Салық тексерулерінің қатысушылары болып салық қызметі органдарының өкілетті тұлғалары және салық тексеруінен өтетін салық төлеушілер
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті өзінің 2007 жылғы халыққа
жолдауында келесідей экономикалық проблемаларды айқындады. Қазақстан
әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар
мен технологиялар рыногының шын мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне
айналуы үшін біз он басты міндетті шешуге тиіспіз.
Бірінші міндет – экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз етіп,
ұстап тұру емес, оның өсуін басқару.
Бізге экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің тұрлаулы сипатын
қамтамасыз ету үшін толымды стратегия әзірлеу мен іске асыру, сондай-ақ
оның орындалуына қатаң бақылау қажет болады.
Бұл стратегия біздің экономикамыздың жекелеген секторлары мен
өндірістерінің нақтылы бәсекелестік артықшылықтарын негізге алып, әлемдік
даму үрдістері мен сыртқы рыноктардағы сұранысты ескеруге тиіс.
Бізге ендігі жерде “жинақталған” экономикалық өсуді жай пайдалану
емес, осы өсуді нақты басқаруды үйрену, сөйтіп оны сапалық жаңа деңгейдегі
экономикалық дамуға ұластыру керек.
Біз Қазақстанды индустрияландыруға халықаралық рыноктардың талаптары
мен шарттарына сай келетіндей қағидаттық жаңа тұрғыдан келуді қамтамасыз
етуге тиіспіз.
Аса ірі монополистерді қайта құрылымдау мен бәсекелестік қатынастарды
дамыту есебінен біздің табиғи монополиялар аясын қысқартуымыз қажет.
Экономиканың табиғи монополиялар сақталатын секторларында бізге
салалық реттегіштердің көмегімен тарифтік және техникалық реттеу жөнінде
елеулі жұмыс жүргізуге тура келеді.
Ырықтандыру жағдайында біз қаржы жүйесінің тұрлаулылығы мен бәсекеге
қабілеттілігін арттырудың жаңа деңгейіне көтерілуге міндеттіміз.
Біздің тиімді жұмыс істейтін қор рыногын құруымыз керек. Оның дамуы
халықты өз салымдарын бағалы қағаздарға белсенді инвестициялауға
тартпайынша мүмкін емес.
Үкіметтің халықты инвестициялық сауаттылық әліппесіне тиісінше үйрету
жөнінде кең ауқымды жұмыс жүргізуі керек.
Қазақстан үшін қолайлы шарттармен БСҰ-ға кіруі – біз қол жеткізуге
міндетті мақсат.
Бізге халықаралық техникалық стандарттарды барынша жедел де кеңінен
енгізу қажет.
Менің Үкіметке беретін ең басты тапсырмам осы. Бұл – оның тікелей
міндеті және қоғам алдындағы жауапкершілігі.
Екінші міндет – өңірлік экономикада сапалық жаңа табыстарға жету және
жаһандық экономикаға толыққанды қатысуды қамтамасыз ету.
Біз Қазақстанды экономикалық дамудың “өңірлік локомотивіне” және оны
әлемдік экономиканың табысты “ойыншысына” айналдыра аламыз.
Бізде әлемдік шаруашылық жүйесінде нақтылы қазақстандық “тауашаларды”
іздестіру мен игеру, шетелдік әріптестермен ірі озық жобаларға қатысу,
сондай-ақ біздің экономикамызға қатысушыларды жан-жақты және жауаптылықпен
қолдау, соның ішінде, оларға сапалы инфрақұрылымдық қызмет көрсету арқылы
қолдау жөнінде ең таяудағы және алыс болашақтағы міндеттер бағдарламалары
болуы керек.
Бұл ретте негізгі назарды Ресей, Қытай, Орталық Азия, Каспий мен Қара
теңіз өңірлерінің рыноктарына шоғырландыру қажет.
ТМД, ЕурАзЭҚ, ШЫҰ шеңберіндегі экономикалық ықпалдастық саудадағы
басты бағдар болып қала береді. Біз мемлекеттердің Еуразиялық экономикалық
одағын құруға жетуді, оны біздің басқа көршілеріміздің кіруі үшін қолайлы
етуді ұсынамыз.
Қазіргі кезде әлемдік рыноктарда біздің тауарларымызға,
қызметтерімізге және озық идеяларымызға жаңа “тауашалар” құру мен жеңіп алу
үшін жеке меншік бизнес пен мемлекеттің күш-жігерін топтастыру мәселесі қай
кездегіге қарағанда да өзекті болып отыр.
Бізге бәсекеге қабілетті экономика қалыптастыруда мемхолдингтердің
рөлі мен орнын айқын анықтап алу керек.
Бұл міндетті мемхолдингтердің өздерін тікелей қатыстыра отырып, шешу
жауапкершілігін Үкіметке жүктеймін [1].
Салық бақылауы – бұл салық қызметі органдарының салық заңнамасының
орындалуына, жинақтаушы зейнетақы қорына міндетті зейнетақы жарналарының
уақытылы және толық аударылуына, Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына
аударылатын әлеуметтік аударымдарға бақылау жасау болып табылады. Салық
төлеушінің адалдығына сай Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
бекітілгендей, салық төлеуші өз еркімен мемлекет алдындағы өз
міндетттемелерін анықтап және оны орындауы тиіс. Салық есептеулері әр-
түрлі жолдармен орындалуы мүмкін. Кумулятивті емес жүйе салық базасына
бөлшектеп салық салуды қарастырады. Алайда салық кезеңі аяқталған соң
суммарлық табысты міндетті түрде қайта есептеу керек болады. Салықты
есептеудің кең қолданыста жүрген әдісі ол кумулятивті жүйе яғни үдемелі
әдіс бойынша. Бұл жағдайда салық жалпы табыс сомасынан үдемелі әдіс бойынша
есептелген жеңілдік сомасын қоса алумен есептеледі. Салық төлеудің үш
негізгі әдісі бар: декларация бойынша, табыс көзі бойынша, кадастрлық әдіс
бойынша. Көп жағдайда осылай болады. Алайда салық төлеушінің адалдығына
күмән болғандықтан салық органы жағынан салық және басқа да міндетті бюджет
төлемдерінің дұрыс аударылуына бақылау жасау артық болмайды. Салық жүйесі
мемлекеттің өкілі болып келеді, сондықтан ол мемлекеттің қазынасының
қызығушылығын қорғайды. Мемлекеттің экономикасының тиімді дамуы үшін, салық
салу жүйесі дұрыс құрылуы керек.
Қазақстан Республикасының салық қызметі органы сәйкессіздіктен
туындаған жетіспеушілікті жою үшін әр-түрлі шараларды қолданады. Қазақстан
Республикасының салық кодексіне сай салық төлеушіге тіркеулік мәліметтердің
сәйкессіздігінен туындаған салық заңнамасын бұзушылықты жою туралы
хабарлама жіберіледі және ол Тіркеу басқармасына барып, өз еркімен
қателікті бес жұмыс күні ішінде түзетуі керек. Салық міндеттемесін
берілген уақыт арасында орындамаған болса, салық төлеуші әкімшілік
жауапкершілікке тартылады.
Осылайша, бұл дипломдық жұмыстың мақсаты салық бақылауының теориялық
аспектісін ашу, Қазақстан Республикасындағы салықтық құқық бұзушылықты жою
және қысқарту үшін керекті шаралар кешенің ұйымдастыру.
Дипломдық жұмыстың негізгі тапсырмалары болып мыналар табылады: салық
әкімшілігінің экономикалық негізі мен мазмұның ашу, шет елдердің салық
бақылаудағы негізгі әдістерін зерттеу, салық қызметі органдарының бақылау
әрекетіне анализ жасау, мемлекеттік бюджет алдындағы салық берешегінің
деңгейіне анализдеу, жинақтаушы зейнетақы қорына аударылатын міндетті
зейнетақы жарналарының деңгейіне анализдеу, Қазақстан Республикасындағы
салық бақылауын жүргізудегі мәселелерді анықтау және оны жетілдіру жолдары.
Салық бақылауын жүргізудегі сұрақтарды қарастыру кезінде мен Сарыарқа
ауданы бойынша салық комитетінің әрекетін анализдедім және шет елдердің
салық тексеруін жүргізудегі тәжірибесін зерттедім.
Дипломдық жұмыста салық комитетінің жетіспеушілікті жоюдағы
қолданылатын шаралар қарастырылады, мысалға: салық заңнамасын бұзушылықты
анықтау үшін салық тексеруін жүргізу, салықты уақытылы төлемегені үшін
өсімпұл қолдану, әкімшілік айыппұл салу және қылмыстық жауапкершіліке
тарту.
I – ТАРАУ. САЛЫҚ БАҚЫЛАУЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МАҒЫНАСЫ
1.1 Салық бақылауының теориялық аспектісі
Салық бақылауы термині салық қызметі органының салық заңнамасының
орындалуына, жинақтаушы зейнетақы қорына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақытылы аударылуына,мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына
аударылатын әлеуметтік аударымдарға бақылауды білдіреді. Қазақстан
Республикасында салық бақылауының бірнеше түрлері бар , олар келесідей
қалыпта орындалады: салық бақылауының бір түрі мынау – ол салық төлеушіні
тіркеулік есебі. Бақылаудың бұл түрі салық төлеушіні салық органында
тіркеуге қоюды қарастырады, онда салық төлеушінің тіркеулік мәліметтері
тіркеледі, оған қоса салық төлеушінің мекен жайы, тіркеулік мәліметтегі
өзгерістер қаралады. Салық салумен байланысты обьектілерді және салық
салынатын обьектілерді есепке алудағы салық бақылауының бұл түрін
жүргізудегі себебі мынау, мемлекет салық салуға байланысты обьектілер
жайында толық ақпаратқа ие болуы тиіс. Салық төлеуші, салық міндеттемесі
түсінігіне қатысты салық салу обьектісін есебін жүргізуі тиіс. Осыған
сәйкес салық төлеуші өз еркімен салық салу обьектісін есепке алады және оны
салық есебінде көрсетеді. Табыс пен шығыс және салық салу обьектісінің
есебі болмаған жағдайда немесе оны қате жүргізген жағдайда Қазқстан
Республикасының Әкімшілік кодексінің 208 бабына сай айыппұл салынады,
өкілетті тұлғаларға 25-50 АЕК көлемінде, жеке кәсіпкерлерге есепке
алынбаған тауардың 10% көлемінде салынады [2, 208б.].
Осыдан басқа, салық бақылауын жүргізу кезінде салық және бюджетке
төленетін міндетті төлемдерін есепке алады, бұл әрекетті салық төлеушінің
тұрғылықты жері бойынша тек салық органы жүргізеді. Әр салық төлеуші
бойынша есеп жүргізіледі және ол салық төлеушінің тұлғалық шоты арқылы
жүзеге асады. Салық төлеушінің тұлғалық шотында мыналар айқындалады: салық
және бюджетке төленетін міндетті төлемдер сомасын есептеу салық органының
салық тексеру қорытындысынан төленген салық сомасы, жетіспеушілік сомасы,
өсімпұлдар және айыппұлдар. Жаңа салық кодексіне сәйкес салық төлеуші
салық міндеттемесін орындаған соң, тұлғалық шоттан бюджетпен есеп айырысу
туралы мәлімет алуға құқылы, ал салық органы салық кодексінің 17 бабына
сәйкес салық төлеушінің арызы бойынша үш жұмыс күні ішінде салық төлеушіге
оның тұлғалық шотынан жазылым алып беруі тиіс. Салық қызметі органы салық
түсімдері сомасын есепке алуда, қателікті анықтаған жағдайда, салық
төлеушіге салық заңнамасын бұзушылық анықталған күннен бастап бес жұмыс
күні ішінде жою үшін хабарлама жібереді [3, 17б.].
Қосылған құн салығын төлеушілерді есепке алу келесідей жүреді, ҚҚС
бойынша есепке алу кезең аяқталған соң 15 күнтізбелік күн ішінде
жүргізіледі, соның қорытындысы ретінде тауарды өткізу бойынша айналым
көлемі салық салынатын айналым миниумынан асып түсті. Осымен байланысты
қосылған құн салығы бойынша куәлік беріледі, бұл құжат қосылған құн салығы
бойынша есепке тұрғаның көрсетеді. Қосылған құн салығын төлейтін салық
төлеуші, қосылған құн салығы бойынша есепте тұрмаса, салық органы оған
туындаған қателікті анықтаған күннен бастап бес жұмыс күні ішінде түзету
үшін хабарлама жібереді. Осыдан басқа, бұл салық төлеуші әкімшілік
жауапкершілікке тартылады, мұнда жеке кәсіпкерлер мен өкілетті тұлғаларға
40-50 АЕК көлемінде айыппұл салынса, ал заңды тұлғаларға қосылған құн
салығы құнының сомасының 200 % көлемінде айыппұл салынады [2, 88б.].
Салық төлеушінің қаржы-шаруашылық әрекетінің мониторингі. Бұл бақылау
түрі салық төлеушінің нақты салық салынатын базасын анықтау үшін енгізілген
және тауардың өзіндік құнының құрылу себебін анализдеу, Қазақстан
Республикасының қаржылық, валюталық заңнамасын сақтау және қолданылатын
нарық бағасын сақтау.
Фискалдық жады бар бақылау-кассалық машинасын қолдану. Фискалдық жады
бар бақылау-кассалық машинасын қолданудың өз ережесі бар, оларды тауарды
өткізу және қызмет көрсету кезінде ақшалай есептесуді тіркеуге алу үшін
қолданады және өзгертілмейтін айлық тіркеуді қамтамасыз етеді және ақпарат
сақтауда ұзақ уақытқа энергия тәуелсіз құрылғы болып саналады. Акциздік
тауарлардың кейбір түрлерін маркілеу және акциздік шектерді орнату. Салық
органы акцизді тауарларды шығарушылардың акцизді тауарлардың кейбір
түрлерінің мемлекеттік өкілетті органымен бекітілген маркілеу тәртібін
сақтауына бақылау жасайды және акцизді тауарларды өндіретін салық төлеуші
ауданыңда өкілетті мемлекеттік орган бекіткен тәртіпке сай акциздік
шектерді орнатады.
Мемлекет меншігіне өткен мүлікті өткізу және бағалау, есепке алу
тәртібін сақтауды тексеру және мемлекет меншігіне өткен мүліктің толық және
уақытылы өтуін тексеру. Салық жүйесінде салық бақылауын жүргізетін өкілетті
органға және басқа да мемлекеттік билік органдарына бақылау жасау қызметі
бар.
Камералды бақылау – бұл бақылаудың түрі салық төлеушінің берген салық
есебі мен басқа да құжаттар негізінде салық органының жүргізген бақылауы
болып табылады. Камералды бақылау салық органы орналасқан жері бойынша
жүргізіледі. Камералды бақылау жүргізу кезінде берілген салық есептілігі
зерттеліп, анализделеді, ондағы мәліметтердің растылығы айқындалады. Салық
есептілігінде яғни салық төлеуші берген мәліметтерде қателік анықталған
жағдайда салық тексеру актісі емес, қателікті түзету туралы салық төлеушіге
хабарлама жіберіледі. Хабарлама қателік табылған соң екі күн ішінде салық
төлеушіге берілуі тиіс, ал салық төлеуші оны алған күнннен бастап он жұмыс
күні ішінде түзетуі керек.
Салық тексерулері – бұл салық қызметі органдарының Қазақстан
Республикасының салық заңнамасының орындалуы үшін атқарып журген
тексерулері. Салық тексерулерінің қатысушылары болып салық қызметі
органдарының өкілетті тұлғалары және салық тексеруінен өтетін салық
төлеушілер.
Қазақстан Республикасының салық тексерулері келесідей түрде болады:
1. Құжатты тексеру, ол келесідей түрлерге бөлінеді:
- Кешенді тексеру – салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдердің
барлық түрлері бойынша салық міндеттемелерін орындауды тексеру, ол жылына
бір рет жүргізіледі.
- Тақырыптық тексеру - салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдердің
нақты бір түрі бойынша жылына екі рет жүргізіледі.
- Қарсы тексеру – Егер салық тексеру барысында салық органына, салық
төлеушінің аталған тұлғалармен жүргізген операциялар есебінің дұрыстығына
қосымша мәлімет керек болғанда, үшінші тұлғаға қатысты тексеру.
- Рейдтік тексеру – салық қызметі органдарының кейбір салық төлеушілерге
қатысты Қазақстан Республикасының заңнамасының келесідей талаптарын
орындауын тексеру:
а) салық төлеушілердің салық органыңда тіркеу есебінде тұруы
б) фискалды жады бар бақылау-кассалық машинасын дұрыс қолдануына
в) лицензияның болуы, бір реттік талонның және басқа да құжаттың болуы.
г) лицензиялаудың ережелерін сақтау және өндіріс ережелерін сақтау,
акциздік тауарларды өткізу және сақтау, салық қызметі органының құзырындағы
әрекеттерді орындау.
- Хронометраждық зерттеу салық органы қызметінің салық төлеушінің нақты
табысы мен табыс алудағы шығысын анықтау үшін жүргізілетін тексеріс түрі
болып табылады [4, 36б.].
Бұдан басқа барлық салық бақылауы түрлері бойынша шектелген және
нақтыланған тексеру мерзімдері бар. Нұсқамада көрсетілген салық тексеру
уақыты нұсқама берілген күнннен бастап отыз жұмыс күнінен аспауы тиіс.
Аса қиын сұрақтары бар тексерулердің мезгілі, жоғары тұрған салық қызметі
органының бұйрығымен ұзартылуы мүмкін, онда құрылымдық бөлімшесі жоқ заңды
тұлғаларды тексеруге елу жұмыс күні беріледі, ал құрылымдық бөлімшесі бар
заңды тұлғаны тексеруге сексен жұмыс күні беріледі. Салық тексеру
барысында халықаралық шарттарға сай шет елдерге жіберілген сұраулар мен
одан келген жауаптарға кеткен аралықтарда салық тексерулері тоқтатыла
тұрады. Салық тексеруінің барлық ережелеріне сай, салық төлеуші салық
тексеруін жүргізіп жатқан салық қызметі органының өкілетті тұлғасын өзінің
табыс алып жатқан ауданына немесе бөлмесіне, салық салу обьектісіне және
салық салуға қатысты обьектіге зерттеу үшін рұқсат беруі керек. Салық
тексеруі аяқталған соң салық қызметі органының өкілетті тұлғасы салық
тексреу актісін толтырады. Салық тексеру актісіне салық қызметі органының
өкілетті тұлғасы атқарған керекті құжаттың, есептің көшірмесі тіркеледі
және салық тексеру барысында табылған материалдар тіркеледі. Салық тексеру
актісі екі нұсқада толтырылады және салық тексеру актісін, бюджетке
төленетін міндетті төлемдер және салық сомаларының аударымдары туралы
хабарламалар, айыппұл, өсімпұлдарды тіркейтін арнайы журналда тіркеліп
салық төлеушіге жіберіледі. Салық төлеуші хабарламаны алған соң, онда
көрсетілген мерзімде орындауы тиіс [3, 17б.].
Осылайша, Қазақстан Республикасының салық заңнамасында салық бақылауын
жүргізудің әр-түрлі нұсқамалар мен әдістер қарастырылған. Олар заңды
тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердің, жеке тұлғалардың салықтар мен бюджетке
төленетін міндетті төлемдерін оңай бақылау үшін құралған.
2 Құқық бұзушыларды жауапкершілікке тартудың
құқықтық негіздері
Мемлекет салықтық құқық бұзушылық үшін әр-түрлі заңды жауапкершілікке
тартуды қолдануы мүмкін. Негізінде жауапкершілікке тартудың екі түрін
қолданады: қылмыстық және әкімшілік, олар сәйкесінше Қылмыстық кодексте
және Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте бекітілген. Бұрында салықтық
құқық бұзушылық жасағаны үшін жауапкершілікті Қазақстан Республикасының
Президентінің заңдық күші бар 1995 жылғы 24 сәуірдегі Салықтар және
бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы үкімі қарастырған. Қазіргі
уақытта, Қазақстанда салықтық құқық бұзушылық жасағаны үшін жауапкершілік
не қылмыстық, не әкімшілік сипатқа ие, сол себептен бұл жағдайды жалғыз
салық құқығы қамти алмайды. Қазақстан Республикасының салық кодексі
салықтық құқық бұзушылық түрлерін көрсетпейді және олардың жасалғаны үшін
заңды жауапкершілікке тартпайды. Алайда Қазақстан Республикасының
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі дәстурлі ойды концептуалды түрде
қарастырып, әкімшілік жауапкершіліктің субьектісі болып тек жеке тұлға ғана
емес, оған қоса заңды тұлғаларға да тиесілі етіп, салықтық құқық
бұзушылыққа қатысты кешенді толық бөлім құрды.
“Салықтық құқық бұзушылық” түсінігі құқық бұзушылықтың бірнеше түрін
байланыстырушы түсінік болып тұр. Олардың кейбіреуі Қылмыстық кодексте
қаралған және олар қылмыстық сипатқа ие, ал басқалары Әкімшілік құқық
бұзушылық туралы кодексінде қаралған және олар әкімшілік құқық бұзушылық
сипатына ие. Жалпы алғанда құқық бұзушылықты былай бөлу салық аясында
түсініспеушілікті тудырмайды.
Осыған сәйкес келесі жағдайда түсініспеушілікті тудырмайды. Қылмыстық
сипаттағы салықтық құқық бұзушылық – қылмыстық-құқықтық сипатта, ал
әкімшілік сипаттағы салықтық құқық бұзушылық - әкімшілік-құқықтық сипатта.
Тарихи жағдайларға байланысты қылмыстық және әкімшілік жауапкершілік
салалық сипатқа ие болды.
Бұл жауапкершіліктің нұсқаулары, қылмыстық құқықты құқықтың жеке бір
саласы ретінде қараса, ал әкімшілік құқық бұзушылықты құқықтық реттеу
институты өз алдына құқықтың тағы бір саласы болып келеді.
Бұл жауапкершіліктің түрлерінде қаралған өндіріп алу және жазалау,
бүкіл құқық саласындағы нұсқауларды толығымен орындаудың құралы ретінде
орын алады. Осы жағдай бұл жауапкершіліктердің салалық қасиетін көрсетіп
тұр, алайда қылмыстық не әкімшілік жауапкершіліктердің нақты бір нұсқауы өз
алдына құқықтың осы немесе басқа саласы болсын, бұзушылықүшін санкциялар
қолданылады. Қорытындыда салықтық құқық бұзушылық қылмыстық әрекет
түрінде болса, онда ол қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Тура осылай
әкімшілік салықтық құқық бұзушылық болса, онда ол әкімшілік
жауапкершілікке тартылады.
Осылайша, салықтық құқық бұзушылық өзінің заңды қасиеті және түрі
бойынша не қылмыстық әрекет қалпында не әкімшілік әрекет қалпында болады ,
сәйкесінше бұл әрекеттер не қылмыстық құқықтық жауапкершіліке не әкімшілік
құқықтық жауапкершілікке әкеледі.
Салық салу обьектісі мен табыс және шығысты есептеудің ережесін бұзса ,
бұл жағдай өкілетті тұлғаларды өзінің қызметтік міндеттерін орындамағаны
немесе дұрыс орындамағаны үшін әкімшілік жауапкершілікке тартылады. Егерде
әкімшілік жазалау құқықпен орындалса және салық төлеуші оның құқықты
екеніне шағымданбаса, онда салық төлеушінің орындаушы органы өкілетті
тұлғаның кінәсін өз еркімен бағалай алады. Өкілетті тұлғаның кінәлігінің
бағалауға байланысты әкімшілік айыппұл сомасының міндеті екі жолмен
орындалуы мүмкін: салық төлеушінің қаражатынан; өкілетті тұлғаның
табысынан.
Салықтық құқық бұзушылық – құқыққа қарсы, қасақана жасалған немесе
абайсыздықта жасалған немесе әрекетсіздік, салық заңнамасында көрсетілген
нұсқауларды салық қатынастарының қатысушыларының дұрыс орындамауы құқытық
жауапкершілікке әкеледі.
Салықтық құқық бұзушылықтың өзінің құрамы бар және нақты бір
қасиеттерімен ерекшеленеді:
Олардың бірі қарсы құқықтық - құқық бұзушы салық заңнамасындағы
нұсқауға қарсы әрекет жасап, заңды ңұсқауды бұзады.
Екіншісі жағдай кінәлілік, бұл құқық бұзушының өзінің жасаған әректеіне
деген психикалық көз-қарасы және мұндай қатынас заңмен қудаланады [5,
215б.].
Кінәлілік сипаты жөнінде қылмыстық кодексте және Әкімшілік құқық
бұзушылық кодексте айтылған. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі
тұлғаның жасаған қоғамдық қаупі бар әрекеті немесе әрекетсіздігі және содан
туындаған қауіпке қатыстығы расталса ғана, оны қылмыстық жаупкершілікке
тартады. Объективті саналы, яғни қастандыққа кінәсі жоқ болса, онда ол үшін
қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды (Қылмыстық кодекс 19 бап).
“Әкімшілік құқық бұзушылық туралы” кодексі кінәлілік қағидасы жайлы
айтады, бірақ бұл қағиданы тек жеке тұлғаларға ғана қатысты етеді.
Бұл жағдай түсініспеушілікті тудырады себебі мұндай қатынас заңды
тұлғалар үшін біріншіден, әкімшілік салықтық құқық бұзушылық үшін
жаупкершілікке кінәсіз тартылуы мүмкін ал бұл сәйкесінше обьективті
санасыздық, яғни заңды тұлға әкімшілік салықтық құқық бұзушылық үшін
кінәсіз жазаланады.
Салықтық қылмысқа жататын салықтық құқық бұзушылықты Қылмыстық кодекс
қарастырған (Азаматтың салық төлеуден жалтаруы - 221 бап және Ұйымның
салық төлеуден жалтаруы - 222 бап) баптар қасақана жасалған әрекет болып
саналады. Осыған байланысты Қылмыстық кодекстің 20 бабын қолдану керек,
онда қасақана жасалған қылмыс болып, тура немесе жанама оймен дасалған
қылмыс саналады.Тура оймен жасалған қылмыс болып саналады, егер тұлға
өзінің әрекетінің қоғамдық қаупін білсе, не өзінің әрекетінің соңы
қоғамдық қауіп әкелетінің біліп тұрып жасаған болса.
Жанама оймен жасалған қылмыс болып саналады, егер тұлға өзінің
әрекетінің қоғамдық қаупін біліп, бірақ оны тілемей, алайда оны біліп тұрып
істеген немесе туындайтын қауіпке бейбарақат қараған кезде ғана саналады.
Салықтық құқық бұзушылық, құқықпен қорғалатын қызығушылықты бұзады.
Құқық бұзушылықтың қасиетіне қарай мемлекеттің де қызығушылығы да жапа
шегуі мүмкін (мысалға, салық төлемеген жағдайда ), 210 бап 1 тармақ
Салық агентінің және басқа өкілетті органның салықты және басқа да
бюджетке төленетін міндетті төлемді ұстап және аудару міндетін орындамағаны
үшін жеке кәсіпкерлерге, заңды тұлғаларға, өкілетті тұлғаларға
ұсталынбаған салық сомасынан 50% көлемінде айыпппұл салынады.
Салық төлеушінің қызығушылығы (мысалға, егер оған жоғары көлемде салық
салынса), немесе салық қатынастарының қатысушысы болатын үшінші тұлғаның
қызығушылығы (мысалға, салық органы үшінші тұлғадан салықты төлемеген тұлға
алдындағы дебиторлық қарызы ретінде одан ақшалай қаражат өндіріп алып оны
салық төлеушінің қарызын жабуға жіберсе) тапталуы мүмкін.
Салықтық құқық бұзушылық материалды және нұсқаулы болып бөлінеді. Бұл
екі құқық бұзушылық арасында ерекшелік олардың жасаған залалына байланысты.
Материалды құқық бұзушылық мемлекетке нақты бір мүліктік залал әкеледі ал
нұсқаулы құқық бұзушылық тек құқық тәртібінің салық салу аясындағы
ұйымдастыққа кері әсерін тигізеді.
Келесіде салықтық құқық бұзушылықтың қарсы құқықтық әрекеті мен одан
туындаған қауіп арасында себептің бар-жоқтығы. Салық төлеуші банкке тиісті
үкім берді алайда салық агенті салық төлем көзінен мемлекет пайдасына салық
ұстамады, салық төлеуші бұл жағдайдан туындаған яғни мемлекетке салық
сомасының бармауына жауапты емес себебі оның оған қатысы жоқ.
Қорытындылай келгенде салықтық құқық бұзушылықты жасалған кезде ғана
заңды жауапкершілік туындайды.
Салықтық құқық бұзушылықтың түріне қарай қазіргі уақытта
жауапкершіліктің екі түрі бар: қылмыстық-құқықтық және әкімшілік-құқықтық.
Салықтық құқық бұзушыны жауапқа тартуда мемлекет екі мақсатты көздейді.
Біріншісі – салық міндеттемесін орындауды қамтамасыз ету, оның
негізгісі салықты төлету. Бұл жағдайға көбінде қатысты мына
әрекет, төленетін сомамен салыстырғанда аз көлемде төлеген немесе төлем
мерзімін бұзған салық төлеушіні жауапкершілікке тарту. Ондай салық
төлеушіні жазалау кезінде мемлекет тек пайда көрмей және салық төлеушіні
салық заңнамасын орындауды талап етеді.
Салықтық құқық бұзушылық үшін жауапкершіліктің екінші мақсаты салық
төлеушіні тәртіпке салу және келесі ретте қайталанбауды ескерту [5, 232б.].
Салықтық құқық бұзушылық үшін әкімшілік-құқықтық жауапкершілікке
тартуды Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 16 бөлімінде қаралған,
онда құқық бұзушылық үшін әкімшілік айыппұл салынады.
Жоғарыда айтылғанға сәйкес салықтық құқық бұзушылық үшін қылмыстық-құқықтық
жауапкершілікке тартуды Қылмыстық кодекстің 221 және 222 баптарында
көрсетілгендей айыппұлсалынады, қоғамдық жұмысқа тартылады, тұтқындау, бас
бостандығынан айыру, белгілі бір қызметте отыруға тиым салу және белгілі
бір жұмыс істеуге тиым салу.
4 ГФР-сы мен Франциядағы салық тексерудегі
ерешеліктер
Бүгінгі уақытта тиімді салық бақылауы актуалды және шешімі қиын мәселе
болып тұр. Салық бақылауы мемлекеттің және жеке мүліктің қызығушылығын
қорғайтын бірден-бір құралы болып саналады. Салық бақылау жүйесінің нақты
және тиімді жұымыс істеуінің кепілі болып салық органының өз
қызметкерлерінің тиімді жұмыс істеуі себеп болады және ол өз кезегінде
мемлекет бюджетіне табыс әкеледі. Салық заңнамасын жетілдіруге ұсыныс
беруде және салық бақылауын жүргізу жұмыстарында дайындау шараларына
дамыған нарықтық экономикасы бар мемлекеттердің тәжірибесін үйрену үлкен
көмек болар еді. Шет ел тәжірибесін үйрену бізге әдістемелік және
нұсқамалық құжаттарды даярлауды халықаралық стандарттар мен сұраныстарға
сай етіп шығаруға себеп болады.
Дамыған елдердің тәжірибесіне сүйенсек, салық заңнамасын сақтаудағы
бақылаудың жоғары дамыған жүйесінің ерекшеліктері болып мыналар саналады:
• Бақылау тексерулерін жүргізу үшін салық төлеушіні тандаудың тиімді
жүйесі болу керек, ол салық органының шектеулі ресурстарын тиімді
қолдануға бағыттауды қамтамасыз етеді, салық төлеушілерді түрлеріне
қарай және олардың салықтық бұзушылықтарының көптігіне қарай тандап
алу , оларды тексеруге аз уақыт, аз күшті және құралды шығындап,
жоғары деңгейдегі қорытындыға қол жеткізу;
• Салық басқармасының құрастырған бірегей кешенді стандарттары
тәжірибесінде бақылау тексеруін ұйымдастыруда салық тексерулерінің
тиімді әдістері мен тәсілдерін және нұсқауларын қолдану. Одан басқа
нақты заңнамалық база арқылы салық төлеушілерге әсер ету үшін салық
органдарына үлкен мүмкіндік береді.
• Салық инспекторларының бағалау жұмыстарының жуйесін қолдану, олардың
әрқайсының жұмыс қорытындыларын бағалауға болады және олардың жұмысын
жоспарлауда жұмысты тең бөлу.
• ГФР-да жүргізіліп жатқан құжаттық тексерулер салыстырмалы түрде көп
кәсіпорынның шамалысын ғана тексереді. Мысалға, Берлинде орналасқан
160 мың кәсіпорынның жылына тек 30 мың кәсіпорын тексеруден өтеді.
Құжаттық тексеруден 19% ірі, 7% орташа және 2% кіші көлемдегі
кәсіпорындар өтеді.
Бақылау тексеруін жүргізу үшін салық төлеушіні тандап алу жұмысын
жүзеге асыру тәртібіне негіз болып табылатын құжат, ол ГФР-ның Қаржы
Министрлігінің 08.03.1981 жылғы Бақылау тексеруін жүргізу үшін салық
төлеушіні іріктеп алу нұсқаулары туралы заңы. Жоғарыда айтылған құжаттың
нұсқауы бойынша ГФР-да құжаттық тексеру жүргізу үшін салық төлеушіні
іріктеп алудың екі тәсілі бар:
а) Кездейсоқ іріктеу – бақылау тексеруін жүргізу үшін обьектіні
тандауды статистикалық іріктеу әдісін қолдану арқылы жүзеге асыру.Осы
арқылы келесідей мақсаттар көзделеді:
- бақылау тексеруін жүргізуде кәсіпорынның көп мөлшерін қамту;
- салықтық бұзушылықты анықтауда, алдын-ала хабарлаусыз күтпеген
жағдайда бақылау тексеруін жүргізу;
- салық органының бақылауындағы жерлердегі салық тәртібінің орындалу
деңгейін бағалауды, салық төлеушіні тексеру үшін іріктепалудың арқасында
қол жеткізу.
б) Арнайы іріктеу – салық органыңда салық төлеуші жайлы бар
материалдар мен ақпараттардың қорытындыларының анализі негізінде салық
бұзушылығы көбірек болуы мүмкін салық төлеушілерді мақсатты түрде іріктеп
алу. Бұл амал бойынша кәсіпорындарды іріктеп алуды салық инспекциясының
бақылау тексеру бөлімі салық төлеуші жайлы барлық мәліметі бар
кәсіпорындардың картотекасының мәліметтерінің анализі негізінде және
салықты өндіріп алу бөлімінің ұсынысы негізінде атқарады. Салық төлеушіні
мақсатты түрде іріктеп алу кезінде тексеруге басқалармен салыстырғанда
артықшылығы бар кәсіпорындар алынады, онда салық тексеруі қосымша жұмысты
талап етеді. Салық органының кадрлық мүмкіндігіне қарай салық тексеруін
жүргізуге артықшылығы бар кәсіпорындарға келесілер жатады:
1. Ірі кәсіпорындар. ГФР-да қолданылатын жіктеме негізінде ірі
кәсіпорындарға кодталған айналымы 11,5 млн. евродан асатын немесе жылдық
табысы 450000 евродан асатын кәсіпорындар жатады. ГФР-дің заңнамсында
бекітілгендей ондай ірі кәсіпорындарда салық тексеруі алты айда бір рет
тексеріліп отыруы керек. Тексерілетін кезең соңғы тексеруден өткен есептік
кезеңнен кейін жүріп отыруы тиіс. Егер де салық тексеруінен кейін қосымша
салық өндірілмейтін болса, онда ірі кәсіпорындар жоспарлы тексеруге енбеуі
де мүмкін.
2. Салықты өндіріп алу бөлімі немесе басқа да бақылау органдарының
ұсынысы бойынша бірінші кезекте тексеруден өтетін кәсіпорындар.
3. Ұзақ уақыт бойы тексеруден өтпеген кәсіпорындар. Бұл кәсіпорындарды
тандап алу кездейсоқ іріктеп алу әдісі негізінде жасалады.
Тексеру жүргізу үшін кәсіпорындарды іріктеп алар кезінде бірінші
кезекте келесідей факторлардың анализіне назар аударылады:
- Кәсіпорынның салықтық балансының құрамында соңғы тексеруден өткен
салық балансымен салыстырғанда ірі өзгерістердің бар-жоқтығында;
- Кәсіпорынның табысын есептеуде толықтылық;
- Кәсіпорыннның дамуына салынған жеке қаражат көлемі мен жеке
қолдануға алынған материалдық және қаржылық қаражат көлемінің ара қатынасы;
- Басқа бақылаушы органдардан салық заңнамасын бұзушылық туралы келген
ақпарат. ГФР-дің заңнамасына сәйкес барлық мемлекеттік қызметтер салық
органына оларға белгілі болған салық төлеуден жалтарушылық туралы мәлімет
беруге міндетті. Осымен қатар мына жағдайды айта кету керек, Салық органы
салық төлеуші жайлы мәлімет алуға құқылы және егер салық төлеушінің
салықтық бұзушылығы бар екендігіне негіз бар болса, оның банктік шоттары
бойынша жасалған операциялар бойынша банктен мәлімет алуға құқылы;
- жер участкесін сату және сатып алу, жер участкесін қолдануға
құқықтың өзгеруі, бұл жасалған операциялардың негізінде пайда болған
кәсіпорынның табысы мен шығыс сомалары;
- басқа кәсіпорындардың қаржысына қатысу, қаржылық аударымдар жасау,
бағалы қағаздардың болуы;
- сатып алу, сатылу, қайта ұйымдастырылу, кәсіпорынның жұмысының
тоқтатылуы;
- мемлекетттен қаржылай дотация алу, ол сәйкесінше мемлекеттік
субсидиялаудың шарттардың сақталуына міндетті түрде бақылау жасауды
міндетттейді;
- ГФР-дің қаржы министрлігінің кәсіпорынның ірі экспорттық
(импорттық) операция жасағаны жайында ақпарат алу;
- салық төлеушінің күмәнді мүлкінің артуы;
- амортизация аударым сомаларының мөлшерінің негізсіз өсуі.
Салық органы өзінің қолында бар салық декларациясы, есептілік мәліметі
және басқа да материалдар негізінде кәсіпорындар тереңдетілген алдын ала
тексеру анализінен өтеді. Бұл жұмыс барысында салық органы кейбір
баланстық баптарды анализдейді, материалдық құндылықтың ерекше түрлерінің
шығыс және кіріс баптарын салыстырады, материалдық қорлардың айналым
көрсеткіштерін, салық төлеушінің мүлкінің құрылымын салық тексеру барысында
негізгі сұрақтарға жауап іздеу үшін атқарады. Алдын ала тексеру анализінің
қорытындысында тексерудің нақты концепциясы құралады.
Концепция келесі тексерудің негізгі әрекеттерін жоспарлайды, тексерудің
болжамды тапсырмаларына қол жеткізуді және өткен тексерудегі қозғалмаған
сұрақтарды көтеруге мүмкіндік береді. Салық инспекторының келесіде
тексеретін участкелері, тексерілмей сыртта қалған участке тізімі салық
инспекторының жазылымында болады, оны ол салық тексеру бөлімінің бастығына
салық тексеруін бекітуге береді [6, 97б.].
ГФР-дің Қаржы министрлігінің бекіткен және ГФР-дің Бундесратымен
келісілген қаржылық тексеру жүргізу жөніндегі нұсқама бойынша салық
тексеруі істің нақты жағдайын анықтау үшін жүргізіледі, бұл жаңа салықтың
түрін табу үшін емес, керісінше салық салудың үлкен ролін арттыру үшін
жасалады. Тексеруді тағайындағанда және жүргізгенде салық тексеруге кететін
қаражаттың сәйкестігі есептеледі және тексеру барысында кәсіпорынның
жұмысына мүмкілікше аз кедергі тигізу.
Салық органы өз қалауы бойынша тексеруді тағайындаудың мезгілін,
көлемін бекітуде шешім қабылдайды.
Салық органдарының бақылау тексерулерін жүргізу жұмыстары салық
органының бастығымен бекітілген жылдық, тоқсандық салық тексеру жоспары
бойынша құрастырылады. Жоғары тұрған салық дәрежелері айтылған жоспарды
құрастыруға ешқандай араласпайды. Алайда оларға кейбір ірі және
бөлшектелген өндірістік құрылымы бар салық төқлеушілерді тандап алып
тексеруге құқылы.
ГФР-да салық инспекторларының бақылау тексеруіндегі жұмысын бақылайтын,
бағалайтын жүйенің жұмыс істеуіне еріксіз назар аударасыз. Салық тексеру
бөлімінің бастығы жағынан қойылатын балдық нұсқаулы көрсеткіш салық
инспекторларның үстінен қызметтік және арнайы бақылауды күшейтеді.
Егер тексеруге кедергі болмайтын болса, тексеру тағайындау жайлы және
тексеретін адамның аты-жөні, тексеру мезгілі көрсетілген хабарлама салық
төлеушіге алдын ала таныстырылады. Көп жағдайда үлкен кәсіпорындар болатын
тексеру жайлы алдын ала тексеру басталмас бұрын төрт апта бұрын біледі,
орта кәсіпорындар үш апта бұрын ал кіші кәсіпорындар бір апта бұрын
хабарланады. Салық төлеушінің сұранысы бойынша салық тексеру уақытысы басқа
уақытықа ауыстырылуы мүмкін. Алайда бұл тексеріс уақытын жылжыту тек салық
төлеушінің салық органы бұйырған тексеруге дайындыққа жұмсалса.
Бақылау тексерулеріне кететін орташа мезгіл:
- үлкен кәсіпорындарда - 25-30 күн;
- ораташа кәсіпорындарда- 15 күн;
- кіші кәсіпорындарда- 6-8 күн.
Тексеру барысында салық инспекторы міндетті түрде салық төлеуге және
есептеуге негіз болатын жағдайларды ескеріп отыруы керек. Осы жағдайда
салық төлеуші тексеру барысындағы анықталған жаңа мәселелер жайында және
олардан туындайтын мәселелер жайында танысуы керек. Салық төлеуші
тексерушіге жағдайды нақтылауда міндетті түрде көмек көрсетуі керек, бұл
көмектің салық салуда маңызы зор. Нақтылап айтсақ, салық төлеуші
бухгалтерлік есепті, тіркеу журналдарын, іскерлік құжаттарды және басқа да
құжаттарды беріп, сонымен қатар кейбір жағдайларға түсіндірме беруі керек.
Егер салық төлеуші немесе аталған тұлғалар керекті ақпаратты бере алмаса
және берген мәліметі туындаған сұраққа жауап іздеуде жетіспесе,онда салық
тексерушісі кәсіпорынның басқа мүшелерінен мәлімет алуға құқылы.
Салық тексеруі аяқталған соң, салық тексеру актісі толтырылады, онда
тексеру барысында анықталған, жеке және заңды тұлғаларға салық салуда
маңызда болып табылатын мәліметтер және төленетін салық көлеміне енген
өзгертулер тіркеледі. Егер де тексеру барысында ешқандай кемшіліктер
анықталмаса және салық төлемдерінің мөлшеріне өзгертулер енбесе, онда салық
міндеттемлерін орындауды тексеру есебінің орнына салық төлеушіге тексеру
барысында қателік табылмағаны жөнінде хабарлама жіберіледі. Салық органы
салық төлеушінің сұранысы бойынша, тексеру актісіне қол қоймай тұрып, салық
төлеушіге өз қателіктерін белгілі уақытта түзетуге мүмкіндік береді. Салық
тексеруі аяқталған соң, салық органы салық төлеушімен әңгіме жүргізеді,
онда салық төлеушінің салық инспекторы шығарған шешіміне келіспейтін
тексеру қорытындылары қаралады, бұл жағдайда шешімнің дұрыстығы және
тексеру кезінде анықталған мәліметтердің құқықтығы, салық міндеттемелерінің
мөлшері қаралады [6, 109б.].
Францияда көбінде орта және кіші бизнеске көңіл аударып, диагностикалық
бақылау жасалады. Мұндай тексерудің мақсаты – салық төлеушінің есептік
құжаттарындағы мәліметтердің растылығы және тәуекелділікті бағалау. Бұл
жағдайда тәуекелділікті салық төлеушінің жіберуі мүмкін қателігін түсіну
керек. Диагностикалық бақылау салық төлеушінің есептік құжатын анализдеуді
де қарастырады. Мұнда ақшалай ағымдардың есебіне үлкен назар аударылады.
Бүкіл диагностикалық бақылау көп жағдайда екі күннен бес күнге дейін болуы
мүмкін. Егер инспектор түпкілікті тексеруге себеп жоқ деп таныса, онда
тексеру бақылауы аяқталады. Диагностикалық бақылауда тұрған салық төлеуші,
толық салық тексеру кезінде қойылатын барлық құқықты қолдануға құқы бар
болады. Нақты айтсақ, салық инспекторы салық төлеушіні болатын тексеру
жайлы алдын ала жазбаша түрде ескертуі керек. Алайда тек бір жағдайда
Францияның салық заңнамасы салық төлеушінің есеп құжаттарын алдын ала
хабарлаусыз тексеріске алады , ол шот-фактураға бақылау жасау кезінде
болады. Мұнда салық инспекторы сату, сатып алу келісімдерінде
қолданылатын барлық құжаттарды тексеруге құқығы бар, бұдан басқа ол салық
төлеушінің шот-фактурасын шығарудағы барлық аспектілерін зерттеуге құқығы
бар. Тексеру келісім шарттың мазмұны мен толтыру тәртібіне де араласуы
мүмкін.
Инспектор тексеруді салық төлеушінің ісін қараудан бастайды. Іс-құжатта
негізінде тұрақты мәліметтер мен бірге күнделікті міліметтер тіркеледі.
Тұрақты мәліметтерге құрылтайшы құжаттар, өткен салық тексерулері туралы
есеп, шығыстырды өтеу және мүліктік жағдай жөнінде есеп арыздары жатады.
Күнделікті мәліметтерге ұзақ сақталмайтын құжаттар жатады.
Егер мәселе, бір не бірнеше адамның иелігінде немесе басқаратын болса,
онда инспектор ол тұлғалардың бәрін қатысты материалдарды қарастырады.
Қосымша ақпараттар басқа салық органдарынан және бақылау қызметін атқаратын
мемлекеттік мекемелерден келуі мүмкін. Көбінде бұл мәліметтер салықтық
төлемдер туралы, салықтық бәсекелер жайында және мүліктік реестр туралы
мәлімет болады.
Тексерудің бұл сатысында инспектор салық төлеушінің банктік шоттары
бойынша ақпарат алады яғни банктік жазылымдардың көшірмелерін алады. Одан
басқа, ол жалпы сипаттағы мәліметті ескереді, мысалға салық төлеушінің
ұсынған, экономиканың сол саладағы мәліметтерін қабылдайды. Бұл мәліметтің
құндылығы мынада, салық төлеуші жайлы қаржылық мәлімет оның қаржылық
әрекеттегі қорытындысын елестетуге мүмкіншілік береді.
Осыдан кейін салық инспектор бірнеше аналитикалық бақылау жасайды.
Бақылау мен тексерулердің қорытындылары аса назар аударылатын сұрақтарға
жауап беруі мүмкін. Потенциалды тәуекелділіктер анықтала бастайды,
олардың әрқайсысы жекеленген тәртіпте бағаланады. Дайындық жұмыстарының
қорытындысы болып, салық тексеру жоспары танылады.
Оның негізгі мақсаты – анықталған тәуекелділікті бағалау.
Тексерудің жалпы жоспары міндетті түрде топ басшысымен бірге қарастырылуы
керек. Жалпы жоспарға негізінде компания жөнінде ақпарат, тексерілетін
салық түрі, сәйкес экономиканың саласы бойынша мәлімет, тәуекелділіктер
және іс-әрекет жоспары кіреді, керек болғанда жоспарға түзетулер мен
толықтырулар енгізіледі.
Содан салық төлеушіге жазбаша түрде салық тексерулері туралы хабарлама
жіберіледі. Мұны салық тексеруі басталмай тұрып он күн бұрын істеу керек.
Нұсқамада тексеру кезеңінің басталу уақытысы, тексеру мекені және
тексерушіге берілетін, тексерілетін құжаттардың тізімі, тексеруді
жүргізетін салық инспекторының аты-жөні көрсетілуі тиіс. Келесідей
маңызды жағдайларға назар аудару керек. Нұсқамада айтылған, тексерілетін
салық төлеуші кеңесші-маманды шақыруға құқылы. Одан басқа, тексеру
барысында туындайтын қиындықтар немесе келіспеушіліктер пайда болғанда
салық төлеуші сұрау салатын жауапты тұлғаның аты-жөні жазылуы керек.
Нұсқамада мұндай мәліметтің болмауы, тексеру қорытындысының заңды күшін
жоғалтады.
Тексеру нұсқамасына арнайы салық төлеушілер үшін шығарылатын қосымша
түсіндірмелі буклет тіркеледі. Онда тексеру тәртібі нақты және кезекпен
түсіндірілген және негізгі акцент салық төлеушінің құқығы негізінде
жасалған [6, 112б.].
Келесі қадам – инспектордың салық төлеушіге алдын ала жолығуы.
Бірнеше күн бойы инспектор компания жайында, оның ауданыңда мәлімет
жинаумен айналысады, мына сұрақтарға ерекше назар аударады:
-салық төлеушінің ұйымдастырушылық құрылымы;
- орындайтын әрекеттерінің түрлері;
- сатушылар мен ұсынушылар туралы мәлімет;
- есепті ұйымдастыру және ішкі бақылау жүйесі.
Салық декларация мәліметтері мен салық төлеушінің есептік құжаттарымен
сәйкестігіне тексеру. Байланыстырушы бөлім болып жылдық бухгалтерлік
есептер табылады. Бухгалтерлік есепте және декларацияда көрсетілген табыс
сомаларындағы кез келген сәйкессіздіктер тексерудің соңғы сатыларында
ерекше қарастыруға жатады. Бұл сұрақ салық заңнамасының арнайы
нұсқамасымен реттеледі. Тексерудің бұл сатысында инспектор бухгалтерлік
кітапқа енгізілген шоттар мен табыс пен шығысты есептеудің дайындығы ішкі
бақылау жүйесімен қамтылғаның анықтап алуы тиіс.
Сонымен қатар сол кезде инспектор аудиторлық тексерудің мәліметтерімен
танысады .
Тексеру барысында инспектор салық төлеушімен кейбір сұрақтар бойынша
әңгіме жүргізеді. Францияның салық заңнамасында мұндай әрекеттерді
регламенттейтін нұсқаулары жоқ сондықтан мұндай әңгімелерде екі жақтың
құқықтары және міндеттері бекітілмеген. Алайда, тәжірибе жүзінде бұл ереже
күйіне енген, егер де инспекторға кейбір баптар бойынша түсініктеме немесе
анықтама керек болса, онда салық инспекторы салық төлеушіге жазбаша түрде
сұрау салуы керек.
Егер, инспектордың ойы бойынша, тексеру барысында алынған құжаттық
мәлімет нанғысыз болса, онда ол өзі үшінші тұлғалардан мәлімет жинауға
құқылы. Ондай сұрау салудың тәртібі заңмен реттеледі. Тексеру барысында
салық инспекторы салық декларациясында сұрақ тудыратын немесе толықтыруды
қажет ететін тармақтардың тізбегін құрады.
Салық төлеушінің, инспектордың сұрауына жазбаша түрде жауап беруге
екі ай уақыты бар. Егер жауап келмесе немесе ондағы мәлімет аздық етсе,
салық органы соттық тәртіпте салық төлеушіні туындаған сұрақ бойынша толық
мәлімет беруіне міндеттейді.
Соттық сұраудың орындау мерзімі – 30 күн. Егер де салық төлеуші
берілген уақыт арасында жауап бермесе, онда салық инспекторы декларацияның
сәйкес тармағына өз еркінше баға беруге құқылы.
Тексеру соңында салық инспекторы декларацияға қандай толықтырулар
енгізу керектігін немесе қосымша аударымдарды қосуды шешеді. Содан кейін
салық төлеушіге тексеру қорытындылары жазылған хабарлама жіберіледі, онда
салық төлеуші жағынан декларацияға түзетулер бола ма деген сұрау жазылады.
Егер салық төлеуші инспектордың шешімімен келіспесе, шешімді қайта қарауға
арнайы комиссияға жіберіге құқығы бар. Мұндай бәсекелерді шешетін
комиссиялар әр салық комитетінде бар. Бұдан басқа, салық тексерулерімен
салық төлеуші келіспесе, сол салық органының жоғары тұрған төрағасына
шағымдануына болады, егер де бұл әрекетте көмектеспесе, онда салық төлеуші
сотқа апелляциямен шағымдануына болады [6, 115б.].
ГФР-сы мен Францияның салық органдарының тәжірибесін анализі, салық
төлеушілерді тиімді іріктеп алу шарасы салық тексеруін жүргізу үшін ең
керекті салық тексеру жүйесін ұйымдастыруда тиімді әдіс болып табылады.
Мұндай әдіс шараны қолдану мамандардың жоғары деңгейде табысқа жетуіне және
бюджетке қосымша салық түсімдерін аударуға себеп болады және салық
төлеушілерге салықтық бұзушылық жасар алдында ескертпе болатыны анық.
II – ТАРАУ. САРЫАРҚА АУДАНЫ БОЙЫНША САЛЫҚ КОМИТЕТІ МЫСАЛЫНДА САЛЫҚ
БАҚЫЛАУЫНЫҢ ДАМУЫНА ТАЛДАУ
2.1. Сарыарқа ауданы бойынша Салық комитетінің салық тексеруінен түскен
түсімдерді талдау
Салық жүйесі мемлекеттің өкілі болып саналады және мемлекеттік
қазынаның қызығушылығын қорғайды. Мемлекет экономикасының тиімді жұмыс
істеуі салық салу жүйесінің дұрыс қалыптасуынан тәуелді. Салық түсімі
арқылы зейнетақы, қарттармен жетім балаларға жәрдемақы, мұғалімдерге,
дәрігерлерге және мәдениет қызметкерлеріне жалақы, еліміздің қорғаныс
саласын қамтамасыз етеді. Мемлекетке салық түсімдерінен артық табыс беретін
басқа жолдар жоқ, сол себепті Қазақстан азаматтарының салық төлеу міндеті
еліміздің басты заң актісінде – Қазақстан Республикасының Конституциясында
бекітілген.
Қазақстан Республикасының салық кодексінде жазылғандай салық төлеуші
өзінің мемлекет алдындағы салық міндеттемелерін анықтап орындауы тиіс.
Бұрын салық қызметі қалалық қаржы бөлімінің құрамында болды, тек 90 жылдары
Қазах ССР Қаржы Министрлігінің 16.03.1990ж бұйрығына сай салықшылар өз
алдына бөлек қалалық мемлекеттік салық инспекциясын құрды. Қазақстан
Республикасының 12.07.2001ж № 210-2 заңы, Қазақстан Республикасының
Салық және басқа да міндетті бюджеттік төлемдері туралы кодексін енгізді.
Осы және басқа да заң актілерін салық комитеті қызметкерлері өз
жұмыстарында негізге алады.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін, мен Сарыарқа ауданының
салық комитетінің қызметін анализдедім. Зерттелген обьект ақпараттары
бойынша келесідей көрсеткіштерді көрсету керек: Сарыарқа ауданы бойынша
салық комитетінде тіркеуде тұрған кәсіпорын саны, жұмыс істеп тұрған
кәсіпорын саны, жұмыс істемей тұрған кәсіпорын саны, банкрот болған
кәсіпорын саны.
Кесте 1
Салық тексеруінен түскен түсімдер
мың. теңге
Атауы 2005 2006 Өсім денгейі
жыл жыл
Корпорациялық табыс салығы 8390 10390 124%
Қосылған құн салығы 7012 8819 126%
Мүлік салығы 1327 1412 106%
Көлік салығы 514 598 115%
Кесте ақпараты негізінде 2005 ж. 1 қаңтарынан 2006 ж 1 қаңтарына түскен
салық түсімдеріне анализ жасалды. Нәтижесінде салық түсімдері ішінде үлкен
орынды қосылған құн салығы алады ал, кішісін резидент емес заңды
тұлғалардан алынатын корпоративтік табыс салығы және көлік салығы. Нақты
және болжамды салық сомалары арасында айырмашылық байқалады, бірақ салықтың
кейбір түрлері бойынша мысалға резидент, резидент емес заңды тұлғалардан
алынатын корпоративтік табыс салығының, көлік салығының нақты түсімдері
болжамды түсімдерден төмен. Бұл салық төлеушінің салық төлеуден
жалтаруынан туындайды және осыған байланысты жетіспеушілік пайда болады..
Жетіспеушілік – бұл аударылған, бірақ уақтысында төленбеген салық
сомасы мен басқа да міндетті бюджет төлемдері. Қазақстан Республикасының
Салық Кодексіне сай жетіспеушілікті толтыру шараларының бірі ол өндіріп алу
жайлы хабарламаны салық қарыздарын жабуға, уақытысында орындалмаған салық
міндеттемелеріне шара қолдануға жібереді.
Кесте 2
Сарыарқа ауданы бойынша салық комитетінде жіберілген хабарлама үлесі.
2005 жыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасының Президенті өзінің 2007 жылғы халыққа
жолдауында келесідей экономикалық проблемаларды айқындады. Қазақстан
әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар
мен технологиялар рыногының шын мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне
айналуы үшін біз он басты міндетті шешуге тиіспіз.
Бірінші міндет – экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз етіп,
ұстап тұру емес, оның өсуін басқару.
Бізге экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің тұрлаулы сипатын
қамтамасыз ету үшін толымды стратегия әзірлеу мен іске асыру, сондай-ақ
оның орындалуына қатаң бақылау қажет болады.
Бұл стратегия біздің экономикамыздың жекелеген секторлары мен
өндірістерінің нақтылы бәсекелестік артықшылықтарын негізге алып, әлемдік
даму үрдістері мен сыртқы рыноктардағы сұранысты ескеруге тиіс.
Бізге ендігі жерде “жинақталған” экономикалық өсуді жай пайдалану
емес, осы өсуді нақты басқаруды үйрену, сөйтіп оны сапалық жаңа деңгейдегі
экономикалық дамуға ұластыру керек.
Біз Қазақстанды индустрияландыруға халықаралық рыноктардың талаптары
мен шарттарына сай келетіндей қағидаттық жаңа тұрғыдан келуді қамтамасыз
етуге тиіспіз.
Аса ірі монополистерді қайта құрылымдау мен бәсекелестік қатынастарды
дамыту есебінен біздің табиғи монополиялар аясын қысқартуымыз қажет.
Экономиканың табиғи монополиялар сақталатын секторларында бізге
салалық реттегіштердің көмегімен тарифтік және техникалық реттеу жөнінде
елеулі жұмыс жүргізуге тура келеді.
Ырықтандыру жағдайында біз қаржы жүйесінің тұрлаулылығы мен бәсекеге
қабілеттілігін арттырудың жаңа деңгейіне көтерілуге міндеттіміз.
Біздің тиімді жұмыс істейтін қор рыногын құруымыз керек. Оның дамуы
халықты өз салымдарын бағалы қағаздарға белсенді инвестициялауға
тартпайынша мүмкін емес.
Үкіметтің халықты инвестициялық сауаттылық әліппесіне тиісінше үйрету
жөнінде кең ауқымды жұмыс жүргізуі керек.
Қазақстан үшін қолайлы шарттармен БСҰ-ға кіруі – біз қол жеткізуге
міндетті мақсат.
Бізге халықаралық техникалық стандарттарды барынша жедел де кеңінен
енгізу қажет.
Менің Үкіметке беретін ең басты тапсырмам осы. Бұл – оның тікелей
міндеті және қоғам алдындағы жауапкершілігі.
Екінші міндет – өңірлік экономикада сапалық жаңа табыстарға жету және
жаһандық экономикаға толыққанды қатысуды қамтамасыз ету.
Біз Қазақстанды экономикалық дамудың “өңірлік локомотивіне” және оны
әлемдік экономиканың табысты “ойыншысына” айналдыра аламыз.
Бізде әлемдік шаруашылық жүйесінде нақтылы қазақстандық “тауашаларды”
іздестіру мен игеру, шетелдік әріптестермен ірі озық жобаларға қатысу,
сондай-ақ біздің экономикамызға қатысушыларды жан-жақты және жауаптылықпен
қолдау, соның ішінде, оларға сапалы инфрақұрылымдық қызмет көрсету арқылы
қолдау жөнінде ең таяудағы және алыс болашақтағы міндеттер бағдарламалары
болуы керек.
Бұл ретте негізгі назарды Ресей, Қытай, Орталық Азия, Каспий мен Қара
теңіз өңірлерінің рыноктарына шоғырландыру қажет.
ТМД, ЕурАзЭҚ, ШЫҰ шеңберіндегі экономикалық ықпалдастық саудадағы
басты бағдар болып қала береді. Біз мемлекеттердің Еуразиялық экономикалық
одағын құруға жетуді, оны біздің басқа көршілеріміздің кіруі үшін қолайлы
етуді ұсынамыз.
Қазіргі кезде әлемдік рыноктарда біздің тауарларымызға,
қызметтерімізге және озық идеяларымызға жаңа “тауашалар” құру мен жеңіп алу
үшін жеке меншік бизнес пен мемлекеттің күш-жігерін топтастыру мәселесі қай
кездегіге қарағанда да өзекті болып отыр.
Бізге бәсекеге қабілетті экономика қалыптастыруда мемхолдингтердің
рөлі мен орнын айқын анықтап алу керек.
Бұл міндетті мемхолдингтердің өздерін тікелей қатыстыра отырып, шешу
жауапкершілігін Үкіметке жүктеймін [1].
Салық бақылауы – бұл салық қызметі органдарының салық заңнамасының
орындалуына, жинақтаушы зейнетақы қорына міндетті зейнетақы жарналарының
уақытылы және толық аударылуына, Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына
аударылатын әлеуметтік аударымдарға бақылау жасау болып табылады. Салық
төлеушінің адалдығына сай Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
бекітілгендей, салық төлеуші өз еркімен мемлекет алдындағы өз
міндетттемелерін анықтап және оны орындауы тиіс. Салық есептеулері әр-
түрлі жолдармен орындалуы мүмкін. Кумулятивті емес жүйе салық базасына
бөлшектеп салық салуды қарастырады. Алайда салық кезеңі аяқталған соң
суммарлық табысты міндетті түрде қайта есептеу керек болады. Салықты
есептеудің кең қолданыста жүрген әдісі ол кумулятивті жүйе яғни үдемелі
әдіс бойынша. Бұл жағдайда салық жалпы табыс сомасынан үдемелі әдіс бойынша
есептелген жеңілдік сомасын қоса алумен есептеледі. Салық төлеудің үш
негізгі әдісі бар: декларация бойынша, табыс көзі бойынша, кадастрлық әдіс
бойынша. Көп жағдайда осылай болады. Алайда салық төлеушінің адалдығына
күмән болғандықтан салық органы жағынан салық және басқа да міндетті бюджет
төлемдерінің дұрыс аударылуына бақылау жасау артық болмайды. Салық жүйесі
мемлекеттің өкілі болып келеді, сондықтан ол мемлекеттің қазынасының
қызығушылығын қорғайды. Мемлекеттің экономикасының тиімді дамуы үшін, салық
салу жүйесі дұрыс құрылуы керек.
Қазақстан Республикасының салық қызметі органы сәйкессіздіктен
туындаған жетіспеушілікті жою үшін әр-түрлі шараларды қолданады. Қазақстан
Республикасының салық кодексіне сай салық төлеушіге тіркеулік мәліметтердің
сәйкессіздігінен туындаған салық заңнамасын бұзушылықты жою туралы
хабарлама жіберіледі және ол Тіркеу басқармасына барып, өз еркімен
қателікті бес жұмыс күні ішінде түзетуі керек. Салық міндеттемесін
берілген уақыт арасында орындамаған болса, салық төлеуші әкімшілік
жауапкершілікке тартылады.
Осылайша, бұл дипломдық жұмыстың мақсаты салық бақылауының теориялық
аспектісін ашу, Қазақстан Республикасындағы салықтық құқық бұзушылықты жою
және қысқарту үшін керекті шаралар кешенің ұйымдастыру.
Дипломдық жұмыстың негізгі тапсырмалары болып мыналар табылады: салық
әкімшілігінің экономикалық негізі мен мазмұның ашу, шет елдердің салық
бақылаудағы негізгі әдістерін зерттеу, салық қызметі органдарының бақылау
әрекетіне анализ жасау, мемлекеттік бюджет алдындағы салық берешегінің
деңгейіне анализдеу, жинақтаушы зейнетақы қорына аударылатын міндетті
зейнетақы жарналарының деңгейіне анализдеу, Қазақстан Республикасындағы
салық бақылауын жүргізудегі мәселелерді анықтау және оны жетілдіру жолдары.
Салық бақылауын жүргізудегі сұрақтарды қарастыру кезінде мен Сарыарқа
ауданы бойынша салық комитетінің әрекетін анализдедім және шет елдердің
салық тексеруін жүргізудегі тәжірибесін зерттедім.
Дипломдық жұмыста салық комитетінің жетіспеушілікті жоюдағы
қолданылатын шаралар қарастырылады, мысалға: салық заңнамасын бұзушылықты
анықтау үшін салық тексеруін жүргізу, салықты уақытылы төлемегені үшін
өсімпұл қолдану, әкімшілік айыппұл салу және қылмыстық жауапкершіліке
тарту.
I – ТАРАУ. САЛЫҚ БАҚЫЛАУЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МАҒЫНАСЫ
1.1 Салық бақылауының теориялық аспектісі
Салық бақылауы термині салық қызметі органының салық заңнамасының
орындалуына, жинақтаушы зейнетақы қорына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақытылы аударылуына,мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына
аударылатын әлеуметтік аударымдарға бақылауды білдіреді. Қазақстан
Республикасында салық бақылауының бірнеше түрлері бар , олар келесідей
қалыпта орындалады: салық бақылауының бір түрі мынау – ол салық төлеушіні
тіркеулік есебі. Бақылаудың бұл түрі салық төлеушіні салық органында
тіркеуге қоюды қарастырады, онда салық төлеушінің тіркеулік мәліметтері
тіркеледі, оған қоса салық төлеушінің мекен жайы, тіркеулік мәліметтегі
өзгерістер қаралады. Салық салумен байланысты обьектілерді және салық
салынатын обьектілерді есепке алудағы салық бақылауының бұл түрін
жүргізудегі себебі мынау, мемлекет салық салуға байланысты обьектілер
жайында толық ақпаратқа ие болуы тиіс. Салық төлеуші, салық міндеттемесі
түсінігіне қатысты салық салу обьектісін есебін жүргізуі тиіс. Осыған
сәйкес салық төлеуші өз еркімен салық салу обьектісін есепке алады және оны
салық есебінде көрсетеді. Табыс пен шығыс және салық салу обьектісінің
есебі болмаған жағдайда немесе оны қате жүргізген жағдайда Қазқстан
Республикасының Әкімшілік кодексінің 208 бабына сай айыппұл салынады,
өкілетті тұлғаларға 25-50 АЕК көлемінде, жеке кәсіпкерлерге есепке
алынбаған тауардың 10% көлемінде салынады [2, 208б.].
Осыдан басқа, салық бақылауын жүргізу кезінде салық және бюджетке
төленетін міндетті төлемдерін есепке алады, бұл әрекетті салық төлеушінің
тұрғылықты жері бойынша тек салық органы жүргізеді. Әр салық төлеуші
бойынша есеп жүргізіледі және ол салық төлеушінің тұлғалық шоты арқылы
жүзеге асады. Салық төлеушінің тұлғалық шотында мыналар айқындалады: салық
және бюджетке төленетін міндетті төлемдер сомасын есептеу салық органының
салық тексеру қорытындысынан төленген салық сомасы, жетіспеушілік сомасы,
өсімпұлдар және айыппұлдар. Жаңа салық кодексіне сәйкес салық төлеуші
салық міндеттемесін орындаған соң, тұлғалық шоттан бюджетпен есеп айырысу
туралы мәлімет алуға құқылы, ал салық органы салық кодексінің 17 бабына
сәйкес салық төлеушінің арызы бойынша үш жұмыс күні ішінде салық төлеушіге
оның тұлғалық шотынан жазылым алып беруі тиіс. Салық қызметі органы салық
түсімдері сомасын есепке алуда, қателікті анықтаған жағдайда, салық
төлеушіге салық заңнамасын бұзушылық анықталған күннен бастап бес жұмыс
күні ішінде жою үшін хабарлама жібереді [3, 17б.].
Қосылған құн салығын төлеушілерді есепке алу келесідей жүреді, ҚҚС
бойынша есепке алу кезең аяқталған соң 15 күнтізбелік күн ішінде
жүргізіледі, соның қорытындысы ретінде тауарды өткізу бойынша айналым
көлемі салық салынатын айналым миниумынан асып түсті. Осымен байланысты
қосылған құн салығы бойынша куәлік беріледі, бұл құжат қосылған құн салығы
бойынша есепке тұрғаның көрсетеді. Қосылған құн салығын төлейтін салық
төлеуші, қосылған құн салығы бойынша есепте тұрмаса, салық органы оған
туындаған қателікті анықтаған күннен бастап бес жұмыс күні ішінде түзету
үшін хабарлама жібереді. Осыдан басқа, бұл салық төлеуші әкімшілік
жауапкершілікке тартылады, мұнда жеке кәсіпкерлер мен өкілетті тұлғаларға
40-50 АЕК көлемінде айыппұл салынса, ал заңды тұлғаларға қосылған құн
салығы құнының сомасының 200 % көлемінде айыппұл салынады [2, 88б.].
Салық төлеушінің қаржы-шаруашылық әрекетінің мониторингі. Бұл бақылау
түрі салық төлеушінің нақты салық салынатын базасын анықтау үшін енгізілген
және тауардың өзіндік құнының құрылу себебін анализдеу, Қазақстан
Республикасының қаржылық, валюталық заңнамасын сақтау және қолданылатын
нарық бағасын сақтау.
Фискалдық жады бар бақылау-кассалық машинасын қолдану. Фискалдық жады
бар бақылау-кассалық машинасын қолданудың өз ережесі бар, оларды тауарды
өткізу және қызмет көрсету кезінде ақшалай есептесуді тіркеуге алу үшін
қолданады және өзгертілмейтін айлық тіркеуді қамтамасыз етеді және ақпарат
сақтауда ұзақ уақытқа энергия тәуелсіз құрылғы болып саналады. Акциздік
тауарлардың кейбір түрлерін маркілеу және акциздік шектерді орнату. Салық
органы акцизді тауарларды шығарушылардың акцизді тауарлардың кейбір
түрлерінің мемлекеттік өкілетті органымен бекітілген маркілеу тәртібін
сақтауына бақылау жасайды және акцизді тауарларды өндіретін салық төлеуші
ауданыңда өкілетті мемлекеттік орган бекіткен тәртіпке сай акциздік
шектерді орнатады.
Мемлекет меншігіне өткен мүлікті өткізу және бағалау, есепке алу
тәртібін сақтауды тексеру және мемлекет меншігіне өткен мүліктің толық және
уақытылы өтуін тексеру. Салық жүйесінде салық бақылауын жүргізетін өкілетті
органға және басқа да мемлекеттік билік органдарына бақылау жасау қызметі
бар.
Камералды бақылау – бұл бақылаудың түрі салық төлеушінің берген салық
есебі мен басқа да құжаттар негізінде салық органының жүргізген бақылауы
болып табылады. Камералды бақылау салық органы орналасқан жері бойынша
жүргізіледі. Камералды бақылау жүргізу кезінде берілген салық есептілігі
зерттеліп, анализделеді, ондағы мәліметтердің растылығы айқындалады. Салық
есептілігінде яғни салық төлеуші берген мәліметтерде қателік анықталған
жағдайда салық тексеру актісі емес, қателікті түзету туралы салық төлеушіге
хабарлама жіберіледі. Хабарлама қателік табылған соң екі күн ішінде салық
төлеушіге берілуі тиіс, ал салық төлеуші оны алған күнннен бастап он жұмыс
күні ішінде түзетуі керек.
Салық тексерулері – бұл салық қызметі органдарының Қазақстан
Республикасының салық заңнамасының орындалуы үшін атқарып журген
тексерулері. Салық тексерулерінің қатысушылары болып салық қызметі
органдарының өкілетті тұлғалары және салық тексеруінен өтетін салық
төлеушілер.
Қазақстан Республикасының салық тексерулері келесідей түрде болады:
1. Құжатты тексеру, ол келесідей түрлерге бөлінеді:
- Кешенді тексеру – салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдердің
барлық түрлері бойынша салық міндеттемелерін орындауды тексеру, ол жылына
бір рет жүргізіледі.
- Тақырыптық тексеру - салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдердің
нақты бір түрі бойынша жылына екі рет жүргізіледі.
- Қарсы тексеру – Егер салық тексеру барысында салық органына, салық
төлеушінің аталған тұлғалармен жүргізген операциялар есебінің дұрыстығына
қосымша мәлімет керек болғанда, үшінші тұлғаға қатысты тексеру.
- Рейдтік тексеру – салық қызметі органдарының кейбір салық төлеушілерге
қатысты Қазақстан Республикасының заңнамасының келесідей талаптарын
орындауын тексеру:
а) салық төлеушілердің салық органыңда тіркеу есебінде тұруы
б) фискалды жады бар бақылау-кассалық машинасын дұрыс қолдануына
в) лицензияның болуы, бір реттік талонның және басқа да құжаттың болуы.
г) лицензиялаудың ережелерін сақтау және өндіріс ережелерін сақтау,
акциздік тауарларды өткізу және сақтау, салық қызметі органының құзырындағы
әрекеттерді орындау.
- Хронометраждық зерттеу салық органы қызметінің салық төлеушінің нақты
табысы мен табыс алудағы шығысын анықтау үшін жүргізілетін тексеріс түрі
болып табылады [4, 36б.].
Бұдан басқа барлық салық бақылауы түрлері бойынша шектелген және
нақтыланған тексеру мерзімдері бар. Нұсқамада көрсетілген салық тексеру
уақыты нұсқама берілген күнннен бастап отыз жұмыс күнінен аспауы тиіс.
Аса қиын сұрақтары бар тексерулердің мезгілі, жоғары тұрған салық қызметі
органының бұйрығымен ұзартылуы мүмкін, онда құрылымдық бөлімшесі жоқ заңды
тұлғаларды тексеруге елу жұмыс күні беріледі, ал құрылымдық бөлімшесі бар
заңды тұлғаны тексеруге сексен жұмыс күні беріледі. Салық тексеру
барысында халықаралық шарттарға сай шет елдерге жіберілген сұраулар мен
одан келген жауаптарға кеткен аралықтарда салық тексерулері тоқтатыла
тұрады. Салық тексеруінің барлық ережелеріне сай, салық төлеуші салық
тексеруін жүргізіп жатқан салық қызметі органының өкілетті тұлғасын өзінің
табыс алып жатқан ауданына немесе бөлмесіне, салық салу обьектісіне және
салық салуға қатысты обьектіге зерттеу үшін рұқсат беруі керек. Салық
тексеруі аяқталған соң салық қызметі органының өкілетті тұлғасы салық
тексреу актісін толтырады. Салық тексеру актісіне салық қызметі органының
өкілетті тұлғасы атқарған керекті құжаттың, есептің көшірмесі тіркеледі
және салық тексеру барысында табылған материалдар тіркеледі. Салық тексеру
актісі екі нұсқада толтырылады және салық тексеру актісін, бюджетке
төленетін міндетті төлемдер және салық сомаларының аударымдары туралы
хабарламалар, айыппұл, өсімпұлдарды тіркейтін арнайы журналда тіркеліп
салық төлеушіге жіберіледі. Салық төлеуші хабарламаны алған соң, онда
көрсетілген мерзімде орындауы тиіс [3, 17б.].
Осылайша, Қазақстан Республикасының салық заңнамасында салық бақылауын
жүргізудің әр-түрлі нұсқамалар мен әдістер қарастырылған. Олар заңды
тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердің, жеке тұлғалардың салықтар мен бюджетке
төленетін міндетті төлемдерін оңай бақылау үшін құралған.
2 Құқық бұзушыларды жауапкершілікке тартудың
құқықтық негіздері
Мемлекет салықтық құқық бұзушылық үшін әр-түрлі заңды жауапкершілікке
тартуды қолдануы мүмкін. Негізінде жауапкершілікке тартудың екі түрін
қолданады: қылмыстық және әкімшілік, олар сәйкесінше Қылмыстық кодексте
және Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте бекітілген. Бұрында салықтық
құқық бұзушылық жасағаны үшін жауапкершілікті Қазақстан Республикасының
Президентінің заңдық күші бар 1995 жылғы 24 сәуірдегі Салықтар және
бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы үкімі қарастырған. Қазіргі
уақытта, Қазақстанда салықтық құқық бұзушылық жасағаны үшін жауапкершілік
не қылмыстық, не әкімшілік сипатқа ие, сол себептен бұл жағдайды жалғыз
салық құқығы қамти алмайды. Қазақстан Республикасының салық кодексі
салықтық құқық бұзушылық түрлерін көрсетпейді және олардың жасалғаны үшін
заңды жауапкершілікке тартпайды. Алайда Қазақстан Республикасының
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі дәстурлі ойды концептуалды түрде
қарастырып, әкімшілік жауапкершіліктің субьектісі болып тек жеке тұлға ғана
емес, оған қоса заңды тұлғаларға да тиесілі етіп, салықтық құқық
бұзушылыққа қатысты кешенді толық бөлім құрды.
“Салықтық құқық бұзушылық” түсінігі құқық бұзушылықтың бірнеше түрін
байланыстырушы түсінік болып тұр. Олардың кейбіреуі Қылмыстық кодексте
қаралған және олар қылмыстық сипатқа ие, ал басқалары Әкімшілік құқық
бұзушылық туралы кодексінде қаралған және олар әкімшілік құқық бұзушылық
сипатына ие. Жалпы алғанда құқық бұзушылықты былай бөлу салық аясында
түсініспеушілікті тудырмайды.
Осыған сәйкес келесі жағдайда түсініспеушілікті тудырмайды. Қылмыстық
сипаттағы салықтық құқық бұзушылық – қылмыстық-құқықтық сипатта, ал
әкімшілік сипаттағы салықтық құқық бұзушылық - әкімшілік-құқықтық сипатта.
Тарихи жағдайларға байланысты қылмыстық және әкімшілік жауапкершілік
салалық сипатқа ие болды.
Бұл жауапкершіліктің нұсқаулары, қылмыстық құқықты құқықтың жеке бір
саласы ретінде қараса, ал әкімшілік құқық бұзушылықты құқықтық реттеу
институты өз алдына құқықтың тағы бір саласы болып келеді.
Бұл жауапкершіліктің түрлерінде қаралған өндіріп алу және жазалау,
бүкіл құқық саласындағы нұсқауларды толығымен орындаудың құралы ретінде
орын алады. Осы жағдай бұл жауапкершіліктердің салалық қасиетін көрсетіп
тұр, алайда қылмыстық не әкімшілік жауапкершіліктердің нақты бір нұсқауы өз
алдына құқықтың осы немесе басқа саласы болсын, бұзушылықүшін санкциялар
қолданылады. Қорытындыда салықтық құқық бұзушылық қылмыстық әрекет
түрінде болса, онда ол қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Тура осылай
әкімшілік салықтық құқық бұзушылық болса, онда ол әкімшілік
жауапкершілікке тартылады.
Осылайша, салықтық құқық бұзушылық өзінің заңды қасиеті және түрі
бойынша не қылмыстық әрекет қалпында не әкімшілік әрекет қалпында болады ,
сәйкесінше бұл әрекеттер не қылмыстық құқықтық жауапкершіліке не әкімшілік
құқықтық жауапкершілікке әкеледі.
Салық салу обьектісі мен табыс және шығысты есептеудің ережесін бұзса ,
бұл жағдай өкілетті тұлғаларды өзінің қызметтік міндеттерін орындамағаны
немесе дұрыс орындамағаны үшін әкімшілік жауапкершілікке тартылады. Егерде
әкімшілік жазалау құқықпен орындалса және салық төлеуші оның құқықты
екеніне шағымданбаса, онда салық төлеушінің орындаушы органы өкілетті
тұлғаның кінәсін өз еркімен бағалай алады. Өкілетті тұлғаның кінәлігінің
бағалауға байланысты әкімшілік айыппұл сомасының міндеті екі жолмен
орындалуы мүмкін: салық төлеушінің қаражатынан; өкілетті тұлғаның
табысынан.
Салықтық құқық бұзушылық – құқыққа қарсы, қасақана жасалған немесе
абайсыздықта жасалған немесе әрекетсіздік, салық заңнамасында көрсетілген
нұсқауларды салық қатынастарының қатысушыларының дұрыс орындамауы құқытық
жауапкершілікке әкеледі.
Салықтық құқық бұзушылықтың өзінің құрамы бар және нақты бір
қасиеттерімен ерекшеленеді:
Олардың бірі қарсы құқықтық - құқық бұзушы салық заңнамасындағы
нұсқауға қарсы әрекет жасап, заңды ңұсқауды бұзады.
Екіншісі жағдай кінәлілік, бұл құқық бұзушының өзінің жасаған әректеіне
деген психикалық көз-қарасы және мұндай қатынас заңмен қудаланады [5,
215б.].
Кінәлілік сипаты жөнінде қылмыстық кодексте және Әкімшілік құқық
бұзушылық кодексте айтылған. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі
тұлғаның жасаған қоғамдық қаупі бар әрекеті немесе әрекетсіздігі және содан
туындаған қауіпке қатыстығы расталса ғана, оны қылмыстық жаупкершілікке
тартады. Объективті саналы, яғни қастандыққа кінәсі жоқ болса, онда ол үшін
қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды (Қылмыстық кодекс 19 бап).
“Әкімшілік құқық бұзушылық туралы” кодексі кінәлілік қағидасы жайлы
айтады, бірақ бұл қағиданы тек жеке тұлғаларға ғана қатысты етеді.
Бұл жағдай түсініспеушілікті тудырады себебі мұндай қатынас заңды
тұлғалар үшін біріншіден, әкімшілік салықтық құқық бұзушылық үшін
жаупкершілікке кінәсіз тартылуы мүмкін ал бұл сәйкесінше обьективті
санасыздық, яғни заңды тұлға әкімшілік салықтық құқық бұзушылық үшін
кінәсіз жазаланады.
Салықтық қылмысқа жататын салықтық құқық бұзушылықты Қылмыстық кодекс
қарастырған (Азаматтың салық төлеуден жалтаруы - 221 бап және Ұйымның
салық төлеуден жалтаруы - 222 бап) баптар қасақана жасалған әрекет болып
саналады. Осыған байланысты Қылмыстық кодекстің 20 бабын қолдану керек,
онда қасақана жасалған қылмыс болып, тура немесе жанама оймен дасалған
қылмыс саналады.Тура оймен жасалған қылмыс болып саналады, егер тұлға
өзінің әрекетінің қоғамдық қаупін білсе, не өзінің әрекетінің соңы
қоғамдық қауіп әкелетінің біліп тұрып жасаған болса.
Жанама оймен жасалған қылмыс болып саналады, егер тұлға өзінің
әрекетінің қоғамдық қаупін біліп, бірақ оны тілемей, алайда оны біліп тұрып
істеген немесе туындайтын қауіпке бейбарақат қараған кезде ғана саналады.
Салықтық құқық бұзушылық, құқықпен қорғалатын қызығушылықты бұзады.
Құқық бұзушылықтың қасиетіне қарай мемлекеттің де қызығушылығы да жапа
шегуі мүмкін (мысалға, салық төлемеген жағдайда ), 210 бап 1 тармақ
Салық агентінің және басқа өкілетті органның салықты және басқа да
бюджетке төленетін міндетті төлемді ұстап және аудару міндетін орындамағаны
үшін жеке кәсіпкерлерге, заңды тұлғаларға, өкілетті тұлғаларға
ұсталынбаған салық сомасынан 50% көлемінде айыпппұл салынады.
Салық төлеушінің қызығушылығы (мысалға, егер оған жоғары көлемде салық
салынса), немесе салық қатынастарының қатысушысы болатын үшінші тұлғаның
қызығушылығы (мысалға, салық органы үшінші тұлғадан салықты төлемеген тұлға
алдындағы дебиторлық қарызы ретінде одан ақшалай қаражат өндіріп алып оны
салық төлеушінің қарызын жабуға жіберсе) тапталуы мүмкін.
Салықтық құқық бұзушылық материалды және нұсқаулы болып бөлінеді. Бұл
екі құқық бұзушылық арасында ерекшелік олардың жасаған залалына байланысты.
Материалды құқық бұзушылық мемлекетке нақты бір мүліктік залал әкеледі ал
нұсқаулы құқық бұзушылық тек құқық тәртібінің салық салу аясындағы
ұйымдастыққа кері әсерін тигізеді.
Келесіде салықтық құқық бұзушылықтың қарсы құқықтық әрекеті мен одан
туындаған қауіп арасында себептің бар-жоқтығы. Салық төлеуші банкке тиісті
үкім берді алайда салық агенті салық төлем көзінен мемлекет пайдасына салық
ұстамады, салық төлеуші бұл жағдайдан туындаған яғни мемлекетке салық
сомасының бармауына жауапты емес себебі оның оған қатысы жоқ.
Қорытындылай келгенде салықтық құқық бұзушылықты жасалған кезде ғана
заңды жауапкершілік туындайды.
Салықтық құқық бұзушылықтың түріне қарай қазіргі уақытта
жауапкершіліктің екі түрі бар: қылмыстық-құқықтық және әкімшілік-құқықтық.
Салықтық құқық бұзушыны жауапқа тартуда мемлекет екі мақсатты көздейді.
Біріншісі – салық міндеттемесін орындауды қамтамасыз ету, оның
негізгісі салықты төлету. Бұл жағдайға көбінде қатысты мына
әрекет, төленетін сомамен салыстырғанда аз көлемде төлеген немесе төлем
мерзімін бұзған салық төлеушіні жауапкершілікке тарту. Ондай салық
төлеушіні жазалау кезінде мемлекет тек пайда көрмей және салық төлеушіні
салық заңнамасын орындауды талап етеді.
Салықтық құқық бұзушылық үшін жауапкершіліктің екінші мақсаты салық
төлеушіні тәртіпке салу және келесі ретте қайталанбауды ескерту [5, 232б.].
Салықтық құқық бұзушылық үшін әкімшілік-құқықтық жауапкершілікке
тартуды Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 16 бөлімінде қаралған,
онда құқық бұзушылық үшін әкімшілік айыппұл салынады.
Жоғарыда айтылғанға сәйкес салықтық құқық бұзушылық үшін қылмыстық-құқықтық
жауапкершілікке тартуды Қылмыстық кодекстің 221 және 222 баптарында
көрсетілгендей айыппұлсалынады, қоғамдық жұмысқа тартылады, тұтқындау, бас
бостандығынан айыру, белгілі бір қызметте отыруға тиым салу және белгілі
бір жұмыс істеуге тиым салу.
4 ГФР-сы мен Франциядағы салық тексерудегі
ерешеліктер
Бүгінгі уақытта тиімді салық бақылауы актуалды және шешімі қиын мәселе
болып тұр. Салық бақылауы мемлекеттің және жеке мүліктің қызығушылығын
қорғайтын бірден-бір құралы болып саналады. Салық бақылау жүйесінің нақты
және тиімді жұымыс істеуінің кепілі болып салық органының өз
қызметкерлерінің тиімді жұмыс істеуі себеп болады және ол өз кезегінде
мемлекет бюджетіне табыс әкеледі. Салық заңнамасын жетілдіруге ұсыныс
беруде және салық бақылауын жүргізу жұмыстарында дайындау шараларына
дамыған нарықтық экономикасы бар мемлекеттердің тәжірибесін үйрену үлкен
көмек болар еді. Шет ел тәжірибесін үйрену бізге әдістемелік және
нұсқамалық құжаттарды даярлауды халықаралық стандарттар мен сұраныстарға
сай етіп шығаруға себеп болады.
Дамыған елдердің тәжірибесіне сүйенсек, салық заңнамасын сақтаудағы
бақылаудың жоғары дамыған жүйесінің ерекшеліктері болып мыналар саналады:
• Бақылау тексерулерін жүргізу үшін салық төлеушіні тандаудың тиімді
жүйесі болу керек, ол салық органының шектеулі ресурстарын тиімді
қолдануға бағыттауды қамтамасыз етеді, салық төлеушілерді түрлеріне
қарай және олардың салықтық бұзушылықтарының көптігіне қарай тандап
алу , оларды тексеруге аз уақыт, аз күшті және құралды шығындап,
жоғары деңгейдегі қорытындыға қол жеткізу;
• Салық басқармасының құрастырған бірегей кешенді стандарттары
тәжірибесінде бақылау тексеруін ұйымдастыруда салық тексерулерінің
тиімді әдістері мен тәсілдерін және нұсқауларын қолдану. Одан басқа
нақты заңнамалық база арқылы салық төлеушілерге әсер ету үшін салық
органдарына үлкен мүмкіндік береді.
• Салық инспекторларының бағалау жұмыстарының жуйесін қолдану, олардың
әрқайсының жұмыс қорытындыларын бағалауға болады және олардың жұмысын
жоспарлауда жұмысты тең бөлу.
• ГФР-да жүргізіліп жатқан құжаттық тексерулер салыстырмалы түрде көп
кәсіпорынның шамалысын ғана тексереді. Мысалға, Берлинде орналасқан
160 мың кәсіпорынның жылына тек 30 мың кәсіпорын тексеруден өтеді.
Құжаттық тексеруден 19% ірі, 7% орташа және 2% кіші көлемдегі
кәсіпорындар өтеді.
Бақылау тексеруін жүргізу үшін салық төлеушіні тандап алу жұмысын
жүзеге асыру тәртібіне негіз болып табылатын құжат, ол ГФР-ның Қаржы
Министрлігінің 08.03.1981 жылғы Бақылау тексеруін жүргізу үшін салық
төлеушіні іріктеп алу нұсқаулары туралы заңы. Жоғарыда айтылған құжаттың
нұсқауы бойынша ГФР-да құжаттық тексеру жүргізу үшін салық төлеушіні
іріктеп алудың екі тәсілі бар:
а) Кездейсоқ іріктеу – бақылау тексеруін жүргізу үшін обьектіні
тандауды статистикалық іріктеу әдісін қолдану арқылы жүзеге асыру.Осы
арқылы келесідей мақсаттар көзделеді:
- бақылау тексеруін жүргізуде кәсіпорынның көп мөлшерін қамту;
- салықтық бұзушылықты анықтауда, алдын-ала хабарлаусыз күтпеген
жағдайда бақылау тексеруін жүргізу;
- салық органының бақылауындағы жерлердегі салық тәртібінің орындалу
деңгейін бағалауды, салық төлеушіні тексеру үшін іріктепалудың арқасында
қол жеткізу.
б) Арнайы іріктеу – салық органыңда салық төлеуші жайлы бар
материалдар мен ақпараттардың қорытындыларының анализі негізінде салық
бұзушылығы көбірек болуы мүмкін салық төлеушілерді мақсатты түрде іріктеп
алу. Бұл амал бойынша кәсіпорындарды іріктеп алуды салық инспекциясының
бақылау тексеру бөлімі салық төлеуші жайлы барлық мәліметі бар
кәсіпорындардың картотекасының мәліметтерінің анализі негізінде және
салықты өндіріп алу бөлімінің ұсынысы негізінде атқарады. Салық төлеушіні
мақсатты түрде іріктеп алу кезінде тексеруге басқалармен салыстырғанда
артықшылығы бар кәсіпорындар алынады, онда салық тексеруі қосымша жұмысты
талап етеді. Салық органының кадрлық мүмкіндігіне қарай салық тексеруін
жүргізуге артықшылығы бар кәсіпорындарға келесілер жатады:
1. Ірі кәсіпорындар. ГФР-да қолданылатын жіктеме негізінде ірі
кәсіпорындарға кодталған айналымы 11,5 млн. евродан асатын немесе жылдық
табысы 450000 евродан асатын кәсіпорындар жатады. ГФР-дің заңнамсында
бекітілгендей ондай ірі кәсіпорындарда салық тексеруі алты айда бір рет
тексеріліп отыруы керек. Тексерілетін кезең соңғы тексеруден өткен есептік
кезеңнен кейін жүріп отыруы тиіс. Егер де салық тексеруінен кейін қосымша
салық өндірілмейтін болса, онда ірі кәсіпорындар жоспарлы тексеруге енбеуі
де мүмкін.
2. Салықты өндіріп алу бөлімі немесе басқа да бақылау органдарының
ұсынысы бойынша бірінші кезекте тексеруден өтетін кәсіпорындар.
3. Ұзақ уақыт бойы тексеруден өтпеген кәсіпорындар. Бұл кәсіпорындарды
тандап алу кездейсоқ іріктеп алу әдісі негізінде жасалады.
Тексеру жүргізу үшін кәсіпорындарды іріктеп алар кезінде бірінші
кезекте келесідей факторлардың анализіне назар аударылады:
- Кәсіпорынның салықтық балансының құрамында соңғы тексеруден өткен
салық балансымен салыстырғанда ірі өзгерістердің бар-жоқтығында;
- Кәсіпорынның табысын есептеуде толықтылық;
- Кәсіпорыннның дамуына салынған жеке қаражат көлемі мен жеке
қолдануға алынған материалдық және қаржылық қаражат көлемінің ара қатынасы;
- Басқа бақылаушы органдардан салық заңнамасын бұзушылық туралы келген
ақпарат. ГФР-дің заңнамасына сәйкес барлық мемлекеттік қызметтер салық
органына оларға белгілі болған салық төлеуден жалтарушылық туралы мәлімет
беруге міндетті. Осымен қатар мына жағдайды айта кету керек, Салық органы
салық төлеуші жайлы мәлімет алуға құқылы және егер салық төлеушінің
салықтық бұзушылығы бар екендігіне негіз бар болса, оның банктік шоттары
бойынша жасалған операциялар бойынша банктен мәлімет алуға құқылы;
- жер участкесін сату және сатып алу, жер участкесін қолдануға
құқықтың өзгеруі, бұл жасалған операциялардың негізінде пайда болған
кәсіпорынның табысы мен шығыс сомалары;
- басқа кәсіпорындардың қаржысына қатысу, қаржылық аударымдар жасау,
бағалы қағаздардың болуы;
- сатып алу, сатылу, қайта ұйымдастырылу, кәсіпорынның жұмысының
тоқтатылуы;
- мемлекетттен қаржылай дотация алу, ол сәйкесінше мемлекеттік
субсидиялаудың шарттардың сақталуына міндетті түрде бақылау жасауды
міндетттейді;
- ГФР-дің қаржы министрлігінің кәсіпорынның ірі экспорттық
(импорттық) операция жасағаны жайында ақпарат алу;
- салық төлеушінің күмәнді мүлкінің артуы;
- амортизация аударым сомаларының мөлшерінің негізсіз өсуі.
Салық органы өзінің қолында бар салық декларациясы, есептілік мәліметі
және басқа да материалдар негізінде кәсіпорындар тереңдетілген алдын ала
тексеру анализінен өтеді. Бұл жұмыс барысында салық органы кейбір
баланстық баптарды анализдейді, материалдық құндылықтың ерекше түрлерінің
шығыс және кіріс баптарын салыстырады, материалдық қорлардың айналым
көрсеткіштерін, салық төлеушінің мүлкінің құрылымын салық тексеру барысында
негізгі сұрақтарға жауап іздеу үшін атқарады. Алдын ала тексеру анализінің
қорытындысында тексерудің нақты концепциясы құралады.
Концепция келесі тексерудің негізгі әрекеттерін жоспарлайды, тексерудің
болжамды тапсырмаларына қол жеткізуді және өткен тексерудегі қозғалмаған
сұрақтарды көтеруге мүмкіндік береді. Салық инспекторының келесіде
тексеретін участкелері, тексерілмей сыртта қалған участке тізімі салық
инспекторының жазылымында болады, оны ол салық тексеру бөлімінің бастығына
салық тексеруін бекітуге береді [6, 97б.].
ГФР-дің Қаржы министрлігінің бекіткен және ГФР-дің Бундесратымен
келісілген қаржылық тексеру жүргізу жөніндегі нұсқама бойынша салық
тексеруі істің нақты жағдайын анықтау үшін жүргізіледі, бұл жаңа салықтың
түрін табу үшін емес, керісінше салық салудың үлкен ролін арттыру үшін
жасалады. Тексеруді тағайындағанда және жүргізгенде салық тексеруге кететін
қаражаттың сәйкестігі есептеледі және тексеру барысында кәсіпорынның
жұмысына мүмкілікше аз кедергі тигізу.
Салық органы өз қалауы бойынша тексеруді тағайындаудың мезгілін,
көлемін бекітуде шешім қабылдайды.
Салық органдарының бақылау тексерулерін жүргізу жұмыстары салық
органының бастығымен бекітілген жылдық, тоқсандық салық тексеру жоспары
бойынша құрастырылады. Жоғары тұрған салық дәрежелері айтылған жоспарды
құрастыруға ешқандай араласпайды. Алайда оларға кейбір ірі және
бөлшектелген өндірістік құрылымы бар салық төқлеушілерді тандап алып
тексеруге құқылы.
ГФР-да салық инспекторларының бақылау тексеруіндегі жұмысын бақылайтын,
бағалайтын жүйенің жұмыс істеуіне еріксіз назар аударасыз. Салық тексеру
бөлімінің бастығы жағынан қойылатын балдық нұсқаулы көрсеткіш салық
инспекторларның үстінен қызметтік және арнайы бақылауды күшейтеді.
Егер тексеруге кедергі болмайтын болса, тексеру тағайындау жайлы және
тексеретін адамның аты-жөні, тексеру мезгілі көрсетілген хабарлама салық
төлеушіге алдын ала таныстырылады. Көп жағдайда үлкен кәсіпорындар болатын
тексеру жайлы алдын ала тексеру басталмас бұрын төрт апта бұрын біледі,
орта кәсіпорындар үш апта бұрын ал кіші кәсіпорындар бір апта бұрын
хабарланады. Салық төлеушінің сұранысы бойынша салық тексеру уақытысы басқа
уақытықа ауыстырылуы мүмкін. Алайда бұл тексеріс уақытын жылжыту тек салық
төлеушінің салық органы бұйырған тексеруге дайындыққа жұмсалса.
Бақылау тексерулеріне кететін орташа мезгіл:
- үлкен кәсіпорындарда - 25-30 күн;
- ораташа кәсіпорындарда- 15 күн;
- кіші кәсіпорындарда- 6-8 күн.
Тексеру барысында салық инспекторы міндетті түрде салық төлеуге және
есептеуге негіз болатын жағдайларды ескеріп отыруы керек. Осы жағдайда
салық төлеуші тексеру барысындағы анықталған жаңа мәселелер жайында және
олардан туындайтын мәселелер жайында танысуы керек. Салық төлеуші
тексерушіге жағдайды нақтылауда міндетті түрде көмек көрсетуі керек, бұл
көмектің салық салуда маңызы зор. Нақтылап айтсақ, салық төлеуші
бухгалтерлік есепті, тіркеу журналдарын, іскерлік құжаттарды және басқа да
құжаттарды беріп, сонымен қатар кейбір жағдайларға түсіндірме беруі керек.
Егер салық төлеуші немесе аталған тұлғалар керекті ақпаратты бере алмаса
және берген мәліметі туындаған сұраққа жауап іздеуде жетіспесе,онда салық
тексерушісі кәсіпорынның басқа мүшелерінен мәлімет алуға құқылы.
Салық тексеруі аяқталған соң, салық тексеру актісі толтырылады, онда
тексеру барысында анықталған, жеке және заңды тұлғаларға салық салуда
маңызда болып табылатын мәліметтер және төленетін салық көлеміне енген
өзгертулер тіркеледі. Егер де тексеру барысында ешқандай кемшіліктер
анықталмаса және салық төлемдерінің мөлшеріне өзгертулер енбесе, онда салық
міндеттемлерін орындауды тексеру есебінің орнына салық төлеушіге тексеру
барысында қателік табылмағаны жөнінде хабарлама жіберіледі. Салық органы
салық төлеушінің сұранысы бойынша, тексеру актісіне қол қоймай тұрып, салық
төлеушіге өз қателіктерін белгілі уақытта түзетуге мүмкіндік береді. Салық
тексеруі аяқталған соң, салық органы салық төлеушімен әңгіме жүргізеді,
онда салық төлеушінің салық инспекторы шығарған шешіміне келіспейтін
тексеру қорытындылары қаралады, бұл жағдайда шешімнің дұрыстығы және
тексеру кезінде анықталған мәліметтердің құқықтығы, салық міндеттемелерінің
мөлшері қаралады [6, 109б.].
Францияда көбінде орта және кіші бизнеске көңіл аударып, диагностикалық
бақылау жасалады. Мұндай тексерудің мақсаты – салық төлеушінің есептік
құжаттарындағы мәліметтердің растылығы және тәуекелділікті бағалау. Бұл
жағдайда тәуекелділікті салық төлеушінің жіберуі мүмкін қателігін түсіну
керек. Диагностикалық бақылау салық төлеушінің есептік құжатын анализдеуді
де қарастырады. Мұнда ақшалай ағымдардың есебіне үлкен назар аударылады.
Бүкіл диагностикалық бақылау көп жағдайда екі күннен бес күнге дейін болуы
мүмкін. Егер инспектор түпкілікті тексеруге себеп жоқ деп таныса, онда
тексеру бақылауы аяқталады. Диагностикалық бақылауда тұрған салық төлеуші,
толық салық тексеру кезінде қойылатын барлық құқықты қолдануға құқы бар
болады. Нақты айтсақ, салық инспекторы салық төлеушіні болатын тексеру
жайлы алдын ала жазбаша түрде ескертуі керек. Алайда тек бір жағдайда
Францияның салық заңнамасы салық төлеушінің есеп құжаттарын алдын ала
хабарлаусыз тексеріске алады , ол шот-фактураға бақылау жасау кезінде
болады. Мұнда салық инспекторы сату, сатып алу келісімдерінде
қолданылатын барлық құжаттарды тексеруге құқығы бар, бұдан басқа ол салық
төлеушінің шот-фактурасын шығарудағы барлық аспектілерін зерттеуге құқығы
бар. Тексеру келісім шарттың мазмұны мен толтыру тәртібіне де араласуы
мүмкін.
Инспектор тексеруді салық төлеушінің ісін қараудан бастайды. Іс-құжатта
негізінде тұрақты мәліметтер мен бірге күнделікті міліметтер тіркеледі.
Тұрақты мәліметтерге құрылтайшы құжаттар, өткен салық тексерулері туралы
есеп, шығыстырды өтеу және мүліктік жағдай жөнінде есеп арыздары жатады.
Күнделікті мәліметтерге ұзақ сақталмайтын құжаттар жатады.
Егер мәселе, бір не бірнеше адамның иелігінде немесе басқаратын болса,
онда инспектор ол тұлғалардың бәрін қатысты материалдарды қарастырады.
Қосымша ақпараттар басқа салық органдарынан және бақылау қызметін атқаратын
мемлекеттік мекемелерден келуі мүмкін. Көбінде бұл мәліметтер салықтық
төлемдер туралы, салықтық бәсекелер жайында және мүліктік реестр туралы
мәлімет болады.
Тексерудің бұл сатысында инспектор салық төлеушінің банктік шоттары
бойынша ақпарат алады яғни банктік жазылымдардың көшірмелерін алады. Одан
басқа, ол жалпы сипаттағы мәліметті ескереді, мысалға салық төлеушінің
ұсынған, экономиканың сол саладағы мәліметтерін қабылдайды. Бұл мәліметтің
құндылығы мынада, салық төлеуші жайлы қаржылық мәлімет оның қаржылық
әрекеттегі қорытындысын елестетуге мүмкіншілік береді.
Осыдан кейін салық инспектор бірнеше аналитикалық бақылау жасайды.
Бақылау мен тексерулердің қорытындылары аса назар аударылатын сұрақтарға
жауап беруі мүмкін. Потенциалды тәуекелділіктер анықтала бастайды,
олардың әрқайсысы жекеленген тәртіпте бағаланады. Дайындық жұмыстарының
қорытындысы болып, салық тексеру жоспары танылады.
Оның негізгі мақсаты – анықталған тәуекелділікті бағалау.
Тексерудің жалпы жоспары міндетті түрде топ басшысымен бірге қарастырылуы
керек. Жалпы жоспарға негізінде компания жөнінде ақпарат, тексерілетін
салық түрі, сәйкес экономиканың саласы бойынша мәлімет, тәуекелділіктер
және іс-әрекет жоспары кіреді, керек болғанда жоспарға түзетулер мен
толықтырулар енгізіледі.
Содан салық төлеушіге жазбаша түрде салық тексерулері туралы хабарлама
жіберіледі. Мұны салық тексеруі басталмай тұрып он күн бұрын істеу керек.
Нұсқамада тексеру кезеңінің басталу уақытысы, тексеру мекені және
тексерушіге берілетін, тексерілетін құжаттардың тізімі, тексеруді
жүргізетін салық инспекторының аты-жөні көрсетілуі тиіс. Келесідей
маңызды жағдайларға назар аудару керек. Нұсқамада айтылған, тексерілетін
салық төлеуші кеңесші-маманды шақыруға құқылы. Одан басқа, тексеру
барысында туындайтын қиындықтар немесе келіспеушіліктер пайда болғанда
салық төлеуші сұрау салатын жауапты тұлғаның аты-жөні жазылуы керек.
Нұсқамада мұндай мәліметтің болмауы, тексеру қорытындысының заңды күшін
жоғалтады.
Тексеру нұсқамасына арнайы салық төлеушілер үшін шығарылатын қосымша
түсіндірмелі буклет тіркеледі. Онда тексеру тәртібі нақты және кезекпен
түсіндірілген және негізгі акцент салық төлеушінің құқығы негізінде
жасалған [6, 112б.].
Келесі қадам – инспектордың салық төлеушіге алдын ала жолығуы.
Бірнеше күн бойы инспектор компания жайында, оның ауданыңда мәлімет
жинаумен айналысады, мына сұрақтарға ерекше назар аударады:
-салық төлеушінің ұйымдастырушылық құрылымы;
- орындайтын әрекеттерінің түрлері;
- сатушылар мен ұсынушылар туралы мәлімет;
- есепті ұйымдастыру және ішкі бақылау жүйесі.
Салық декларация мәліметтері мен салық төлеушінің есептік құжаттарымен
сәйкестігіне тексеру. Байланыстырушы бөлім болып жылдық бухгалтерлік
есептер табылады. Бухгалтерлік есепте және декларацияда көрсетілген табыс
сомаларындағы кез келген сәйкессіздіктер тексерудің соңғы сатыларында
ерекше қарастыруға жатады. Бұл сұрақ салық заңнамасының арнайы
нұсқамасымен реттеледі. Тексерудің бұл сатысында инспектор бухгалтерлік
кітапқа енгізілген шоттар мен табыс пен шығысты есептеудің дайындығы ішкі
бақылау жүйесімен қамтылғаның анықтап алуы тиіс.
Сонымен қатар сол кезде инспектор аудиторлық тексерудің мәліметтерімен
танысады .
Тексеру барысында инспектор салық төлеушімен кейбір сұрақтар бойынша
әңгіме жүргізеді. Францияның салық заңнамасында мұндай әрекеттерді
регламенттейтін нұсқаулары жоқ сондықтан мұндай әңгімелерде екі жақтың
құқықтары және міндеттері бекітілмеген. Алайда, тәжірибе жүзінде бұл ереже
күйіне енген, егер де инспекторға кейбір баптар бойынша түсініктеме немесе
анықтама керек болса, онда салық инспекторы салық төлеушіге жазбаша түрде
сұрау салуы керек.
Егер, инспектордың ойы бойынша, тексеру барысында алынған құжаттық
мәлімет нанғысыз болса, онда ол өзі үшінші тұлғалардан мәлімет жинауға
құқылы. Ондай сұрау салудың тәртібі заңмен реттеледі. Тексеру барысында
салық инспекторы салық декларациясында сұрақ тудыратын немесе толықтыруды
қажет ететін тармақтардың тізбегін құрады.
Салық төлеушінің, инспектордың сұрауына жазбаша түрде жауап беруге
екі ай уақыты бар. Егер жауап келмесе немесе ондағы мәлімет аздық етсе,
салық органы соттық тәртіпте салық төлеушіні туындаған сұрақ бойынша толық
мәлімет беруіне міндеттейді.
Соттық сұраудың орындау мерзімі – 30 күн. Егер де салық төлеуші
берілген уақыт арасында жауап бермесе, онда салық инспекторы декларацияның
сәйкес тармағына өз еркінше баға беруге құқылы.
Тексеру соңында салық инспекторы декларацияға қандай толықтырулар
енгізу керектігін немесе қосымша аударымдарды қосуды шешеді. Содан кейін
салық төлеушіге тексеру қорытындылары жазылған хабарлама жіберіледі, онда
салық төлеуші жағынан декларацияға түзетулер бола ма деген сұрау жазылады.
Егер салық төлеуші инспектордың шешімімен келіспесе, шешімді қайта қарауға
арнайы комиссияға жіберіге құқығы бар. Мұндай бәсекелерді шешетін
комиссиялар әр салық комитетінде бар. Бұдан басқа, салық тексерулерімен
салық төлеуші келіспесе, сол салық органының жоғары тұрған төрағасына
шағымдануына болады, егер де бұл әрекетте көмектеспесе, онда салық төлеуші
сотқа апелляциямен шағымдануына болады [6, 115б.].
ГФР-сы мен Францияның салық органдарының тәжірибесін анализі, салық
төлеушілерді тиімді іріктеп алу шарасы салық тексеруін жүргізу үшін ең
керекті салық тексеру жүйесін ұйымдастыруда тиімді әдіс болып табылады.
Мұндай әдіс шараны қолдану мамандардың жоғары деңгейде табысқа жетуіне және
бюджетке қосымша салық түсімдерін аударуға себеп болады және салық
төлеушілерге салықтық бұзушылық жасар алдында ескертпе болатыны анық.
II – ТАРАУ. САРЫАРҚА АУДАНЫ БОЙЫНША САЛЫҚ КОМИТЕТІ МЫСАЛЫНДА САЛЫҚ
БАҚЫЛАУЫНЫҢ ДАМУЫНА ТАЛДАУ
2.1. Сарыарқа ауданы бойынша Салық комитетінің салық тексеруінен түскен
түсімдерді талдау
Салық жүйесі мемлекеттің өкілі болып саналады және мемлекеттік
қазынаның қызығушылығын қорғайды. Мемлекет экономикасының тиімді жұмыс
істеуі салық салу жүйесінің дұрыс қалыптасуынан тәуелді. Салық түсімі
арқылы зейнетақы, қарттармен жетім балаларға жәрдемақы, мұғалімдерге,
дәрігерлерге және мәдениет қызметкерлеріне жалақы, еліміздің қорғаныс
саласын қамтамасыз етеді. Мемлекетке салық түсімдерінен артық табыс беретін
басқа жолдар жоқ, сол себепті Қазақстан азаматтарының салық төлеу міндеті
еліміздің басты заң актісінде – Қазақстан Республикасының Конституциясында
бекітілген.
Қазақстан Республикасының салық кодексінде жазылғандай салық төлеуші
өзінің мемлекет алдындағы салық міндеттемелерін анықтап орындауы тиіс.
Бұрын салық қызметі қалалық қаржы бөлімінің құрамында болды, тек 90 жылдары
Қазах ССР Қаржы Министрлігінің 16.03.1990ж бұйрығына сай салықшылар өз
алдына бөлек қалалық мемлекеттік салық инспекциясын құрды. Қазақстан
Республикасының 12.07.2001ж № 210-2 заңы, Қазақстан Республикасының
Салық және басқа да міндетті бюджеттік төлемдері туралы кодексін енгізді.
Осы және басқа да заң актілерін салық комитеті қызметкерлері өз
жұмыстарында негізге алады.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін, мен Сарыарқа ауданының
салық комитетінің қызметін анализдедім. Зерттелген обьект ақпараттары
бойынша келесідей көрсеткіштерді көрсету керек: Сарыарқа ауданы бойынша
салық комитетінде тіркеуде тұрған кәсіпорын саны, жұмыс істеп тұрған
кәсіпорын саны, жұмыс істемей тұрған кәсіпорын саны, банкрот болған
кәсіпорын саны.
Кесте 1
Салық тексеруінен түскен түсімдер
мың. теңге
Атауы 2005 2006 Өсім денгейі
жыл жыл
Корпорациялық табыс салығы 8390 10390 124%
Қосылған құн салығы 7012 8819 126%
Мүлік салығы 1327 1412 106%
Көлік салығы 514 598 115%
Кесте ақпараты негізінде 2005 ж. 1 қаңтарынан 2006 ж 1 қаңтарына түскен
салық түсімдеріне анализ жасалды. Нәтижесінде салық түсімдері ішінде үлкен
орынды қосылған құн салығы алады ал, кішісін резидент емес заңды
тұлғалардан алынатын корпоративтік табыс салығы және көлік салығы. Нақты
және болжамды салық сомалары арасында айырмашылық байқалады, бірақ салықтың
кейбір түрлері бойынша мысалға резидент, резидент емес заңды тұлғалардан
алынатын корпоративтік табыс салығының, көлік салығының нақты түсімдері
болжамды түсімдерден төмен. Бұл салық төлеушінің салық төлеуден
жалтаруынан туындайды және осыған байланысты жетіспеушілік пайда болады..
Жетіспеушілік – бұл аударылған, бірақ уақтысында төленбеген салық
сомасы мен басқа да міндетті бюджет төлемдері. Қазақстан Республикасының
Салық Кодексіне сай жетіспеушілікті толтыру шараларының бірі ол өндіріп алу
жайлы хабарламаны салық қарыздарын жабуға, уақытысында орындалмаған салық
міндеттемелеріне шара қолдануға жібереді.
Кесте 2
Сарыарқа ауданы бойынша салық комитетінде жіберілген хабарлама үлесі.
2005 жыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz