Жанама салықтардың даму тарихы
Жоспар
Кіріспе 2
1-Бөлім. Жанама салықтардың ұғымы, экономикалық табиғаты 4
1.1 Салықтардың экономикалық мәні 4
1.2 Жанама салықтардың даму тарихы. 10
1.3 Жанама салықтардың шетелдік тәжиірбиесі 17
2-Бөлім. Жанама салықтардың есептелу механизмі және Алматы қаласы Әуезов
ауданының бюджет табысын құрудағы ролі 27
2.1. Жанама салықтардың есептелу механизмі және төлеу әдістері 27
2.2 Алматы қаласы Әуезов ауданының бюджет табысын құрудағы ролі 51
3 – бөлім. Жанама салықтардың даму перспективалры 55
3.1 Жанама салықтардың даму перспективалары 55
Қорытынды 60
Қолданылған әдебиеттер 63
Кіріспе
Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан экономикалық реформалардың
бірі - салық жүйесін реформалау еліміз егемендік алғалы бері жүргізіліп
келеді. Салық мәселелері сияқты күнделікті қызу пікірталас пен сын
объектісі болып жүрген ешбір экономика саласы жоқ деуге болады. Себебі,
салық жүйесі - бұл нарықтық қатынастың маңызды элементі болып, онымен
елдегі экономикалық құрылулардың нәтижесі, жетістіктері тығыз байланыста
болады.
Мен бітіру жұмыс тақырыбы ретінде Жанама салықтар және даму
перспективаларың деген тақырып алу себебім: біріншіден, қосылған құнға
салынатын салық пен акциздер тұтыну салығы болып табылады. Республикада
Тақырып актуальдылығы - жанама салықтар бюджет табысының 33-35%
құрайды. ҚҚС бюджет табысын құрудағы негізгі табыс көзі болып табылады.
Осыған орай таңдалған тақырыптың өзектілігі күмән келтірмейді.
Салықтар ерте заманда, қоғам пайда болғаннан бері, қоғаммен бірге өмір
сүріп келе жатқан экономикалық категория. Салықтың негізгі қызметі- ол
қоғам өмір сүруіне қолайлы жағдай жасау және қоғамды мүмкіндігінше тепе-
тең жағдайда ұстап түру ң болып табылады. Қауым мемлекет болып, ал мемлекет
жеке егеменді ел болып, осы мемлекетпен халық арасындағы негізгі қарым-
қатынасты салықтар сипаттайды.
Салықтардың ежелгі әрі негізгі тобының бірі- жанама салықтар ежелгі құл
иеленушілік заманынан бастап қазіргі заманға дейін мемлекет қазынасын
қаражатпен қамтамасыз етіп келеді.
Кез-келген ұлттың салық жүйесі, салық салу базасы туралы теориялық және
ғылыми- тәжірибелік жағдайлар мен объективтік әдістемелік база негізінде
қызмет етеді.
Салық салудың методологиясы мен оның әдістемелік негіздері салық
механизмі мен оның элементтерінің негізін құрайды.
Қазіргі кезде, Қазақстанның даму моделі мен стратегиялық жоспарына
сәйкес, мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын салық жүйесі құрылып
жұмыс істеуде. Бұл салық жүйесі құрамындағы салықтарды біз екі топқа (тура
және жанама) бөлеміз.
Бітіру жұмыстың зерттеу обьектісі болып- жанама салықтар табылады:
қосылған құнға салынатын салық және акциздер. Бұл екі салық мемлекеттің
бюджеттің кіріс көзі салықтық түсімдерінің 13 бөлігін құрайды.
Жанама салықтар, өздерінің бір қатар тиімді жақтарына байланысты әлемде
кең тараған салық тобы болып табылады. Тиімді жақтарына: есетеу жеңілдігі;
басқару, қадағалау арзандығы; жалтару мүмкін еместігі; бюджетті қаражатпен
қамтамасыз етуінің тұрақтылығы және т.с.с.
Жанама салықтарды сауатты түрде ұйымдастырып, қолдану- баға құрылуына
және тұтыну құрлымына жағымды әсер етеді.
Салықтарды қолдану тарихы көрсеткендей салық төлеушілер өздерінің
табыстарынан салық төлегеннен көрі шығындарынан төлегенді дұрыс көреді.
Бітіру жүмысында қосылған құнға салынатын салық және акциздерді
қарастыру мақсатым- қазіргі қолданудағы салық заңдары негізінде жұмыс жасап
жатқан жанама салықтардың жағдайын талдау және осы салықтарды есептеу мен
төлеу механизмін жетілдіру үшін бірқатар нақты ұсыныстар жасау болып
табылады.
Бітіру жұмыстың құрылымы кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытындымен
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1-Бөлім. Жанама салықтардың ұғымы, экономикалық табиғаты
1.1 Салықтардың экономикалық мәні
“Салық” термині көп уақыттан бері қолданылып әдебиеттер мен құқықтық
актілерде кездесіп келе жатса да бұл түсініктің мазмұны әлі де даулы.
Салықтың дұрыс анықтамасын беру төтенше маңызды. Ең әуелі салық түсінігін
басқа да бюджеттік төлемдерден айырып әр төлемнің экономикалық мәніне
сәйкес құқықтық актлерді анықтау қажет. Салық түсінігі әдебиеттерде кең
және тар мағынада керектеніледі. Кең мағынада салыққа мемлекет кірісіне
енетін кез-келген ақшалар жатады. Бұл ұғымнан кейбір авторлар салық алымына
салықтың тікелей өзін, салықтан тыс төлемдерді (жинақтар баж алымдары)
сондай-ақ бір реткі алымдар мен реквизиция, конфискация және айыппұл
секілді өзге төлем түрлерін жатқызады. Мұндай пікірлерді қате деп есептеген
жөн. Өйткені салық, жинақ баж алымдары және сол секілді конфискация
немесе реквизиция қатарлы сомалар әртүрлі қасиеттерге ие. Сондықтан мұндай
жағдайда салық деген ұғымды міндетті төлемдер береді. Яғни салық
дегеніміз міндетті төлемдер екені күмән тудырмаса керек. Бірақ барлық
міндетті төлемдер салық емес.
Салықтар өзіндік әкономикалық мазмұны мен құқықтық табиғаты бола тұра
міндетті төлемдердің бір ғана түрі болады. Оның үстіне салықтардың қатарына
салықтық емес төлемдерді енгізу қарапайым заңдардың өзіне қайшы келеді. Сол
себепті салық кодексі салық және алым ұғымдарының аражігін ажыратып
берді, әрі жинақ, баж алымдары, төлемдер мен төлеулер құрамына кіретін
өзге де міндетті төлемдер деген ұғымды енгізді. Сондықтан тіпті жай
қарағанның өзінде “мемлекеттік алым” секілді міндетті төлемнің түрі
“салық” болуы мүмкін емес. Сондықтан салық деген сөзді міндетті төлем деген
ұғымның синонимі ретінде қолдануға ешбір негіз жоқ.
Салық ұғымы ғылымның салық салудың мәнін түсінуіндегі тарихи кезеңдерде
тереңдеп анықтала түсті. Қазіргі кезде ол біріншіден мемлекеттен белгілі
бір құқықтық актлермен тағайындалынатын, екіншіден мемлекет пайдасына
жұмсалатын төлем түрін білдіреді. Салықтың мұндай құрлымы оның формасы мен
түрі есептеу тәсілі мен төлеу тәсілі өзгеріп отырса да өзгерген емес,
келешекте де өзгеруі мүмкін емес.
Салықтар әскери баж салығымен қатар мемлекеттің өзіне ақша табудың ең
ескі әдісі болып табылады. Бұл жөнінде револиюцияға дейінгі финансист
П.П.Гензель Ерте заманның өзінде салық салудың тамаша техникалық әдістері,
кадастрлардың алуан түрлілігі белгілі болды[1][1] деп белгіледі.
Салықтар мемлекеттің атрибуты болып табылады. Ал, мемлекет дегеннің
өзі біздің түсінігімізде өзінің аппараты бар, саяси биліктің субьектісі
болатын, қоғамның үстінен қарап, оны басқаратын ұжым. Мұндай ұғым
тұрғысынан алғанда салықты осы мемлекеттің пайдасына қоғамнан ақша жинап
алудың құралы деуге болады. Дегенмен, мемлекет сөзі кейбір авторлардың
түсіндіруінше ел немесе қоғам дегенді білдіреді. Ондай жағдайда салық
қаржыны елдің ішінде сол халықтың өзінің пайдасы үшін қайта бөліп берудің
құралы ретінде қарастырылуы қажет. Осы құрылымның мемлекет үшін пайдалы,
көңілге қонымды екенін де айта кеткен жөн.
Жоғарыда айтқанымыздай салықты мемлекеттің атрибуты деген ұғым үш
уәжбен түсіндіріледі. Біріншіден: салық дегеніміз әруақытта мемлекетпен
тығыз байланысқан экономикалық және құқықтық категория. Мемлекет тарапынан
белгіленген міндетті төлемдер оның пайдасына түспейді, сондықтан салық деп
те аталмайды. екіншіден, мемлекет қызметі барысында басқару ісінің бір түрі
ретінде мемлекеттің ақша алатын көзі ретіндегі материалдық құндылықтар
жасалмайды. Сол мемлекеттің аппаратын құратын мемлекет қызметкерлерінің
еңбегі қоғамдағы мен мен маңызына қарамастан экономикалық мағынада өндіруші
ретінде есептелмейді. Яғни пайда әкелмейді. Бірақ ақшасыз ешқандай мемлекет
өмір сүре алмайтын болғандықтан салық салу арқылы ол ақшаны қайдан болса да
іздеуге мәжбүр болады. Бұл туралы Карл Маркс кекесінмен болса да дұрыс
анықтама берген. Салық мемлекетті асырайтын ананың емшегі. Салық, меншік,
отбасы, тәртіп, дін төртеуінен кейінгі бесінші құдай. Француз шаруасы
өзінің арманының шегін елестеткен кезде өзін қаржылық қорды құратын салық
жинаушы ретінде көреді2 дейді ол. Салықтың көмегімен мемлекеттің өзіне
қаржы тартуы мемлекеттің ақшалай қорын құруға бағытталған қаржылық
қызметінің бір тәсілі іспетті. Бұл тәсілді мәжбүрлеп, әрі қайтарымсыз
тұрде ақша жинаудың оңтайлы әдісі деген дұрысырақ. Осының нәтижесінде
салықтар мемлекет қызметі мен оның аппаратын қаржыландыратын қаржы көзінің
ролін атқарады. Бұл – үшінші. Салықта, - деп жазды Карл Маркс, --
мемлекеттің экономикалық тұрғыдан өмір сүруінің кепілі бар.
Салықтың мәнін түсіндіру үшін оның негізгі белгілерін мақсатты түрде
қарау керек. Салық бір мезетте материалдық, экономикалық және құқықтық
категориялардың барлық белгілерін бойына жинай отырып, көпжақты, күрделі
құбылыс болып табылады. Материалдық мағынасында салық – қаржының белгілі
бір сомасы, немесе егер салық заттай болған жағдайда, материалдық құндылық
болып табылады да, шартты мерзімге, белгілі бір негізде салық төлеушінің
мемлекетке беретін қаржысы болып есептеледі. Экономикалық мағынада - бұл
салық төлеуші мен мемлекетті жалғастыратын белгілі бір мөлшерде, белгілі
бір мерзімге, белгілі бір тәртіппен біржақты ақша қатынастары. Ал, құқықтық
категорияда – жеке тұлғалардың мемлекетке белгілі бір мөлшердегі қаржы
беруін міндеттейтін мемлекеттің белгілеуі болып табылады. Салықтың
материалдық белгілері ретінде ол салық төлеушіден мемлекетке берілетін
ақша сомасы (салықтың ақшалай формасында) немесе белгіленген мөлшердегі
заттар (натуралдық салықтарда).
Салық туралы көптеген анықтамалар бар. Көп жағдайларда авторлар заңдық
актлердің текстеріндегі заңдық анықтамаларды өңдеп жеткізумен шектеледі.
ҚР дың салық кодексінде салықтың заңдық анықтамасын берген. Салықтар
мемлекет біржақты тәртіппен белгіленген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін,
қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті
ақшалай төлемдер3 Бұл анықтама салық қатынастарын құқықтық реттеудегі
қажеттіліктерге сай келетін және ҚР-ның жағдайында мемлекеттің салықтық іс
әрекеттерді жүзеге асыруына көмектеседі.
Бұл анықтаманың кемшілігі ол салықтың барлық қасиеттерін көрсете
алмаған, негізінен құқықтық нормаларға қатысты айтылған және салықтың
доктринальды анықтама дефиниция екенін көрсетуді мақсат етпеген.
Енді салықтың атқаратын қызметтерін қарастырамыз. Салық қызметі- бұл
мемлекеттен оның қажеттіліктерімен экономикалық мүмкіндіктерімен
анықталатын салықтық әрекеттердің негізгі бағытын белгілеу болып табылады.
Әр түрлі авторлар салық қызметтерінің әртүрлі нұсқаларын ұсынады. Негізінен
салықтар фискалдық, қайта бөлу, реттегіш және бақылаушы қызметтерін
атқарады.
Салық жүйесінің ең негізгі қызметі фискалдық екені сөзсіз. Фискалдық
қызметті мемлекетке қажетті қаражатпен қанымдау деп ұғуға болады. Ал,
салықтың бөлу қызметінде бір мәселе туындайды. Кейбір авторлар оны
әлеуметтік қызмет деп атағанды жөн көреді. Оған себеп кез келген салық ақша
қаражатты мемлекет пайдасына қайта бөлу болатындықтан салық қызметтері
экономикалық тұрғыдан қайта бөлуге жатады. Осыған байланысты Л. Ходов
салық салу арқылы жекелеген әлеуметтік топтардың арасындағы теңсіздікті
деңгейлестіру мақсатында олардың табыстарының арасындағы қатынасты өзгерту
арқылы әлеуметтік теңдікті қолдауға болады5 дейді. Қысқасы салықтың осы
қызметінде салықтар салық төлеушілердің табыстарын деңгейлестіру құралы
ретінде қолданылады: орта деңгейдегілерге қарағанда байлардан көп жинайды,
ал кедейлер тіпті салық төлеуден босатылады. Д.Г.Черник салықтың реттегіш
қызметі жайында Салықтар жүйесі қоғамдық өндіріске, оның құрылымы мен
динамикасына, өндіріс күштерінің ұлғайуына, ғылыми техникалық
прогресстердің жетілуіне экономикалық әсер етудің механизмі болып табылады.
Салықтар арқылы кәсіпкерліктің кейбір салаларын ынталандыруға және де
шектеуге, өндіріс шығындарын азайтуға, жеке шаруашылықты әлемдік рынокқа
айналдырудың алғы шарттарын жүзеге асыруға болады. Салықтар бюджеттің шығыс
бөлігі арқылы жүзеге асырылатын экономикалық әрекеттерді қаржыландыруды
қанымдайтын бюджеттің негізгі кіріс бөлігін құрайды6.
Экономикалық және әлеуметтік процесстерді реттеуде мемлекет тек қана
салықтарды ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік несиені, банк ставкаларын,
баға, валюта бағамындағы мемлекеттік реттеуді, кейбір іс-әрекеттерді
мемлекеттен лицензиялау, тоқтату, мемлекеттік монополия белгілеу шараларын
қолдана алатынын айта кету керек. Салықтардың тежегіштік көмекші қызметі
өндірістің қандайда бір түріне ерекше бір салықтар белгілеу немесе кейбір
санаттағы салық төлеушілерге салық ставкасын жоғарлату арқылы жүргізіледі.
Ал, ынталандыру қызметі – салық жеңілдіктерін көрсету немесе ставкаларын
азайту, кейде тіпті белгілі салық субъектілерін салық салудан босату арқылы
жүзеге асады. Салықтардың бақылаушы қызметі арқылы салықтардың толық,
уақытында төленуін және салық қатынасындағы субъектлердің салық заңдарында
көрсетілген басқа да міндеттерінің атқарылуына бақылау жасалынады. Бұл
қызмет салықтық бақылау арқылы жасалынады.
Тіршілік әрекетіндегі әртүрлі сфералардың қоғамдық қызығушылықтарына
қарай отырып мемлекет экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, демографиялық
және басқа саясаттарды жасап жүзеге асырады. Мұндайда әлеуметтік-
экономикалық процестерді мемлекет тарапынан реттеудің обьектісі мен
субьектісін байланыстыру құралы ретінде қаржы-несиелік және баға
механизмдерін қолданады. Қаржы–бюджет жүйесі мемлекеттік қаржы қорын құру
және пайдалану қатынастарын қарастырады. Және де мемлекеттің әлеуметтік,
экономикалық, қорғаныс тағы басқа функцияларын пайдалы жүзеге асыруын
қамтамасыз етуге құрылады. Қаржы бюджет жүйесінің қан тасымалдаушы
артериясы салықтар деуге болады.
Салықтар тауар өндірісімен, қоғамның топарға бөлінуімен және мемлекет
пайда болуымен бірге пайда болды. Мемлекетке армияны, судия, чиновниктерін
ұстауға, басқа да қажеттіліктеріне қажетті қаржы көзі қажет болды. К.Маркс
Салықтарда мемлекеттің өмір сүруінің экономикалық кепілі жатыр7 деп ашық
айтқан. Капиталистік қатынастардың пайда болуы мен дамуы барысында
салықтардың мәні арта түсті: жаңа територияны жаулап алуды іске асыратын
армия мен флоттарды ұстауға, шикізат пен дайын тауарлар рыногында қазынаға
толықтырғыш құралдар қажет болды.
Салықтық есептеулер мен басқа да міндетті төлемдердің салық салу
обьектсіне қарамастан төлем көзі ЖІӨ болып табылады. ЖІӨ ұлттық
деңгейдегі шаруашылық өмірді ұйымдастырып мемлекет пен қоғамдық өндіріске
қатысушылардың алғашқы ақшалай табыстарын жасайды: жұмысшылардың еңбек
ақысы, шаруашылық субьектлерінің пайдасы, мемлекеттің орталық кірістері
(салық бюджетке, ал әлеуметтік есептеулер бюджеттен тыс фондтарға). Алғашқы
ақшалай кірістер жасалу барысында жалпы өнім құнын бөлу процессі
шектелмейді. Ол қоғамдық өндіріске қатысушылардың ақшалай кірісін мемлекет
пайдасына бөлу арқылы ары қарай жалғасады: жұмысшылардан жке табыс салығы
және зейнетақы қорына есептеу түрінде,шаруашылық субьектлерінен табыс
салығы мен басқа салықтар, алымдар түрінде
Заң бойынша салық салу обьектлеріне:
- пайда (табыс)
- белгілі бір тауарлардың құны
- тауарларға,жұмыстар мен қызмет көрсетулерге қосылған құн
- заңды және жеке тұлғалардың мүлкі
- мүлік қозғалысы ( сыйға беру, мұралыққа қалдыру)
- бағалы қағаздармен операциялар
- іс-әрекеттің басқа да түрлері
- заңмен белгіленген басқа да обьектлер
Қазіргі мемлекеттерге экономикалық өмірдің әртүрлі сфераларына
кеңінен және белсене араласу тән. Айырмашылық тек араласудың деңгейлерінде
жатыр. Америкада ол азырақ. Швецияда көбірек. Ал Германия мен Жапонияда
орта деңгейде деуге болады. Америкада мемлекеттік реттеу Америкалық
шаруашылық механизмінің ажырымас бөлігі болып кеткен.
Америкада мемлекеттік реттеу 1929-1932 жылдардағы кәсіпорындарды
жаппай банкротқа ұшыратқан экономикалық құлдыраудан кейін басталды. 1950-60
жылдары федеральдық үкімет шаруашылықты реттеу процессіне жергілікті орган
басқармаларын кіргізуге әрекет жасады. Шамамен осы кезде, ХХ ғасырдың
ортасында ағылшын экономисі Д.Кейнс мемлекет тарапынан экономиканы реттеу
теориясын жасады. Кейнс тұжырымы рыноктың сыйымдылығын кеңейту, жаппай
тұтынуды өсіру, цикльдық тербелісті ақырындату және соңғы нәтижесінде
экономикалық өсудің жоғарғы деңгейіне жетуді ұсынды. Қаржылық және несие-
ақша саясатының көмегімен ізденісті басқару әдісімен шаруашылықты реттеу
жүзеге асырылды. Кейіннен А. Лаффердің ерікті және тәуелсіз өндірушілер мен
сатушылардың шаруашылық іс әрекеттерін мемлекет тарапынан реттеуге жол
ашатын бюджеттік тұжырымы шықты.
Мемлекеттік және муницифиальдық биліктерде экономикалық
инфрақұрлымдардағы күрделі қаражат жұмсаудың белгілі бір бөлшегі жүзеге
асады. Бұл қаражаттардың жұмсалуы пайда табуға есептелінбегенімен жанама
жолдармен жекеменшік капиталдардағы пайданың өсуіне әсер етеді. Ең әуелі
құрылыстар мен транспорт байланыстарындағы шығыстар, өнеркәсіпті сумен
жабдықтау, тазалау жабдықтары, жер учаскелерін өндірістік жасауларға
дайындау шығындары кіреді. Өркениетті елдердегі салық саясаты жекеменшік
капиталдарды тартуға бағытталған. Салық жеңілдіктерінің ынталандыру
әрекеттерін кәсіпкерліктегі субсидияның жанама формасы ретінде қарауға
болады.
Экономикалық әрекеттердің жандануына өнеркәсіпке капитал жұмсалымды
қаражаттандыру, жекеленген аудандарға суға және электроэнергияға жеңілдік
тарифтер ұсыну түрінде бағаны қаржыландыру, несие берудің жеңілдетілген
түрлері - төмен процентте несие беру, ұзақ уақыттық несиелер мен несиеге
дотация жасау сияқты нысандар керектеніледі.
Кейбір елдерде мысалы Францияның жергілікті өзін өзі басқару
аймақтарында салықтық жеңілдіктер қолдану арқылы қайтадан ашылған әрбір
жұмыс орнына арнайы бюджеттік үстеме қосылады. Жергілікті басқару орындары
шарушылықтың жаңа салаларына жұмыс күштерін дайындау үшін шығындардың біраз
мөлшерін алады. Сонымен қатар, өзінің жұмысшыларын, қызметкерлері ен
мамандарын, дайындау мен қайтадан оқыту істерін өздігіәнен, дербес атқарған
кәсіпорындар да салықтық жеңілдіктер иеленеді.
Салықтарды өсіру тым шинеліскен жағдайларды тежеуде маңызды әрі
сенімді құрал бола алады. Енді бір амал - ол салық жеңілдіктерін алып
тастау. Кейде жаңа салықтарды еңгізу тек реттеу мақсатын көздейді. Мұндай
салықтың классикалық мысалына осы ғасырдың басында Германияда еңгізіліп әлі
күнге дейін сақталып келе жатқан уксус қышқылына салынатын салықты атауға
болады. Салықтың бұл түрі таза табиғи уксус қышқылын шығыру және осы
мақсатта шарап шығындауды тоқтату қажеттілігінен туындаған. Атаулы салықтың
бюджетке түсуі оны жинау шығынын әрең-әрең жапты. Бірақ техникалық мәселе
шешіліп экономиканы реттеу мақсатына жете алды. Қазір осы салықтың түрі
тарихи реликвияға айналып Германияның бюджетіне миллиондаған марк
кіргізуде.
Салық жүйесін құруда салық жүйесінің моделін дұрыс анықтай білу
қажет. Әр мемлекет өз елінің жағдайына, ерекшелігіне қарай салық жүйесінің
моделін құрастыру қажет. Экономиканың өсуі мен керісінше мемлекет депрессия
белдеуіне ене бастаса салық салу обьектлері мен салық ставкалары өзгереді.
Салық моделдерін саралау әлемдік саясатта жиі кездеседі. Салық жүйесінің
моделдерін әр ел әрі қалай таңдап алады. Мұнда дамыған елдерде салық салу
обьектісі ретінде көбінесе кірістерді, ал нашар дамыған елдерде шығыстарды
салық обьектісіне жатқызады екен. Бұл екі тәсілді ұштастырып керектенетін
де жерлер бар екен. Салық салу модельдерін таңдауда мемлекеттің
экономикалық жағдайынан басқа да халықтың дәстүрі, әлеуметтік қоғамның
моделдері сиқты басқа да факторлар әсер етеді. Қазақстан үшін салық салу
обьектсіне кірісті де шығысты да алып бұл екі тәсілді ұштастырып қолдану
орынды. Төмендегі бірнеше аргументтерді алып көрейік: өндірістің құлдырауы
немесе оның өсімі нашар болған жағдайларда пайданы кемітіп көрсету жиі
кездеседі. Бюджетке түсетін саклық түсімдері азайып оның салдарынан жалпы
сұраныс азаяды. Бірте-бірте жалпы ұсыныс мөлшері де азайып экономикада
тұйықталған шеңбер пайда болады. Бұл экономикалық барлық субьектлерге кері
әсерін тигізеді. Бұндай жағдайда экономиканың кіріс бөлігін қанымдайтын
параллель механизм болуы қажет. Ондай механизмге шығынға немесе тұтынуға
салық салу жатады. Әрине параллель механизмді қолдану уақыттық тұрғыдан
шектеулі. Экономикалық өсім тұрақталған кезде салық төлеушілердің заңға
бағыну деңгейі өседі. Мұндай жағдайда олардың шығындарына емес кірістеріне
салық салу артығырақ болады. Бюджетке түсетін тікелей және жанама
салықтардың ара қатынастары өзгереді. Бұл қоғам өркениетінің өсуімен
бейнеленеді. Салықтарды ешкім ұнатпайды. Бірақ заң тыңдайтын әрбір азамат
оларды сөзсіз төлеуі тиіс.
1.2 Жанама салықтардың даму тарихы.
Алғашқыда салықтар заттай нысандағы, жүйесіз төлемдер сипатында болды.
Қазіргі кездегі жанама салықтардың тарихы ерте замандағы жанама
алымдардан басталады. Олар, басқа жерлерден келген саудагерлер мен
көпестерден, порттарға кірген кемелерден, әкелінген тауарлар үшін қала
қақпаларында және базарлар мен қай жерде болмасын сауда келісім-шарты
жасалса сол үшін жанама алым алынып отырған.
Жанама салықтар тікелей салықтармен салыстырғанда ерте заманнан-ақ
басымдылық сипатта болды. Себебі, оларды ең соңында ауқатты сатып алушылар
төледі.
Ежелгі заманда салық салуға өте кұшті қарсылық болды. Еркін жүрген халық
мемлекет қазынасына салық төлеуге міндетті емеспіз деп түсінді.[2]
Римде және Афинада бейбіт өмір кезеңде салықтар мен алымдар көп
болмаған, ал оларды енгізу соғыс жағдайында ғана болды.
Рим империясында салықтар тек фискалдық функция атқарып қойған жоқ,
сонымен бірге шаруашылықты қаржыландыру мемлекеттік қазынадан болғандықтан
шаруашылық дамуына ықпал етті. Рим империясында б.э. дейінгі екінші
ғасырдың ортасында салықтар мен алымдарды жинаудың қиындығына қарамастан
провинцияларда мемлекеттік қаржылық органдар болған жоқ. Салықтарды жинау
үшін істі білетін жемқорлыққа берілмейтін мамандар керек болды. Бұл
мәселені шешу үшін сатып алушылар (откупщики) өз қызметтерін ұсынды.
Олардың жұмыстарын мемлекет бақылай алмағандықтан олар қызмет
мүмкіндіктерін асыра пайдаланып, жемқорлықпен айналысты. Сатып алушылардың
қызметін қадағалайтын провинцияның жергілікті басшылары осы сатып
алушылардың бірге пайда көрді. Провинция басшылары осы қызметке жету үшін
үлкен қаражаттар жұмсады, содан кейін ол қаражат орнына заңсыз жолмен
толтырылып отырды.
Б.э.д. бірінші ғасырда мемлекетте экономикалық тоқырау кезеңі болды.
Бұл, жағымсыз жағдай, тек арнайы салық реформаларын жүргізу арқылы ғана
дұрысталуы мүмкін еді. Император Август (Октавиан) өз қолына үлкен билікті
алып, өзіне салық жүйесін құру деген мақсат қойды. Барлық провинцияларда
қаржы органдар сипатындағы салық орталықтары құрылды. Олардың міндеті,
салық сомасын дұрыс есептеу мен төлеуге бақылау жүргізу болды. Бірақ,
салықты сатып алушылар арқылы жинау тоқтатылмаған болатын. Қаржы
органдарында аздаған адамдар жұмыс істеді. Сондықтан да, жекелеген адамдар
тобына сатып алушылардың еңбегін жалдап, оларды қатал бақылауда ұстады.
Император Август провинциялардың салық төлеу мүмкіндіктерін терең
зерттеді. Себебі, ол салық ауыртпалығын әділ және тиімді бөлу арқылы
салықтық түсімдерді көбейтейін деп ойлады.
Провинцияның қаржы органының басшысы салықтардың мынандай түрлерін
жинады: құлдарды сатуға айналым салығы; құлдарды босатқаны үшін салық;
айналым салығы.
Ертедегі Вавилонда салықтарды, олардың уақытылы түсуіне жауапты арнайы
патша шенеуліктер жинаған. Бұлар көп жағдайда патшалық қазынасына ақшаны өз
қалталарынан төлеп, сосын халықтан екі есе көлемде қайтарып алып отырған.
Салықтар, кейде ақшалай, кейде жартылай ақшалай және жартылай натуралды
формада төленіп отырған.
Патшалар кіріс көзін көбейту мақсатында өте тапқыр болды. Олар
өзендермен жүк тасығаны үшін, белгілі бір керуен өтетін жолдар үшін және
тауарды кіргізу немесе шығару үшін және тағы басқалар үшін салық жинады.
Сондықтан, салық жеңілдігін алу өте қажет болды. Ондай салық жеңілдіктерін
храмдар, шенеуліктер және ірі қалалар алды.[3]
Жанама салықтар жағынан Египет классикалық мысал ретінде көрінеді.
Фатимидтер кезеңі жазулар көрсетіп отырғандай ол кезеңде салықтар ауадан
басқаның бәріне салынған.
Иудей шекарасында экспорттық және импорттық баж алынған. Ал, Иерусалимде
(Иудей астанасы) нарықтық алымдар болды. Бұл жанама салықтардың бәрін сатып
алушылар жинады.
Монополия белгілеу мемлекеттік қазынаны толтырудың бірден- бір жолы
болды. Тұз, темекі, елтаңбалық қағаздарды өндіріп сатуға монополия құқығын
сату еріксіз салықтар арқылы жанама қаржыландырудың күрделі түрі болды.
Жанама салықтар шырындарға, өнеркәсіп тауарларға және әсемдік
тауарларына көптеп салынды. Мысалға, елтаңбалы алым
Францияда, Англияда, Швецияда, Данияда және тағы басқа мемлекеттерде
алынды. Сонымен қатар, көп мемлекеттерде жалдамалы экипажға, арбаға және
жолдар мен аттарға салынатын австриялық жанама салық түрі мәлім.
Орта ғасырлардағы Флоренция да салық аз бола қойған жоқ. Коммуналдық
жерлерден, тәркіленген меншіктен, қала монополиясынан алымдар, қылмыстық
заңмен қарастырылған көптеген айыппұлдар сияқты жанама салықтар 13-ші ғасыр
ортасында көптеген жанама алымдар және тікелей алымдармен толықтырылды.
Бұл кезеңде салықтар мен алымдар жұмыссыздық үшін де алынған. Сондықтан,
халық істі білмесе де жұмысқа тұруға ұмтылды.
Акциздер қала қақпасынан кіретін және шығатын тауарлардан алынды. Кейде
басқашада болды. Қала тұтынуына келген тауарларға салық салынып, сыртқа
шығатын тауарлар салықтан босатылды. Бұл, салық салынған тауарлар көбінесе
салықтан босатылған шенеулік және тағы басқалар тұтынатын тауарлар
шеңберіне жататын өнімдер еді.
Ертедегі Еуропада ақша шаруашылығы дұрыс дамымағандықтан, салықтар мен
алымдар натуралды нысанда алынды. Алайда, 18- ші ғасырда ауыл шаруашылық
өнімдеріне бағаның өсуіне байланысты мемлекетті бұған дейін қолданылып
келген салықтар мен олардың көлемдері қанағаттандыра алмады.
18- ші ғасырда негізінен жанама салықтар мен жергілікті салықтардан
тұратын, еркін және біртекті салық жұйесі бар Англия ғана болды.[4]
Ертедегі Ресейде жанама салықтар сот бажы және сауда саттық бажы
нысанында болды.
Ресей империясы мемлекеттік қазынаны жанама алымдар арқылы толықтыруға
үлкен көңіл бөлді. Сондықтан, арақ өнімдерін шығаруға өте үлкен көңіл
бөлді. Себебі бұл саладан жанама салықтар үлкен көлемде түсетін болған.
Құрамында алкоголь бар сусындар ерте заманнан бастап шығарылғаны
белгілі. Ал, спиртті тауар өнімі ретінде шығару Италияда 13- ші ғасырда
шықты. Алкоголь өнеркәсібі жоғары табыс әкелетін, тез өтелетін және тұрақты
жоғары табысы бар салалар қатарына жатады. Арақ, өнім шыққаннан бастап- ақ
ол жалпының назарын өзіне аударып мемлекет оның монополисті болып алды.
Мемлекет кезеңге байланысты кейде арақты өндіру мен өткізуді өзі жүзеге
асырып, кейде монополияны сатып отырды.
19-ші ғасырдың соңында, әртүрлі қиын жағдайларға байланысты мемлекет
қазынасын толтыру мақсатында акциздік реформа жүргізуге бел буды. Бұл
реформаны жүргізбес бұрын, оны басынан аяғына дейін ойластырып жоспарлады.
Оған қоса 20-шы ғасырдың басында мемлекет алкоголь өніміне монополия
жариялады.
Ресей империясының қаржы жүйесін бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін тек
салықтық түсімге қарап отырмай салықтық емес түсімдерден де құралды.
Мемлекеттік бюджетте басты үлес салмақ мемлекеттік шаруашылықтан болды
(табыстың 60%), салықтық түсімдер қалған бөлігін қамтамасыз етті.
Мемлекеттік шаруашылық негізінен шарап монополиясынан және әртүрлі
регалилерден құралды. Ал, салықтық түсімдерді жанама салықтар, яғни
кедейлер төлейтін салықтар (тұз, қант, шай және тағы басқа сұранысы көп
тауарларға акциз салығы) және кеден бажы мен ішкі, сыртқы заемнан құралды.
1917 жылы Өкімет басына келген большевиктер бастапқыда алкоголь өнімін
тұтынуды тоқтату керек деген ой ұсынды. Кейіннен 1921 жылы наурыз- мамырда
жарияланған жаңа экономикалық саясатқа көшуімен мемлекеттік қаржы жүйесін
кезеңдер арқылы қайта құру басталды. Уақыт өте келе салықтық түсімдерді
көбейту керектігі жанама салықтарды салуды көбейтті. Темекі, спирт, қант,
сіріңке, сыра, спитр сусындарына акциз салығы қолданылды, сонымен бірге,
керосин және жанар-жағармайлардың бәріне, текстиль өнімдеріне де салынды.
Бұндай, жанама салық түрлерінің көптігі тұтынушылардың сатып алу
қабілеттілігінің төмен болғандығынан бір салық түрі бойынша ставканы көтере
алмай салықтың түрлерін көбейтумен түсіндіріледі. Бұл өнімдерді өндіретін
мемлекеттік кәсіпорындардың басшылары салықтың бюджетке толық көлемде
түсуіне жағдай жасамағандықтарынан, олардың түсуіне қадағалау жасайтын
жанама салық инспекторлары қызмет етті.
Бұдан әрі СССР қаржы жүйесі бүкіл әлемдік дамуға қарсы бағытта дамыды.
1931 жылға қарсы жеке капитал деген құрып кетті, салық төлеушілер тек
мемлекеттік кәсіпорындар болды.
1930 жылғы реформа Жаңа экономикалық саясат (НЭП) салық жүйесіне тоқтау
қойды. Бұл кезжегі салық реформасына негізгі бағыттары мынандай болды.
Біріншіден, акциз бен шаруашылық салығы бірігіп айналымға салынатын салық
пайда болды; екіншіден, мемлекеттік кәсіпорындар төлейтін салықтарды-
пайдадан төленетін төлем қылды. Бұл реформада,салық жүйесінен елтаңба
алымы, қала жерінен рента сияты салықтарды алып тастады.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе жалпы әлемдік салық жүйесі өз
дамуында төрт этаптан өтті десе болады.
Бірінші этап - салықтардың пайда болуының кездейсоқ және
дамымағандығының сипатталады.[5]
Екінші этап - 16-18 ғасырлар, бұл кезде Еуропаның қоғамдық өмірінде
көптеген өзгерістер болды. Шаруашылықтағы ақша қатарынан натуралдық нысан
ығыстырылды, мемлекет қажеті өскеннен кейін мемлекет табысының жаңа
көздерін табу керек болғандығымен сипатталады. Бұл кезеңде Батыс Еуропа
мемлекеттерінде салықтардың, әсіресе жанама салықтардың жаңа түрлері пайда
болып, қызмет етті. Мысалы, Англияда жиырма жыл ішінде Кромвел басқарғанда
200- ге жуық акциз енгізілген болатын.
18- шы ғасырдың аяғына қарай салық салудың жаңа кезеңі келді. Бұл
кезеңде салық салу ережелері құрылып, салық салу тұрақты сипат алды.
Салықтың басқару ережесі жетілдіріліп, салықтар саны азайып біртекті сипат
алды.
19- шы ғасырда өнеркәсіп капиталзмінің бастапқы кезеңінде салық жүйесі
тікелей салықтардан және көптеген тұтыну салықтарынан құралды. 19- шы
ғасырдығ соңында көптеген дамыған капиталистік елдердің салық жүйесінде
табыс салығы қызмет етті. Бірақ жанама салықтар азая қойған жоқ.
Дамудың төртінші кезеңінде - салық жүйесінің дамыған түрі қызмет етті.
Бұл этапта, салықтар реттелген, әділ сипатта көрінеді. Бұнда, салық салуда
қоғам менталитеті және спецификалық жағдайлар есепке алынған.
Осы төрт тарихи кезеңнен өте келе жанама салықтар іріктеліп, олардың ең
негізгі түрлері: айналым салығы, сатуға салынатын салық, акциздер және тағы
басқа жанама салық түрлері қалды.
Айналымға салынатын салық, өзінің табиғатына сәйкес- тауар айналымының
өндірушіден соңғы тұтынушыға дейінгі қозғалысының әрбір стадиясында бірнеше
рет салынады.
Сатуға салынатын салық- тауарды соңғы өткізу кезінде тауар құнынан
процент түрінде алынады.
1950 жылға дейін Батыс елдерінде осы екі жанама салық түрі билік етті,
соңында олар бірте-бірте қосылған құнға салынатын салықпен ауысты. Бұл
ауысу процесі ұзақ тарихи кезеңдерден кейін ғана болды.
Айналымға салынатын салық Батыс елдерімен бірінші дүниежүзілік соғысы
кезінде күннен күнге жоғары қарқынмен өсіп тұрған әскери шығындарды жабу
үшін қолданды. Бұл кәсіпкерлер мен тұтынушылар тарабынан үлкен наразылық
туғызды. Себебі, тауар қанша өндірістік және айналыс стадиясынан өтсе,
тауар бағасы соншалықты қымбаттай берді де нәтижесінде осы тауарды
тұтынудың азаюына әкелді. Сонымен бірге, айналым салығының негізгі
жетіспеушілігі, ол тауар өндірісі процесіндегі, әрбір кезекті сатыдағы
соңғы өнім құнына нақты қосылған құнға бұл салықтың байланыссыз болуы.
Анығырақ айтсақ, айналым салығы әрбір стадияда қосылған құнға байланысты
емес, өндірістік стадия санына байланысты өсіп отырады. Сондықтан көп
мемлекеттерде бірінші дүниежүзілік соғыс бітуімен бұл салық түрін қолдану
түрі тоқтатылды.
Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанда, әскери және фискалды шығындарды
жабу үшін көптеген елдер айналым салығын қайта пайдалануға енгізді, ал
кейбір елдер сатуға салынатын салыққа көшті.[6]
Осы салықты қолдану кезінде оның мынандай кемшіліктері шықты- бұл
салықты қолданған мемлекеттер, тауардың өндірушіден тұтынушыға дейінгі
қозғалысының әрбір стадиясына әсер ете алмады. Екінші дүниежүзілік соғысы
аяқталуымен бұл елдер өздерінің қаржылық шығындарын жабу үшін алдыңғы
екеуіне қарағанда тиімді қосылған құнға салынатын салықты енгізді.
Қосылған құн көлемі- кәсіпорынның өткізген тауарының құны мен осы
тауарды дайындау үшін сатып алынған шикізат, материалдар (негізгі капитал
тозуын қоспағанда) құнының айырмасы ретінде табылады.
Қосылған құнға салынатын салық базасына кіретіндер- әртүрлі есептеулер
мен қоса еңбек ақы, пайда, проценттік төлемдер, амортизация және басқада
жалпылама сипаттағы шығындар.
Айналым салығына қарағанда бұл салықтың салық салу базасына материалдық
шығындар (амортизацияны қоспағанда) кірмейді.
1970-1980 жылдары шет мемлекеттер салық саясатындағы аса маңызды жаңалық -
ол қосылған құнға салынатын салықтың кең таралуы. Салықтың теориядан
пракутикаға мұндай жылдам қарқынмен өтіп әлемдегі көптеген мемлекеттердің
бюджетінің кіріс көзіндегі тұтынуға салынатын салықтардың ішінде басыңқы
жағдайға ие болуы тарихта бұрын соңды болмаған еді.[7]
Қосылған қүнға салынатын салықты ең алғаш 1954 жылы М.Лоре (Франция)
ойлап тауып қызмет ету схемасын көрсеткен. Сонымен қатар, ол сол кезде
Францияда қызмет етіп тұрған айналым салығын қосылған құнға салынатын салық
толық ауыстыра алатындығын дәлелдеген. Мұның себебі ретінде айналым
салығының жағымсыз кері әсерінің көптігі көрінеді.
Қазіргі кезде қосылған құн салығы өзінің жалпы нысанында келесі 39 елдің
салық- бюджет жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Ең алғаш қосылған құн салығы жалпы формасында 1967 жылы Бразилия
штаттары енгізді. Бразилия штаттары 30 жыл бойы алынып келген біртекті емес
айналым салығын алып тастады. Жүргізілген реформа айналымға салынатын
салыққа байланысты жетіспеушіліктерді жойып, федерацияның әртүрлі
шарттарындағы салық органдарының қызметтерін жоғары деңгейде бағыттауы тиіс
болды. Бұл салық, тұтыну тауарларына салынды, ал инвестициялық тауарларға
салынбады. Өндірушілердің сатуына салынатын жалпы ұлттық салықты есептеуде
қосылған құн әдісі, Бразилияда 1959 жылдан бастап қолданылып келеді.
Қосылған құн салығы бұл елде ең алғашқы болып қолданылуы осыған байланысты
болды.
1967 жылы келесі айларында Данияда қосылған құн салығы жалпы ұлттық
деңгейде енгізілді.
1968 жылы бұл салық түрі Францияда енгізілді. Көп ғылыми жұмыстарда
қосылған құн салығы жалпы нысанда ең алғаш Францияда енгізілді дейді. Ал
бұған дейін ол өзінің табиғи сипатына сай емес, яғни толық емес көлемде
болды деп жазылған.
Франция 1954 жылы қосылған құн салығын ойлап тауып оны тек 1968 жылы
ғана салық жүйесіне енгізді, сол кездегі экономикалық жағдайларға
байланысты дейді.
Қосылған құн салығының табиғатына байланысты өндірісті тежейді, ал 1968
жылдан кейін ғана Францияда өндірістің шеттен тыс қарқынмен өсуіне
байланысты қосылған құн салығы енгізілді.
1968 жылы Германияда бұл салықты дұрыс деп көріп оны өзінің салық
жүйесіне енгізді.
Бұл елдерде қосылған қн салығы сатуға салынатын салықтың бірнешеуін
ауыстырды: а) өндірушілерге салынатын қосылған құн салығы, қызметке
салынатын жеке салық және бөлшек саудаға салынатын жергілікті салық
(Франция); б) айналымға салынатын немесе каскаттық салық (Германия); в)
көтерме саудаға салынатын салық (Дания).
Швецияда 1969 жылы және Норвегияда 1970жылы қосыоған құн салығы сатуға
салынатын салық орнына енгізілді, әдетте бұл екі салық түрін бір- бірімен
ұқсас дейді, бірақ қосылған құн салығы бөлшек саудаға салынатын салыққа
қарағанда өте көп салық төлеушілерге салынады және салық базасынан
өндірістік мақсаттағы тауарларды шығарып тастау өте оңай болып келеді.
Америка Құрама Штаттарында қосылған құн салығы 1975 жылы енгізілді.
Бұған дейін қосылған құн салығын енгізу мәселесіне байланысты ірі пікір
таластар болып, талдау бойынша арнайы мамандардың екі жылдық зерттеу
негізінде бұл салықты салық жүйесіне енгізу негізсіз деп танылған болатын.
1975жылы АҚШ- тың алты штаты корпорациялық табыс салығын алып тастап орнына
қосылған құн салығын енгізді.
Қосылған құн салығының Латын Америкасында кеңінен қолданылуы осы
бағыттағы Бразилияның жасаған алғашқы қадамдарымен түсіндіріледі. Андтық
жалпы нарық қосылған құн салық деген қызығушылықтың жоғарлауына жағдай
жасайтын еді, егер Картахендегі келісімде салық жүйелерін сәйкестендіру
қаралған болса.
Жоғарыда аталған мемлекеттерде бұл салықтардың үлесіне орташа
мөлшерде алғанда мемлекеттердің бюджетінің салықтың түсімдерінің 13,84%
және жалпы ішкі өнім 5,54% тиеді.[8]
Мемлекеттік қаржы тарихында бұрын соңды мұндай тез өрлеу болмаған
көрініс, себебі табыс салығының өзі мұндай қарқынмен дамымаған.
Қосылған құн салығы осылай кең таралуының себептері сан алуан, бірақ
олардың негізгілері мыналар:
- тұтынушыға салынатын салықтар арқылы кірістің мемлекеттік кірістерді
ұлғайту мақсатында;
- қосылған құн салығы әлеуеті бар салық болып табылады;
- өндірушілердің тауар мен қызмет өндіруге байланысты шығындарына емес,
соңғы тұтынушылардың шығындарына салық салу мақсатында;
- басқару мен қадағалау шығындарының аздығы;
- бұл салық түрінен жалтару қиындығы;
- Еуропалық экономикалық қауымдастыққа кіруге қойылатын талап, ол
мемлекеттің қосылған құн салық салық жүйесінде болуы талап ретінде
қойылуына байланысты.
Жоғарыда айтылғандай қосылған құн салығы интенсивті дамуына,
таралуына себеп 1967 жылы сәуірдегі ЕЭҚ 1 және 3 директивасының
қабылдануы.
Мұнда қосылған құн салығы негізгі жанама салық ретінде қабылдап, осы
қауымдастыққа кіретін мемлекеттер қосылған құн салықты өздерінің салық
жүйелеріне міндетті түрде енгізуіне 1972 жылға дейінгі мерзімді берді.
Келешекте ЕЭҚ мүшесі болғысы келген мемлекеттерге негізгі талап ретінде
елде қызмет етіп тұрған қосылған құн салығы жүйесі бекітілді.
Қосылған құн салығы қолданудың нұсқаулылығы 4 директивамен
анықталады.
Кеңес Одағы кезінде салық жүйесінде 56 түрлі акциз қызмет етсе,
қазіргі кезде яғни Қазақстан Республикасының салық жүйесінде 19 түрлі
акциздер қызмет етеді. Акцизделетін тауарлар тізбесі көп жағдайда шет
мемлекеттерінде бізбен салыстырғанда бірдей болып келеді.
1.3 Жанама салықтардың шетелдік тәжиірбиесі
Нарықтық қатнастар жүйесіне ену отандық салық салу жүйесін құруды
талап етеді. Қазақстан экономикасына транзитті экономикалы елдердің, сондай-
ақ нарықтық экономикасы дамыған елдердің салық жүйесін механикалық көшіру,
республикамызда ұдайы өндірістің дамуына әлсіз әсер ететін, не оның
тоқтатылуына алып келетін, республика экономикасының қызмет ету жағдайлары
мен нақты экономикалық процестеріне сәйкес келмейтін мазмұнын жасырып, тек
реттеу құралдары мен басқару жүйесіндегі қайта құруларға тек көрініс берер
еді. Сондай-ақ қайта құру мерзімінің аз болуы салық салу жүйесінің
қызметтері мен қаыптасуы бойынша, басқа елдердің тәжірибесін максималды
түрде ескеруді талап етеді.
ҚҚС алғаш рет 1954 ж Францияда айналышға салынатын салықтың қайта
құрылуы негізінде енгізілген. Салық базасын кеңейту және блодшеттерін
толтыру мақсатында ЕЭБ (Еуропалық Экон – қ Бірлестік) мүше елдер ҚҚС
бойынша салық базасының мөлшерін анықтап, ҚҚС – нан жыл сайын 1 % көлешінде
аударымнан толықтырылып тұратын бірлескен қаржыв қорын құрды. Осы салық
түрінен ЕЭБ мүше – елдердін жалпы салықтың түсімдердерінің ішінде орташа
табыстық үлесі 15 – 17 % құрайды немесе ЖІӨ7 % - ы. ҚҚС мемлекеттің
фискалдық саясатын жүзеге асыру барысында да, сонымен қатар сыртқы
экономикалық байланыстар мен әлеуметтік – экономикалық дамуды реттеуде де
қалданылады. Сонғысына кеден баждары, акциздер, ҚҚС негіз болады. Салық
жұйесі екі немесе үш деңгейлі болып табылады. Сонымен қатар, мемлекеттік
салықтар бастапқы рольде (жүргізүші рольде), ал жергілікті салықтар –
көмекші рольде болып табылады, бірақ олардың мәні мен қатынастары әртүрлі
енде түрліше болып келеді.
Салықтың барлық түріне ортақ территоялық юрисдикция түсішгі болып
табылады, ол әрбір мемлекеттің ұлттық территориясына толық және сөзсіз
егеменділігіне негізделген. Бұдан кез – келген мемлекет өзінен кейін өз
территоясындағы немесе кіретін, не оның территориясын қиып өтетін кез –
келген объектіге толық не сөзсіз салық салу құқығын қалдырады. Бұл анығырақ
кеден баждарыншы көрінеді: шынымен, белгілі бір елдің территориясына
тауардың тек енуі немесе тек транзиттік тасымал импорттық, не транзиттік
кеден бажын төлеуді қажет ет еді:
Бір жағын ан ҚҚС қолдану тәжірібесі мен нәтижесі әртүрлі
елдердітүрліше болса, екінші жағынан жанама салық табиғатының өзінен
шығатын бірдей проблемалар орын алады. Осы екі аспектініқарастыру дұрыс
болып табылады. ҚҚС отанында, Францияда бюджетке түсетін барлық түсімнің 40
% - н астамын ҚҚС құрайды (салыстыру үшін: АҚШ-та – 20% - н төмен).
Төмендегі кестеде (– кесте) 90 – ж. басындағы Францияның мемлекеттік
бюджетінің құрылышы көрсетілген. 181.
Францияда эксперттық операциялар ҚҚС босатылған. Экспортқа жататын
операциялар жасап, ҚҚС төлеген тұиғалар, қайтару құқығын қолдана алады.
Импорттық операцияларға ішкі құқықтарға сай салық салынады. ҚҚС төму
орындалатын қызметсипатына байланысты анықталады және салық төлеушініңм
қаржылық жағдайы есепке алынбайды. Қолданылатын тауар бағасына тәуелсіз
салық қойылымның мөлшері бірдей болып табылады. Салық салу объектісі болып
қызметтің немесе тауардың сатылатын бағасы табылады. Оның құрамына
бөлшектеп бағасы мен ҚҚС – ң өзінен басқа барлық алымдар мен баждар кіреді.
Жалпы самадан шикізат және жартылай фабрикат жеткізушілерге төлемген салық
мөлшері шығарылады. Қазіргі уақытта салықтың негізгі пайыздық қойылымы
18,6% тең. Өсірілген қойылым – 22% кейбір тауар түрлеріне қолданылады:
автомобильдерге, кино, фототауарларға, темекі өндірісіне. Парфюмерияға
бағалы шектарға, Төмендетілген пайыздық қойылым 5,5% ауыл шаруашылық
өнімдеріне және тутыну тауарларының қөпшілігіне, кітаптарға,
медикаменттерге, балалар киімі мен аяқ киіміне қолданылады. Осындай
төмендетілгене пайыздық қойылымжекелеген қызмет түрлеріне де қолданылады:
туристтік және қонақ үй қызметтеріне, жүк және жолаушы тасымалына,
кәсіпорым жұмысшыларының түскі асына. Берілген салық бойынша елеуші
жеңілдіктер бар. Егер алдынғы қаржылық жылы айналымы 70 мың франктан
аспаған кәсіпорындар ҚҚС төлеуден босатылады. Мұндай жағдайда ҚҚС – н
босатылу режимін есепті жылдан кейінгі жылдың басынан қолданылады. ҚҚС –
нан босатылады:
- әкімшілік әлеуметтік, тәрбиелік, мәдени және спорттық қызметтерді жүзеге
асыруға бағытталған мемлекетік мекемелер қызметі,:
- ауыл шаруашылық өндірісі.:
- кейбір бос мамандықтар; жеке оқытушылық қызмет, жеке тәжірибеленуші
дәрігер, рухани шығармашылықпен айналысатын адамдар.
Германдық салық жүйесінің француздықтан айырмашылығы ҚҚС орнына
сатудан түскен салықтың болуы болып табылады. Мемлекет тыбысының 28%-ға
жуығын, табыс салығынан кейінгі екінші орынды құрайды. Жалпы пайыздық
қойылым – 14%, негізгі тұтыну тауарларына, срндай – ақ, кітап – журнал
өнімдеріне 7% қойылымен салық салынады. Сатудан түсетін салық жергілікті,
федералды және жер бюджеттерінің арасында бөлінеді, алардың ара – қатынасы
әртболуы мүмкен. Сатудан түсетін салық табысты реттеудің қайнар көзі болып
табылады. Ағымдық бюджеттің қалыптасуы барысында жердің қаржылық жағдайы
соның есебінен теңестіріледі. Әрбір 2 – 3 жыл сайын федералдық үкімет және
жер қаржылық органдары сатудан түскен салықты болу туралы келіссөздер
жүргізеді: 1992 жылы ол келесідей бөлінген: федералдық бюджетке – 60%, жер
бюджетіне – 35% және жергілікті бюджетке – 5%. Германияда табыстардың
теңестірілуі де жүзеге асыралады. Жоғары табысты жерлер Бавария,
Бюртембург, солтүстік Рейн – Вестфалия сияқты, өздерінің қаржы
ресурстарының бір бөлігін Төменгі Саксония, Шлезвиг–Гольштейн сияқты төмен
экономикалық потенциалға ие жерлерге аударады. Германдық салық жүйесіне
Австриянікі жақын болып табылады. Негізгі айырмашылығы Авсвтрияда сатуға
салықтың орнына 20% қойлымда ҚҚС қолданылады, ал тұтыну тауарларына,
медикамент және кітап - журнал өнімдеріне – 10% қолданылады.
Италияда ҚҚС–ң бірнеше пайыздық қойылымы – нөлдіктен ең жоғарғы 38%
қолданылады. Мысалы, нөлдік қойылым тауарлар мен қызмет – р экспортына;
жеңілдетілген пайыздық қойылым 2% - бірінші қажеттілік заттарына (нан, сүт
және басқа ауықтүлік өнімдері, газет, журналдар) қолданылады. Негізгі
қойылым 9% бойынша өнеркәсіптік бұйымдарға салынады, жоғарыталған қойылым
бойынша 18%, азық түлік және спирттік сусындарға, ресторандарда сатылатын,
бензин және мұнай өнімдеріне, ал үстеме жоғарылатылған қойылым 38% бойынша
байлық заттарына (мех, зергерлік бұйымдар, автомашиналар) салынады.
Ұлыбритания бюджетіне де елеулі табыс алып келетін жанама салықтар
болып табылады. Олардың негізгілері ҚҚС – 17,5% қойылыммен, мұнай
өнімдеріне, алкогольдық және темекі өнімдеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 2
1-Бөлім. Жанама салықтардың ұғымы, экономикалық табиғаты 4
1.1 Салықтардың экономикалық мәні 4
1.2 Жанама салықтардың даму тарихы. 10
1.3 Жанама салықтардың шетелдік тәжиірбиесі 17
2-Бөлім. Жанама салықтардың есептелу механизмі және Алматы қаласы Әуезов
ауданының бюджет табысын құрудағы ролі 27
2.1. Жанама салықтардың есептелу механизмі және төлеу әдістері 27
2.2 Алматы қаласы Әуезов ауданының бюджет табысын құрудағы ролі 51
3 – бөлім. Жанама салықтардың даму перспективалры 55
3.1 Жанама салықтардың даму перспективалары 55
Қорытынды 60
Қолданылған әдебиеттер 63
Кіріспе
Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан экономикалық реформалардың
бірі - салық жүйесін реформалау еліміз егемендік алғалы бері жүргізіліп
келеді. Салық мәселелері сияқты күнделікті қызу пікірталас пен сын
объектісі болып жүрген ешбір экономика саласы жоқ деуге болады. Себебі,
салық жүйесі - бұл нарықтық қатынастың маңызды элементі болып, онымен
елдегі экономикалық құрылулардың нәтижесі, жетістіктері тығыз байланыста
болады.
Мен бітіру жұмыс тақырыбы ретінде Жанама салықтар және даму
перспективаларың деген тақырып алу себебім: біріншіден, қосылған құнға
салынатын салық пен акциздер тұтыну салығы болып табылады. Республикада
Тақырып актуальдылығы - жанама салықтар бюджет табысының 33-35%
құрайды. ҚҚС бюджет табысын құрудағы негізгі табыс көзі болып табылады.
Осыған орай таңдалған тақырыптың өзектілігі күмән келтірмейді.
Салықтар ерте заманда, қоғам пайда болғаннан бері, қоғаммен бірге өмір
сүріп келе жатқан экономикалық категория. Салықтың негізгі қызметі- ол
қоғам өмір сүруіне қолайлы жағдай жасау және қоғамды мүмкіндігінше тепе-
тең жағдайда ұстап түру ң болып табылады. Қауым мемлекет болып, ал мемлекет
жеке егеменді ел болып, осы мемлекетпен халық арасындағы негізгі қарым-
қатынасты салықтар сипаттайды.
Салықтардың ежелгі әрі негізгі тобының бірі- жанама салықтар ежелгі құл
иеленушілік заманынан бастап қазіргі заманға дейін мемлекет қазынасын
қаражатпен қамтамасыз етіп келеді.
Кез-келген ұлттың салық жүйесі, салық салу базасы туралы теориялық және
ғылыми- тәжірибелік жағдайлар мен объективтік әдістемелік база негізінде
қызмет етеді.
Салық салудың методологиясы мен оның әдістемелік негіздері салық
механизмі мен оның элементтерінің негізін құрайды.
Қазіргі кезде, Қазақстанның даму моделі мен стратегиялық жоспарына
сәйкес, мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын салық жүйесі құрылып
жұмыс істеуде. Бұл салық жүйесі құрамындағы салықтарды біз екі топқа (тура
және жанама) бөлеміз.
Бітіру жұмыстың зерттеу обьектісі болып- жанама салықтар табылады:
қосылған құнға салынатын салық және акциздер. Бұл екі салық мемлекеттің
бюджеттің кіріс көзі салықтық түсімдерінің 13 бөлігін құрайды.
Жанама салықтар, өздерінің бір қатар тиімді жақтарына байланысты әлемде
кең тараған салық тобы болып табылады. Тиімді жақтарына: есетеу жеңілдігі;
басқару, қадағалау арзандығы; жалтару мүмкін еместігі; бюджетті қаражатпен
қамтамасыз етуінің тұрақтылығы және т.с.с.
Жанама салықтарды сауатты түрде ұйымдастырып, қолдану- баға құрылуына
және тұтыну құрлымына жағымды әсер етеді.
Салықтарды қолдану тарихы көрсеткендей салық төлеушілер өздерінің
табыстарынан салық төлегеннен көрі шығындарынан төлегенді дұрыс көреді.
Бітіру жүмысында қосылған құнға салынатын салық және акциздерді
қарастыру мақсатым- қазіргі қолданудағы салық заңдары негізінде жұмыс жасап
жатқан жанама салықтардың жағдайын талдау және осы салықтарды есептеу мен
төлеу механизмін жетілдіру үшін бірқатар нақты ұсыныстар жасау болып
табылады.
Бітіру жұмыстың құрылымы кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытындымен
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1-Бөлім. Жанама салықтардың ұғымы, экономикалық табиғаты
1.1 Салықтардың экономикалық мәні
“Салық” термині көп уақыттан бері қолданылып әдебиеттер мен құқықтық
актілерде кездесіп келе жатса да бұл түсініктің мазмұны әлі де даулы.
Салықтың дұрыс анықтамасын беру төтенше маңызды. Ең әуелі салық түсінігін
басқа да бюджеттік төлемдерден айырып әр төлемнің экономикалық мәніне
сәйкес құқықтық актлерді анықтау қажет. Салық түсінігі әдебиеттерде кең
және тар мағынада керектеніледі. Кең мағынада салыққа мемлекет кірісіне
енетін кез-келген ақшалар жатады. Бұл ұғымнан кейбір авторлар салық алымына
салықтың тікелей өзін, салықтан тыс төлемдерді (жинақтар баж алымдары)
сондай-ақ бір реткі алымдар мен реквизиция, конфискация және айыппұл
секілді өзге төлем түрлерін жатқызады. Мұндай пікірлерді қате деп есептеген
жөн. Өйткені салық, жинақ баж алымдары және сол секілді конфискация
немесе реквизиция қатарлы сомалар әртүрлі қасиеттерге ие. Сондықтан мұндай
жағдайда салық деген ұғымды міндетті төлемдер береді. Яғни салық
дегеніміз міндетті төлемдер екені күмән тудырмаса керек. Бірақ барлық
міндетті төлемдер салық емес.
Салықтар өзіндік әкономикалық мазмұны мен құқықтық табиғаты бола тұра
міндетті төлемдердің бір ғана түрі болады. Оның үстіне салықтардың қатарына
салықтық емес төлемдерді енгізу қарапайым заңдардың өзіне қайшы келеді. Сол
себепті салық кодексі салық және алым ұғымдарының аражігін ажыратып
берді, әрі жинақ, баж алымдары, төлемдер мен төлеулер құрамына кіретін
өзге де міндетті төлемдер деген ұғымды енгізді. Сондықтан тіпті жай
қарағанның өзінде “мемлекеттік алым” секілді міндетті төлемнің түрі
“салық” болуы мүмкін емес. Сондықтан салық деген сөзді міндетті төлем деген
ұғымның синонимі ретінде қолдануға ешбір негіз жоқ.
Салық ұғымы ғылымның салық салудың мәнін түсінуіндегі тарихи кезеңдерде
тереңдеп анықтала түсті. Қазіргі кезде ол біріншіден мемлекеттен белгілі
бір құқықтық актлермен тағайындалынатын, екіншіден мемлекет пайдасына
жұмсалатын төлем түрін білдіреді. Салықтың мұндай құрлымы оның формасы мен
түрі есептеу тәсілі мен төлеу тәсілі өзгеріп отырса да өзгерген емес,
келешекте де өзгеруі мүмкін емес.
Салықтар әскери баж салығымен қатар мемлекеттің өзіне ақша табудың ең
ескі әдісі болып табылады. Бұл жөнінде револиюцияға дейінгі финансист
П.П.Гензель Ерте заманның өзінде салық салудың тамаша техникалық әдістері,
кадастрлардың алуан түрлілігі белгілі болды[1][1] деп белгіледі.
Салықтар мемлекеттің атрибуты болып табылады. Ал, мемлекет дегеннің
өзі біздің түсінігімізде өзінің аппараты бар, саяси биліктің субьектісі
болатын, қоғамның үстінен қарап, оны басқаратын ұжым. Мұндай ұғым
тұрғысынан алғанда салықты осы мемлекеттің пайдасына қоғамнан ақша жинап
алудың құралы деуге болады. Дегенмен, мемлекет сөзі кейбір авторлардың
түсіндіруінше ел немесе қоғам дегенді білдіреді. Ондай жағдайда салық
қаржыны елдің ішінде сол халықтың өзінің пайдасы үшін қайта бөліп берудің
құралы ретінде қарастырылуы қажет. Осы құрылымның мемлекет үшін пайдалы,
көңілге қонымды екенін де айта кеткен жөн.
Жоғарыда айтқанымыздай салықты мемлекеттің атрибуты деген ұғым үш
уәжбен түсіндіріледі. Біріншіден: салық дегеніміз әруақытта мемлекетпен
тығыз байланысқан экономикалық және құқықтық категория. Мемлекет тарапынан
белгіленген міндетті төлемдер оның пайдасына түспейді, сондықтан салық деп
те аталмайды. екіншіден, мемлекет қызметі барысында басқару ісінің бір түрі
ретінде мемлекеттің ақша алатын көзі ретіндегі материалдық құндылықтар
жасалмайды. Сол мемлекеттің аппаратын құратын мемлекет қызметкерлерінің
еңбегі қоғамдағы мен мен маңызына қарамастан экономикалық мағынада өндіруші
ретінде есептелмейді. Яғни пайда әкелмейді. Бірақ ақшасыз ешқандай мемлекет
өмір сүре алмайтын болғандықтан салық салу арқылы ол ақшаны қайдан болса да
іздеуге мәжбүр болады. Бұл туралы Карл Маркс кекесінмен болса да дұрыс
анықтама берген. Салық мемлекетті асырайтын ананың емшегі. Салық, меншік,
отбасы, тәртіп, дін төртеуінен кейінгі бесінші құдай. Француз шаруасы
өзінің арманының шегін елестеткен кезде өзін қаржылық қорды құратын салық
жинаушы ретінде көреді2 дейді ол. Салықтың көмегімен мемлекеттің өзіне
қаржы тартуы мемлекеттің ақшалай қорын құруға бағытталған қаржылық
қызметінің бір тәсілі іспетті. Бұл тәсілді мәжбүрлеп, әрі қайтарымсыз
тұрде ақша жинаудың оңтайлы әдісі деген дұрысырақ. Осының нәтижесінде
салықтар мемлекет қызметі мен оның аппаратын қаржыландыратын қаржы көзінің
ролін атқарады. Бұл – үшінші. Салықта, - деп жазды Карл Маркс, --
мемлекеттің экономикалық тұрғыдан өмір сүруінің кепілі бар.
Салықтың мәнін түсіндіру үшін оның негізгі белгілерін мақсатты түрде
қарау керек. Салық бір мезетте материалдық, экономикалық және құқықтық
категориялардың барлық белгілерін бойына жинай отырып, көпжақты, күрделі
құбылыс болып табылады. Материалдық мағынасында салық – қаржының белгілі
бір сомасы, немесе егер салық заттай болған жағдайда, материалдық құндылық
болып табылады да, шартты мерзімге, белгілі бір негізде салық төлеушінің
мемлекетке беретін қаржысы болып есептеледі. Экономикалық мағынада - бұл
салық төлеуші мен мемлекетті жалғастыратын белгілі бір мөлшерде, белгілі
бір мерзімге, белгілі бір тәртіппен біржақты ақша қатынастары. Ал, құқықтық
категорияда – жеке тұлғалардың мемлекетке белгілі бір мөлшердегі қаржы
беруін міндеттейтін мемлекеттің белгілеуі болып табылады. Салықтың
материалдық белгілері ретінде ол салық төлеушіден мемлекетке берілетін
ақша сомасы (салықтың ақшалай формасында) немесе белгіленген мөлшердегі
заттар (натуралдық салықтарда).
Салық туралы көптеген анықтамалар бар. Көп жағдайларда авторлар заңдық
актлердің текстеріндегі заңдық анықтамаларды өңдеп жеткізумен шектеледі.
ҚР дың салық кодексінде салықтың заңдық анықтамасын берген. Салықтар
мемлекет біржақты тәртіппен белгіленген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін,
қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті
ақшалай төлемдер3 Бұл анықтама салық қатынастарын құқықтық реттеудегі
қажеттіліктерге сай келетін және ҚР-ның жағдайында мемлекеттің салықтық іс
әрекеттерді жүзеге асыруына көмектеседі.
Бұл анықтаманың кемшілігі ол салықтың барлық қасиеттерін көрсете
алмаған, негізінен құқықтық нормаларға қатысты айтылған және салықтың
доктринальды анықтама дефиниция екенін көрсетуді мақсат етпеген.
Енді салықтың атқаратын қызметтерін қарастырамыз. Салық қызметі- бұл
мемлекеттен оның қажеттіліктерімен экономикалық мүмкіндіктерімен
анықталатын салықтық әрекеттердің негізгі бағытын белгілеу болып табылады.
Әр түрлі авторлар салық қызметтерінің әртүрлі нұсқаларын ұсынады. Негізінен
салықтар фискалдық, қайта бөлу, реттегіш және бақылаушы қызметтерін
атқарады.
Салық жүйесінің ең негізгі қызметі фискалдық екені сөзсіз. Фискалдық
қызметті мемлекетке қажетті қаражатпен қанымдау деп ұғуға болады. Ал,
салықтың бөлу қызметінде бір мәселе туындайды. Кейбір авторлар оны
әлеуметтік қызмет деп атағанды жөн көреді. Оған себеп кез келген салық ақша
қаражатты мемлекет пайдасына қайта бөлу болатындықтан салық қызметтері
экономикалық тұрғыдан қайта бөлуге жатады. Осыған байланысты Л. Ходов
салық салу арқылы жекелеген әлеуметтік топтардың арасындағы теңсіздікті
деңгейлестіру мақсатында олардың табыстарының арасындағы қатынасты өзгерту
арқылы әлеуметтік теңдікті қолдауға болады5 дейді. Қысқасы салықтың осы
қызметінде салықтар салық төлеушілердің табыстарын деңгейлестіру құралы
ретінде қолданылады: орта деңгейдегілерге қарағанда байлардан көп жинайды,
ал кедейлер тіпті салық төлеуден босатылады. Д.Г.Черник салықтың реттегіш
қызметі жайында Салықтар жүйесі қоғамдық өндіріске, оның құрылымы мен
динамикасына, өндіріс күштерінің ұлғайуына, ғылыми техникалық
прогресстердің жетілуіне экономикалық әсер етудің механизмі болып табылады.
Салықтар арқылы кәсіпкерліктің кейбір салаларын ынталандыруға және де
шектеуге, өндіріс шығындарын азайтуға, жеке шаруашылықты әлемдік рынокқа
айналдырудың алғы шарттарын жүзеге асыруға болады. Салықтар бюджеттің шығыс
бөлігі арқылы жүзеге асырылатын экономикалық әрекеттерді қаржыландыруды
қанымдайтын бюджеттің негізгі кіріс бөлігін құрайды6.
Экономикалық және әлеуметтік процесстерді реттеуде мемлекет тек қана
салықтарды ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік несиені, банк ставкаларын,
баға, валюта бағамындағы мемлекеттік реттеуді, кейбір іс-әрекеттерді
мемлекеттен лицензиялау, тоқтату, мемлекеттік монополия белгілеу шараларын
қолдана алатынын айта кету керек. Салықтардың тежегіштік көмекші қызметі
өндірістің қандайда бір түріне ерекше бір салықтар белгілеу немесе кейбір
санаттағы салық төлеушілерге салық ставкасын жоғарлату арқылы жүргізіледі.
Ал, ынталандыру қызметі – салық жеңілдіктерін көрсету немесе ставкаларын
азайту, кейде тіпті белгілі салық субъектілерін салық салудан босату арқылы
жүзеге асады. Салықтардың бақылаушы қызметі арқылы салықтардың толық,
уақытында төленуін және салық қатынасындағы субъектлердің салық заңдарында
көрсетілген басқа да міндеттерінің атқарылуына бақылау жасалынады. Бұл
қызмет салықтық бақылау арқылы жасалынады.
Тіршілік әрекетіндегі әртүрлі сфералардың қоғамдық қызығушылықтарына
қарай отырып мемлекет экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, демографиялық
және басқа саясаттарды жасап жүзеге асырады. Мұндайда әлеуметтік-
экономикалық процестерді мемлекет тарапынан реттеудің обьектісі мен
субьектісін байланыстыру құралы ретінде қаржы-несиелік және баға
механизмдерін қолданады. Қаржы–бюджет жүйесі мемлекеттік қаржы қорын құру
және пайдалану қатынастарын қарастырады. Және де мемлекеттің әлеуметтік,
экономикалық, қорғаныс тағы басқа функцияларын пайдалы жүзеге асыруын
қамтамасыз етуге құрылады. Қаржы бюджет жүйесінің қан тасымалдаушы
артериясы салықтар деуге болады.
Салықтар тауар өндірісімен, қоғамның топарға бөлінуімен және мемлекет
пайда болуымен бірге пайда болды. Мемлекетке армияны, судия, чиновниктерін
ұстауға, басқа да қажеттіліктеріне қажетті қаржы көзі қажет болды. К.Маркс
Салықтарда мемлекеттің өмір сүруінің экономикалық кепілі жатыр7 деп ашық
айтқан. Капиталистік қатынастардың пайда болуы мен дамуы барысында
салықтардың мәні арта түсті: жаңа територияны жаулап алуды іске асыратын
армия мен флоттарды ұстауға, шикізат пен дайын тауарлар рыногында қазынаға
толықтырғыш құралдар қажет болды.
Салықтық есептеулер мен басқа да міндетті төлемдердің салық салу
обьектсіне қарамастан төлем көзі ЖІӨ болып табылады. ЖІӨ ұлттық
деңгейдегі шаруашылық өмірді ұйымдастырып мемлекет пен қоғамдық өндіріске
қатысушылардың алғашқы ақшалай табыстарын жасайды: жұмысшылардың еңбек
ақысы, шаруашылық субьектлерінің пайдасы, мемлекеттің орталық кірістері
(салық бюджетке, ал әлеуметтік есептеулер бюджеттен тыс фондтарға). Алғашқы
ақшалай кірістер жасалу барысында жалпы өнім құнын бөлу процессі
шектелмейді. Ол қоғамдық өндіріске қатысушылардың ақшалай кірісін мемлекет
пайдасына бөлу арқылы ары қарай жалғасады: жұмысшылардан жке табыс салығы
және зейнетақы қорына есептеу түрінде,шаруашылық субьектлерінен табыс
салығы мен басқа салықтар, алымдар түрінде
Заң бойынша салық салу обьектлеріне:
- пайда (табыс)
- белгілі бір тауарлардың құны
- тауарларға,жұмыстар мен қызмет көрсетулерге қосылған құн
- заңды және жеке тұлғалардың мүлкі
- мүлік қозғалысы ( сыйға беру, мұралыққа қалдыру)
- бағалы қағаздармен операциялар
- іс-әрекеттің басқа да түрлері
- заңмен белгіленген басқа да обьектлер
Қазіргі мемлекеттерге экономикалық өмірдің әртүрлі сфераларына
кеңінен және белсене араласу тән. Айырмашылық тек араласудың деңгейлерінде
жатыр. Америкада ол азырақ. Швецияда көбірек. Ал Германия мен Жапонияда
орта деңгейде деуге болады. Америкада мемлекеттік реттеу Америкалық
шаруашылық механизмінің ажырымас бөлігі болып кеткен.
Америкада мемлекеттік реттеу 1929-1932 жылдардағы кәсіпорындарды
жаппай банкротқа ұшыратқан экономикалық құлдыраудан кейін басталды. 1950-60
жылдары федеральдық үкімет шаруашылықты реттеу процессіне жергілікті орган
басқармаларын кіргізуге әрекет жасады. Шамамен осы кезде, ХХ ғасырдың
ортасында ағылшын экономисі Д.Кейнс мемлекет тарапынан экономиканы реттеу
теориясын жасады. Кейнс тұжырымы рыноктың сыйымдылығын кеңейту, жаппай
тұтынуды өсіру, цикльдық тербелісті ақырындату және соңғы нәтижесінде
экономикалық өсудің жоғарғы деңгейіне жетуді ұсынды. Қаржылық және несие-
ақша саясатының көмегімен ізденісті басқару әдісімен шаруашылықты реттеу
жүзеге асырылды. Кейіннен А. Лаффердің ерікті және тәуелсіз өндірушілер мен
сатушылардың шаруашылық іс әрекеттерін мемлекет тарапынан реттеуге жол
ашатын бюджеттік тұжырымы шықты.
Мемлекеттік және муницифиальдық биліктерде экономикалық
инфрақұрлымдардағы күрделі қаражат жұмсаудың белгілі бір бөлшегі жүзеге
асады. Бұл қаражаттардың жұмсалуы пайда табуға есептелінбегенімен жанама
жолдармен жекеменшік капиталдардағы пайданың өсуіне әсер етеді. Ең әуелі
құрылыстар мен транспорт байланыстарындағы шығыстар, өнеркәсіпті сумен
жабдықтау, тазалау жабдықтары, жер учаскелерін өндірістік жасауларға
дайындау шығындары кіреді. Өркениетті елдердегі салық саясаты жекеменшік
капиталдарды тартуға бағытталған. Салық жеңілдіктерінің ынталандыру
әрекеттерін кәсіпкерліктегі субсидияның жанама формасы ретінде қарауға
болады.
Экономикалық әрекеттердің жандануына өнеркәсіпке капитал жұмсалымды
қаражаттандыру, жекеленген аудандарға суға және электроэнергияға жеңілдік
тарифтер ұсыну түрінде бағаны қаржыландыру, несие берудің жеңілдетілген
түрлері - төмен процентте несие беру, ұзақ уақыттық несиелер мен несиеге
дотация жасау сияқты нысандар керектеніледі.
Кейбір елдерде мысалы Францияның жергілікті өзін өзі басқару
аймақтарында салықтық жеңілдіктер қолдану арқылы қайтадан ашылған әрбір
жұмыс орнына арнайы бюджеттік үстеме қосылады. Жергілікті басқару орындары
шарушылықтың жаңа салаларына жұмыс күштерін дайындау үшін шығындардың біраз
мөлшерін алады. Сонымен қатар, өзінің жұмысшыларын, қызметкерлері ен
мамандарын, дайындау мен қайтадан оқыту істерін өздігіәнен, дербес атқарған
кәсіпорындар да салықтық жеңілдіктер иеленеді.
Салықтарды өсіру тым шинеліскен жағдайларды тежеуде маңызды әрі
сенімді құрал бола алады. Енді бір амал - ол салық жеңілдіктерін алып
тастау. Кейде жаңа салықтарды еңгізу тек реттеу мақсатын көздейді. Мұндай
салықтың классикалық мысалына осы ғасырдың басында Германияда еңгізіліп әлі
күнге дейін сақталып келе жатқан уксус қышқылына салынатын салықты атауға
болады. Салықтың бұл түрі таза табиғи уксус қышқылын шығыру және осы
мақсатта шарап шығындауды тоқтату қажеттілігінен туындаған. Атаулы салықтың
бюджетке түсуі оны жинау шығынын әрең-әрең жапты. Бірақ техникалық мәселе
шешіліп экономиканы реттеу мақсатына жете алды. Қазір осы салықтың түрі
тарихи реликвияға айналып Германияның бюджетіне миллиондаған марк
кіргізуде.
Салық жүйесін құруда салық жүйесінің моделін дұрыс анықтай білу
қажет. Әр мемлекет өз елінің жағдайына, ерекшелігіне қарай салық жүйесінің
моделін құрастыру қажет. Экономиканың өсуі мен керісінше мемлекет депрессия
белдеуіне ене бастаса салық салу обьектлері мен салық ставкалары өзгереді.
Салық моделдерін саралау әлемдік саясатта жиі кездеседі. Салық жүйесінің
моделдерін әр ел әрі қалай таңдап алады. Мұнда дамыған елдерде салық салу
обьектісі ретінде көбінесе кірістерді, ал нашар дамыған елдерде шығыстарды
салық обьектісіне жатқызады екен. Бұл екі тәсілді ұштастырып керектенетін
де жерлер бар екен. Салық салу модельдерін таңдауда мемлекеттің
экономикалық жағдайынан басқа да халықтың дәстүрі, әлеуметтік қоғамның
моделдері сиқты басқа да факторлар әсер етеді. Қазақстан үшін салық салу
обьектсіне кірісті де шығысты да алып бұл екі тәсілді ұштастырып қолдану
орынды. Төмендегі бірнеше аргументтерді алып көрейік: өндірістің құлдырауы
немесе оның өсімі нашар болған жағдайларда пайданы кемітіп көрсету жиі
кездеседі. Бюджетке түсетін саклық түсімдері азайып оның салдарынан жалпы
сұраныс азаяды. Бірте-бірте жалпы ұсыныс мөлшері де азайып экономикада
тұйықталған шеңбер пайда болады. Бұл экономикалық барлық субьектлерге кері
әсерін тигізеді. Бұндай жағдайда экономиканың кіріс бөлігін қанымдайтын
параллель механизм болуы қажет. Ондай механизмге шығынға немесе тұтынуға
салық салу жатады. Әрине параллель механизмді қолдану уақыттық тұрғыдан
шектеулі. Экономикалық өсім тұрақталған кезде салық төлеушілердің заңға
бағыну деңгейі өседі. Мұндай жағдайда олардың шығындарына емес кірістеріне
салық салу артығырақ болады. Бюджетке түсетін тікелей және жанама
салықтардың ара қатынастары өзгереді. Бұл қоғам өркениетінің өсуімен
бейнеленеді. Салықтарды ешкім ұнатпайды. Бірақ заң тыңдайтын әрбір азамат
оларды сөзсіз төлеуі тиіс.
1.2 Жанама салықтардың даму тарихы.
Алғашқыда салықтар заттай нысандағы, жүйесіз төлемдер сипатында болды.
Қазіргі кездегі жанама салықтардың тарихы ерте замандағы жанама
алымдардан басталады. Олар, басқа жерлерден келген саудагерлер мен
көпестерден, порттарға кірген кемелерден, әкелінген тауарлар үшін қала
қақпаларында және базарлар мен қай жерде болмасын сауда келісім-шарты
жасалса сол үшін жанама алым алынып отырған.
Жанама салықтар тікелей салықтармен салыстырғанда ерте заманнан-ақ
басымдылық сипатта болды. Себебі, оларды ең соңында ауқатты сатып алушылар
төледі.
Ежелгі заманда салық салуға өте кұшті қарсылық болды. Еркін жүрген халық
мемлекет қазынасына салық төлеуге міндетті емеспіз деп түсінді.[2]
Римде және Афинада бейбіт өмір кезеңде салықтар мен алымдар көп
болмаған, ал оларды енгізу соғыс жағдайында ғана болды.
Рим империясында салықтар тек фискалдық функция атқарып қойған жоқ,
сонымен бірге шаруашылықты қаржыландыру мемлекеттік қазынадан болғандықтан
шаруашылық дамуына ықпал етті. Рим империясында б.э. дейінгі екінші
ғасырдың ортасында салықтар мен алымдарды жинаудың қиындығына қарамастан
провинцияларда мемлекеттік қаржылық органдар болған жоқ. Салықтарды жинау
үшін істі білетін жемқорлыққа берілмейтін мамандар керек болды. Бұл
мәселені шешу үшін сатып алушылар (откупщики) өз қызметтерін ұсынды.
Олардың жұмыстарын мемлекет бақылай алмағандықтан олар қызмет
мүмкіндіктерін асыра пайдаланып, жемқорлықпен айналысты. Сатып алушылардың
қызметін қадағалайтын провинцияның жергілікті басшылары осы сатып
алушылардың бірге пайда көрді. Провинция басшылары осы қызметке жету үшін
үлкен қаражаттар жұмсады, содан кейін ол қаражат орнына заңсыз жолмен
толтырылып отырды.
Б.э.д. бірінші ғасырда мемлекетте экономикалық тоқырау кезеңі болды.
Бұл, жағымсыз жағдай, тек арнайы салық реформаларын жүргізу арқылы ғана
дұрысталуы мүмкін еді. Император Август (Октавиан) өз қолына үлкен билікті
алып, өзіне салық жүйесін құру деген мақсат қойды. Барлық провинцияларда
қаржы органдар сипатындағы салық орталықтары құрылды. Олардың міндеті,
салық сомасын дұрыс есептеу мен төлеуге бақылау жүргізу болды. Бірақ,
салықты сатып алушылар арқылы жинау тоқтатылмаған болатын. Қаржы
органдарында аздаған адамдар жұмыс істеді. Сондықтан да, жекелеген адамдар
тобына сатып алушылардың еңбегін жалдап, оларды қатал бақылауда ұстады.
Император Август провинциялардың салық төлеу мүмкіндіктерін терең
зерттеді. Себебі, ол салық ауыртпалығын әділ және тиімді бөлу арқылы
салықтық түсімдерді көбейтейін деп ойлады.
Провинцияның қаржы органының басшысы салықтардың мынандай түрлерін
жинады: құлдарды сатуға айналым салығы; құлдарды босатқаны үшін салық;
айналым салығы.
Ертедегі Вавилонда салықтарды, олардың уақытылы түсуіне жауапты арнайы
патша шенеуліктер жинаған. Бұлар көп жағдайда патшалық қазынасына ақшаны өз
қалталарынан төлеп, сосын халықтан екі есе көлемде қайтарып алып отырған.
Салықтар, кейде ақшалай, кейде жартылай ақшалай және жартылай натуралды
формада төленіп отырған.
Патшалар кіріс көзін көбейту мақсатында өте тапқыр болды. Олар
өзендермен жүк тасығаны үшін, белгілі бір керуен өтетін жолдар үшін және
тауарды кіргізу немесе шығару үшін және тағы басқалар үшін салық жинады.
Сондықтан, салық жеңілдігін алу өте қажет болды. Ондай салық жеңілдіктерін
храмдар, шенеуліктер және ірі қалалар алды.[3]
Жанама салықтар жағынан Египет классикалық мысал ретінде көрінеді.
Фатимидтер кезеңі жазулар көрсетіп отырғандай ол кезеңде салықтар ауадан
басқаның бәріне салынған.
Иудей шекарасында экспорттық және импорттық баж алынған. Ал, Иерусалимде
(Иудей астанасы) нарықтық алымдар болды. Бұл жанама салықтардың бәрін сатып
алушылар жинады.
Монополия белгілеу мемлекеттік қазынаны толтырудың бірден- бір жолы
болды. Тұз, темекі, елтаңбалық қағаздарды өндіріп сатуға монополия құқығын
сату еріксіз салықтар арқылы жанама қаржыландырудың күрделі түрі болды.
Жанама салықтар шырындарға, өнеркәсіп тауарларға және әсемдік
тауарларына көптеп салынды. Мысалға, елтаңбалы алым
Францияда, Англияда, Швецияда, Данияда және тағы басқа мемлекеттерде
алынды. Сонымен қатар, көп мемлекеттерде жалдамалы экипажға, арбаға және
жолдар мен аттарға салынатын австриялық жанама салық түрі мәлім.
Орта ғасырлардағы Флоренция да салық аз бола қойған жоқ. Коммуналдық
жерлерден, тәркіленген меншіктен, қала монополиясынан алымдар, қылмыстық
заңмен қарастырылған көптеген айыппұлдар сияқты жанама салықтар 13-ші ғасыр
ортасында көптеген жанама алымдар және тікелей алымдармен толықтырылды.
Бұл кезеңде салықтар мен алымдар жұмыссыздық үшін де алынған. Сондықтан,
халық істі білмесе де жұмысқа тұруға ұмтылды.
Акциздер қала қақпасынан кіретін және шығатын тауарлардан алынды. Кейде
басқашада болды. Қала тұтынуына келген тауарларға салық салынып, сыртқа
шығатын тауарлар салықтан босатылды. Бұл, салық салынған тауарлар көбінесе
салықтан босатылған шенеулік және тағы басқалар тұтынатын тауарлар
шеңберіне жататын өнімдер еді.
Ертедегі Еуропада ақша шаруашылығы дұрыс дамымағандықтан, салықтар мен
алымдар натуралды нысанда алынды. Алайда, 18- ші ғасырда ауыл шаруашылық
өнімдеріне бағаның өсуіне байланысты мемлекетті бұған дейін қолданылып
келген салықтар мен олардың көлемдері қанағаттандыра алмады.
18- ші ғасырда негізінен жанама салықтар мен жергілікті салықтардан
тұратын, еркін және біртекті салық жұйесі бар Англия ғана болды.[4]
Ертедегі Ресейде жанама салықтар сот бажы және сауда саттық бажы
нысанында болды.
Ресей империясы мемлекеттік қазынаны жанама алымдар арқылы толықтыруға
үлкен көңіл бөлді. Сондықтан, арақ өнімдерін шығаруға өте үлкен көңіл
бөлді. Себебі бұл саладан жанама салықтар үлкен көлемде түсетін болған.
Құрамында алкоголь бар сусындар ерте заманнан бастап шығарылғаны
белгілі. Ал, спиртті тауар өнімі ретінде шығару Италияда 13- ші ғасырда
шықты. Алкоголь өнеркәсібі жоғары табыс әкелетін, тез өтелетін және тұрақты
жоғары табысы бар салалар қатарына жатады. Арақ, өнім шыққаннан бастап- ақ
ол жалпының назарын өзіне аударып мемлекет оның монополисті болып алды.
Мемлекет кезеңге байланысты кейде арақты өндіру мен өткізуді өзі жүзеге
асырып, кейде монополияны сатып отырды.
19-ші ғасырдың соңында, әртүрлі қиын жағдайларға байланысты мемлекет
қазынасын толтыру мақсатында акциздік реформа жүргізуге бел буды. Бұл
реформаны жүргізбес бұрын, оны басынан аяғына дейін ойластырып жоспарлады.
Оған қоса 20-шы ғасырдың басында мемлекет алкоголь өніміне монополия
жариялады.
Ресей империясының қаржы жүйесін бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін тек
салықтық түсімге қарап отырмай салықтық емес түсімдерден де құралды.
Мемлекеттік бюджетте басты үлес салмақ мемлекеттік шаруашылықтан болды
(табыстың 60%), салықтық түсімдер қалған бөлігін қамтамасыз етті.
Мемлекеттік шаруашылық негізінен шарап монополиясынан және әртүрлі
регалилерден құралды. Ал, салықтық түсімдерді жанама салықтар, яғни
кедейлер төлейтін салықтар (тұз, қант, шай және тағы басқа сұранысы көп
тауарларға акциз салығы) және кеден бажы мен ішкі, сыртқы заемнан құралды.
1917 жылы Өкімет басына келген большевиктер бастапқыда алкоголь өнімін
тұтынуды тоқтату керек деген ой ұсынды. Кейіннен 1921 жылы наурыз- мамырда
жарияланған жаңа экономикалық саясатқа көшуімен мемлекеттік қаржы жүйесін
кезеңдер арқылы қайта құру басталды. Уақыт өте келе салықтық түсімдерді
көбейту керектігі жанама салықтарды салуды көбейтті. Темекі, спирт, қант,
сіріңке, сыра, спитр сусындарына акциз салығы қолданылды, сонымен бірге,
керосин және жанар-жағармайлардың бәріне, текстиль өнімдеріне де салынды.
Бұндай, жанама салық түрлерінің көптігі тұтынушылардың сатып алу
қабілеттілігінің төмен болғандығынан бір салық түрі бойынша ставканы көтере
алмай салықтың түрлерін көбейтумен түсіндіріледі. Бұл өнімдерді өндіретін
мемлекеттік кәсіпорындардың басшылары салықтың бюджетке толық көлемде
түсуіне жағдай жасамағандықтарынан, олардың түсуіне қадағалау жасайтын
жанама салық инспекторлары қызмет етті.
Бұдан әрі СССР қаржы жүйесі бүкіл әлемдік дамуға қарсы бағытта дамыды.
1931 жылға қарсы жеке капитал деген құрып кетті, салық төлеушілер тек
мемлекеттік кәсіпорындар болды.
1930 жылғы реформа Жаңа экономикалық саясат (НЭП) салық жүйесіне тоқтау
қойды. Бұл кезжегі салық реформасына негізгі бағыттары мынандай болды.
Біріншіден, акциз бен шаруашылық салығы бірігіп айналымға салынатын салық
пайда болды; екіншіден, мемлекеттік кәсіпорындар төлейтін салықтарды-
пайдадан төленетін төлем қылды. Бұл реформада,салық жүйесінен елтаңба
алымы, қала жерінен рента сияты салықтарды алып тастады.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе жалпы әлемдік салық жүйесі өз
дамуында төрт этаптан өтті десе болады.
Бірінші этап - салықтардың пайда болуының кездейсоқ және
дамымағандығының сипатталады.[5]
Екінші этап - 16-18 ғасырлар, бұл кезде Еуропаның қоғамдық өмірінде
көптеген өзгерістер болды. Шаруашылықтағы ақша қатарынан натуралдық нысан
ығыстырылды, мемлекет қажеті өскеннен кейін мемлекет табысының жаңа
көздерін табу керек болғандығымен сипатталады. Бұл кезеңде Батыс Еуропа
мемлекеттерінде салықтардың, әсіресе жанама салықтардың жаңа түрлері пайда
болып, қызмет етті. Мысалы, Англияда жиырма жыл ішінде Кромвел басқарғанда
200- ге жуық акциз енгізілген болатын.
18- шы ғасырдың аяғына қарай салық салудың жаңа кезеңі келді. Бұл
кезеңде салық салу ережелері құрылып, салық салу тұрақты сипат алды.
Салықтың басқару ережесі жетілдіріліп, салықтар саны азайып біртекті сипат
алды.
19- шы ғасырда өнеркәсіп капиталзмінің бастапқы кезеңінде салық жүйесі
тікелей салықтардан және көптеген тұтыну салықтарынан құралды. 19- шы
ғасырдығ соңында көптеген дамыған капиталистік елдердің салық жүйесінде
табыс салығы қызмет етті. Бірақ жанама салықтар азая қойған жоқ.
Дамудың төртінші кезеңінде - салық жүйесінің дамыған түрі қызмет етті.
Бұл этапта, салықтар реттелген, әділ сипатта көрінеді. Бұнда, салық салуда
қоғам менталитеті және спецификалық жағдайлар есепке алынған.
Осы төрт тарихи кезеңнен өте келе жанама салықтар іріктеліп, олардың ең
негізгі түрлері: айналым салығы, сатуға салынатын салық, акциздер және тағы
басқа жанама салық түрлері қалды.
Айналымға салынатын салық, өзінің табиғатына сәйкес- тауар айналымының
өндірушіден соңғы тұтынушыға дейінгі қозғалысының әрбір стадиясында бірнеше
рет салынады.
Сатуға салынатын салық- тауарды соңғы өткізу кезінде тауар құнынан
процент түрінде алынады.
1950 жылға дейін Батыс елдерінде осы екі жанама салық түрі билік етті,
соңында олар бірте-бірте қосылған құнға салынатын салықпен ауысты. Бұл
ауысу процесі ұзақ тарихи кезеңдерден кейін ғана болды.
Айналымға салынатын салық Батыс елдерімен бірінші дүниежүзілік соғысы
кезінде күннен күнге жоғары қарқынмен өсіп тұрған әскери шығындарды жабу
үшін қолданды. Бұл кәсіпкерлер мен тұтынушылар тарабынан үлкен наразылық
туғызды. Себебі, тауар қанша өндірістік және айналыс стадиясынан өтсе,
тауар бағасы соншалықты қымбаттай берді де нәтижесінде осы тауарды
тұтынудың азаюына әкелді. Сонымен бірге, айналым салығының негізгі
жетіспеушілігі, ол тауар өндірісі процесіндегі, әрбір кезекті сатыдағы
соңғы өнім құнына нақты қосылған құнға бұл салықтың байланыссыз болуы.
Анығырақ айтсақ, айналым салығы әрбір стадияда қосылған құнға байланысты
емес, өндірістік стадия санына байланысты өсіп отырады. Сондықтан көп
мемлекеттерде бірінші дүниежүзілік соғыс бітуімен бұл салық түрін қолдану
түрі тоқтатылды.
Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанда, әскери және фискалды шығындарды
жабу үшін көптеген елдер айналым салығын қайта пайдалануға енгізді, ал
кейбір елдер сатуға салынатын салыққа көшті.[6]
Осы салықты қолдану кезінде оның мынандай кемшіліктері шықты- бұл
салықты қолданған мемлекеттер, тауардың өндірушіден тұтынушыға дейінгі
қозғалысының әрбір стадиясына әсер ете алмады. Екінші дүниежүзілік соғысы
аяқталуымен бұл елдер өздерінің қаржылық шығындарын жабу үшін алдыңғы
екеуіне қарағанда тиімді қосылған құнға салынатын салықты енгізді.
Қосылған құн көлемі- кәсіпорынның өткізген тауарының құны мен осы
тауарды дайындау үшін сатып алынған шикізат, материалдар (негізгі капитал
тозуын қоспағанда) құнының айырмасы ретінде табылады.
Қосылған құнға салынатын салық базасына кіретіндер- әртүрлі есептеулер
мен қоса еңбек ақы, пайда, проценттік төлемдер, амортизация және басқада
жалпылама сипаттағы шығындар.
Айналым салығына қарағанда бұл салықтың салық салу базасына материалдық
шығындар (амортизацияны қоспағанда) кірмейді.
1970-1980 жылдары шет мемлекеттер салық саясатындағы аса маңызды жаңалық -
ол қосылған құнға салынатын салықтың кең таралуы. Салықтың теориядан
пракутикаға мұндай жылдам қарқынмен өтіп әлемдегі көптеген мемлекеттердің
бюджетінің кіріс көзіндегі тұтынуға салынатын салықтардың ішінде басыңқы
жағдайға ие болуы тарихта бұрын соңды болмаған еді.[7]
Қосылған қүнға салынатын салықты ең алғаш 1954 жылы М.Лоре (Франция)
ойлап тауып қызмет ету схемасын көрсеткен. Сонымен қатар, ол сол кезде
Францияда қызмет етіп тұрған айналым салығын қосылған құнға салынатын салық
толық ауыстыра алатындығын дәлелдеген. Мұның себебі ретінде айналым
салығының жағымсыз кері әсерінің көптігі көрінеді.
Қазіргі кезде қосылған құн салығы өзінің жалпы нысанында келесі 39 елдің
салық- бюджет жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Ең алғаш қосылған құн салығы жалпы формасында 1967 жылы Бразилия
штаттары енгізді. Бразилия штаттары 30 жыл бойы алынып келген біртекті емес
айналым салығын алып тастады. Жүргізілген реформа айналымға салынатын
салыққа байланысты жетіспеушіліктерді жойып, федерацияның әртүрлі
шарттарындағы салық органдарының қызметтерін жоғары деңгейде бағыттауы тиіс
болды. Бұл салық, тұтыну тауарларына салынды, ал инвестициялық тауарларға
салынбады. Өндірушілердің сатуына салынатын жалпы ұлттық салықты есептеуде
қосылған құн әдісі, Бразилияда 1959 жылдан бастап қолданылып келеді.
Қосылған құн салығы бұл елде ең алғашқы болып қолданылуы осыған байланысты
болды.
1967 жылы келесі айларында Данияда қосылған құн салығы жалпы ұлттық
деңгейде енгізілді.
1968 жылы бұл салық түрі Францияда енгізілді. Көп ғылыми жұмыстарда
қосылған құн салығы жалпы нысанда ең алғаш Францияда енгізілді дейді. Ал
бұған дейін ол өзінің табиғи сипатына сай емес, яғни толық емес көлемде
болды деп жазылған.
Франция 1954 жылы қосылған құн салығын ойлап тауып оны тек 1968 жылы
ғана салық жүйесіне енгізді, сол кездегі экономикалық жағдайларға
байланысты дейді.
Қосылған құн салығының табиғатына байланысты өндірісті тежейді, ал 1968
жылдан кейін ғана Францияда өндірістің шеттен тыс қарқынмен өсуіне
байланысты қосылған құн салығы енгізілді.
1968 жылы Германияда бұл салықты дұрыс деп көріп оны өзінің салық
жүйесіне енгізді.
Бұл елдерде қосылған қн салығы сатуға салынатын салықтың бірнешеуін
ауыстырды: а) өндірушілерге салынатын қосылған құн салығы, қызметке
салынатын жеке салық және бөлшек саудаға салынатын жергілікті салық
(Франция); б) айналымға салынатын немесе каскаттық салық (Германия); в)
көтерме саудаға салынатын салық (Дания).
Швецияда 1969 жылы және Норвегияда 1970жылы қосыоған құн салығы сатуға
салынатын салық орнына енгізілді, әдетте бұл екі салық түрін бір- бірімен
ұқсас дейді, бірақ қосылған құн салығы бөлшек саудаға салынатын салыққа
қарағанда өте көп салық төлеушілерге салынады және салық базасынан
өндірістік мақсаттағы тауарларды шығарып тастау өте оңай болып келеді.
Америка Құрама Штаттарында қосылған құн салығы 1975 жылы енгізілді.
Бұған дейін қосылған құн салығын енгізу мәселесіне байланысты ірі пікір
таластар болып, талдау бойынша арнайы мамандардың екі жылдық зерттеу
негізінде бұл салықты салық жүйесіне енгізу негізсіз деп танылған болатын.
1975жылы АҚШ- тың алты штаты корпорациялық табыс салығын алып тастап орнына
қосылған құн салығын енгізді.
Қосылған құн салығының Латын Америкасында кеңінен қолданылуы осы
бағыттағы Бразилияның жасаған алғашқы қадамдарымен түсіндіріледі. Андтық
жалпы нарық қосылған құн салық деген қызығушылықтың жоғарлауына жағдай
жасайтын еді, егер Картахендегі келісімде салық жүйелерін сәйкестендіру
қаралған болса.
Жоғарыда аталған мемлекеттерде бұл салықтардың үлесіне орташа
мөлшерде алғанда мемлекеттердің бюджетінің салықтың түсімдерінің 13,84%
және жалпы ішкі өнім 5,54% тиеді.[8]
Мемлекеттік қаржы тарихында бұрын соңды мұндай тез өрлеу болмаған
көрініс, себебі табыс салығының өзі мұндай қарқынмен дамымаған.
Қосылған құн салығы осылай кең таралуының себептері сан алуан, бірақ
олардың негізгілері мыналар:
- тұтынушыға салынатын салықтар арқылы кірістің мемлекеттік кірістерді
ұлғайту мақсатында;
- қосылған құн салығы әлеуеті бар салық болып табылады;
- өндірушілердің тауар мен қызмет өндіруге байланысты шығындарына емес,
соңғы тұтынушылардың шығындарына салық салу мақсатында;
- басқару мен қадағалау шығындарының аздығы;
- бұл салық түрінен жалтару қиындығы;
- Еуропалық экономикалық қауымдастыққа кіруге қойылатын талап, ол
мемлекеттің қосылған құн салық салық жүйесінде болуы талап ретінде
қойылуына байланысты.
Жоғарыда айтылғандай қосылған құн салығы интенсивті дамуына,
таралуына себеп 1967 жылы сәуірдегі ЕЭҚ 1 және 3 директивасының
қабылдануы.
Мұнда қосылған құн салығы негізгі жанама салық ретінде қабылдап, осы
қауымдастыққа кіретін мемлекеттер қосылған құн салықты өздерінің салық
жүйелеріне міндетті түрде енгізуіне 1972 жылға дейінгі мерзімді берді.
Келешекте ЕЭҚ мүшесі болғысы келген мемлекеттерге негізгі талап ретінде
елде қызмет етіп тұрған қосылған құн салығы жүйесі бекітілді.
Қосылған құн салығы қолданудың нұсқаулылығы 4 директивамен
анықталады.
Кеңес Одағы кезінде салық жүйесінде 56 түрлі акциз қызмет етсе,
қазіргі кезде яғни Қазақстан Республикасының салық жүйесінде 19 түрлі
акциздер қызмет етеді. Акцизделетін тауарлар тізбесі көп жағдайда шет
мемлекеттерінде бізбен салыстырғанда бірдей болып келеді.
1.3 Жанама салықтардың шетелдік тәжиірбиесі
Нарықтық қатнастар жүйесіне ену отандық салық салу жүйесін құруды
талап етеді. Қазақстан экономикасына транзитті экономикалы елдердің, сондай-
ақ нарықтық экономикасы дамыған елдердің салық жүйесін механикалық көшіру,
республикамызда ұдайы өндірістің дамуына әлсіз әсер ететін, не оның
тоқтатылуына алып келетін, республика экономикасының қызмет ету жағдайлары
мен нақты экономикалық процестеріне сәйкес келмейтін мазмұнын жасырып, тек
реттеу құралдары мен басқару жүйесіндегі қайта құруларға тек көрініс берер
еді. Сондай-ақ қайта құру мерзімінің аз болуы салық салу жүйесінің
қызметтері мен қаыптасуы бойынша, басқа елдердің тәжірибесін максималды
түрде ескеруді талап етеді.
ҚҚС алғаш рет 1954 ж Францияда айналышға салынатын салықтың қайта
құрылуы негізінде енгізілген. Салық базасын кеңейту және блодшеттерін
толтыру мақсатында ЕЭБ (Еуропалық Экон – қ Бірлестік) мүше елдер ҚҚС
бойынша салық базасының мөлшерін анықтап, ҚҚС – нан жыл сайын 1 % көлешінде
аударымнан толықтырылып тұратын бірлескен қаржыв қорын құрды. Осы салық
түрінен ЕЭБ мүше – елдердін жалпы салықтың түсімдердерінің ішінде орташа
табыстық үлесі 15 – 17 % құрайды немесе ЖІӨ7 % - ы. ҚҚС мемлекеттің
фискалдық саясатын жүзеге асыру барысында да, сонымен қатар сыртқы
экономикалық байланыстар мен әлеуметтік – экономикалық дамуды реттеуде де
қалданылады. Сонғысына кеден баждары, акциздер, ҚҚС негіз болады. Салық
жұйесі екі немесе үш деңгейлі болып табылады. Сонымен қатар, мемлекеттік
салықтар бастапқы рольде (жүргізүші рольде), ал жергілікті салықтар –
көмекші рольде болып табылады, бірақ олардың мәні мен қатынастары әртүрлі
енде түрліше болып келеді.
Салықтың барлық түріне ортақ территоялық юрисдикция түсішгі болып
табылады, ол әрбір мемлекеттің ұлттық территориясына толық және сөзсіз
егеменділігіне негізделген. Бұдан кез – келген мемлекет өзінен кейін өз
территоясындағы немесе кіретін, не оның территориясын қиып өтетін кез –
келген объектіге толық не сөзсіз салық салу құқығын қалдырады. Бұл анығырақ
кеден баждарыншы көрінеді: шынымен, белгілі бір елдің территориясына
тауардың тек енуі немесе тек транзиттік тасымал импорттық, не транзиттік
кеден бажын төлеуді қажет ет еді:
Бір жағын ан ҚҚС қолдану тәжірібесі мен нәтижесі әртүрлі
елдердітүрліше болса, екінші жағынан жанама салық табиғатының өзінен
шығатын бірдей проблемалар орын алады. Осы екі аспектініқарастыру дұрыс
болып табылады. ҚҚС отанында, Францияда бюджетке түсетін барлық түсімнің 40
% - н астамын ҚҚС құрайды (салыстыру үшін: АҚШ-та – 20% - н төмен).
Төмендегі кестеде (– кесте) 90 – ж. басындағы Францияның мемлекеттік
бюджетінің құрылышы көрсетілген. 181.
Францияда эксперттық операциялар ҚҚС босатылған. Экспортқа жататын
операциялар жасап, ҚҚС төлеген тұиғалар, қайтару құқығын қолдана алады.
Импорттық операцияларға ішкі құқықтарға сай салық салынады. ҚҚС төму
орындалатын қызметсипатына байланысты анықталады және салық төлеушініңм
қаржылық жағдайы есепке алынбайды. Қолданылатын тауар бағасына тәуелсіз
салық қойылымның мөлшері бірдей болып табылады. Салық салу объектісі болып
қызметтің немесе тауардың сатылатын бағасы табылады. Оның құрамына
бөлшектеп бағасы мен ҚҚС – ң өзінен басқа барлық алымдар мен баждар кіреді.
Жалпы самадан шикізат және жартылай фабрикат жеткізушілерге төлемген салық
мөлшері шығарылады. Қазіргі уақытта салықтың негізгі пайыздық қойылымы
18,6% тең. Өсірілген қойылым – 22% кейбір тауар түрлеріне қолданылады:
автомобильдерге, кино, фототауарларға, темекі өндірісіне. Парфюмерияға
бағалы шектарға, Төмендетілген пайыздық қойылым 5,5% ауыл шаруашылық
өнімдеріне және тутыну тауарларының қөпшілігіне, кітаптарға,
медикаменттерге, балалар киімі мен аяқ киіміне қолданылады. Осындай
төмендетілгене пайыздық қойылымжекелеген қызмет түрлеріне де қолданылады:
туристтік және қонақ үй қызметтеріне, жүк және жолаушы тасымалына,
кәсіпорым жұмысшыларының түскі асына. Берілген салық бойынша елеуші
жеңілдіктер бар. Егер алдынғы қаржылық жылы айналымы 70 мың франктан
аспаған кәсіпорындар ҚҚС төлеуден босатылады. Мұндай жағдайда ҚҚС – н
босатылу режимін есепті жылдан кейінгі жылдың басынан қолданылады. ҚҚС –
нан босатылады:
- әкімшілік әлеуметтік, тәрбиелік, мәдени және спорттық қызметтерді жүзеге
асыруға бағытталған мемлекетік мекемелер қызметі,:
- ауыл шаруашылық өндірісі.:
- кейбір бос мамандықтар; жеке оқытушылық қызмет, жеке тәжірибеленуші
дәрігер, рухани шығармашылықпен айналысатын адамдар.
Германдық салық жүйесінің француздықтан айырмашылығы ҚҚС орнына
сатудан түскен салықтың болуы болып табылады. Мемлекет тыбысының 28%-ға
жуығын, табыс салығынан кейінгі екінші орынды құрайды. Жалпы пайыздық
қойылым – 14%, негізгі тұтыну тауарларына, срндай – ақ, кітап – журнал
өнімдеріне 7% қойылымен салық салынады. Сатудан түсетін салық жергілікті,
федералды және жер бюджеттерінің арасында бөлінеді, алардың ара – қатынасы
әртболуы мүмкен. Сатудан түсетін салық табысты реттеудің қайнар көзі болып
табылады. Ағымдық бюджеттің қалыптасуы барысында жердің қаржылық жағдайы
соның есебінен теңестіріледі. Әрбір 2 – 3 жыл сайын федералдық үкімет және
жер қаржылық органдары сатудан түскен салықты болу туралы келіссөздер
жүргізеді: 1992 жылы ол келесідей бөлінген: федералдық бюджетке – 60%, жер
бюджетіне – 35% және жергілікті бюджетке – 5%. Германияда табыстардың
теңестірілуі де жүзеге асыралады. Жоғары табысты жерлер Бавария,
Бюртембург, солтүстік Рейн – Вестфалия сияқты, өздерінің қаржы
ресурстарының бір бөлігін Төменгі Саксония, Шлезвиг–Гольштейн сияқты төмен
экономикалық потенциалға ие жерлерге аударады. Германдық салық жүйесіне
Австриянікі жақын болып табылады. Негізгі айырмашылығы Авсвтрияда сатуға
салықтың орнына 20% қойлымда ҚҚС қолданылады, ал тұтыну тауарларына,
медикамент және кітап - журнал өнімдеріне – 10% қолданылады.
Италияда ҚҚС–ң бірнеше пайыздық қойылымы – нөлдіктен ең жоғарғы 38%
қолданылады. Мысалы, нөлдік қойылым тауарлар мен қызмет – р экспортына;
жеңілдетілген пайыздық қойылым 2% - бірінші қажеттілік заттарына (нан, сүт
және басқа ауықтүлік өнімдері, газет, журналдар) қолданылады. Негізгі
қойылым 9% бойынша өнеркәсіптік бұйымдарға салынады, жоғарыталған қойылым
бойынша 18%, азық түлік және спирттік сусындарға, ресторандарда сатылатын,
бензин және мұнай өнімдеріне, ал үстеме жоғарылатылған қойылым 38% бойынша
байлық заттарына (мех, зергерлік бұйымдар, автомашиналар) салынады.
Ұлыбритания бюджетіне де елеулі табыс алып келетін жанама салықтар
болып табылады. Олардың негізгілері ҚҚС – 17,5% қойылыммен, мұнай
өнімдеріне, алкогольдық және темекі өнімдеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz