеттер
арасында бөлу, ақырғы соңында әр бюджеттің міндетті шығындары мен
табыстарын теңестірудің қажеттілігіне әкеледі. Сондықтан шағын билігін
орталықтан аймақтарға, сонымен қатар аймақтық бюджеттердің шығынын қажетті
түрде көтеру салықтың белгілі бір сомасын жалғастырумен берілуі тиіс.
Шығын бойынша билік пен табыстың тұрақты бөлінуін иемденетін
бюджеттік жүйелерде бюджеттік теңсіздікті реттейтін негізгі механизм болып
бюджетаралық трансферттер табылады. Бұл жерде негізгі екі трансфертті
ажыратады:
• Тіке (жоғарғы деңгейлі бюджеттен төменгіге)
• Көлденең (бір деңгейлі бюджеттер арасында).
Тікелей бюджетаралық тарнсферттер өз кезегінде жалпы
(тегістейтін) және мақсатты (арнайы) трансферттерге бөлінеді. Жалпы немесе
тегістейтін трансферт бюджеттік биліктен туындайтын шығынға деген
қажеттілікке қатысты табыстарды бюджеттік қамсыздандыру бойынша аймақтардың
айырмашылығын тегістеуге арналған. Көптеген елдерде қаржылық мүмкіндіктерді
тегістеу рөлін көлденең трансферттер ойнайды. Олардың көзі болып донор-
аймақтар табылады. Аймақтық экономикалық саясаттың макро
құралы – бұл аймақ бойынша дифференсацияланған параметрлер (нормативтер,
бағамдар т.б.) мен жалпы Мемлекеттік салықтық, несиелік, инвестициялық,
әлеуметтік саясаттың шарттары. Экономикалық өсуді ынталандыру үшін немесе
проблемалы аймаққа қолдау көрсету үшін кәсіпкерлікке төмендетілген салық
бағамы, несиенің льготты бағамы, льготты транспорт тарифтері бекітіледі.
Мұндай ынталандыруларды қолданудың мақсаты – ұлттық және
сыртқы нарықта белгіл бір аймақтардың бәсекелестік қабілеттілігін көтеру.
Аймақтық экономикалық саясаттың микро құралы аймақтық экономиканың
субъектілерінің қызметіне тікелей әсер ету үшін қолданылады. Әсер етудің
екі негізгі бағытын ажыратуға болады: еңбекке және капиталға.
Аймақтағы барынша толық және тиімді жұмыспен қамтуды жүзеге
асыру мақсатында Мемлекеттік бірлікке кадрларды қайта дайындау
ұйымдастырылады, жаңа жұмыс орындарын қүру үшін мақсатты несиелер мен
субсидиялар бөлінеді. Жұмыссыздықты аймақтық жою үшін оның мобильділігін
көтеру арқылы жұмыс күшін қайта орналастыру ынталандырылады.
Капиталға әсер етуші негізгі микро құрал болып әр түрлі
инвестициялық гранттар табылады (субсидиялар мен жеңілдіктер). Олар
аймақтың экономикалық дамуына, экспорт өнімінің кеңеюіне, жаңа
тезнологиялардың құрылуы мен ҒЗТКЖ-ның жүргізілуіне, басқару сапасын
көтеруге мүмкіндің беретін нақты объектілерді инвестициялауға ұсынады.
Аймақтық кәсіпкерлікті ынталандырудағы барынша жоғарғы деңгейді
иннавациялық қызмет иемденеді.
Аймақтың қаржылық ресурстарын реттеудің құралдарын үш топқа
топтастыру арқылы басқаша бөлістіруге болады:
• Іскерлік белсенділікті дамыту үшін аймақта барынша жағымды
жағдайларды құру;
• Іскерлік белсенділікті реттеу;
• Аймақ пен бизнестің әкімшілігін тікелей кооперациялау;
Іскерлік белсенділікті дамыту үшін аймақта барынша жағымды
жағдайларды құруға нарықтық инфрақұрылымды, жер көлемі мен оған деген
сәйкес құқықты, жақсы дамыған транспортты, байланысты, офис шаруашылығын
т.б. қатыстыруға болады.
Аймақтардың қаржылық мүмкіндіктері олардың ресурстық
потенциалының, табиғи шарттардың ерекшеліктеріне, олардың әлеуметтік
–экономикалық даму деңгейіне, шаруашылық құрылымы мен ерекшелігіне,
шаруашылық кешеннің аяқталғандығына, аймақ аралық байланыстың теңдігіне
тәуелді.
Өкінішке орай, Қазақстанда аймақтардың қаржылық ресурстарын
реттеудің істе тұрған механизмі субвенцияны ұсыну жолымен әр түрлі
деңгейдегі бюджеттер арасындағы бюджеттік бірліктерді қайта бөлу шеңберінде
жүзеге асырылады. Үкіметтің аймақтық органдары қаржылық база мен құқықтық
биліктің шектелу күшіне аймақтың қаржылық дамуына әсер ететін құралдарды
қолданбайды. Және ең бастысы, біздің көзқарасымыз бойынша аймақтардың
қаржылық ресурстарын реттеу құралын қолдану мүмкін және оның әсері аймақтық
үкімет орындарында барлық толық мәліметтер болған кезде ғана және оған
негізделген аймақтардың қаржылық ресурстарының құрылу процесін толықтай
талдағанда ғана аймақтардың қаржылық ресурстарын реттеу құралын тиімді
анықтауға болады.
2.4 Маңғыстау облысының салық қызметінің даму стратегиясы
Салық қызметінің стратегиялық дамуының миссиясы мен көрінісi
Миссиясы Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң
түсуiн, мiндеттi зейнетақы жарналарының және Мемлекеттік әлеуметтiк
сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдардың толық және уақтылы аударылуын
қамтамасыз ету, сондай-ақ салық төлеушімен салық міндеттемелерін орындауына
салық бақылауын жүзеге асыру.
Көрінісі Салық комитеті – салықтардың барынша түсуін және оның
қызметіне қоғамның барынша қанағаттануын қамтамасыз ететін басқарудың
тиімділігі жоғары жүйесі бар мемлекеттік орган.
Нарықтық экономика, оны біртұтас жүйе ретінде алғанда, тұрақты да
тоқтаусыз өзгеріп дамиды және күрделікке түседі. Нарықтық экономика дамыған
сайын, оның бір-бірімен байланысты, экономикалық, әлеуметтік,
демографиялық, технологиялық, экологиялық, тіпті саяси және халықаралық
т.б. даму факторлары және ішкі ұйымдық-экономикалық құрылымдары
(объектілері мен субъектілері) қалыптасып өзгеріп, бір-біріне ықпал жасап,
әртүрді қайшылықтарды өмірге әкеледі. Мезгілі жеткен кезде олар шешімі
күрделі әлеуметтік, экономикалық, саяси қиыншылықтарға соқтыруы мүмкін,
бірақ осының жалпы басым нәтижесі — нарық механизмі тиімділігінің артуы
болады. Бұл заңдылық нарықтық экономиканың барлық тарихи даму кезеңдерінде,
оның қарапайым тауар айырбастау формаларының пайда болуынан бастап, ұлттық-
Мемлекеттік шеңбердегі нарықтық шаруашылықтардың қалыпасуын қоса, осы күнгі
күрделі халықаралық карық түрлеріке дейін тоқтаусыз жалғасып келеді. [16]
Өзгеріп кеткен жағдайда мемлекет инфрақұрылымдық сипатты шаралар
жүйесін күрт кеңейтті. Бірақ нарық механизмінің жаңаша өзгерген түрінің
негізгі қажет еткені — нарықтық экономиканы сырттан реттеп-үйлестіру
әдістері болды. Нарық механизмінің өзін-өзі іштен реттеу мүмкіншілігінің
шектеулі екені айқындалып, оны енді сырттан түзетіп-реттеу (корректировка)
қажеттігі артты.
Сырттан реттеп-түзету шаралар жүйесіне үздіксіз дамшын нарықтық
экономиканың жалпы экономикалық тепе-теңдігін сақтап тұру жатады. Тепе-
теңдік ұғымының өзі экономикалық қана емес, сонымен қатар, әлеуметтік реңк
алды. Әлеуметтік сақтандырудың көп тармақты жүйесін жасау қажет болды.
Экономикалық саясат элементтерінің алғашқы жасалған кезеңін XIX
ғасырдың соңынан бастаған дұрыс. Мысал ретінде бұл жағынан басқалардан
озған Германияны алуға болады. О.Бисмарктың нұсқауымен Германияда
әлеуметтік қорғау туралы заңдар қабылданды, соның негізінде жаңа сфера
өмірге келді.
Алғашқы экономикалық саясаттың ерекше сипаттық белгісі - оның жеке-жеке
қалыптасқан жағдайларды түзетуге бағытталған стратегиясы. Мұндай
экономикалық саясат теорияда "қажеттігі (точечная) стратегия деп аталады.
Оның пгеңберінде экономикалық саясаттың келесі жекелеген түрлері практикада
қолданыяады: кедендік, аграрлық, өндірістік, әлеуметтік. XX ғ. Бас кезінде
осындай "шашыранды" саясаттың орнына оның жаңа нұсқасы келді. [19]
Кең ауқымды да кешенді экономикалык саясат жасап, оны жүргізуге қүатты
ықпал жасаған және мәжбүр еткен бірінші және екінші дүниежүзілік соғыстар
болды. Согыс қоғам өміріндс өте еткір саяси-әлеуметтік және экономикалық
проблемалар жүйесін қалыптастырады.
Бірақ сонда да нарықтық экономиканың өзін-өзі рсттеу мүмкіншілігіне
деген сенімді түиткілікті үзген - жоғарыда айтылмақ. 30-шы жылдардың
әлемдік экономккалық дагдарысы болды. Мемлекеттің араласуы аймақтық қана
емес, жалпы экономикалық, ал кейінірек — халықаралық сипат алды.
Арнайы әдебиеттерде экономикалық саясаттың кептеген анықтамалары
кездеседі. Солардың ішінде ГФР елінің белгілі галъімы Х.Гирш қысқа, бірақ
мазмұны терең анықтама берген еді. Гиршгід пікірінше, мемлекеггің
экономикалық саясаты — экономикалық процестердің бағытын бір арнаға түсіру
үшін жасалған, оларға ъгклсіл ету, немесе олардың ағымын алдын ала анықтап,
тікелсй реттеу шараларының жиынтығы. [20]
Мемлекеттік реттеудің іс-шаралар жүйесінде сның ертүрлі, мысалы,
практикалық және ғылыми жақтарын бөліп анықтауға болады. Практикалық жағы -
бұл Мемлекеттік реттеудің нақты іс-шаралар жиынтығы. Теоркялық жағы - бұл
ұлтгық экокомикакың ең тиімді дамуына ықпал жасайтын жағдайларды,
себеитсрді жоне іс-әрекеттерді жүйелі түрде зертгеу, оның ғылыми
асисктісіке экономикалық саясаттың үлгілерін (модельдерік) жәнс болжау
бғдарламасын жасау да жатады.
Ғылыми-экономикалық сананы қалыптастыру – экономикалы саясат
теориясының маңызы зор міндеті болып саналады. Нақты "жалпы жағдайларды
жасау, ал оның шеңберінде әрбір ашаруашылық субъектілері рационалды шешімда
өздері қабылдап, іс-әрекет қылу қажеттігін түсіндіру.
Экономикалық саясатта жалпы-экономикалық процестерге ықпал жасаушы және
нақты шаруашылық салаларык реттеуші әдістер бөліп көрсетіледі. Соңғыларына
мсмлекет қызметкерлерінің еңбек ақысын реттеу, жоғары және жалпы білім беру
мекемелерін қаржыландыру, ұсақ кәсіпкерлікті қолдау, т.б. жатады.
Институтционалдық және салалық анықтау принциптеріке сай аграрлық,
өндірістік, сыртқы экономикалық, әлеуметтік саясат түрлері анықталады.
Функционалдық акықтау белгілеріне сай экономикалық саясаттың
конъюнктуралық, құрылымдық, баға, валюта, несие және қаржы нұсқаларын
(варианттарын) анықтауға болады.
Экономикалық саясаттың қалыптасу жағдайын қарастырып болған соң, оны
мынандай үш қағидалық анықтамамен аяқтауға болады.
Экономикалық саясат әрқашан да екі фактордың: шаруашылық жағдайының
тоқтаусыз өзгеруі және экономикалык сана мен ойлау деңгейінің ықпалында
болады. Осы факторлар өзара байланысты кледі, сонымен бірге, олар шартты
түрде бір-біріне тәуелсіз болады.
Қоғамның дамуымен бірге экономикалық сана мен сенім де өзгереді,
экономикалық қүндылық ұғымының мазмұны ауысады. Осыған байланысты, тіпті,
дөстүрлі-міндеттемелердің өзі де жаңаша көзқарасты сәйкес шешіледі. Дамыған
елдерде қалыптасқан тәжірибе көрсеткендей, экономикалық саясатың тиімділігі
сол елдің нақты жағдайына неғүрлым жақын жасалса, соғүрлым жоғары болады
екен. Экономикалық саясат елдегі саяси күштердщ арақатынастарык, өндірістік-
тхникалық мүміаншіліктерін, әлеуметтік күрьсіыккын жағдайларын, Мемлекеттік
мекемелердің жалпы экономикалық жеке жергілікті тәртіптерін есепке алып,
ескеруі қажет болады екен.
Экономикалық саясат елдің саяси бағытын қайтадан нығайтатын маңызды
құрал болады. [21]
Бұрынғы Кеңес әдебиеттерінде экономикалық сясаттың. субъектісі ретінде
тек қана мемлекет алынған. Бұл, әрине, шектеу, идеологиялық көзқарас.
Экономикалық саясат субъектілері бірнешеу. Оларға мемлекеттің өзі (оның
құрамындағы аймақтық және жергілікті инстутуционалдық құрылымдарын
қосқанда) және мемлекет емес қоғамдық одақтар мен бірлестіктер жатады. Осы
саяси экономикалық субъектілердің іс-әрекеттік сипаттары әртүрлі.
Мемлекеттің саяси және экономикалық билігі бар. Қоғамдьгқ одақтар мен
бірлестіктер тек өздерінің мүмкіншіліктеріне ғана сене алады, олардың заң
қабылдау билігі жоқ.
Мемлекет экономикалық саясат субъекгтісі ретінде. Мемлекеттің билігі
елдегі әртүрлі өндірушілер мен тұрғындар топтарының мүдделерін келістіріп,
олардың еңбек пен іскерлік әрекеттердің белсенділігін белгілеген
біржақты мақсаттарға қол жеткізу үшін пайдалану қажет. Экономикалық
Мемлекеттік реттелуі кейде (иеррахиалық жүйе ретінде қүралады.
Ең жоғарғы Мемлекеттік деңгейде Заң шығарушы және оны атқарушы билік
тармақтары ажыратылып, олардың қызмет атқару шектері айқыкдалған
Парламектте экономикалық саясаттың негізгі бағыттары талқыланады және
қабылданып бекітіледі немесе қайта қайтарылады) Қабылданған экономикалық
саясаттың емірге енгізіліп, оның іске, асырылуына атқарушы билік тармағы —
өкімет жауап береді. Өкімет өз кезінде саясат мақсаттары мен тапсырмаларын
іске асыру құқықтарын мемлекеттің әртүрлі мекемелеріне (иниституттарына)
бөліп береді. [ 31]
Қызметтерді бөлісу принципі мемлекеттің ұйымдық-саяси типіне
байланысты. Соңғысы федерациялык немесе орталықтандырыдған мемлекет болуы
мүмкін. Федеративті құрылымда экономикалық саясаттың үш субъектілік
деңгейлері анықталады: федералдық, аймақтық және жергілікті.
Батыстың құқықтық жүйесі жағдайында мемлекетке жақын тағы да бірталай
құрылымдар қызмет атқарады және олар да экономикалық саясаттың субъектілері
ретінде танылады. Оларға "қоғамдық-праволық" деп аталатын мәртебесі бар
құрылымдар жатады. Олар жеке меншік фирмалары скяқты толық ерікті емес,
сонымен қатар, мемлекеттің басқару аппараты құрамына да кірмейді. Оларға
Мемлекеттік басқару құрылымдарының құзырынан белгілі бір қызмет түрлері
алынып берілген. Мысалы, ГФР-да осындай құрылымдар қатарында аймақтық
(регионалдық) сақтандыру басқармалары, жергілікті емдеу мекемелерінің касса
(төлем төлеу) жүйелері бар; Швейцарияда қоғамдық транспортты қолдау
агенттігі, өрт қауіпсіздігін сақтау ұйымдары бар.
Осындай институционалдық ұйымдар мемлекет пен жеке сектор арасындағы
аралық орындарды иеленеді. Олар экономиканы жеке меншік секторы мемлекеттің
тікелей және белсенді реттеу рөліне қарсы болатындығына байланысты
құрылған. Экономиканы мемлекет тарапынан реттеу механизмінде олардың
атқаратын қызметтері шектеулі.Экономикалық саясаттың Мемлекеттік емес
субъектілері. Оларға белгілі бір әлеуметтік топтардың мүдделерін білдіретін
және қорғайтын әртүрлі бірлестіктер жатады. Бұл, ең алдымен, кәсіподақтар
және кәсіпкерлердің әртүрлі одақтары. [25]
Экономикалық саясатта кәсіпкерлер одақтарының ролі, өзінің маңыздылығы
бойынша, Мемлекеттік буындардың ролінен кем емес. Мұның себебі - белгілі
топтардың экономикалық саясатты анықтап, оны жүргізетін билік құрылымдарына
салмақ салып, тіпті қысым жасау мүмкіншілігінде. Жеке меншік' экономика
секторының мүдделері мен мемлекет арасында ашық айтыстар жиі болып тұрады.
Олардың әрқайсысы өз мүддесін зкономикалық саясатта іске асыруға ұмтылады.
Бұл тартыста мемлекеттің (үкіметтід) жағдайы әрқашан өзгелерден артық бола
бермейді. Кәсіпкерлер одақтары қоғамдағы өздерінің атақ-беделін, тамыр-
таныстық байланыстарын астыртын жұмсап және реклама, газеттер мен
телевидение арқылы мамандардың жеке пікірлерін тез әрі кең түрде таратып,
өз мүдделеріне сай қоғамдық пікір қалыптастырып, жалпы Мемлекеттік саясатқа
күшті ықпал жасайды. Олар мемлекет органдарына сайлау науқанына қатысып,
өздерінің сенімді адамдарын немесе өкілдерін билік органдарына өткізеді,
жеке парламент мүшелеріне қысым жасап, оларға өз мүдделерін жүктеп, салмақ
салады. Осынын барлығы экономикалық саясатқа ықпал ету үшін жасалады.
Сондықтан, қоғамдағы бар топтық мүдделердің толық жиынтығын мемлекет
тарапынан тұрақты түрде есепке алу қажет болады.
Мемлекет пен жеке экономикалық одақтардың мүдделеріні келістіру
нұсқаларының бірі - белгілі қызметтік міндеттерді шешу құқығын осы
одақтарға бөліп беру. Мысалы, Батыс Европа елдерінде ауыл шаруашылық
одақтарына аграрлық саясатты нақты іске асыру міндеті жүктелген.
Мемлекет жалпы қоғам мүдделерін іскерлік топтас мүдделерімен
сәйкестендірудің басқа да жаңа жолдарын үздіксіз іздестіруі қажет.[4]
Мысал ретіңде үш жақты тарифтік келісім-шарт жасау жүйесін алуға
болады, онда мемлекет, кәсіподақтар және кәсіпкерлер одақтарының өкілетті
өкілдері бірігіп ортақ шешім қабылдайды.
Экономикалық саясатты жүргізу процесіне тікелей қатысатын Мемлекеттік
институттар мен экономикалық одақтардан басқа, саяси-экономикалық
шешімдердің қабылдануына жанама ықпал жасайтын қоғамдық құрылымдар мен
ұйымдарды да айтуға болады. Бұл жерде саяси ұйымдар, партиялар, ақпарат
құралдары, қоғамда белгілі және беделді тұлғалар, сарапшылық кеңестер және
қоғамдык пікір туралы сөз қозғалып отыр. Осы субъектілердің экономикалык
саясатқа ықпал жасау сипаты мемлекеттің саяси құрылымға, елдегі қалыптасқан
жағдайға байланысты келеді.
Сонымен, "экономикалық саясат" ұғымы "Мемлекеттік реттеу" ұғымынан
кеңдеу. Экономикалық саясатты жүргізу барысында, мемлекет оның бастаушысы
және негізгі орындаушысы ретінде қатар көрінеді. Дамыған елдердің
тәжірибесі көрсеткендей, жалпы экономикалық реттеудің жемісті болуы
мемлекеттің тоталитарлығында (барлық проблемаларды толық қамтуында) емес,
керісінше, өткізіліп отырған саясатқа мүмкін болғанша қоғағамдағы барлық
әлеуметтік топтардың өкілдерін таратып, олардың өзара бірігіп жұмыс істеуін
ұйымдастыруда болмақ.
Мемлекеттік орган ретінде салық қызметінің миссиясы стратегиялық
бағытымен салықтардың толық түсуін қамтамасыз етуді анықтайды. Салық
қызметінің Көрінісіне жету үшін тағы да екі стратегиялық бағыт белгіленеді:
салық қызметі органдарының қызметіне қоғамның қанағаттануын қамтамасыз ету
және тиімділігі жоғары салық қызметін құру.
1. Салықтардың толық түсуін қамтамасыз ету.
Салық қызметі органдарының қызметінің осы стратегиялық бағыты басым
болып табылады және оны жүзеге асыру үшін мынадай бағыттарға баса көңіл
бөлу кажет:
• салық мәдениетін көтеру: мемлекет алдында әлемнің 50 бәсекеге
қабілетті елдер қатарына кіру міндеті тұрғанын ескере отырып,
дамыған елдердің салық мәдениетінің деңгейі қазақстандық қоғамның
әрі қарай дамуы үшін үлгі болуы қажет.
• салық бақылауының тиімділігін арттыру: көлеңкелі экономика көлемін
азайту және салық төлеушілердің салық заңнамасын сақтау аясында
қабылданатын шаралардан қажет нәтижелерге қол жеткізуде салық
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жүйесіндегі рөлі.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
I Бөлім. ҚР Салық салу төлемдердің қалыптасуы мен даму ерекшелігі
1.1. Салықтың экономикалық маңызы мен
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .9
1.2. Салық түрлері және олардың жіктелу формасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3. Қазақстан Республикасының салық салу жүйесінің қалыптасуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
II Бөлім. Салық салудың және оның бөлу жүйесін талдау
(Маңғыстау облысы мысалында)
2.1 Маңғыстау облысының салық жүйесінің жағдайы және облыстың 2006- 2008
жылдар аралығындағы бюджетінің орындалуын
талдау ... ... ... ... ... ... ...38
2.2. Маңғыстау облысының салықтық төлемдер құрлымын талдау және оның
төлену жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.3 Маңғыстау облысының салық қызметі және оның даму
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
2.4 Маңғыстау облысының салық қызметінің даму
стратегиясы ... ... ... ... ... 56
III Бөлім. Салықтық төлемдердің төлену жүйесін жетілдіру жолдары
3.1. ҚР салық салу жүйесін жетілдіру жағдайлары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
3.2 Жергілікті бюджет тапшылығын жою (Маңғыстау
облысы) ... ... ... ... ... ... .65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .77
Қосымшалар
Кіріспе
Әлеуметтік-экономикалық дамудың басым міндеттерін шешу мақсатында салық-
бюджет саясатының тетіктерін жетілдіру. Оның міндеттері:
1. Салық-бюджет жүйесінің орнықтылығын қамтамасыз ету, фискалдық тәртіпті
арттыру, мемлекеттік шығыстардың қалыпты қатаң саясатын жүргізу және Ұлттық
қордың активтерін тиімді басқаруды жүзеге асыру.
2. Экономикаға салық жүктемесін оңтайландыруға, салықтық рәсімдерді
оңайлатуға және олардың ашықтығын арттыруға бағытталған салық саясатын
жүргізу жолымен шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың іскерлік
белсенділігінің өсуін ынталандыру.
3. Бюджет қаражатының мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі
міндеттерін шешуге жұмсалуын қамтамасыз ету.
Фискалды саясатты шешу жолдары:
- Салық-бюджет жүйесінің макроэкономикалық тұрақтылығын және орнықтылығын
қолдау үшін мыналар көзделеді:
- орта мерзімді кезеңде экономика өсімінің номиналды қарқынынан аспайтын
мемлекеттік бюджет шығыстары өсімінің номиналды қарқынын қамтамасыз ету;
- бюджеттің мұнайға қатысты емес тапшылығын бірте-бірте төмендету;
- Ұлттық қордың активтерін басқарудың тиімділігін арттыруға бағытталған
қаражатын қалыптастыру мен пайдалану тетігін жетілдіру;
- мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз бен борышты, мемлекеттің
кепілгерліктерін тиімді басқару, оның ішінде сыртқы қарыздарды мерзімінен
бұрын өтеу, бюджет тапшылығын қаржыландыру құрылымында сырттан қарыз алу
үлесін азайту жолымен мемлекеттік борыш құрылымын оңтайландыру.
Жергілікті бюджеттер жергілікті қаржының құрылымдық бөлігі болып
табылады. Жергілікті қаржылар бұл ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнім
құнын жергілікті басқару органдары мен басқарудың билігінде
аккумуляциялау арқылы бөлу және қайта бөлу процесінде пайда болатын
ақша қатынасының жүйесі.
Өзінің құрылымы бойынша жергілікті қаржылар жергілікті басқару
органдарының билігінде болатын әр түрлі деңгейдегі жергілікті бюджетті,
арнайы бюджеттен тыс қорларды және кәсіпорын қаржысын қамтиды.
Жергілікті қаржы жағдайы әртүрлі факторларға байланысты.
Оларға келесілер қатысты:
• елдің жалпы экономикалық жағдайы;
• сәйкес территорияның экономикалық потенциалы;
• жергілікті басқару және үкімет органдарының міндеттері мен құқықтарын
реттейтін мемлекеттік заң деңгейі;
• жергілікті басқару және үкімет органдарының өздеріне берілген
биліктерін жүзеге асыру компетенциясының дәрежесі.
Қазіргі уақытта үкіметтің жергілікті органдары жоғарғы
деңгейде
аймақтардың кешенді дамуын, ведомоствадан тыс территориялардағы
өндірістік және өндірістік емес сфераның пропорциялы дамуын қамтамасыз
етуге бағытталған. Аймақтың экономикалық және әлеуметтік дамуындағы
олардың координациялық функциясы көп мөлшерде өсуде. Бұл жергілікті
басқару органдарының қаржылық базасын бекітуді және болашақтағы
кеңейтуді, аймақтың қаржылық ресурстарын қалыптастыру мен пайдалану
әдістерін жетілдірумен байланысты мәселелерді шешудің қажеттілігін
құрады.
Салық салудың қолданыстағы жүйесін талдау мен бағалау және әлемдік
тәжірибе негізінде елдегі іскерлік белсенділіктің өсуін ынталандыру
мақсатында мыналар көзделеді:
- орта мерзімді кезеңде салық ауыртпалығын заңды тұлғалардың
кірістерінен жеке тұлғалардың кірістеріне халықтың әлеуметтік осал
топтарына жүктеме деңгейін арттырмастан кезең-кезеңімен қайта бөлу бойынша
салық заңнамасына өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөнінде ұсыныстар
дайындау;
- кедендік және салық әкімшілігін жүргізу;
- салық және кедендік рәсімдерді одан әрі оңайлату және олардың
ашықтығын арттыру;
- 2008 жылдан бастап экономиканың шикізаттық емес секторында шағын
және орта бизнестің жобалары бойынша инвестициялық салықтық преференциялар
алудың хабарлау жүйесін енгізу.
Мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі бағыттарын
тиімді шешуге арналған бюджет шығыстарын бағдарлау үшін мыналар көзделеді:
- стратегиялық, орта мерзімді және бюджеттік жоспарлаудың мақсаттары
мен міндеттерін ықпалдастыру;
- бюджетті жоспарлау және атқару процесін бюджеттік шығыстардың
тиімділігі мен нәтижелілігіне, тиімсіз шығындарды қысқартуға бағдарлау;
- бюджетті қалыптастыру мен атқару процесінің ашықтығын қамтамасыз
ету;
- бюджеттік бағдарламалардың әкімшілеріне бюджеттік тәртіпті сақтау
бойынша қойылатын талаптарды күшейту;
- бюджет ақшасын (қолма-қол ақшаны) басқарудың сапасын арттыру.
Салық-бюджет саясаты тетіктерінің, бюджет шығыстарының тиімділігін
арттыру, мемлекеттің қаржылық міндеттемелерін толық орындау.
Бюджет - қандай құрылымның да іргетасы, әрі халық дәулетінің қайнар
көзі. Оны қалыптастыру және пайдалана білу шеберлік пен іскерлікті қажет
ететіні белгілі.
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі - салықтыр болып
табылады. Өркениетті елдің қай-қайсында болсын, мемлекеттік бюджет, яғни
халықтың ортақ қалтасының қаражаты салық арқылы құралатындығы белгілі.
Егеменді еліміздегі салық саясаты жөнінде әртұрлі пікірлер бар. Бұл
түсінікті жәйт, себебі өмірге жаңа құрылымдар келді, кәсіпкерліктің тұрі
көбейді, меншіктің алуан тұрлілігі пайда болды. Осының бәрі салық саясатына
ұдайы өзгерісгер енгізіп отыруды талап етері сөзсіз.
Қазақстан экономикасына нарықтық қатынастарды енгізу нарықта туындап
жатқан меншіктің тұрлі нысанындағы шаруашылық жүргізуші субъектілер салық
жүйесінің тиімді әрі қолайлы ұйымдастыруда өз талаптарын айқындайды. Салық
жүйесін мемлекет пен заңды тұлғалар арасындағы қаржы қатынастарының
жиынтыгы, салықтар мен алымдар, салық салу органдарымен салық қызметтері
жиынтығы құрайды. Салық қызметін дамыту нарықтық экономикаға енудегі
мемлекеттің ең маңызды айрықша мәнге ие мәселелерінің бірі болып табылады.
Салық жүйесі мемлекеттің қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы
болумен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси әлеуметтік шаралардың іске асуына да мүмкіндік туғызады. Сонымен
салық қызметі мемлекеттің экономикалық тиімділігін арттыруда ерекше мәнге
ие. Бұл салық жүйесінің біртүтас әдіснамалық тұжырымдамасын құру мен салық
жүйесінің әлемдік стандарттарын жинақтау қажеттілігін білдіреді.
Мемлекет салық саясатын - салықтар саласындағы іс-шаралар жүйесін
әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес қоғам дамуының нақты кезеңіндегі
әлеуметтік-экономикалық және басқа мақсаттар мен міндеттеріне қарай
жүргізеді.
Кез келген қоғамдық-экономикалық формациядағы қоғамның дамуы қоғамдық
мүдделерді қамтамасыз етуде салықтардың қажеттілігімен байланысты. Айта
кетсек:
- тұрғындарды әлеуметтік қамсыздандыру;
- елдің қорганыс қабілеттілігін қамтамасыз ету;
- ірі масштабтағы ғылыми зерттеулерді жүргізу;
- мемлекеттік резервтерді құру;
- 2030 стратегиясында қаланған мақсаттардың орындалуын
қамтамасыз ету. Нарық қатынастары түзілуі жағдайындағы салық саясатының
негізгі бағыты - халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін
орталықтандырылған қоғамдық тұтыну қорлары арқылы қалыптастыру
принциптерінен бас тарту. Бұл халықтың еңбекке қабілетті бөлігінің
табыстарын еңбек белсенділігін арттыруға экономикалық мүдделігін арттыру
арқылы көбейтуге мүмкіндік береді. Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке
қабілетсіз мүшелерін әлеуметтік қорғау қамтамасыз етіледі.
Қазақстанның салық жүйесі кәсіпкерліктің дамуына айтарлықтай оң өсер
беретіндей тиімді болуы керек. Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың
айтқанындай, "шағын бизнес мемлекетіміздің стратегиялық бағытын жүзеге
асырудың басты бір құралы болып табылады". Біздің елде кәсіпкерлікті қолдау
мемлекетіміздің дамуының басымды бағыттарының бірі.
Салық жүйесі тұрақты болуы қажет. Салық заңдылықтарына әрдайым
енгізілетін өзгерістер, бюджет тапшылығымен байланысты мәселелер жүргізіліп
жатқан салық жүйесінің қоғамның экономикалық және саяси даму жағдайын
толығымен көрсетпейді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Маңғыстау облысында салықтық реттеудің
негізгі екпіндерін, салық жүйесінің негізгі даму этаптарын, енгізілген жаңа
салық жүйесінің ерекшеліктерін қарастыру. Сонымен қатар бұл жұмыста
салықтарды реформалау мен салық алудың негізгі мәселелері, салық салудың
құқықтық базасының мәселелері, салық саясатын жүзеге асыру мен басқару
бойынша мемлекетіміздің негізгі бағыттары қарастырылған.
I Бөлім. ҚР Салық салық салу төлемдердің қалыптасуы мен даму
ерекшелігі.
1.1. Салықтың экономикалық маңызы мен қызметі
Салықтар дегеніміз жергілікті облыстық бюджетке заңды және жеке
тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдері
болып табылады.
Салықтар - шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тулғалардың
мемлекетпен екі арадағы Мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін
құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық
категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табыс-
ының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі
бір мөлшерін Мемлекеттік үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетеді.
Салықтар маңғыстау облысының құрылуымен бірге пайда болады және
маңғыстау облысының өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып
табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,өркендеуі қашан да болса оның салық
жүйесінің қайта құрылуымен,жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке
өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы
көздері қажет.
Салықтар - мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде мемлекет қайраткерлері,
экономистер,философтар,ойшылдар көптеген еңбектер жазған. Мысалы,
Ф.Аквинский ‘Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны’ ретінде
анықтаса,салық салу теориясының негізін салушылардың бірі А.Смит ‘салық
төлеушілер үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі’деп
тұжырымдаған.
Салық ұғымы әр түрлі экономикалық әдебиеттерде әр түрлі қарастырыла-ды.
Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде ‘салық’ ұғымы бюджет қорына
белгілі бір көлемду және белгілі бір уақытта түсеті міндетті төлем ретінде
қарастырылады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметі
арқылы көрінеді.
Салықтардың мынадай негізгі қызметтері (функциялары бар):
-фискалдық;
- реттеушілік;
-бақылыушылық,
Салықтардың бірінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызмет.
Бұл қызмет арқылы жергілікті бюджеттің кіріс бөлімі
құрылып,салықтар- дың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар жергілікті
бюджеттің кірісін топтастыра отырып,әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы
басқа да шаралардың іске асыруын қамтамасыз етеді. Жергілікті бюджеттік
кіріс көзін құрайтын негізгі қаржылық көздер салықтар болып табылады. [14]
Қазіргі кезде еліміздің бюджетінің кіріс көзінің 90 пайызы
салықтардан тұрады. Ел экономикасы дамып, жергілікті бюджеттің кіріс көзі
ұлғайған сайын салықтық түсімдер де өсіп отырады. Себебі салықтың
экономикалық табиғаты өндіріске байланысты. Өндірі бар жерде табыс бар,одан
алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық өндірістің дамуына барынша өз
ықпалын тигізіп,өндіріушілердің ынтасын арттыруға жағдай жасауы қажет.
Салықтардың екінші маңызды қызметі ол, реттеушілік қызметі.
Реттеушілік қызметі салық механизмі арқылы іске асырылады. Оның
ішіндегі негізгі тетіктер салық ставкалары менсалық жеңілдіктері. Салықтық
реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймай,сонымен
қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру,шағын және
кіші кәсіпкерлікті дамыту жүмыстарын жүзеге асыру қажет.Әрине салықтық
реттеу тетіктері тиімді қызмет атқаруы үшін олардың басқа да экономикалық
тетіктермен тығыз байланыста болуы керек.
Салық мөлшерін көбейту мақсатында салық ставкаларын шектен тыс жоғары
деңгейде белгілеу өндірістің тоқтауына,өндірушінің өз ісіне деген ынтасын
жоғалтуына әкеліп соғатыны көптеген ғалымдар еңбектерінде тұжырымдалып,
дәлелденген. Мысалы,табыс салығын салғанда,салық ставкасының деңгейі 35-40
пайыздан аспауы керек.
Салық механизмін, оның ішінде салық ставкасының деңгейін зерттеген
ғалымдардың тұжырымдары мырары дәлелдейді:
• егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 %
пайызынан асып кетсе,онда ол өндірістің тоқтап қалуына әкеліп
соқтырады;
• егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 пайызы
аралығында болса, онда жәй ұдайы өндіріске әкеледі.
• егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 пайыз
мөлшері аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске
әкеледі.
Шаруашылық субъектілер мен халықтар табысының бір бөлігін маңғыстау
облысының орталықтандырылған қаржы көздеріне айналдыру салықтардың ұдайы
өндірістегі қызметін көрсетеді.
Бұл қызметтің іс- әрекетінің көлемін жалпы ішкі өнімдегі салықтардың
алатын үлес салмағы арқылы көруге болады.Соңғы жылдардағы мәліметтер
бойынша, Қазақстан Республикасының жалпы ішкі өнімдегі салықтардың үлес
салмағы 20 пайыз шамасында. Егер кестедегi мәліметтерге көз жүгiртiп
қарайтын болсақ, бюджетке түсетiн барлық түсiмдердiң iшiндегi салықтардың
қаншалықты орын алатынын байқауға болады. Бюджетке түсетiн барлыј төлемдер
100 пайыз болса, оның 90 пайызға жуығы Қазақстан Республикасының Салықтар
және бюджетке төленуге тиiстi басқа да төлемдер туралы заңына сәйкес
төленетiн салықтар мен салықтық емес аударымдардан тґрады. Осы сөзіміздің
дәлелі ретінде кестеге назар аударайық:
Кесте 1.1
Қазақстан Республикасы Жергілікті бюджетіндегі салықтардың жалпы ішкі
өнімдегі үлесі, 2005-2008 жж., пайызбен
Атауы 2005ж 2006ж 2006ж 2008ж. 2008ж
Барлық түсімдер 17,1 16,7 17,5 19,5 22,6
Оның ішінде, салықтық 12,6 12,2 12,4 16,4 20,2
түсімдер
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезінде салық салу саясатының негізгі
бағыты- салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік
беретін салық механизмін іске асыру.
Облыстық бюджетке салықтық түсімдердің төлену жағдайы соңғы үш жылға
алынған:
Кесте 1.2
Салықтық міндеттемелердің орындалу есебін талдау жағдайы
(Маңғыстау облысы)
(мың. тенге)
№ Салықтың 2006
түрлері
2005 2006 2007 2008
1 2 3 4 5 6
1 Түсімдер-барлығы 151624 217575 314896 394099
2 Табыстар-барлығы 111153 185186 269290 340352
3 Салықтық түсімдер, оның ішінде 97569 173701 258312 322360
4 Корпоративті табыс салығы 20683 27380 81764 78366
5 Жеке табыс салығы 25260 34532 49818 68574
6 Әлеуметтік салық - 68038 78864 124284
7 Қосылған құнға салық 11449 8230 11802 9098
8 Акциздер 11840 3877 4099 4258
9 Салықтық емес түсімдер 13118 10749 9892 14234
10 Капиталмен операциядан табыс 465 736 1086 3758
11 Оның ішінде
12 Республикалық меншіктегі 368 702 992 1152
объектілерді жекешелендіруден табыс
13 Алынған арнайы трансферттер 40366 31987 43164 48126
14 Несиелерді қайтару 135 401 2441 5622
Жергілікті бюджеттік бағдарлама – сәйкес қаржылық жылға
жергілікті бюджетке құрылатын, жергілікті үкімет орындарымен бекітілетін,
Мемлекеттік саясатты жергілікті деңгейде жүргізуге және жергілікті
Мемлекеттік басқару функцияларын орындауға бағытталған бюджеттік
бағдарлама. Жергілікті бюджеттік бағдарлама даму және ағымдық бюджетке
ажыратылады. Даму бюджетінің құрамына инновациялық қызмет пен инвестицияны
қаржыландыруға ассигновация, онымен қатар территорияны әлеуметтік-
экономикалық дамыту мен қоршаған ортаны қорғауға капиталдық салымдармен
байланысты шығындар енеді. Ағымдық шығындар бюджетіне даму бюджетінің
құрамына енбеген шығындардың барлығын қамтиды, оның ішінде: тұрғын үй-
коммуналдық шаруашылығын, білім беру мекемелерін, денсаулық сақтау
мекемелерін, капиталдық жөндеу және ағымдық қамсыздандыру; ғылымды,
мәдениетті және спортты, жергілікті басқару
органдарын әлеуметтік қамсыздандыру.
Бюджетаралық қатынас – бұл сәйкес бюджеттерді құру мен орындау
бойынша бюджеттік процедураларды жүргізу процесінде Мемлекеттік үкімет
органдарымен жергілікті бюджеттік басқару органдары арасында пайда болатын
қатынастар.
Бюджетаралық қатынас мемлекеттің әкімшілік-территориялық
бөлінісіне негізделген көп звенолы бюджеттік жүйеде пайда болады.
Бюджетаралық қатынастар Мемлекеттік құрылымға байланысты ұйымдастырылған
принциптерімен ажыратылады. Бәрімізге белгілі унитарлы және федеративтік
бюджеттік жүйені ажыратады. Унитарлық бюджеттік жүйелерге бюджет
бірліктерін орталықтандырудың жоғарғы деңгейі, үкіметтің төменгі
органдарының азғантай бюджеттік құқығы тән. Федеративтік бюджеттік жүйелер
тікелей қарама-қайшы негіздерде құрылады. Оларға жалпы Мемлекеттік
қызығушылық бірлігін қадағалау кезіндегі территориялық бюджеттердің
дербестігінің жоғарғы деңгейі тән. Бюджеттік федерализмнің принциптері әр
түрлі деңгейде жүзеге асырылатын федеративті мемлекеттерге Швейцария,
Германия, АҚШ, Канада, Ресей Федерациясы, Австралия, Бельгия, Аргентина,
Бразилия, Венесуэла, Мексика және т.б. жатады. Классикалық федерализмге
жеке саяси-территориялық құрылулардың автономдылығының жоғарғы деңгейі тән.
Жоғарыда көрсетілгендей, Қазақстан басқарудың унитарлы
формасын иемденетін мемлекеттер қатарына жатады. Бюджеттік жүйе
звеноларының қаржылық өзара байланысы келесі принциптерге негізделеді:
1. бюджеттік жүйе звенолары арасындағы билік пен функцияларды шектеу;
2. Мемлекеттік және жергілікті қызметті, жергілікті бюджетке қаржылық
көмекті есептеу нормативін, сонымен қатар салық төлеудің бірлік
тәртібін ұсыну кезінде республикалық бюджетпен байланыс кезінде
жергілікті бюджетке теңдікті қамтамасыз ету;
3. әр бюджеттің құрылуының дербестігі;
4. бюджеттік жүйенің звенолары арасындағы табыс көздерінің тұрақты
негізін беіту;
5. бюджеттік жүйе деңгейі бойынша шығындарды бекіту және нақты түрде
қайта бөлу.
Бюджеттік тәжірибеді осы позицияларды жүзеге асыру жергілікті
басқару органдарын орталыққа қаржылық тәуелділігін төмендетуді қамтамасыз
етуге бағытталған.
Айтылып кеткендей, жергілікті органдардың қаржылық базасы болып
жергілікті бюджет табылады. Жергілікті маслтхаттардың әрқайсысының өз
бюджетін иемденуі олардың экономикалық дербестігін нығайтады, экономикалық
қызметті белсендіреді, алынған территориядағы әлеуметтік-шаруашылық
инфрақұрылымды шешуге, аймақтың экономикалық потенциалын кеңейтуге,
қаржылық ресурстар резервтерін анықтауға және оны пайдалануға мүмкіндік
береді.
Аймақтар дегеніміз белгілі-бір бағыныштылықта тұрған экономикалық
кешеннің бір бөлігі. Аймақтық қайта өндірістің мінездемесі мен оны
жабдықтау барлық қоғамдық қайта өндірістің негізгі заңдылықтарымен
анықталады. Сондықтан, басқаруды орталықтандыру қажеттілігі туындайды.
Аймақтардың экономикалық дербестігі абсолютті болуы мүмкін емес. Ол
әрқашанда қатысты, және аймақ қаншалықты шағын болса, осы дербестіктің
деңгейі де саншалықты аз болады. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының
қазіргі деңгейі, бюджеттік арақатынастың сол мезеттегі түрі, нарықтық
экономикаға өту кезеңінің күрделілігі республиканың жергілікті бюджетінің
көп бөлігінің шынайы дербестігін айтуға мүмкіндік бермейді. Әрбір әкімшілік-
территориялық бірліктің дербестігі берілген аймақтың экономикалық
қызығушылығын максималды мүмкіндікпен жүзеге асыруға байланысты критериймен
белгілі бір тиімді деңгейді иемденуі тиіс.
Аймақтың экономикалық дербестігінің ең маңызды шарттарының бірі
аймақтық ресурстарды қайта өндіру, табиғатты қорғау шараларын қаржыландыру
үшін қажетті бірліктердің кепілді көзін құру. Аймақ экономикасын
басқарудағы жергілікті және орталықтандырылған бастаманың тиімділігін
анықтайтын жалпы принцип келесі түрде құралады: экономикалық даму
стратегиясындағы орталықтандыру, оларды жүзеге асырудың дербестігі.
Бюджеттік жүйенің звенолары арасындағы табысты дәстүрлі қайта
бөлу меншікті табысты бекіту мен реттеуші табысты пайдалану арқылы жүзеге
асырылады.
Бюджеттің меншікті табысы – жүйедегі заңға сәйкес бюджеттерге
толықтай немесе бөлшектеліп, тұрақты негізде бекітілген табыстар түрі.
Бюджеттің меншікті табысына келесілер қатысты:
1. сәйкес бюджетке заңды түрде бекітілген салықтық табыстар;
2. территориялық және Мемлекеттік меншіктегі мүлікті пайдаланудан түскен
табысты қоспағандағы салықтан тыс табыстар;
3. қайтарымсыз аударулар.
Бюджеттік реттеуші табысы – бюджеттік жүйенің әр түрлі
деңгейінде аударулар нормативі бекітілген салықтар мен басқа да төлемдер.
Мұнымен қоса аударулардың мұндай нормативтері тұрақты негізде, ұзақ
мерзімді негізде (3,5 жыл) немесе жыл сайын кезекті қаржылық жылға
бекітіледі.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің әртүрлі
деңгейіндегі табыстар белгілі бір бюджетке тұрақты негізде бекітілген
меншікті табыс негізінде құралады.
Бюджеттік реттеу – бұл белгілі бір деңгейдегі бюджет біріліктерін
қайта бөлу және реттеуші табысты қайта бөлу жолымен территориялардың
әлеуметтік-экономикалық дамуы мен төменгі территориялық деңгей бюджетінің
табыстарын теңестіру мақсатында жорғарғы деңгейлі орындардың жүзеге
асыратын процесі. Бюджетті реттеудің отандық
тәжірибесінде бір деңгейдегі бюджеттің бірліктерін екінші бюджетке бөлудің
тек қана құралжары ғана қолданылады.
Бюджеттік жүйе звеноларының табыс көздерін реттеу процесі белгілі
бір параметрлерге негізделуі керек екендігін айта кету керек. Мысалы,
аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының деңгейі, пайда болған
территориялық пропорциялар, белгіленген құрылымдық жылжулар т.б. Реттеуші
табыс көздерінен пайыздық аударуларды анықтау кезінде индикативті жоспар
көрсеткіштеріне сүйену керек.
Бюджетаралық қатынастардың құралдарына қаржылық көмек көрсету,
өзара есеп айыру, бюджет компенсациясы, бюджеттік тәркілеулер жатады.
Жоғарғы бюджеттен төменгі бюджетке берілетін қаржылық көмек
дотация, субвенция, субсидия, трансферт т.б. түрлерінде болады.
Дотация – бұл ағымдық шығындарды жабу үшін қайтарымсыз негізде
бір бюджеттен екінші бюджетке ұсынылатын бюджет бірлігі. Отандық бюджет
тәжірибесінде дотациялар қолданылмайды.
Субвенция – бұл мақсаттық шығындарды жүзеге асыру үшін
қайтарымсыз негізде бір бюджеттен екінші бюджетке немесе заңды тұлғаға
ұсынылатын бюджет бірлігі. Отандық бюджет тәжірибесінде субвенциялар
белгілі бір мерзімге беріледі. Сонымен қатар басқа да шарттармен берілетін
негізделген субвенцияны да ажыратуға болады.
Отандық бюджет тәжірибесінде субвенциялар бюджеттік жүйе
деңгейлерінің қатынасында қолданылады, яғни трансферттер жоғарғы бюджеттен
төменгі бюджетке бекітілген сомада жеткізіледі
Субсидия – бұл мақсаттық шығындарды жүзеге асыру үшін қайтарымсыз
негізде бір бюджеттен екінші бюджетке немесе заңды тұлғаларға мақсатты
шығындарды үлестік қаржыландыру шарттарында ұсынылатын бюджет бірілігі.
Отандық бюджет тәжірибесінде субсидиялар бюджеттен анықталған заңдылықтарға
сай бөлінеді.
Дотациялар, субвенциялар, субсидиялар жергілікті бюджеттің
қаржылық ресурстарын бөлу әдісі ретінде барынша жетілген әдіс болып
табылмайды. Бюджеттік бірліктердің бұл көздеріне ынталандыру қасиеті тән
емес. Бірліктерді бұлай аудару тәжірибесі жергілікті әкімшіліктің
шаруашылық инициативасының дамуына мүмкіндік бермейді.
Дегенмен, оларды толықтай жергілікті бюджетті бөлу әдісі ретінде
алып тастауға болмайды, бұл тұрақты кассалық бөлініске әкелуі мүмкін.
Кассалық бөлініс – қаржылық жыл бойына шағын көлемінің көтерілуі, бюджетке
түсім көлемінен негізгі қарыз сомасын жою.
Арнайы трансферттер – жоғары деңгейлі бюджеттен төменге деңгейлі
бюджетке нақты мақсатын көрсетпей-ақ қайтарымсыз түсімдер.
Бюджеттік тәркілеулер – облыстық және Астана мен Алматы қалаларының
бюджетінен республикалық бюджетке заңды актілермен анықталған сома шегінде
берілетін арнайы трансферттер.
Шетелдік қаржылық тәжірибеде бюджеттік реттеудің бюджеттік ссуда,
өзара есеп, бюджет компенсациясы секілді құралдары да қолданылады.
Бюджеттік ссуда - басқа бір бюджетке қайтарымды түрде қаржылық
жылда белгілі бір мерзімге негізделіп берілетін бюджеттік бірлік (мысалы,
Ресейлік бюджет жүйесінде ол алты айдан аспайтын мерзімге беріледі).
Өзара есеп айырысу – бюджетаралық қатынастардың
күтілмегенмәселелері пайда болған жағдайында қолданылатын бюджеттік реттеу
әдісі. Егер бюджеттің жыл бойына үкіметтің жоғарғы орындары осы жылы
белгілі бір шешімді қабылдап, ол шешім бюджеттің құрылуында қолданылмай
қалған болса, онда мұндай шешімдер бюджеттік клмпенсациямен немесе салықтың
жеке түрлерімен жабылауы тиіс. Бюджеттік реттеудің мұндай түрі отандық
қаржылық тәжірибеде 1999 жылға дейін қолданылып келді.
Бюджеттік компенсациялар – бір деңгейдегі бюджеттен екінші деңгейдегі
бюджетке басқарушы органның шешімімен қосымша шығындарды жабуға немесе
кетіп бара жатқан табысты орнына келтіру мақсатында бекітілетін
және берілетін сома.
Бюджеттік несиелер – қайтарымды және ақылы негізде төменгі деңгейлі
бюджетке, заңды және жеке тұлғаларға бекітілген тәртіп бойынша бюджеттен
бөлінетін бірліктер. Бұл кезде төменгі деңгейлі бюджетті несиелеу нөлдік
бағам бойынша жүзеге асырылады.
Кесте 2.3
2005-2007 жылдар аралығындағы жергілікті бюджеттен бюджеттік тәркіленулер
(есептік мәліметтер) (млн.теңге)
№ Көрсеткіштер Жылдар
2005 2006 2007
1 2 3 4 5
Бюджеттік тәркіленулер – барлығы 37258 50251 84155
Оның ішінде облыстық бюджеттен:
Ақтөбе облысы 1646 1830 3626
Атырау облысы 6766 13227 28790
Шығыс-Қазақстан облысы - 1279 2460
Батыс-Қазақстан облысы - - 887
Қарағанды облысы 3939 5820 9856
Қостанай облысы 363 377 -
Маңғыстау облысы 4844 4262 10629
Павлодар облысы 3539 1590 2106
Алматы қаласының бюджетінен 16162 21867 25801
Отандық бюджет жүйесінде бюджетаралық қатынастар өзінің құрылуының
бастапқы сатысында тұр және оның дамуы мен бекітілуі Қазақстан
Республикасының өңделіп жатқан Бюджет кодексінде өз бейнесін табуы тиіс.
Бюджетаралық трансферттердің тиімді жүйесін құру келесі мезеттерді
есепке ала отырып жүзеге асырылуы тиіс:
1. Экономикалық көзқарас бойынша трансферттерді жалпы-мақсаттық және
тар-мақсаттық бағытта (мысалы, инфрақұрылымды құру сферасында)
қолдану тиімді болып табылады;
2. Донор көзқарасы бойынша да, алушы көзқарасы бойынша да ереже
бойынша жалпы-мақсаттық бағыттағы трансферттердің сомалық бірлігі
тұрақты, бірақ икемді түрде (мысалы, салықтық түсімдердің пайызы
ретінде) болғаны тиімді.
3. Жалпы-мақсаттық гранттар шығындық қажеттіліктермен қатар фискальды
мүмкіндіктерді де есепке алуы керек.
4. Жалпы-мақсаттық гранттар қалай пайдаланылатынына ешқандай шектеу
қоймағаны дұрыс.
5. Тар-мақсатты трансферттер заңды ережеде келтірілген талаптарға
сәйкес болуы керек.
6. Егер тар-мақсатты трансферттер инфрақұрылымды қаржыландыруға
бағытталған болса, донордың берілген бірліктерінің тиімді
жұмасалатындығына сенімді болуы үшін оны алушы белгілі бір
техникалық шарттарға жауап беруі тиіс.
Бюджетаралық трансферттердің тиімділігі мен олардың ақырғы
нәтижесіне (жағымжы немесе жағымсыз) олармен құрылатын басқарудың
жергілікті орындары мен орталық басқару ұйымдарына арналған ынталандырулар
әсер етеді.
2.3 Жергілікті бюджетті реттеу мәселелерін талдау
Жергілікті қаржы рөлі, оның құрамы мен құрылымы толықтай
түрде үкімет пен басқарудың жергілікті органдарына енгізілген міндеттер мен
функциялардың, сонымен қатар мемлекеттің әкімшілік-территориялық
құрылымымен және оның саяси-экономикалық бағытымен анықталады.
Жергілікті қаржының тұрақтылығының ең басты шарты болып нақты
қаржылық кезең мен нақты территория шеңберінде жергілікті органдардың келіп
түсетін табыстар мен кететін шығыстардың арасындағы теңдікті ұстап тұра
алуы табылады.
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын бюджеттік реттеудің
екі бағытын ажыратуға болады:
1. территорияның дамуы үшін қаржылық ресурстарды бөлу;
2. әкімшілік-территориялық бірлік билігінде қалдырылатын қаржылық
ресурстардың көлемін реттеу.
Бірінші бағыт реттеудің келесі әдістерін қамтиды: дотация,
субвенция, субсидия, бірлік резервтерін құру және пайдалану. Шетелдік
тәжірибеде дотация мен субвенция субсидияның екі түрі болып саналады, ал
субсидиялау әдісі жеке қаржылық ресурстар жетпеген кездегі шығындарды
жабудың негізгі тәсілі болып саналады, яғни қаржылық көмек.
Дотациялар қайтарымсыз негізде әр түрлі формада бөлінеді:
бағадағы айырмашылықты өтеу; кәсіпорындар мен ұйымдардың, салалардың
шығындарын жабу, төменгі бюджетті теңестіру.
Субвенциялар ұсынылатын бірліктің нақты мақсатын жобалады,
пайдаланушылардың шығындарымен салыстырады және белгілі бір шығындарды
жабудағы мемлекеттің үлесі болып табылды. Субвенциялық бірліктің
мақсатталмай пайдаланған жағдайында оны ұсынған органға қайтару керек
болады.Бұл қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануға, барынша маңызды
қажеттіліктерді қанағаттандыруға, аймақтың, саланың, жеке кәсіпорындар мен
ұйымдардың дамуын икемді және оперативті реттеуге мүмкіндік береді.
Бюджеттік реттеудің екінші бағыты – аймақта қалдырылатын
бірліктің көлемін анықтау – негізгі екі түрге келтіруге болады.
1. Жалпы Мемлекеттік салықтардың нақты түрі бойынша төменгі
бюджеттерге пайыздық аударуларды бекіту;
2. Барлық бюджеттік көздер төменгі бюджеттерге бекітіледі, олардан
жоғарғы бюджеттерге алынған табыстың алдын-ала белгіленген,
фиксацияланған сомасы аударылады, бұл сома прогрессивті көлем болып
табылуы мүмкін.
Бюджеттік өзара қатынастың басқа барлық моделдері келтірілген
моделдердің комбинациясы болып табылады. Бюджеттік өзара қатынасты
ұйымдастырудың моделін сайлау берілген аймақтың нақты әлеуметтік-
экономикалық шарттарын, бюджеттік өзара байланысын, бюджетті реттеу
тәртібін талдау негізінде болуы мүмкін.
Бюджеттер арасындағы салық табыстарын бөлу екі әдіс бойынша
жүзеге асырылады:
1. Салықтардың әр түрлі бюджеттік деңгейлер арасында бөлінеді;
2. Берілген салық белгілі бір пропорцияда бюджеттік деңгейлер арасында
бөлістіріледі (реттеуші салықтар).
Жалпы салықтарды қайта бөлу пропорциясы және жеке салықты бюджеттер
арасында бөлу, ақырғы соңында әр бюджеттің міндетті шығындары мен
табыстарын теңестірудің қажеттілігіне әкеледі. Сондықтан шағын билігін
орталықтан аймақтарға, сонымен қатар аймақтық бюджеттердің шығынын қажетті
түрде көтеру салықтың белгілі бір сомасын жалғастырумен берілуі тиіс.
Шығын бойынша билік пен табыстың тұрақты бөлінуін иемденетін
бюджеттік жүйелерде бюджеттік теңсіздікті реттейтін негізгі механизм болып
бюджетаралық трансферттер табылады. Бұл жерде негізгі екі трансфертті
ажыратады:
• Тіке (жоғарғы деңгейлі бюджеттен төменгіге)
• Көлденең (бір деңгейлі бюджеттер арасында).
Тікелей бюджетаралық тарнсферттер өз кезегінде жалпы
(тегістейтін) және мақсатты (арнайы) трансферттерге бөлінеді. Жалпы немесе
тегістейтін трансферт бюджеттік биліктен туындайтын шығынға деген
қажеттілікке қатысты табыстарды бюджеттік қамсыздандыру бойынша аймақтардың
айырмашылығын тегістеуге арналған. Көптеген елдерде қаржылық мүмкіндіктерді
тегістеу рөлін көлденең трансферттер ойнайды. Олардың көзі болып донор-
аймақтар табылады. Аймақтық экономикалық саясаттың макро
құралы – бұл аймақ бойынша дифференсацияланған параметрлер (нормативтер,
бағамдар т.б.) мен жалпы Мемлекеттік салықтық, несиелік, инвестициялық,
әлеуметтік саясаттың шарттары. Экономикалық өсуді ынталандыру үшін немесе
проблемалы аймаққа қолдау көрсету үшін кәсіпкерлікке төмендетілген салық
бағамы, несиенің льготты бағамы, льготты транспорт тарифтері бекітіледі.
Мұндай ынталандыруларды қолданудың мақсаты – ұлттық және
сыртқы нарықта белгіл бір аймақтардың бәсекелестік қабілеттілігін көтеру.
Аймақтық экономикалық саясаттың микро құралы аймақтық экономиканың
субъектілерінің қызметіне тікелей әсер ету үшін қолданылады. Әсер етудің
екі негізгі бағытын ажыратуға болады: еңбекке және капиталға.
Аймақтағы барынша толық және тиімді жұмыспен қамтуды жүзеге
асыру мақсатында Мемлекеттік бірлікке кадрларды қайта дайындау
ұйымдастырылады, жаңа жұмыс орындарын қүру үшін мақсатты несиелер мен
субсидиялар бөлінеді. Жұмыссыздықты аймақтық жою үшін оның мобильділігін
көтеру арқылы жұмыс күшін қайта орналастыру ынталандырылады.
Капиталға әсер етуші негізгі микро құрал болып әр түрлі
инвестициялық гранттар табылады (субсидиялар мен жеңілдіктер). Олар
аймақтың экономикалық дамуына, экспорт өнімінің кеңеюіне, жаңа
тезнологиялардың құрылуы мен ҒЗТКЖ-ның жүргізілуіне, басқару сапасын
көтеруге мүмкіндің беретін нақты объектілерді инвестициялауға ұсынады.
Аймақтық кәсіпкерлікті ынталандырудағы барынша жоғарғы деңгейді
иннавациялық қызмет иемденеді.
Аймақтың қаржылық ресурстарын реттеудің құралдарын үш топқа
топтастыру арқылы басқаша бөлістіруге болады:
• Іскерлік белсенділікті дамыту үшін аймақта барынша жағымды
жағдайларды құру;
• Іскерлік белсенділікті реттеу;
• Аймақ пен бизнестің әкімшілігін тікелей кооперациялау;
Іскерлік белсенділікті дамыту үшін аймақта барынша жағымды
жағдайларды құруға нарықтық инфрақұрылымды, жер көлемі мен оған деген
сәйкес құқықты, жақсы дамыған транспортты, байланысты, офис шаруашылығын
т.б. қатыстыруға болады.
Аймақтардың қаржылық мүмкіндіктері олардың ресурстық
потенциалының, табиғи шарттардың ерекшеліктеріне, олардың әлеуметтік
–экономикалық даму деңгейіне, шаруашылық құрылымы мен ерекшелігіне,
шаруашылық кешеннің аяқталғандығына, аймақ аралық байланыстың теңдігіне
тәуелді.
Өкінішке орай, Қазақстанда аймақтардың қаржылық ресурстарын
реттеудің істе тұрған механизмі субвенцияны ұсыну жолымен әр түрлі
деңгейдегі бюджеттер арасындағы бюджеттік бірліктерді қайта бөлу шеңберінде
жүзеге асырылады. Үкіметтің аймақтық органдары қаржылық база мен құқықтық
биліктің шектелу күшіне аймақтың қаржылық дамуына әсер ететін құралдарды
қолданбайды. Және ең бастысы, біздің көзқарасымыз бойынша аймақтардың
қаржылық ресурстарын реттеу құралын қолдану мүмкін және оның әсері аймақтық
үкімет орындарында барлық толық мәліметтер болған кезде ғана және оған
негізделген аймақтардың қаржылық ресурстарының құрылу процесін толықтай
талдағанда ғана аймақтардың қаржылық ресурстарын реттеу құралын тиімді
анықтауға болады.
2.4 Маңғыстау облысының салық қызметінің даму стратегиясы
Салық қызметінің стратегиялық дамуының миссиясы мен көрінісi
Миссиясы Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң
түсуiн, мiндеттi зейнетақы жарналарының және Мемлекеттік әлеуметтiк
сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдардың толық және уақтылы аударылуын
қамтамасыз ету, сондай-ақ салық төлеушімен салық міндеттемелерін орындауына
салық бақылауын жүзеге асыру.
Көрінісі Салық комитеті – салықтардың барынша түсуін және оның
қызметіне қоғамның барынша қанағаттануын қамтамасыз ететін басқарудың
тиімділігі жоғары жүйесі бар мемлекеттік орган.
Нарықтық экономика, оны біртұтас жүйе ретінде алғанда, тұрақты да
тоқтаусыз өзгеріп дамиды және күрделікке түседі. Нарықтық экономика дамыған
сайын, оның бір-бірімен байланысты, экономикалық, әлеуметтік,
демографиялық, технологиялық, экологиялық, тіпті саяси және халықаралық
т.б. даму факторлары және ішкі ұйымдық-экономикалық құрылымдары
(объектілері мен субъектілері) қалыптасып өзгеріп, бір-біріне ықпал жасап,
әртүрді қайшылықтарды өмірге әкеледі. Мезгілі жеткен кезде олар шешімі
күрделі әлеуметтік, экономикалық, саяси қиыншылықтарға соқтыруы мүмкін,
бірақ осының жалпы басым нәтижесі — нарық механизмі тиімділігінің артуы
болады. Бұл заңдылық нарықтық экономиканың барлық тарихи даму кезеңдерінде,
оның қарапайым тауар айырбастау формаларының пайда болуынан бастап, ұлттық-
Мемлекеттік шеңбердегі нарықтық шаруашылықтардың қалыпасуын қоса, осы күнгі
күрделі халықаралық карық түрлеріке дейін тоқтаусыз жалғасып келеді. [16]
Өзгеріп кеткен жағдайда мемлекет инфрақұрылымдық сипатты шаралар
жүйесін күрт кеңейтті. Бірақ нарық механизмінің жаңаша өзгерген түрінің
негізгі қажет еткені — нарықтық экономиканы сырттан реттеп-үйлестіру
әдістері болды. Нарық механизмінің өзін-өзі іштен реттеу мүмкіншілігінің
шектеулі екені айқындалып, оны енді сырттан түзетіп-реттеу (корректировка)
қажеттігі артты.
Сырттан реттеп-түзету шаралар жүйесіне үздіксіз дамшын нарықтық
экономиканың жалпы экономикалық тепе-теңдігін сақтап тұру жатады. Тепе-
теңдік ұғымының өзі экономикалық қана емес, сонымен қатар, әлеуметтік реңк
алды. Әлеуметтік сақтандырудың көп тармақты жүйесін жасау қажет болды.
Экономикалық саясат элементтерінің алғашқы жасалған кезеңін XIX
ғасырдың соңынан бастаған дұрыс. Мысал ретінде бұл жағынан басқалардан
озған Германияны алуға болады. О.Бисмарктың нұсқауымен Германияда
әлеуметтік қорғау туралы заңдар қабылданды, соның негізінде жаңа сфера
өмірге келді.
Алғашқы экономикалық саясаттың ерекше сипаттық белгісі - оның жеке-жеке
қалыптасқан жағдайларды түзетуге бағытталған стратегиясы. Мұндай
экономикалық саясат теорияда "қажеттігі (точечная) стратегия деп аталады.
Оның пгеңберінде экономикалық саясаттың келесі жекелеген түрлері практикада
қолданыяады: кедендік, аграрлық, өндірістік, әлеуметтік. XX ғ. Бас кезінде
осындай "шашыранды" саясаттың орнына оның жаңа нұсқасы келді. [19]
Кең ауқымды да кешенді экономикалык саясат жасап, оны жүргізуге қүатты
ықпал жасаған және мәжбүр еткен бірінші және екінші дүниежүзілік соғыстар
болды. Согыс қоғам өміріндс өте еткір саяси-әлеуметтік және экономикалық
проблемалар жүйесін қалыптастырады.
Бірақ сонда да нарықтық экономиканың өзін-өзі рсттеу мүмкіншілігіне
деген сенімді түиткілікті үзген - жоғарыда айтылмақ. 30-шы жылдардың
әлемдік экономккалық дагдарысы болды. Мемлекеттің араласуы аймақтық қана
емес, жалпы экономикалық, ал кейінірек — халықаралық сипат алды.
Арнайы әдебиеттерде экономикалық саясаттың кептеген анықтамалары
кездеседі. Солардың ішінде ГФР елінің белгілі галъімы Х.Гирш қысқа, бірақ
мазмұны терең анықтама берген еді. Гиршгід пікірінше, мемлекеггің
экономикалық саясаты — экономикалық процестердің бағытын бір арнаға түсіру
үшін жасалған, оларға ъгклсіл ету, немесе олардың ағымын алдын ала анықтап,
тікелсй реттеу шараларының жиынтығы. [20]
Мемлекеттік реттеудің іс-шаралар жүйесінде сның ертүрлі, мысалы,
практикалық және ғылыми жақтарын бөліп анықтауға болады. Практикалық жағы -
бұл Мемлекеттік реттеудің нақты іс-шаралар жиынтығы. Теоркялық жағы - бұл
ұлтгық экокомикакың ең тиімді дамуына ықпал жасайтын жағдайларды,
себеитсрді жоне іс-әрекеттерді жүйелі түрде зертгеу, оның ғылыми
асисктісіке экономикалық саясаттың үлгілерін (модельдерік) жәнс болжау
бғдарламасын жасау да жатады.
Ғылыми-экономикалық сананы қалыптастыру – экономикалы саясат
теориясының маңызы зор міндеті болып саналады. Нақты "жалпы жағдайларды
жасау, ал оның шеңберінде әрбір ашаруашылық субъектілері рационалды шешімда
өздері қабылдап, іс-әрекет қылу қажеттігін түсіндіру.
Экономикалық саясатта жалпы-экономикалық процестерге ықпал жасаушы және
нақты шаруашылық салаларык реттеуші әдістер бөліп көрсетіледі. Соңғыларына
мсмлекет қызметкерлерінің еңбек ақысын реттеу, жоғары және жалпы білім беру
мекемелерін қаржыландыру, ұсақ кәсіпкерлікті қолдау, т.б. жатады.
Институтционалдық және салалық анықтау принциптеріке сай аграрлық,
өндірістік, сыртқы экономикалық, әлеуметтік саясат түрлері анықталады.
Функционалдық акықтау белгілеріне сай экономикалық саясаттың
конъюнктуралық, құрылымдық, баға, валюта, несие және қаржы нұсқаларын
(варианттарын) анықтауға болады.
Экономикалық саясаттың қалыптасу жағдайын қарастырып болған соң, оны
мынандай үш қағидалық анықтамамен аяқтауға болады.
Экономикалық саясат әрқашан да екі фактордың: шаруашылық жағдайының
тоқтаусыз өзгеруі және экономикалык сана мен ойлау деңгейінің ықпалында
болады. Осы факторлар өзара байланысты кледі, сонымен бірге, олар шартты
түрде бір-біріне тәуелсіз болады.
Қоғамның дамуымен бірге экономикалық сана мен сенім де өзгереді,
экономикалық қүндылық ұғымының мазмұны ауысады. Осыған байланысты, тіпті,
дөстүрлі-міндеттемелердің өзі де жаңаша көзқарасты сәйкес шешіледі. Дамыған
елдерде қалыптасқан тәжірибе көрсеткендей, экономикалық саясатың тиімділігі
сол елдің нақты жағдайына неғүрлым жақын жасалса, соғүрлым жоғары болады
екен. Экономикалық саясат елдегі саяси күштердщ арақатынастарык, өндірістік-
тхникалық мүміаншіліктерін, әлеуметтік күрьсіыккын жағдайларын, Мемлекеттік
мекемелердің жалпы экономикалық жеке жергілікті тәртіптерін есепке алып,
ескеруі қажет болады екен.
Экономикалық саясат елдің саяси бағытын қайтадан нығайтатын маңызды
құрал болады. [21]
Бұрынғы Кеңес әдебиеттерінде экономикалық сясаттың. субъектісі ретінде
тек қана мемлекет алынған. Бұл, әрине, шектеу, идеологиялық көзқарас.
Экономикалық саясат субъектілері бірнешеу. Оларға мемлекеттің өзі (оның
құрамындағы аймақтық және жергілікті инстутуционалдық құрылымдарын
қосқанда) және мемлекет емес қоғамдық одақтар мен бірлестіктер жатады. Осы
саяси экономикалық субъектілердің іс-әрекеттік сипаттары әртүрлі.
Мемлекеттің саяси және экономикалық билігі бар. Қоғамдьгқ одақтар мен
бірлестіктер тек өздерінің мүмкіншіліктеріне ғана сене алады, олардың заң
қабылдау билігі жоқ.
Мемлекет экономикалық саясат субъекгтісі ретінде. Мемлекеттің билігі
елдегі әртүрлі өндірушілер мен тұрғындар топтарының мүдделерін келістіріп,
олардың еңбек пен іскерлік әрекеттердің белсенділігін белгілеген
біржақты мақсаттарға қол жеткізу үшін пайдалану қажет. Экономикалық
Мемлекеттік реттелуі кейде (иеррахиалық жүйе ретінде қүралады.
Ең жоғарғы Мемлекеттік деңгейде Заң шығарушы және оны атқарушы билік
тармақтары ажыратылып, олардың қызмет атқару шектері айқыкдалған
Парламектте экономикалық саясаттың негізгі бағыттары талқыланады және
қабылданып бекітіледі немесе қайта қайтарылады) Қабылданған экономикалық
саясаттың емірге енгізіліп, оның іске, асырылуына атқарушы билік тармағы —
өкімет жауап береді. Өкімет өз кезінде саясат мақсаттары мен тапсырмаларын
іске асыру құқықтарын мемлекеттің әртүрлі мекемелеріне (иниституттарына)
бөліп береді. [ 31]
Қызметтерді бөлісу принципі мемлекеттің ұйымдық-саяси типіне
байланысты. Соңғысы федерациялык немесе орталықтандырыдған мемлекет болуы
мүмкін. Федеративті құрылымда экономикалық саясаттың үш субъектілік
деңгейлері анықталады: федералдық, аймақтық және жергілікті.
Батыстың құқықтық жүйесі жағдайында мемлекетке жақын тағы да бірталай
құрылымдар қызмет атқарады және олар да экономикалық саясаттың субъектілері
ретінде танылады. Оларға "қоғамдық-праволық" деп аталатын мәртебесі бар
құрылымдар жатады. Олар жеке меншік фирмалары скяқты толық ерікті емес,
сонымен қатар, мемлекеттің басқару аппараты құрамына да кірмейді. Оларға
Мемлекеттік басқару құрылымдарының құзырынан белгілі бір қызмет түрлері
алынып берілген. Мысалы, ГФР-да осындай құрылымдар қатарында аймақтық
(регионалдық) сақтандыру басқармалары, жергілікті емдеу мекемелерінің касса
(төлем төлеу) жүйелері бар; Швейцарияда қоғамдық транспортты қолдау
агенттігі, өрт қауіпсіздігін сақтау ұйымдары бар.
Осындай институционалдық ұйымдар мемлекет пен жеке сектор арасындағы
аралық орындарды иеленеді. Олар экономиканы жеке меншік секторы мемлекеттің
тікелей және белсенді реттеу рөліне қарсы болатындығына байланысты
құрылған. Экономиканы мемлекет тарапынан реттеу механизмінде олардың
атқаратын қызметтері шектеулі.Экономикалық саясаттың Мемлекеттік емес
субъектілері. Оларға белгілі бір әлеуметтік топтардың мүдделерін білдіретін
және қорғайтын әртүрлі бірлестіктер жатады. Бұл, ең алдымен, кәсіподақтар
және кәсіпкерлердің әртүрлі одақтары. [25]
Экономикалық саясатта кәсіпкерлер одақтарының ролі, өзінің маңыздылығы
бойынша, Мемлекеттік буындардың ролінен кем емес. Мұның себебі - белгілі
топтардың экономикалық саясатты анықтап, оны жүргізетін билік құрылымдарына
салмақ салып, тіпті қысым жасау мүмкіншілігінде. Жеке меншік' экономика
секторының мүдделері мен мемлекет арасында ашық айтыстар жиі болып тұрады.
Олардың әрқайсысы өз мүддесін зкономикалық саясатта іске асыруға ұмтылады.
Бұл тартыста мемлекеттің (үкіметтід) жағдайы әрқашан өзгелерден артық бола
бермейді. Кәсіпкерлер одақтары қоғамдағы өздерінің атақ-беделін, тамыр-
таныстық байланыстарын астыртын жұмсап және реклама, газеттер мен
телевидение арқылы мамандардың жеке пікірлерін тез әрі кең түрде таратып,
өз мүдделеріне сай қоғамдық пікір қалыптастырып, жалпы Мемлекеттік саясатқа
күшті ықпал жасайды. Олар мемлекет органдарына сайлау науқанына қатысып,
өздерінің сенімді адамдарын немесе өкілдерін билік органдарына өткізеді,
жеке парламент мүшелеріне қысым жасап, оларға өз мүдделерін жүктеп, салмақ
салады. Осынын барлығы экономикалық саясатқа ықпал ету үшін жасалады.
Сондықтан, қоғамдағы бар топтық мүдделердің толық жиынтығын мемлекет
тарапынан тұрақты түрде есепке алу қажет болады.
Мемлекет пен жеке экономикалық одақтардың мүдделеріні келістіру
нұсқаларының бірі - белгілі қызметтік міндеттерді шешу құқығын осы
одақтарға бөліп беру. Мысалы, Батыс Европа елдерінде ауыл шаруашылық
одақтарына аграрлық саясатты нақты іске асыру міндеті жүктелген.
Мемлекет жалпы қоғам мүдделерін іскерлік топтас мүдделерімен
сәйкестендірудің басқа да жаңа жолдарын үздіксіз іздестіруі қажет.[4]
Мысал ретіңде үш жақты тарифтік келісім-шарт жасау жүйесін алуға
болады, онда мемлекет, кәсіподақтар және кәсіпкерлер одақтарының өкілетті
өкілдері бірігіп ортақ шешім қабылдайды.
Экономикалық саясатты жүргізу процесіне тікелей қатысатын Мемлекеттік
институттар мен экономикалық одақтардан басқа, саяси-экономикалық
шешімдердің қабылдануына жанама ықпал жасайтын қоғамдық құрылымдар мен
ұйымдарды да айтуға болады. Бұл жерде саяси ұйымдар, партиялар, ақпарат
құралдары, қоғамда белгілі және беделді тұлғалар, сарапшылық кеңестер және
қоғамдык пікір туралы сөз қозғалып отыр. Осы субъектілердің экономикалык
саясатқа ықпал жасау сипаты мемлекеттің саяси құрылымға, елдегі қалыптасқан
жағдайға байланысты келеді.
Сонымен, "экономикалық саясат" ұғымы "Мемлекеттік реттеу" ұғымынан
кеңдеу. Экономикалық саясатты жүргізу барысында, мемлекет оның бастаушысы
және негізгі орындаушысы ретінде қатар көрінеді. Дамыған елдердің
тәжірибесі көрсеткендей, жалпы экономикалық реттеудің жемісті болуы
мемлекеттің тоталитарлығында (барлық проблемаларды толық қамтуында) емес,
керісінше, өткізіліп отырған саясатқа мүмкін болғанша қоғағамдағы барлық
әлеуметтік топтардың өкілдерін таратып, олардың өзара бірігіп жұмыс істеуін
ұйымдастыруда болмақ.
Мемлекеттік орган ретінде салық қызметінің миссиясы стратегиялық
бағытымен салықтардың толық түсуін қамтамасыз етуді анықтайды. Салық
қызметінің Көрінісіне жету үшін тағы да екі стратегиялық бағыт белгіленеді:
салық қызметі органдарының қызметіне қоғамның қанағаттануын қамтамасыз ету
және тиімділігі жоғары салық қызметін құру.
1. Салықтардың толық түсуін қамтамасыз ету.
Салық қызметі органдарының қызметінің осы стратегиялық бағыты басым
болып табылады және оны жүзеге асыру үшін мынадай бағыттарға баса көңіл
бөлу кажет:
• салық мәдениетін көтеру: мемлекет алдында әлемнің 50 бәсекеге
қабілетті елдер қатарына кіру міндеті тұрғанын ескере отырып,
дамыған елдердің салық мәдениетінің деңгейі қазақстандық қоғамның
әрі қарай дамуы үшін үлгі болуы қажет.
• салық бақылауының тиімділігін арттыру: көлеңкелі экономика көлемін
азайту және салық төлеушілердің салық заңнамасын сақтау аясында
қабылданатын шаралардан қажет нәтижелерге қол жеткізуде салық
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz