Салық салу перспективасы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
І тарау. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуы
1.1. ҚР–дағы салық
реформасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...6-13
1.2. Салық жүйесінің элементтері мен салық салу
принциптері ... ... ... ... .14-17
ІІ тарау. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құрылымы
2.1. ҚР –ның салық
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..18-30
2.2. ҚР-дағы арнаулы салық
режимдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .31 -42
ІІІ тарау. ҚР-ның салық саясаты және салық салу перспективасы
3.1. ҚР-ның салық саясаты және оның жүзеге асырылуы
... ... ... ... ... ... ... ...43-4 6
3.2. Салық салу
перспективасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...47-54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54-56
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...57-59
Қосымшалар
К І Р І С П Е
Әрбір елдің салық жүйесі оның спецификалық жағдайын көрсетеді. Әлемде
салық жүйесі бірдей ел жоқ. Бірақ бұл салық жүйесін құру мен салық саясаты
ойластырылмай жасалады дегенді білдірмейді. Шаруашылық жүргізудің
командалық-әкімшілік жүйесінен нарықтық формаға өту кезінде Қазақстан
алдында туындаған бірқатар проблемалардың арасында заңды және жеке
тұлғаларға салық салудың тиімді жүйесін қалыптастыру ерекше орын алады.
Бұл мемелекет үшін де, салық төлеушілер үшін де маңызды.
Қазақстанның Салық жүйесі ғылыми-техникалық прогресті ынталандыру,
отандық өндірушілерді жоғарытехнологиялық өнімді әлемдік рынокқа шығару,
кәсіпкерлік өндірістік қызмет пен инвестициялық белсенділікті ынталандыру,
заңды тұлғалар мен жеке тұлғаларға салық салудың теңмағыналығы мен
пропорционалдылық, салықтық дискриминацияға жол бермеу, әлеуметтік
әділеттілік, экономикалық тиімділік және де басқа маңызды принциптерге
негізделіп құрылады.
Нарықтық қатынастар жүйесінде әсіресе нарыққа өту кезеңінде салық
жүйесі экономикалық реттеуіштердің бірі және экономиканы менмлекеттік
реттеудің қаржы-несиелік механизмінің негізі болып саналады. Салық
жүйесінің қаншалықты дұрыс құрылатындығынан бұкіл халық шаруашылығының
тиімді жұмыс жасауы тәуелді.
Салық заңдылығымен қарастырылған жеңілдіктерді дүрыс қолдану, алынған
қаржылық жинақтық қорғалуын ғана емес, іс әрекетті кеңейтуді қаржыландыруға
және салықта үнемдеу және қазынадан артық төленген салық төлемдерін қайтару
есебінен жаңа инвестиция салуға мүмкіндік береді.
Салықты қолдану жалпы мемлекеттік қызығушылық кәсіпорынның ұйымдастыру
нысанына, бағыттарына коммерциялық кәсіпкерлер және кәсіпорын қызығушылығын
өзара байланыстыруды қамтамасыз ету және басқару тәсілі болып табылады.
Салық көмегімен, біз кәсіпкерлер және барлық меншік нысанындағы
кәсіпорындардың жергілікті және мемлекеттік бюджетпен банкпен және де
жоғарғы ұйымдармен өзара байланысын анықтайды. Салық көмегімен сыртқы
экономикалық әрекет, тартылған шетелдік инвестиция реттеледі және
кәсіпорынның шаруа есептік табыс және пайданы қарады.
Салық көмегімен, мемлекет өзінің қоғамдық қызметін жүзеге асыру үшін
қажетті ресурстарды өз иелігіне алады. Соның есебінен, әлеуметтік
қамтамасыз ету шығындарын қаржыландырады, ол табыстың орналастыруын
өзгертеді. Салық салу жүйесі адамдар арасындағы нәтижелік шығынын бөлуді
анықтайды.
Әкімшілік-директивті тәсілден басқаруды экономикалыққа өзгерту
жағдайында салықтың ролі нарықты реттеуші ретінде ролінен орны өседі, салық
арқылы мемлекет шығынды кәсіпорынды жабуға және ғылымды қажет ететін
өндірісті дамытуға өз саясатын жүргізеді.
Салық саясаты қазіргі уақытта реформалаудың тәсілдері және жолдарын
анықтауда негізгі дискуссия пәні болып табылады.
Қазір батыс елдерде салық салу бойынша көптеген әдебиеттер бар, көп
жылдық тәжірибе жинақталған.
Алайда, Қазақстандағы салық жүйесі жаңадан құрылып жатқандықтан, салық
туралы елімізде Қазақстан жағдайына жауап беретін қазақстандық салық
жүйесінің құрылуы туралы есептелген, терең ойланған, сопылы ұсыныстары бар
салық салу бойынша отандас авторлардың монографиялары жоқ.
Көптеген елдерде әлеуметтік-экономикалық дамуында салық ролінің
жоғарлауы келесілермен түсіндіріледі: мемлекеттік басқару жетістіктері көп
жағдайда күрделі бюджеттік проблемаларды шешумен байланысты.
Мұндағы негізгі құрал барлық уақытта салық болып табылады. Осыдан да,
салық салу- ғалымдары және аналитик мамандар салық салудың теория және
тәжірибесін жаңартуда әлсіз емес көңіл бөледі.
Салық реформасы сәйкес қайта құру нәтижесі және бұрынғы механизмді
жаңартумен байланысты – салықтық қатынасты толық немесе бөлшектеп өзгерту
болып табылады.
Дипломдық жұмыс мақсаты, бұл Қазақстан Республикасындағы салық
жүйесінің реформасын, даму этаптарын, салық құрылымын реформалауды және
салық салудан даму болашағын қарастыру болып табылады.
Мақсатқа сәйкес, дипломдық жұмыста келесі мақсаттар қойылып шешілген:
- салық реформасының негізгі этаптары қарастырылған;
- салық құрылымын реформалау;
- заңды және жеке тұлғалардың табыс салығы қарастырылған.
Зерттеу объектілері – Қазақстан Республикасындағы, салық реформасы
болып табылады.
Зерттеу көздері, салық реформасының проблемасы бойынша отандас және
шетелдік ғылымдар еңбектері, халықаралық және республикалық ғылыми-
тәжірибелік конференция материалдары.
Дипломдық жұмыстың құқықтық және ақпараттық қамтамасыз ету негізінде
салық жүйесінің әрекетін реттейтін Қазақстан Республикасының заңды және
нормативті актілері, Қазақстан Республикасының статистика бойынша
Агенттігінің материалдары болып табылады.
Жұмыс құрылымы кіріспе, үш бөлім, қорытынды, қолданылған әдебиеттер
тізімі және қосымшадан тұрады.
І тарау. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуы
1.1. ҚР–дағы салық реформасы
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі даму сатысында және бір
уақытта салық механизміне жетілуде Қазақстан Республикасында салық салуды
қүқықтық реттеу өз дамуында үш кезеңнен өтті:
Салық реформасының бірінші кезеңі (1992 жылдан бастап 1995 жылдың
маусымына дейін).
Республикада салықтың 40 түрі қызмат етті:
1) жалпы мемлекеттік салық
2) жалпы міндетті жергілікті салық
3) жергілікті салық
Салық реформасының екінші кезеңі (1995 жылдың шілдесінен 1999 жылға
дейін).
Бұл кезеңде салық саны 11-ге дейін кеміді. Олар жалпы мемлекеттік және
жергілікті салық болып бөлінеді. 1996 жылдан бастап Салық және бюджетке
төленетін басқа төлем заңдылығына 30-дан астам өзгертілген толықтырулар
енгізілді.
Салық және алымдар саны 18-ге өсті.
Салық реформасының үшәншә кезеңі (2000 жылдан бастап 2004 жылға
дейін). Салық жобасы жаңа Салық Кодексін өндіру. Ол үш бөлімнен тұрады:
жалпы бөлім, ерекше бөлім, салықтық әкімшілік.
I кезең.
Салық жүйесін құруда өзінің жеке тәжірибесінің болмауынан Қазақстан
негізінде көршілес мемлекеттер, оның ішінде Ресей Федерациясының тәжірибесі
негізінде қолданылған. Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы
заң Ресей заңджылығының көшірмесі болып табылады.
Нәтижесінде Қазақстанда, федеративті мемлекетке тән звенолы салық
жүйесі құрылды:
Ол салықтың үш тобын қосты:
1) жалпы мемлекеттік
2) жалпы міндетті жергілікті салық және алым
3) жергілікті салық және алым
Салықтың көп мөлшері (43 түрі; 16 жалпы мемлекеттік, 10 жалпы міндетті
жергілікті салық және алым, 17 жергілікті салық және алым), заңның
тұрақсыздығы, өзіндік құн есептік база болып табылатын көптеген төлемдердің
болуы, көптеген жеңілдіктерді қолдану салық жүйесін тиімсіз және жалпы
басқарылмайтын деңгейге әкелді.
Қазақстандағы салық жүйесін жаңғырту 1992 жылдан бастап өз бастауын
тапты.
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің даму тарихында негізгі
орынды 1994 жыл алады. Яғни, осы жылы салық жүйесін формалаудың жолдарының
алғашқы нақты қадамдары жасалды. Өзгеріске екі ірі салық қшырады, жеке
тұлғалардан табыс салығы және кәсіпорын пайдасына салық.
Заңдылық күш бар, Қазақстан Республикасының Президентінің Жеке
тұлғалардың табысына салыө салу және Заңды тұлғалырдың табысы және
пайдасына салық жарлығы шықты.
Көрсетілген заңды актілердің қабылдануымен екі негізгі салықты
есептеуде күрделі өзгерістер болды.
Жеке тұлғалардың табысына салық салу ирегулярлық салық салудан,
жиынтық жылдық табысты анықтау негізінде жеке тұлға табысына ауқымды салық
салу.
Заңды тұлға бөлімінде, өзгеріс келесі аспектілерде болды, пайдаға
салық ставкасының дифференциясынан бас тартты, екі ставканы енгізді; заңды
тұлғаларға – 30%, банк және сақтандыру компанияларына –
Алғашқы рет, салық төлеушілер санына кәсіпкерлік әрекетпен алынған
табыс бөлігінде бюджеттік ұйымдар жатқызылды; жеңілдікті қысқартылды
(бұрынғы 30 жеңілдік орнына, 6 жеңілдік қалды). 1994 жылы Қазақстан
Республикасындағы салық жүйесінде болған өзгрістерге таңдау жасасақ, онда
біз олардың артықшылығының фискальдік сипатта екенін көреміз. Мұндай, батыл
шараларға қарамастан, 1994 жылы ҰӨ -ге салық түсімдерінің үлесі 1993
жылдағы 14,8%-ке қарағанда 8,4% құрады.
Осыдан келе, Қазақстан Республикасындағы салық реформасының негізгі
мақсаты ретінде келесі этаптарға келесілер ұсынылды:
1) Нарықтық қатынасты ынталандыру;
- кәсіпкерлерді белсенді қолдау
- жеке салық төлеушілерді, алынған табысты әрекетке салуды ынталандыру
- кең заңдылық базаны салық салуға келтіру
- табысты екілік, үштік салық салудан қорғау механизмін құру
2) Салық салуда белгілі бір шынайлылыққа жету:
- кедейлерді әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз ету
- алынатын табыс көзіне қарамастан салық салудың біртұтас шкаласын
құру
- мемлекеттің ұлттық және шекаралық қызығушылығын
- салық салу жүйесін құрудың әлемдік тәжірибесін дәстүрлі қолдануға
тырысу.
Осы мақсаттарға сәйкес Қазақстан Республикасындағы жарлық салық
жүйесін өзгерту және оны әлемдік стандартқа жақындату талабы жасалған.
2 кезең
2 кезең шарттары: салық ауыртпалығын төмендету, салық санын азайту,
Қазақстандағы салық жүйесін әлемдік стандартқп әкелу талаптарға
негізінен 1995 жылы 24 сәуірде қабылданған заңды күші бар Салық және
бюджетке төленетін міндетті төлем Қазақстан Президентінің жарғысы жауап
береді.
Жалпы мемлекеттік:
1) Заңды және жеке тұлғалардан табыс салығы.
2) Қосымша құн салығы.
3) Акциз.
4) Бағалы қағаздармен операцияларға салық.
5) Жер қойнауын пайдаланушылардан әлеуметтік төлем.
Жергілікті салық және салым:
1) Жер салығы.
2) Заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салық.
3) Көлік құралдарына салық.
4) Заңды және жеке тұлғалардың кәсіпкерлікпен айналысатыны үшін алым.
5) Аукциондық сатудан алым.
1999 жылдың 1 қаңтарынан бастап жалпы мемлекеттік салық және алымға:
жол салығы, әлеуметтік салық, әлеуметтік қамсыздандыруға алымдар және
Қазақстан Республикасының территориясына автокөліктің құралдарының жүруіне
алымдар. Бұрын бұл төлемдер бюджеттік емес қорлардың көзі ретінде қолданса,
кейін жол салығы және әлеуметтік қамсыздандыруға алынып тасталынды.
1999 жылы 16 июльде Қазаөстан Республикасының Заңына сәйкес, 1995
жылы 24.04. – ден Салықтар және басқа да бюджетке төлемін міндетті
төлемдер туралы заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің №440-1
Бұйрығы №2235 Қазақстан Республикасының Заң статусын иеленді.
ҚР салық жүйесі жоғарыда көрсетілген құжаттарға сай, келесідей
салықтарды, алымдар мен міндетті төлемдерді қосады:
Салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдер:
1. Жеке және заңды тұлғалардан табыс салығы
2. Қосымша құн салығы
3. Акциздер
4. Бағалы қағаздарды теркегені үшін және мемлекеттік тіркеуге
жатпайтын бағалы қағаздарды эмиссиясында ұлттық
идентификациялық нөмірді бергенде алынатын алым
5. Жерқойнауын пайдаланушыларға салық және арнайы төлем
6. Әлеуметтік салық
7. Қазақстан Республикасының шекарасында автокөліктердің өтуінен
алынатын алым
8. Жер салығы
9. Заңды және жеке тұлғалардың мүлік салығы
10. Көлік құралдарына салық
11. Біріңғай жер салығы
12. Кәсіпкерлікпен айналысатын заңды және жеке тұлғаларын тіркегені
үшін алынатын алым
13. Дербес іс әрекетпен айналысу үшін құқығын беретін лицензиялық
алым
14. Аукциондық сатудан алым
15. Рынокта тауарды өткізу үшін алынатын алым
16. Алматы қаласының белгісін фирмалық атауда, қызмет көрсету
белгісінде, тауар белгісі ретінде қолданатын заңды және жеке
тұлғалардан алынатын алым
17. Қазақстан, Республика, Ұлттық сөздерін фирмалық атауда,
қызмет көрсету белгілерінде, тауар белгілерінде заңды
мемлекеттік кәсіпорын, мемлекеттік ұйымдар, коммерциялық емес
мекемелерден басқа және жеке тұлғалардан алынатын алым.
3 кезең
Үшінші кезеңнің негізгі мақсаты бюджетке қатысы бар мемлекеттік
органдар, фискальды органдар және салық төлеушілер арасында құқықты
аспектілерді күшейту болып табылады. 1995 жылы енгізілген салық құрлымын
оптимальды деп айтуға болады. Қазіргі уақытта 17 түрлі жаңғыртуға және бір
жүйеге келтіруге тиіс негізгі салық, алым және басқа да бюджетке төленетін
төлемдер бар. Осыдан келе 2002 жылы 1 қаңтарда салықтық реформа жүргізу
және Қазақстан Республикасының Бюджетке төленетін міндетті төлемдер және
салықтар туралы Кодекстің әрекет етуін қажет етті. Бұл Салықтық Кодекс
2001 жылдың 12 маусымында №209-II қаулымен енгізілді.
Салық Кодексінің жаңа құрлымы үш бөлімнен тұрады:
1. Жалпы
2. Ерекше
3. Салықтық әкімшілік
Жалпы бөлім – салық заңдылығының конститутциясы. Мұнда салық
заңдылығының құрылу принципі нақты анықталған, заңдылықтағы қандай болмасын
өзгерістер тек бюджетті қабылдаумен байланысты болатын қатаң принциптер
енгізіліп, календарлық жылдың басынан бастап күшіне енеді. Бірақ бұл нарық
конъюктурасын және ағымдық өзгерістерді реттейтін акциз және кедендік бажға
қолданылмайды. Берілген берікті шаралар негізгі салық кодексінің жалпы
бөлімінің болашақ жылдары өзгеріске ұшырамауына негіз болып табылады.
Ерекше бөлімді қарастыратын болсақ мемлекет салық салу базасы мен
әдістеме бөлімінде салық заңдылығының әрекет етуінің артықшылығын
тұрақтылықты қолдаушы болып табылады.
Салықтық әкімшілік бөлімінде поцессуальды сұрақтар қарастырылады.
Қазіргі таңда бұл бөлімдегі барлық ережелер мен талаптардың нақты құрылды
деп айтуға болмайды, себебі құқықтық реформаның екінші этапы қарастырылуда.
Азаматтық Кодекстің көптеген аспектілері және оның ерекше бөлімінде,
болашақ 2-3 жылдықта түбегейлі өзгерістер болуы мүмкін. Бұл, өзгеріс
мемлекет пен салық төлеушілер арасында процессуальды өзара қатынас, оның
ішінде аппеляция процесінде өз көрінісін табады.
Бюджетке төленетін салық және басқа да төлемдер (2002 жылдың 1
қаңтарынан бастап әрекет етеді):
Салықтар
1. Корпоративтік табыс салығы
2. Жеке табыс салығы
3. Қосымша құг салығы
4. Акциз
5. Жерқойнауын пайдаланушылардың салығы және арнайы төлем
6. Әлеуметтік салық
7. Жер салығы
8. Көлік салығы
9. Мүлік салығы
Алымдар
1. Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым
2. Жылжымалы мүлікке құқықты мемлекеттік тіркеу және онымен байланысты
мәмілелерге алынатын алым
3. Радиоэлектрондық құралдар және жоғары жиілікті құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым
4. Механикалық автокөлік құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым
5. Теңіз, өзен және аз мөлшерді кемелерді мемлекеттік тіркегені үшін
алым
6. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым
7. Дәрі – дәрмектерді мемлекеттік тіркегені үшін алым
8. Қазақстан Республикасының шекарасына автокөлік құралдарының сапармен
өтуінен алынатын алым
9. Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым
10. Аукционнан алынатын алым
11. Елтаңбалық алым
12. Лицензиялық алым
13. Телевизия және радио хабар ұйымдарына радиожелілік спектрді
қолдануына рұқсат беру үшін алынатын алым
Төлемақылар
1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы
2. Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы
3. Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы
4. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы
5. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы
7. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы
8. Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы
9. Сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы
Мемлекеттік баж
1. Кеден бажы
2. Кеден алымдары
3. Төлемақы
4. Алымдар
2. Салық жүйесінің элементтері мен салық салу принциптері
Салық салу – бұл нарықтық экономиканың дамуының маңызды
факторларынының бірі. Бекітілген тәртіпте алынатын салықтармен, алымдардың
және басқа да төлемдердің жиынтығы салық жүйесін құрайды*. Қазақстандағы
салық жүйесі мыналардан тұрады:
1. Жалпы мемлекеттік салықтар мен алымдар;
2. Жергілікті салықтар мен алымдар;
Жалпы мемлекеттік салықтар мен алымдарға жатады:
1. Табыс салығы;
2. ҚҚС;
3. Акциздер;
Бағалы қағаздарды эммиссиясын тіркеу үшін алымдар;Жергілікті салықтар
мен алымдарға:
1. Жер салығы;
2. Заңды және жеке тұлғалардан мүлікке салық;
3. Транспортқа салық;
Сонымен қатар, бюджетке келесідей алымдар төленеді:
- заңды тұлғаларды тіркеу үшін алымдар;
- кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалардан алымдар;
- қызметтің жекелеген түрлерімен айналысуға құқық үшін алымдар;
- аукциондық сатулардан алымдар.
Салық қоғамның класстарға бөлінуімен және мемлекеттің қалыптасуымен,
... билікті ұстап тұру үшін қажетті, адамдардың алымдары ретінде пайда
болды ...*.
Қоғамның даму тарихында бірде-бір мемлекет салықсыз қызмет ете алмады,
себебі ұжымдық қажеттіліктерді қанағаттандыру бойынша өз функцияларын
орындау үшін белгілі-бір сомада ақша қаражаттары қажет болады, олар
салықтар есебінен ғана жинақталуы мүмкін. Осыдан келе, салық мөлшері
мемлекеттің өз функцияларының минимумын орындауға жұмсалатын шығындар
сомасымен анықталады. Бұл функцияларға мыналар жатады: басқару, қорғаынс,
сот, тәртіп сақтау. Мемлекетке неғұрлым көп функция жүктелсе, ол соғұрлым
көп салық жинауы керек.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексі салық жүйесі құрылуының жалпы
принциптерін, салықтарды, алымдар мен басқа төлемдерді, сонымен бірге
салық төлеушілер мен салық органдарының міндеттерін, құқықтарын және
жауапкершілігін анықтайды.
Мұнда салық, алым және басқа төлем деп сәйкес деңгейдегі бюджетке
немесе бюджеттен тыс қорларға төленетін міндетті салым деп түсіндіріледі.
Осыған сәйкес салықтар табыс алатын барлық заңды және жеке тұлғалардың
міндеттерін көрсетеді.
Барлық елдерде, барлық қоғамдық құрылымдарда салық ең біріншіден
фискалды функцияны атқарды, яғни қоғамдық шығындарды қаржыландырды, соның
ішінде мемлекет шығындарын.
Салықтық төлемдердің мазмұнына терең ұғыну үшін салық салудың негізгі
принциптерін анықтау керек. "Кез-келген салық жүйесіне қажетті сапа
экономикалық көзқарас тұрғысынан 4 негізгі классикалық принциптер ретінде
Адам Смитпен қалыптасты"-деп Дж.Милль атап көрсетті. Олар:
1. Мемлекеттің қоластындағылар үкіметтің шығындарын жабуға қатысуы қажет.
Яғни олардың әрқайсысы мүмкіндігіне қарай, үкіметтің қарамағында бола
отырып, пайдаланатын табысының шамасына қарай қатысады.
2.Кез-келген төлеуі тиіс салық дәл аныөталуы тиіс. Салық мөлшері, оны төлеу
уақыты мен тәсілі салық төлеушінің өзіне де, басқа адамға да түсінікті
болуы қажет.
3. Әрбір салық салық төлеуші үшін қолайлы уақытта және қолайлы тәсілмен
алынуы тиіс ...
4. Әрбір салық оны төлеушінің қалтасынан мемлекет кассасына түсетін артық
сомадан аз көлемде алынатындай құрастырылуы тиіс.
Адам Смттің принциптері олардың қарапайымдылығы мен түсініктілігіне
байланысты ешқандай толықтыруды және иллюстрациялауды қажет етпейді. Осыған
байланысты олар салық саясатының "аксиомалары"
болып табылды. Бүгінде бқл принциптер жаңа уақыт талабына сәйкес
толықтырылған.
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке төленетін
басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындылығы,
әділдігі, салық жүйесінің біртұтастылғы және салық заңдарының жариялылығы
принциптеріне негізделеді.
Қазақстан Республикасының салық заңдарының ережелері осы Кодексте
белгіленген салық салу принциптеріне қайшы келмеуге тиіс*.
1. Салық салудың міндеттілігі принципі. Салық төлеуші салық заңдарына
сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген
мерзімдерде орындауға міндетті.
2. Салық салудың айқындығы принципі. Қазақстан Республикасының
салықтары және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерi айқын
болуға тиіс. Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық
міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық
негіздері мен тәртібін салық заңдарында белгілеу мүмкіндігін
білдіреді.
3. Салық салудың әдiлдiгi принципi. Қазақстан Республикасында салық салу
жалпыға бiрдей және мiндеттi болып табылады. Жеке сипаттағы салық
жеңiлдiктерiн беруге тыйым салынады.
4. Салық жүйесiнiң бiртұтастығы принципi. Қазақстан Республикасының салық
жүйесi Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында барлық салық
төлеушiлерге қатысты бiртұтас болып табылады.
5. Салық заңдарының жариялылығы принципi. Салық салу мәселелерiн
реттейтiн нормативтiк құқықтық актiлер ресми басылымдарда мiндеттi
түрде жариялануға тиiс.
ІІ тарау. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құрылымы
2.1. ҚР –ның салық жүйесі
Салықтық жүйе Қазақстанда 90-жылдардың басында енгізілді. Қолданылып
отырған жүйені жедел және түбірімен өзгерістерге Қазақстан Республикасында
нарықтық қатынастарды қалыптастырумен экономикалық саясаттағы өзгерістерге
негіз болады. [11;18-20]
Экономикалық реформаны Қаржы министрлігінің бағдарламасы бойынша өңдеу
және осы реформаларды Қазақстан экономикасына енгізу, нарықтық жүйені
дамыту мақсат болып табылады. Нарықтық жағдайға өту экономиканың ашықтығы
мен макроэкономикалық тұрақтылықты кез келген құралдармен
либерализациялау жеткілікті және осыдан кейін нарық барлық проблемаларды
жедел түрде шешеді деп есептелді. Осы кезде кейбір экономистер Қазақстан
үшін Жапонияда, Қытайда және басқа да мемлекеттерде қолданылып келген
жоспарлы нарық қолайлы деп есептеледі, ал шын мәнінде Қазақстан
экономикасының спецификасының үй тәжірибесі талап етілмеген болып
табылады.
Нарыққа өту кезінде теориялық тұрғыдан алғанда Батыс Еуропа қолданған
заңдарын қолдану қажет болғанды. Батыс Еуропа салық жүйесі 10 жыл қызмет
ету нәтижесінде қалыптасып, экономиканың тұрақтылықтарына салыстырмалы
әсер етті.Қазақстанда нарықта реформаны жүргізу басында мұндай экономикалық
жағдай болған жоқ сондықтан да батыс тәжірибесін қолдану Қазақстан
экономикасының нарық жағдайына ұзақ уақыт әсер ете алмады. Бұл кезде нарық
құрылымы бірқалыпты қарастырған жоқ.
Нарықтық жағдайға өту қай жағынан болса да жаңа салық жүйесі
заңдылықтарын, ережелері мен инструкцияларын, оның қызметтерін, осы жүйені
басқаруға мүмкіндік беретін және де салық механизмін құруға әсер ететін
шараларды талап етеді. Қазақстандық жағдай 90-жылдардың басында салық
жүйесі американдық үлгіні таңдады.Салықтық қатынастар құрылымында әкімшілік
командалық жүйенің орнына жаңа салықтық жүйе елдегі нарықтық құрылымға
сәйкес болды.Сәйкесінше,бұрын қолданылып келген салықтың экономикалық
мазмұны өзгерді.
Осы салық жүйесі енгізілгеннен бастап біршама жыл өтті. Осы уақытта
саясатта, экономикада , әлеуметтік ортада түбегеді сапалы өзгерістер болды.
Бұл жерде айта кету керек, Қазақстан экономикасы нарыққа өту процесі
біршама қателіктер жіберді. Оның ішінде ең бастысы жаңа құрылымдар құру
ғана емес, көне акценттердің бұзылуы еді. Осы кезде Қазақстан
экономикасының тиімділігін көтеруде салық жүйесі әсер етуші құрал болып
табылады.
Салықтық жүйенің сол кездегі ең ірі жетіспеушілігі болып ондағы
фискалдық бағыттың шектен тыс кендігі табылды., салық жүйесінің басқа
функцияларын орындамады. Салық дәрежесінің қысымы салық төлеушіге мүмкіндік
бермеді. Қайта құру кезінің басында экономикалық және салықтық саясатқа
қосымша құн салығының ставкасы жоғары көрсетілді. Жоғары салық
ставкаларының жиынтығы теріс жағдайлар туғызды:
- отандық өндірістің құлдырауына және оның құрылымдарының нашарлауына,
халықаралық ішкі нарықта Қазақстандық тауар өндірушілердің
әлсіреуіне әкеп соқты;
- барлық формадағы өндірушілердің салық төлеуден қашуына әсер етті;
- шетелге капиталдың кетуіне әсер етті;
- көлеңкелі экономиканың өсуіне, шаруашылық өмірдің қарақшылауына
әсер етті;
Басқаша сөзбен айтқанда, салық жүйесі түбегейлі өзгерісті қажет етті.
Бірақ бұған қол жеткізу үшін экономикалық реформаның курстарын өзгерту
керек еді.
Экономикалық реформаның мақсаты экономиканы бұзу емес, Қазақстан
азаматтарының әлеуметтік жағдайларын көтеру, ұлттық байлықты ұлғайту,
жаңғырту процесі болатын. Бұдан келіп салық реформасының жағдайы, олардың
бағыттылығы, мақсаты, іске асыру жарамдылықтары көрінетін. Бұл жағдайларды
ашып көрсететін болсақ:
1. Салық жүйесі мемлекетті оның әлеуметтік-экономикалық проблемаларын
шешуді қамтамасыз етуі және салық жағынан сенімді болуы тиіс.
2. Салық жүйесі салық төлеуші үшін тұрақты және түсінікті болуы тиіс.
3. Салық салу шаруашылық субъектілерінің формаларына, олардың ұйымдық-
құқықтық формаларына байланыссыз біркелкі болуы тиіс.
4. Салық жүйесі әділ болуы керек және салық ауыртпалығы төлеушілер
арасында тең бөлінуі тиіс.
5. Салық саны жеңілдетілген және біршама есе азайтылған бодуы тиіс.
6. Салық ауыртпалығы жеңілдетіліп, салық төлеушілерге салықтық шығындарды
көрсетуде құқықтары көрсетілуі керек.
7. Салық төлеушінің қорғауын қамтамасыз етуі керек. Салық төлеуші әрқашан
да әділ және заңмен қорғалу керек.
8. Салық төлеуді заңды және заңсыз жолдармен көрсету тоқтатылып, салық
төлеу дұрыстығын бақылайтын тиімді жүйе құру керек.
9. Бюджеттің аймақтық табыс бөлігі және өзін-өзі басқару органдарына қатаң
бақылау жүргізу керек.
Қазақстандағы салықтық жүйені реформалау проблемасы Қазақстан
экономикасы мен әлемдік экономикалық процесс есебін тиімді көтеру көзқарасы
қарастырылады.
Әрине, ҚР-ның салық жүйесін реформалаудың қарастырылған техникалық және
ұйымдық аспектілері үлкен қызығушылық тудыруда. Басқаша айтқанда, барлық
шаруашылық субъектілерін мынадай сұрақтар ойландырады (мазалайды): Салық
Кодексін қабылдау, шын мәнінде де, салық жүйесін тәртіпке келтіруге,
сәйкестендіруге және ықшамдауға (мүмкіндік бере ме), салық органдары мен
салық төлеушілердің өзара қарым қатынастарын қатаң құқықтың қоюға рұқсат
ете ме, салық заңдылығын өткізу мен қалыптастыруда биліктің түрлі
деңгейіндегі орындаушы және өкілдікті органдардың ролін анықтауға да
мүмкіндік бере ме.
Бірақ Қазақстанның салық саясатындағы өзгерістері қаншалықты икемдігі
тиімді салық жүйесінің негізгі ережесіне сәйкестенеді. Әңгіме салық
төлеушілердің (жеке және заңды тұлға) кез келген категориясының
экономикалық шығындарын азайту мақсаттарының өзара қатынасы мен бюджетке
ақшалы түсімдерді бір уақытты қамтамасыз ету жөнінде жүріп жатыр.
Құралдарды жұмылдыру қажеттілігі түсінігі шығындары салық төллеушілер
құралдарының есебінен жүзеге асырылатын қоғамдық игілік өндірісін кеңейту,
білім беру, әлеуметтік, ғылыми бағдарламаларын дамыту, инвестициялық
процестің дәстүрлік тиімділігі мен тағы да басқа жобалармен салық-бюджет
саясатының көптеген пунктерімен тікелей байланыстыруға мүмкіндік бермейді.
Сонымен қатар салық салу әдістері мен механизмдерінің алмасуы мен салық
ставкасын төмендету секілді, сонымен бірге Қазақстандағы инвестициялық
климатты жақсарту жөніндегі сұрақтар төңірегінде пікірталастар тудыратын
және салық ставкасын төмендету секілді проблемалары жайлы да сөз қозғалуда.
Басқа жағынан алғанда, Қазақстан үкіметінің экономикалық блогына
жетекші ролінде мемлекет салық ставкасы-бюджжет жағдайына тәуелді таза
техникалық сұрақ екендігін үнемі қолдай отырып, салық салудың қатал
жүйесін сақтауға ықылас білдіре отырып, 90-шы жылдардың басындағы
романтикалық салық салу дәуірін тоқтатудың қажеттілігін тікелей
мәлімдеді.
2000 жылы объективті қажеттілікке байланысты Қазақстан Республикасының
Салық кодексінің жобасын жасау үшін Ведомствоаралық комиссия,
Ведомствоаралық жұмыс тобы және Эксперттік Кеңес құрылды. Қабылданған
тұжырымдамаға сәйкес Салық кодексі үш бөлімнен тұрады: жалпы, ерекше,
салықтық ұйымдастыру (администрирования).
Қазіргі таңда Қазақстанда (1999 жылдың 25 ақпанынан бастап) Қазақстан
Республикасының мемлекеттік кіріс министрлігі жұмыс жасайды, оның негізгі
міндеттерінің бірі болып бюджетке салықтар мен төлемдердің келуін және
мемлекет алдындағы басқа да міндеттемелерді қамтамасыз ету табылады. Осы
аталған міндетке сай министрлік құрамында Салық комитеті құрылды.
Салық комитеті барлық ақшалай құжаттар, бухгалтерлік кітап, декларация
және бюджетке салық аудару, төлеумен байланысты басқа да құжаттар
негізінде, Қазақстан Республикасының заңдылығына сәйкес тәртіпте тексеру
және бақылауды жүзеге асырады. Салық заңдылығының анықталған тәртіп
бұзушылықтарды түзету туралы талаптары орындалмаған жағдайда, салық
органдарына декларацияны, есепті тапсырмағанда, бюджетке салық төлемдерін
төлеу және аудару, анықталған олқылықтарды шешу үшін салық органдарының
талабы бойынша қаржылық есептілікті көрсетпеген жағдайда салық комитеті
ұйымдар мен азаматтардың шығындық операцияларын банктегі және басқа да
ұйымдардағы шоттар бойынша тоқтатып тастайды. Салық заңдылығын бұзу
жағдайларын анықтаған жағдайда салық органдары құжаттары, материалдарды
алып алуына құқығы бар.
Қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасының салықтық жүйесі 2002 жылдың
бірінші қаңтарында енгізілген Салық Кодексіне негізделеді.Салық Кодексіне
сәйкес Қазақстанда заңды тұлғалардан корпоративті табыс салығы,жеке
тұлғалардан табыс салығы ,қосымша құн салығы,акциздер,әлеуметтік
салық,көлік құралдары,мүлік салығы және басқа да төлемдер мен алымдар
жиналынады.
Сурет1. Қазақстан Республикасы салық жүйесі
Жоғарыда 1-суретте келтірілген салық түрлерін жеке-жеке қарастыратын
болсақ, олардың арасындағы айырмашылықтарды байқауға болады.
Басқа салықтармен салыстырғанда қосымша құн салығының бірқатар
артықшылықтары бар. Ол тауар айналымының барлық кезеңін қамтиды және салық
базасы мен ставісі ұлғайған сайын, түсімдер көбеюі мүмкін. Бұл салық
салудың қарапайым түрі, себебі, барлық төлеушілер үшін Қазақстан
Республикасының территориясы бойынша салық жинаудың юірдей механизмі
бекітілген және бұл салық кәсіпкердің табысының өсімді болуына
қызығушылықты арттырады, себебі кәсіпорында өндірістік шығындар салығынан
автоматты түрде босатады. Салық заңдылығы төлеуші тұлғалар жиынтығын
бекітеді.
Алғаш рет Қосымша құн салығы Францияда (1954 жылы) енгізілген, қазіргі
таңда ол көптеген елдерде әрекет етеді. Жанама салық ретінде Қосымша құн
салығы тауар (қызмет) бағасына қосымша ретінде болады, және кәсіпкердің
табыстылығына әсер етпейді. Бұл салық кәсіпорынға емес, тұтынушыға арналған
(бағытталған). Кәсіпорын оны жинақтаушы болып табылады.
Орналастырылған тауарға ҚҚС-ғы экспорт-импорт операциялық кезіндегі
сияқты жалпы тәртіп бойынша тауардың тағайындалған орнына байланысты
алынады. Ал оны өткізген елдерде нөлдік ставка бойынша алынады. Сатушыға
нөлдік ставканы пайдалану құқығын алу үшін келесідей шарттарды орындау
қажет.
Сатушы сатып алушының өзі тұрып жатқан жерінде ҚҚС-ғы бойынша
тіркелген нөмірін алуы және оны шот-фактурада көрсетуі қажет.
Тауар сатып алушыдан Еуропаның басқа елдеріне өткізіледі.
Сатушы елден әкелінген тауарды растайтын құжаттарды өзіне сақтайды. Ол
көліктік құжаттар, сатып алушының тауарды алғаны туралы қолхат және т.б.
болуы мүмкін. Сондай-ақ, егер тауар поезбен жіберілген болса, билеті де
болуы мүмкін.
Сатушы елдегі осындай сауда операцияларының тізімін кейін салық
органдарына тапсыру үшін және статистика, бақылау жасауға қолдану үшін
жасайды. Бұдан басқа, Еуропалық бірлестіктің құрамындағы елдерге сату ҚҚС
есебі бойынша ерекше жолда бейнеленеді. Сонымен қатар, Еуропалық
бірлестіктің басқа елдермен алған жағдайда да осылай жүргізілген.
ҚҚС-ғы Кеңес үкіметі кеңістігінде 1992 жылы пайда болды. 1995 ж. 24-
сәуірде ҚР-ның №2235 Салықтар және бюджетке төленетін басқа да мәндетті
төлемдері туралы Заңы қабылданды. Оның 3-бөлімі ҚҚС-на арналды. 2000 жылы
9 қазанда ҚР мен РФ арасында өзара сауда кезіндегі жанама салық салу
принципі туралы үкімет аралық келісім шартқа қол қойылды. Ол 2002 жылы 1-
шілдеде күшіне енді. 2001 жылы 1 шілдеде ҚР-ның 2001 жылғы 3 мамырындағы
№183-ІІ ҚР-ның Салықтар және бюджетке толықтырулар мен өзгерістер туралы
Заңына сәйкес, барлық салық төлеушілер үшін ҚҚС ставкасы 16% өзгертілді.
2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап ҚР-ның Салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы жүйеленген салық кодексі күшіне енді.
Оның 49-бабы ҚҚС-на арналды.
ҚҚС-ның салық төлеушілерге әсерін оны төлеуден босатуды енгізу
есебінен немесе халықтың кедей бөлігінің тұтынатын тауарларына нөлдік
ставка бойынша салуды немесе байлардың қолданған қымбат заттарына жоғары
ставканы қолдану есебімен реттеу қабылданған. Бұл принцип негізінде
тауарлар мен қызметтер түрлеріне байланысты ҚҚС-ның бірнеше ставкасының
қолдануы жатыр. ҚҚС-ның ставкалары әр елде әртүрлі.
Көпшілік елдердің салық жүйесінде ҚҚС-ның күрделі ставкалары
қолданылады. Олар үшеу:
Екі нөлдік — базалық және төмендетілген, қосылған нөлдік ставка.
Кейбір тауарлар ҚҚС-нан босатылады. Бұл кезде кейбір елдерде ҚҚС-ның
бірыңғай нөлдік ставкасы қолданылады. Мысалы, Швейцарияда үш нөлдік емес
ставка қолданылады.
25%, 12% және 6%. Швецияда да 12% бойынша азық-түлік сату, қонақ үй
қызметтері, жолаушылар тасымалдау қызметтері мен тауарлар жатады. Еуропалық
елдердің ішіндегі Швеция мен Данияда ҚҚС-ның ең жоғары ставкасы (25%)
қолданылады. Бұл елдерде жалпы салық жүктемесінің күрделілігі әдет-ғұрып
ретінде қалыптасқан.
Қосылған құн салығы өзінің экономикалық мазмұны бойынша жанама
салықтарға жатады. Жанама салықтар (Қазақстан оларға ҚҚС-ғы және акциз
жатады) сатып алуға салынған салық болып табылады және оны төлеу
тауарларды, қызмет немесе жұмысты соңғы тұтынушыға жүктеледі. Сол себептен
олардың әділетсіздігі мен әлеуметтік қарсы бағыттылығы туралы ойлар
туындауда. Алайда, ҚҚС бюджет кірістерінің тұрақты көзі болып табылады.
Кейбір экономистердің айтуы бойынша, жанама салықтар мемлекеттің ауыспалы
экономикалық дамуына экономикалық жағынан тірек болады.
ҚҚС-н есептеу және төлеу тәжірибесін қарастыру барысында екі негізгі
ойдың жетістігі көрінді: корпоративтік қаржылық мүдделердің көзқарасы
бойынша ҚҚС кәсіпорын айналымынан ақша құралдарының тартылуымен, а л
мемлекеттік қаржылық көзқарас бойынша ҚҚС бюджеттің кірісінің тұрақты да,
негізгі көзі қызметін атқарды. Қалай болса да, ҚҚС әлемнің көптеген
елдерінде қолданылады және өзінің әмбебаптылығы мен бюджетті қалыптастыруды
қамтамасыз етеді.
Тікелей салықтардан айырмашылығы — жанама салықтар тауар, жұмыс және
қызметтің бағасына қосылады және оларды төлеу тұтынушы немесе сатып
алушымен жүзеге асырылады. ҚҚС түсінігіндегі қосылған құн тауар өндірісі
мен айналымы процесіндегі құн өсіміне байланысты көрінеді. Өнімді өңдеуден
оның дайын өнімге дейін жету сатысында ол өз құнын өсіретін сапаға, шығару
мен өткізуге дейінгі кеткен шығындардың эквиваленттік санына ие болады.
Тауарлы-делдалдық ортадағы тауарлар айналымы кезінде қосылған құн сатушының
коммерциялық және сауда үстемесі түріндегі жасаған шығындары нәтижесінде
туындайды. Тауар өндіруші мен сатушы арқылы өткен әрбір тауар немесе өнім
қосылған құнға ие болады және сәйкес оны төлеуші де әрбір өндіріс пен
айналыс цикліне қатысушы болып табылады. Сондықтан да өндіруші құралдар
айналымдылығының жылдамдыығына, яғни қосылған құн салығын төлеуге кеткен
қаржының тез арада қосылуына мұқтаж болады. Жоғарыда айтылғандай, тауарды,
өнімді, ұызмет немесе жұмысты соңғы тұтынушы толығымен ҚҚС-ғы бойынша
есептеседі.
ҚҚС-ғы жанама салық ретінде салық төлеушінің мүлігі немесе пайдасына
байланысты бағаға және тарифке үстеме ретінде бекітіледі. Жіберілген
тауарға қосылған құнды сатушы бекітеді және ол өткізілген тауар айналымы
бойынша бюджетке есептеседі. ҚҚС есебімен тауарды сатып алған сатушы салық
саласын есепке қою бойынша анықтайды, яғни бюджеттегі төлемдердің
төмендеуін де есеке алады. Бюджетке төленетін ҚҚС өткізілген тауарлар мен
алынған тауарлар арасындағы айырма ретінде анықталады.
Мынаған көңіл аударған жөн: төлем (оплата) түсінігі ҚҚС-н
есептеудің мәнін түсіну үшін пайдаланылады. Онда салықтық есепте фактілік
төлемді аудару әдісі, салықтың аударым үшін қабылданбайды. ҚҚС-н аудару
және есепке қою үшін тиелген тауары көрсетілген қызмет, орындалған
жұмыстың шот-фактурада көрсетілген фактілік дәлелі негіз болады. Осыған
байланысты салық салуда қолданылатын аударым әдісі салықты төлемге
аударуды фактілік жүргізілген есеп бойынша емес, салықтық шот-фактура мен
бекітілген құжааттар негізіндегі өткізу мақсатында тауарлардың
өткізілген, қызметтің көрсетілген және жұмыстың орындалғанынан бастап
аударым жасауды білдіреді. Сәйкес, есепке жатқызылған салық төлем
уақытына байланыссыз есептеледі. Мысалы, кәсіпорын басқа кәсіпорын үшін
жөндеу құрылыс жұмысын орындады, соған байланысты орындалған жұмыстың
қабылдау актісі толтырылды. Мердігерлер мен тапсырыс берушілерге төлемге
құжаттар қабылданғаны туралы шот-фактура табыс етілді. Кәсіпорындар
арасындағы есеп айырысу алдын ала төлем бойынша аяқталған деп есептеледі
және аударымдар мен есепке алу аналогиялық үйлесімділік тәртіпте
жүргізіледі.
Қосымша құн салғын төлеушілер - өндірістік және басқа да
коммерциялық қызметті жүзеге асырушы заңды тұлғалар; коммерциялық қызметті
жүзеге асырушы шетелдік инвестициялары бар кәсіпорындар; жеке кәсіпорындар;
Қазақстан Республикасының шеңберіндегі кәсіпорындардың филиалдары,
бөлімдері және бөлімшелері; Қазақстан Республикасының шеңберінде
коммерциялық қызметті жүзеге асырушы халықаралық ұйымдар мен шетелдік заңды
тұлғалар.
Салық салу обьектісі:
➢ Қазақстан Республикасының территориясында тауарларды өткізу
бойынша айналым;
➢ Орындалған жұмыс бойынша айналымдар.
Қазақстан Республикасының салық кодексіне енгізілген соңғы
өзгерістерге сәйкес, қосымша құн салығының ставкасы15 % көлемінде
бекітілген.
Кез-келген кәсіпкер қосымша құн салығын төлеуші ретінде өз өнімдерінің
сатушысы болады және қосымша құн салығы енгізілген еркін нарықтық бағадағы
материалдық құндылықтардың сатып алушысы болып табылады. Ол бюджетке
қосымша құн салығының барлық соммасын емес, тек оның белгілі бір бөлігін
аударады, ол жабдықтаушыларға төленген қосымша құн салығының соммасымен
тауарларды өткізу нәтижесінде сатып алушылардан алынатын қосымша құн салығы
соммасы арасындағы айырмаға тең, яғни бұл жерде есепті механизм әрекет
етеді.
Өндірілген тауар (қызмет,жұмыс) бойынша қосымша құн салығы соммасы =[
салық салынатын база – салықтық жеңілдіктер]* салық ставкасы.
Акциздер. Акцизде қосымша құн салығы секілді жанама салық болып
табылады. Формальді түрде бұл салықтың төлеушілері ретінде акциздік
өнімдерді және салық салынатын қызмет түрлерін өндіретін кәсіпорындар
танылады. Бірақ, оның нақты төлеушісі тауар немесе қызметті сатып алудағы
тұтынушы болып табылады.
Акциздік төлеушілер:
➢ Қазақстан Республикасының территориясында акцизді өнімдер
өндіруші заңды тұлғалар, олардың филиалдары мен бөлімшелері,
шетелдік заңды тұлғалар, халықаралық ұйымдар, жеке кәсіпкерлер;
➢ Акцизді шикізаттардан тауар өндіруші ұйымдар;
➢ Қазақстан Республикасының салық төлеушілері ретінде тіркелген
және өздерінің шикізаттарынан Қазақстан Республикасынан тыс
жерде акцизді тауарлар өндіруші ұйымдар;
➢ Тәркіленген акциздік тауарларды өткізілуін жүзеге асырушы
ұйымдар.
Келесі тауарларға акциз салынады: этилды спирт, құрамында спирт
және алкоголь бар өнімдер, коньяк,вино,пиво, табак өнімдері, зергерлік
бұйымдар, мұнай, автомобиль бензині, жеңіл автокөліктер, сонымен бірге
минералды шикізаттың жеке түрлері. Акциздік өнімдер бойынша акциз
ставкілері бірдей болып табылады. Екі ставка түрі бекітілген: спецификалық
және адвалорлық.
Спецификалық ставкілер акцизді тауарды өлшеу бірлігі үшін теңгеде
анықталған.
Акциздің ставкасы= өткізілетін баға ішіндегі акциз сомасыеркін
өткізу бағасы*100%
Акциздік өнімдерді өндіруші кәсіпорындар өздерінің тіркелген жері
бойынша салық комитетіне айдың 20-шы күнінен кешіктірмей акциздің соммалары
туралы акциз бойынша есепті тапсыруы тиіс.
Кәсіпорын пайдасына салық. Заңды тұлғалардан жиналатын салық
жүйесінде кәсіпорын пайдасына салынатын салық тікелей салық ретінде
ерекшеленеді. Барлық елдердегі пайдаға салынатын салықтың екі аспектісі
бар: фискалдық және реттеуші, ол бюджеттің маңызды табысы болып табылады.
Ол экономиканы реттеудің экономикалық құралы ретінде қолданылады.
Заңды тұлғаларға салық салуда, мемлекет ставкілердің, салық салынатын
базаның, салықтық жеңілдіктердің көмегімен өндіріс қарқынына ықпал ете
алады: оның дамуынынталандырады немесе алға қарай дамуды тежейді.
Кәсіпорын пайдасына салынатын салық Қазақстанның барлық
территориясында әрекет етеді. Пайдаға салынатын салықты төлеушілер:
➢ Заңды тұлғалар;
➢ Кәсіпорынның филиалдары мен бөлімшелері;
➢ Коммерциялық банктер мен басқа да несиелік мекемелер;
➢ Сақтандыру ұйымдары;
➢ Жеңілдетілген салық режиміне көшпеген шағын кәсіпорындар.
Пайдаға салынатын салықтан басқа табыс салығы да әрекет етеді:
➢ Кәсіпорынға тиесілі акциялар бойынша алынған дивиденттер-15%;
➢ Казино,ойын-сауық бизнес табыстары – 90%;
➢ Видео және аудио таспаларды прокатқа беруден түсетін табыс – 70 %;
Кәсіпорын мүлкіне салынатын салық. Кәсіпорын мүлкіне салынатын салық
жергілікті салықтар тобына кіреді. Ол әлемдік тәжірибеде бұрыннан белгілі.
Қазақстанда салықтың бұл түрі келесі мәселелерді шешеді:
➢ Республикалық және жергілікті бюджетті шығындарды қаржыландыру
үшін тұрықты табыстармен қамтамасыз етеді;
➢ Кәсіпорындардың пайдаланылмайтын, артық мүліктерден арылуын
ынталандырады.
Мүлік салығын төлеушілер кәсіпорындар, мекемелер, сонымен бірге
шетел инвестициялары бар ұйымдар, олардың филиалдары мен бөлімшелері болып
табылады.
2.2. ҚР-дағы арнаулы салық режимдері
Кәсіпкерлікпен айналысатын тұлғаларға салынатын салық
түрлері,ставкілері, оларды бюджеттік немесе бюджеттік емес қорларға аудару
тәртібі Қазақстан Республикасының заңына сәйкес тәртіпте бекітіледі.
Жиналатын салықтардың көп бөлігі жеке тұлғалардан және кәсіпкерлерден
алынады. Кәсіпкерлер салық төлеумен қатар бюджеттен тыс әлеуметтік
қорларға сақтандыру жарналарын аударуы тиіс. Осы аударымдардың көлемін мына
формуламен анықтауға болады:
О = 3 * T100;
Мұндағы:
О – сақтандыру жарналарының соммасы;
3 – аударылған еңбек ақысы;
Т – бекітілген сақтандыру тарифі.
Шағын кәсіпкерлікті дамытуды мемлекеттік қолдау мақсатында Қазақстан
Республикасының 2001 жылы 12 маусымдағы Бюджетке төленуі тиіс салықтар мен
басқа да төлемдер туралы Салық Кодексінде шағын кәсіпкерлік
субьектілеріне арналған арнаулы салық режимі қарастырылған.
Жеңілдетілген (ерекше) тәртіпте салық жеке түрлерін аудару және
төлеу, сонымен бірге олар бойынша салықтық есеп беру осы арнаулы салық
режимінің мәні болып табылады.
Шағын кәсіпкерліктің субъектілері арнаулы салық режимін, егер ол
белгілі бір талаптарды қанағаттандырған жағдайда қолдана алады.
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы ҚР заңына сәйкес
жалпы тәртәппен жеке адамдар-жеке кәсіпкерлер, кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын заңды тұлғалар шағын кәсіпкерлік субъектілері болып табылады.
Қызметкерлерінің орташа жылдық саны 50 адамнан аспайды және активтерінің
жалпы құны орта есеппен бір жыл ішінде алпыс мың еселенген (2005 жылы -58,2
млн. теңге) айлық есептік көрсеткіштен аспайды.
Тек салық мақсаттарында, яғни шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін
арнаулы салық режимін қолдану үшін Салық кодексінде шағын кәсіпкерлік
субъектісі термині қолданылады, оған сәйкес табыс , жұмыскерлер саны мен
қызмет түрлері бойынша шектеулер белігіленген.[33; 54]
Шағын кәсіпкерлік субъектісі ұғымына мыналар кіреді:
• Заңды тұлға құрамайтын, қызметкерлерінің саны жеке кәсіпкердің өзін
қосқанда 15 адамнан аспайтын, тоқсандық табысы 4,5 млн. теңгеден
аспайтын жеке кәсіпкерлер (кәсіпкерлікпен айналысатын жеке тұлғалар);
• Қызметкерлерінің саны бір тоқсанда 25 адамнан аспайтын, тоқсандық
табысы 9 млн. теңгеден аспайтын заңды тұлғалар;
Тек салықтық мақсатта, яғни арнаулы салық режимін пайдалану үшін,
Салық Кодексінде шағын бизнес субьектілері термині пайдаланылады, соған
сәйкес табыс, жұмысшылар саны және қызмет түрлері бойынша шектеулер
бекітіледі.
Арнаулы салық режимін пайдалануға келесілердің құқы жоқ:
1. филиалдары,өкілдіктері бар заңды тұлғалар;
2. филиалдар, өкілдіктер;
3. заңды тұлғалардың ұйымдары мен тәуелді акционерлік қоғамдар;
4. әртүрлі тұрғын орталықтарында құрылымдық бөлімшелері бар салық
төлеушілер;
Арнаулы салық режимі келесі салаларға тарамайды:
1. акциздік өнімдер өндіру;
2. кеңес беру, қаржылық, бухгалтерлік қызметтер;
3. мұнай өнімдерін өндіру;
4. шыны ыдыстарын жинау және қабылдау;
5. жер қоймаларын пайдалану;
6. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
І тарау. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуы
1.1. ҚР–дағы салық
реформасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...6-13
1.2. Салық жүйесінің элементтері мен салық салу
принциптері ... ... ... ... .14-17
ІІ тарау. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құрылымы
2.1. ҚР –ның салық
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..18-30
2.2. ҚР-дағы арнаулы салық
режимдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .31 -42
ІІІ тарау. ҚР-ның салық саясаты және салық салу перспективасы
3.1. ҚР-ның салық саясаты және оның жүзеге асырылуы
... ... ... ... ... ... ... ...43-4 6
3.2. Салық салу
перспективасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...47-54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54-56
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...57-59
Қосымшалар
К І Р І С П Е
Әрбір елдің салық жүйесі оның спецификалық жағдайын көрсетеді. Әлемде
салық жүйесі бірдей ел жоқ. Бірақ бұл салық жүйесін құру мен салық саясаты
ойластырылмай жасалады дегенді білдірмейді. Шаруашылық жүргізудің
командалық-әкімшілік жүйесінен нарықтық формаға өту кезінде Қазақстан
алдында туындаған бірқатар проблемалардың арасында заңды және жеке
тұлғаларға салық салудың тиімді жүйесін қалыптастыру ерекше орын алады.
Бұл мемелекет үшін де, салық төлеушілер үшін де маңызды.
Қазақстанның Салық жүйесі ғылыми-техникалық прогресті ынталандыру,
отандық өндірушілерді жоғарытехнологиялық өнімді әлемдік рынокқа шығару,
кәсіпкерлік өндірістік қызмет пен инвестициялық белсенділікті ынталандыру,
заңды тұлғалар мен жеке тұлғаларға салық салудың теңмағыналығы мен
пропорционалдылық, салықтық дискриминацияға жол бермеу, әлеуметтік
әділеттілік, экономикалық тиімділік және де басқа маңызды принциптерге
негізделіп құрылады.
Нарықтық қатынастар жүйесінде әсіресе нарыққа өту кезеңінде салық
жүйесі экономикалық реттеуіштердің бірі және экономиканы менмлекеттік
реттеудің қаржы-несиелік механизмінің негізі болып саналады. Салық
жүйесінің қаншалықты дұрыс құрылатындығынан бұкіл халық шаруашылығының
тиімді жұмыс жасауы тәуелді.
Салық заңдылығымен қарастырылған жеңілдіктерді дүрыс қолдану, алынған
қаржылық жинақтық қорғалуын ғана емес, іс әрекетті кеңейтуді қаржыландыруға
және салықта үнемдеу және қазынадан артық төленген салық төлемдерін қайтару
есебінен жаңа инвестиция салуға мүмкіндік береді.
Салықты қолдану жалпы мемлекеттік қызығушылық кәсіпорынның ұйымдастыру
нысанына, бағыттарына коммерциялық кәсіпкерлер және кәсіпорын қызығушылығын
өзара байланыстыруды қамтамасыз ету және басқару тәсілі болып табылады.
Салық көмегімен, біз кәсіпкерлер және барлық меншік нысанындағы
кәсіпорындардың жергілікті және мемлекеттік бюджетпен банкпен және де
жоғарғы ұйымдармен өзара байланысын анықтайды. Салық көмегімен сыртқы
экономикалық әрекет, тартылған шетелдік инвестиция реттеледі және
кәсіпорынның шаруа есептік табыс және пайданы қарады.
Салық көмегімен, мемлекет өзінің қоғамдық қызметін жүзеге асыру үшін
қажетті ресурстарды өз иелігіне алады. Соның есебінен, әлеуметтік
қамтамасыз ету шығындарын қаржыландырады, ол табыстың орналастыруын
өзгертеді. Салық салу жүйесі адамдар арасындағы нәтижелік шығынын бөлуді
анықтайды.
Әкімшілік-директивті тәсілден басқаруды экономикалыққа өзгерту
жағдайында салықтың ролі нарықты реттеуші ретінде ролінен орны өседі, салық
арқылы мемлекет шығынды кәсіпорынды жабуға және ғылымды қажет ететін
өндірісті дамытуға өз саясатын жүргізеді.
Салық саясаты қазіргі уақытта реформалаудың тәсілдері және жолдарын
анықтауда негізгі дискуссия пәні болып табылады.
Қазір батыс елдерде салық салу бойынша көптеген әдебиеттер бар, көп
жылдық тәжірибе жинақталған.
Алайда, Қазақстандағы салық жүйесі жаңадан құрылып жатқандықтан, салық
туралы елімізде Қазақстан жағдайына жауап беретін қазақстандық салық
жүйесінің құрылуы туралы есептелген, терең ойланған, сопылы ұсыныстары бар
салық салу бойынша отандас авторлардың монографиялары жоқ.
Көптеген елдерде әлеуметтік-экономикалық дамуында салық ролінің
жоғарлауы келесілермен түсіндіріледі: мемлекеттік басқару жетістіктері көп
жағдайда күрделі бюджеттік проблемаларды шешумен байланысты.
Мұндағы негізгі құрал барлық уақытта салық болып табылады. Осыдан да,
салық салу- ғалымдары және аналитик мамандар салық салудың теория және
тәжірибесін жаңартуда әлсіз емес көңіл бөледі.
Салық реформасы сәйкес қайта құру нәтижесі және бұрынғы механизмді
жаңартумен байланысты – салықтық қатынасты толық немесе бөлшектеп өзгерту
болып табылады.
Дипломдық жұмыс мақсаты, бұл Қазақстан Республикасындағы салық
жүйесінің реформасын, даму этаптарын, салық құрылымын реформалауды және
салық салудан даму болашағын қарастыру болып табылады.
Мақсатқа сәйкес, дипломдық жұмыста келесі мақсаттар қойылып шешілген:
- салық реформасының негізгі этаптары қарастырылған;
- салық құрылымын реформалау;
- заңды және жеке тұлғалардың табыс салығы қарастырылған.
Зерттеу объектілері – Қазақстан Республикасындағы, салық реформасы
болып табылады.
Зерттеу көздері, салық реформасының проблемасы бойынша отандас және
шетелдік ғылымдар еңбектері, халықаралық және республикалық ғылыми-
тәжірибелік конференция материалдары.
Дипломдық жұмыстың құқықтық және ақпараттық қамтамасыз ету негізінде
салық жүйесінің әрекетін реттейтін Қазақстан Республикасының заңды және
нормативті актілері, Қазақстан Республикасының статистика бойынша
Агенттігінің материалдары болып табылады.
Жұмыс құрылымы кіріспе, үш бөлім, қорытынды, қолданылған әдебиеттер
тізімі және қосымшадан тұрады.
І тарау. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуы
1.1. ҚР–дағы салық реформасы
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі даму сатысында және бір
уақытта салық механизміне жетілуде Қазақстан Республикасында салық салуды
қүқықтық реттеу өз дамуында үш кезеңнен өтті:
Салық реформасының бірінші кезеңі (1992 жылдан бастап 1995 жылдың
маусымына дейін).
Республикада салықтың 40 түрі қызмат етті:
1) жалпы мемлекеттік салық
2) жалпы міндетті жергілікті салық
3) жергілікті салық
Салық реформасының екінші кезеңі (1995 жылдың шілдесінен 1999 жылға
дейін).
Бұл кезеңде салық саны 11-ге дейін кеміді. Олар жалпы мемлекеттік және
жергілікті салық болып бөлінеді. 1996 жылдан бастап Салық және бюджетке
төленетін басқа төлем заңдылығына 30-дан астам өзгертілген толықтырулар
енгізілді.
Салық және алымдар саны 18-ге өсті.
Салық реформасының үшәншә кезеңі (2000 жылдан бастап 2004 жылға
дейін). Салық жобасы жаңа Салық Кодексін өндіру. Ол үш бөлімнен тұрады:
жалпы бөлім, ерекше бөлім, салықтық әкімшілік.
I кезең.
Салық жүйесін құруда өзінің жеке тәжірибесінің болмауынан Қазақстан
негізінде көршілес мемлекеттер, оның ішінде Ресей Федерациясының тәжірибесі
негізінде қолданылған. Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы
заң Ресей заңджылығының көшірмесі болып табылады.
Нәтижесінде Қазақстанда, федеративті мемлекетке тән звенолы салық
жүйесі құрылды:
Ол салықтың үш тобын қосты:
1) жалпы мемлекеттік
2) жалпы міндетті жергілікті салық және алым
3) жергілікті салық және алым
Салықтың көп мөлшері (43 түрі; 16 жалпы мемлекеттік, 10 жалпы міндетті
жергілікті салық және алым, 17 жергілікті салық және алым), заңның
тұрақсыздығы, өзіндік құн есептік база болып табылатын көптеген төлемдердің
болуы, көптеген жеңілдіктерді қолдану салық жүйесін тиімсіз және жалпы
басқарылмайтын деңгейге әкелді.
Қазақстандағы салық жүйесін жаңғырту 1992 жылдан бастап өз бастауын
тапты.
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің даму тарихында негізгі
орынды 1994 жыл алады. Яғни, осы жылы салық жүйесін формалаудың жолдарының
алғашқы нақты қадамдары жасалды. Өзгеріске екі ірі салық қшырады, жеке
тұлғалардан табыс салығы және кәсіпорын пайдасына салық.
Заңдылық күш бар, Қазақстан Республикасының Президентінің Жеке
тұлғалардың табысына салыө салу және Заңды тұлғалырдың табысы және
пайдасына салық жарлығы шықты.
Көрсетілген заңды актілердің қабылдануымен екі негізгі салықты
есептеуде күрделі өзгерістер болды.
Жеке тұлғалардың табысына салық салу ирегулярлық салық салудан,
жиынтық жылдық табысты анықтау негізінде жеке тұлға табысына ауқымды салық
салу.
Заңды тұлға бөлімінде, өзгеріс келесі аспектілерде болды, пайдаға
салық ставкасының дифференциясынан бас тартты, екі ставканы енгізді; заңды
тұлғаларға – 30%, банк және сақтандыру компанияларына –
Алғашқы рет, салық төлеушілер санына кәсіпкерлік әрекетпен алынған
табыс бөлігінде бюджеттік ұйымдар жатқызылды; жеңілдікті қысқартылды
(бұрынғы 30 жеңілдік орнына, 6 жеңілдік қалды). 1994 жылы Қазақстан
Республикасындағы салық жүйесінде болған өзгрістерге таңдау жасасақ, онда
біз олардың артықшылығының фискальдік сипатта екенін көреміз. Мұндай, батыл
шараларға қарамастан, 1994 жылы ҰӨ -ге салық түсімдерінің үлесі 1993
жылдағы 14,8%-ке қарағанда 8,4% құрады.
Осыдан келе, Қазақстан Республикасындағы салық реформасының негізгі
мақсаты ретінде келесі этаптарға келесілер ұсынылды:
1) Нарықтық қатынасты ынталандыру;
- кәсіпкерлерді белсенді қолдау
- жеке салық төлеушілерді, алынған табысты әрекетке салуды ынталандыру
- кең заңдылық базаны салық салуға келтіру
- табысты екілік, үштік салық салудан қорғау механизмін құру
2) Салық салуда белгілі бір шынайлылыққа жету:
- кедейлерді әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз ету
- алынатын табыс көзіне қарамастан салық салудың біртұтас шкаласын
құру
- мемлекеттің ұлттық және шекаралық қызығушылығын
- салық салу жүйесін құрудың әлемдік тәжірибесін дәстүрлі қолдануға
тырысу.
Осы мақсаттарға сәйкес Қазақстан Республикасындағы жарлық салық
жүйесін өзгерту және оны әлемдік стандартқа жақындату талабы жасалған.
2 кезең
2 кезең шарттары: салық ауыртпалығын төмендету, салық санын азайту,
Қазақстандағы салық жүйесін әлемдік стандартқп әкелу талаптарға
негізінен 1995 жылы 24 сәуірде қабылданған заңды күші бар Салық және
бюджетке төленетін міндетті төлем Қазақстан Президентінің жарғысы жауап
береді.
Жалпы мемлекеттік:
1) Заңды және жеке тұлғалардан табыс салығы.
2) Қосымша құн салығы.
3) Акциз.
4) Бағалы қағаздармен операцияларға салық.
5) Жер қойнауын пайдаланушылардан әлеуметтік төлем.
Жергілікті салық және салым:
1) Жер салығы.
2) Заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салық.
3) Көлік құралдарына салық.
4) Заңды және жеке тұлғалардың кәсіпкерлікпен айналысатыны үшін алым.
5) Аукциондық сатудан алым.
1999 жылдың 1 қаңтарынан бастап жалпы мемлекеттік салық және алымға:
жол салығы, әлеуметтік салық, әлеуметтік қамсыздандыруға алымдар және
Қазақстан Республикасының территориясына автокөліктің құралдарының жүруіне
алымдар. Бұрын бұл төлемдер бюджеттік емес қорлардың көзі ретінде қолданса,
кейін жол салығы және әлеуметтік қамсыздандыруға алынып тасталынды.
1999 жылы 16 июльде Қазаөстан Республикасының Заңына сәйкес, 1995
жылы 24.04. – ден Салықтар және басқа да бюджетке төлемін міндетті
төлемдер туралы заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің №440-1
Бұйрығы №2235 Қазақстан Республикасының Заң статусын иеленді.
ҚР салық жүйесі жоғарыда көрсетілген құжаттарға сай, келесідей
салықтарды, алымдар мен міндетті төлемдерді қосады:
Салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдер:
1. Жеке және заңды тұлғалардан табыс салығы
2. Қосымша құн салығы
3. Акциздер
4. Бағалы қағаздарды теркегені үшін және мемлекеттік тіркеуге
жатпайтын бағалы қағаздарды эмиссиясында ұлттық
идентификациялық нөмірді бергенде алынатын алым
5. Жерқойнауын пайдаланушыларға салық және арнайы төлем
6. Әлеуметтік салық
7. Қазақстан Республикасының шекарасында автокөліктердің өтуінен
алынатын алым
8. Жер салығы
9. Заңды және жеке тұлғалардың мүлік салығы
10. Көлік құралдарына салық
11. Біріңғай жер салығы
12. Кәсіпкерлікпен айналысатын заңды және жеке тұлғаларын тіркегені
үшін алынатын алым
13. Дербес іс әрекетпен айналысу үшін құқығын беретін лицензиялық
алым
14. Аукциондық сатудан алым
15. Рынокта тауарды өткізу үшін алынатын алым
16. Алматы қаласының белгісін фирмалық атауда, қызмет көрсету
белгісінде, тауар белгісі ретінде қолданатын заңды және жеке
тұлғалардан алынатын алым
17. Қазақстан, Республика, Ұлттық сөздерін фирмалық атауда,
қызмет көрсету белгілерінде, тауар белгілерінде заңды
мемлекеттік кәсіпорын, мемлекеттік ұйымдар, коммерциялық емес
мекемелерден басқа және жеке тұлғалардан алынатын алым.
3 кезең
Үшінші кезеңнің негізгі мақсаты бюджетке қатысы бар мемлекеттік
органдар, фискальды органдар және салық төлеушілер арасында құқықты
аспектілерді күшейту болып табылады. 1995 жылы енгізілген салық құрлымын
оптимальды деп айтуға болады. Қазіргі уақытта 17 түрлі жаңғыртуға және бір
жүйеге келтіруге тиіс негізгі салық, алым және басқа да бюджетке төленетін
төлемдер бар. Осыдан келе 2002 жылы 1 қаңтарда салықтық реформа жүргізу
және Қазақстан Республикасының Бюджетке төленетін міндетті төлемдер және
салықтар туралы Кодекстің әрекет етуін қажет етті. Бұл Салықтық Кодекс
2001 жылдың 12 маусымында №209-II қаулымен енгізілді.
Салық Кодексінің жаңа құрлымы үш бөлімнен тұрады:
1. Жалпы
2. Ерекше
3. Салықтық әкімшілік
Жалпы бөлім – салық заңдылығының конститутциясы. Мұнда салық
заңдылығының құрылу принципі нақты анықталған, заңдылықтағы қандай болмасын
өзгерістер тек бюджетті қабылдаумен байланысты болатын қатаң принциптер
енгізіліп, календарлық жылдың басынан бастап күшіне енеді. Бірақ бұл нарық
конъюктурасын және ағымдық өзгерістерді реттейтін акциз және кедендік бажға
қолданылмайды. Берілген берікті шаралар негізгі салық кодексінің жалпы
бөлімінің болашақ жылдары өзгеріске ұшырамауына негіз болып табылады.
Ерекше бөлімді қарастыратын болсақ мемлекет салық салу базасы мен
әдістеме бөлімінде салық заңдылығының әрекет етуінің артықшылығын
тұрақтылықты қолдаушы болып табылады.
Салықтық әкімшілік бөлімінде поцессуальды сұрақтар қарастырылады.
Қазіргі таңда бұл бөлімдегі барлық ережелер мен талаптардың нақты құрылды
деп айтуға болмайды, себебі құқықтық реформаның екінші этапы қарастырылуда.
Азаматтық Кодекстің көптеген аспектілері және оның ерекше бөлімінде,
болашақ 2-3 жылдықта түбегейлі өзгерістер болуы мүмкін. Бұл, өзгеріс
мемлекет пен салық төлеушілер арасында процессуальды өзара қатынас, оның
ішінде аппеляция процесінде өз көрінісін табады.
Бюджетке төленетін салық және басқа да төлемдер (2002 жылдың 1
қаңтарынан бастап әрекет етеді):
Салықтар
1. Корпоративтік табыс салығы
2. Жеке табыс салығы
3. Қосымша құг салығы
4. Акциз
5. Жерқойнауын пайдаланушылардың салығы және арнайы төлем
6. Әлеуметтік салық
7. Жер салығы
8. Көлік салығы
9. Мүлік салығы
Алымдар
1. Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым
2. Жылжымалы мүлікке құқықты мемлекеттік тіркеу және онымен байланысты
мәмілелерге алынатын алым
3. Радиоэлектрондық құралдар және жоғары жиілікті құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым
4. Механикалық автокөлік құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым
5. Теңіз, өзен және аз мөлшерді кемелерді мемлекеттік тіркегені үшін
алым
6. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым
7. Дәрі – дәрмектерді мемлекеттік тіркегені үшін алым
8. Қазақстан Республикасының шекарасына автокөлік құралдарының сапармен
өтуінен алынатын алым
9. Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым
10. Аукционнан алынатын алым
11. Елтаңбалық алым
12. Лицензиялық алым
13. Телевизия және радио хабар ұйымдарына радиожелілік спектрді
қолдануына рұқсат беру үшін алынатын алым
Төлемақылар
1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы
2. Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы
3. Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы
4. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы
5. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы
7. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы
8. Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы
9. Сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы
Мемлекеттік баж
1. Кеден бажы
2. Кеден алымдары
3. Төлемақы
4. Алымдар
2. Салық жүйесінің элементтері мен салық салу принциптері
Салық салу – бұл нарықтық экономиканың дамуының маңызды
факторларынының бірі. Бекітілген тәртіпте алынатын салықтармен, алымдардың
және басқа да төлемдердің жиынтығы салық жүйесін құрайды*. Қазақстандағы
салық жүйесі мыналардан тұрады:
1. Жалпы мемлекеттік салықтар мен алымдар;
2. Жергілікті салықтар мен алымдар;
Жалпы мемлекеттік салықтар мен алымдарға жатады:
1. Табыс салығы;
2. ҚҚС;
3. Акциздер;
Бағалы қағаздарды эммиссиясын тіркеу үшін алымдар;Жергілікті салықтар
мен алымдарға:
1. Жер салығы;
2. Заңды және жеке тұлғалардан мүлікке салық;
3. Транспортқа салық;
Сонымен қатар, бюджетке келесідей алымдар төленеді:
- заңды тұлғаларды тіркеу үшін алымдар;
- кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалардан алымдар;
- қызметтің жекелеген түрлерімен айналысуға құқық үшін алымдар;
- аукциондық сатулардан алымдар.
Салық қоғамның класстарға бөлінуімен және мемлекеттің қалыптасуымен,
... билікті ұстап тұру үшін қажетті, адамдардың алымдары ретінде пайда
болды ...*.
Қоғамның даму тарихында бірде-бір мемлекет салықсыз қызмет ете алмады,
себебі ұжымдық қажеттіліктерді қанағаттандыру бойынша өз функцияларын
орындау үшін белгілі-бір сомада ақша қаражаттары қажет болады, олар
салықтар есебінен ғана жинақталуы мүмкін. Осыдан келе, салық мөлшері
мемлекеттің өз функцияларының минимумын орындауға жұмсалатын шығындар
сомасымен анықталады. Бұл функцияларға мыналар жатады: басқару, қорғаынс,
сот, тәртіп сақтау. Мемлекетке неғұрлым көп функция жүктелсе, ол соғұрлым
көп салық жинауы керек.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексі салық жүйесі құрылуының жалпы
принциптерін, салықтарды, алымдар мен басқа төлемдерді, сонымен бірге
салық төлеушілер мен салық органдарының міндеттерін, құқықтарын және
жауапкершілігін анықтайды.
Мұнда салық, алым және басқа төлем деп сәйкес деңгейдегі бюджетке
немесе бюджеттен тыс қорларға төленетін міндетті салым деп түсіндіріледі.
Осыған сәйкес салықтар табыс алатын барлық заңды және жеке тұлғалардың
міндеттерін көрсетеді.
Барлық елдерде, барлық қоғамдық құрылымдарда салық ең біріншіден
фискалды функцияны атқарды, яғни қоғамдық шығындарды қаржыландырды, соның
ішінде мемлекет шығындарын.
Салықтық төлемдердің мазмұнына терең ұғыну үшін салық салудың негізгі
принциптерін анықтау керек. "Кез-келген салық жүйесіне қажетті сапа
экономикалық көзқарас тұрғысынан 4 негізгі классикалық принциптер ретінде
Адам Смитпен қалыптасты"-деп Дж.Милль атап көрсетті. Олар:
1. Мемлекеттің қоластындағылар үкіметтің шығындарын жабуға қатысуы қажет.
Яғни олардың әрқайсысы мүмкіндігіне қарай, үкіметтің қарамағында бола
отырып, пайдаланатын табысының шамасына қарай қатысады.
2.Кез-келген төлеуі тиіс салық дәл аныөталуы тиіс. Салық мөлшері, оны төлеу
уақыты мен тәсілі салық төлеушінің өзіне де, басқа адамға да түсінікті
болуы қажет.
3. Әрбір салық салық төлеуші үшін қолайлы уақытта және қолайлы тәсілмен
алынуы тиіс ...
4. Әрбір салық оны төлеушінің қалтасынан мемлекет кассасына түсетін артық
сомадан аз көлемде алынатындай құрастырылуы тиіс.
Адам Смттің принциптері олардың қарапайымдылығы мен түсініктілігіне
байланысты ешқандай толықтыруды және иллюстрациялауды қажет етпейді. Осыған
байланысты олар салық саясатының "аксиомалары"
болып табылды. Бүгінде бқл принциптер жаңа уақыт талабына сәйкес
толықтырылған.
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке төленетін
басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындылығы,
әділдігі, салық жүйесінің біртұтастылғы және салық заңдарының жариялылығы
принциптеріне негізделеді.
Қазақстан Республикасының салық заңдарының ережелері осы Кодексте
белгіленген салық салу принциптеріне қайшы келмеуге тиіс*.
1. Салық салудың міндеттілігі принципі. Салық төлеуші салық заңдарына
сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген
мерзімдерде орындауға міндетті.
2. Салық салудың айқындығы принципі. Қазақстан Республикасының
салықтары және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерi айқын
болуға тиіс. Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық
міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық
негіздері мен тәртібін салық заңдарында белгілеу мүмкіндігін
білдіреді.
3. Салық салудың әдiлдiгi принципi. Қазақстан Республикасында салық салу
жалпыға бiрдей және мiндеттi болып табылады. Жеке сипаттағы салық
жеңiлдiктерiн беруге тыйым салынады.
4. Салық жүйесiнiң бiртұтастығы принципi. Қазақстан Республикасының салық
жүйесi Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында барлық салық
төлеушiлерге қатысты бiртұтас болып табылады.
5. Салық заңдарының жариялылығы принципi. Салық салу мәселелерiн
реттейтiн нормативтiк құқықтық актiлер ресми басылымдарда мiндеттi
түрде жариялануға тиiс.
ІІ тарау. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құрылымы
2.1. ҚР –ның салық жүйесі
Салықтық жүйе Қазақстанда 90-жылдардың басында енгізілді. Қолданылып
отырған жүйені жедел және түбірімен өзгерістерге Қазақстан Республикасында
нарықтық қатынастарды қалыптастырумен экономикалық саясаттағы өзгерістерге
негіз болады. [11;18-20]
Экономикалық реформаны Қаржы министрлігінің бағдарламасы бойынша өңдеу
және осы реформаларды Қазақстан экономикасына енгізу, нарықтық жүйені
дамыту мақсат болып табылады. Нарықтық жағдайға өту экономиканың ашықтығы
мен макроэкономикалық тұрақтылықты кез келген құралдармен
либерализациялау жеткілікті және осыдан кейін нарық барлық проблемаларды
жедел түрде шешеді деп есептелді. Осы кезде кейбір экономистер Қазақстан
үшін Жапонияда, Қытайда және басқа да мемлекеттерде қолданылып келген
жоспарлы нарық қолайлы деп есептеледі, ал шын мәнінде Қазақстан
экономикасының спецификасының үй тәжірибесі талап етілмеген болып
табылады.
Нарыққа өту кезінде теориялық тұрғыдан алғанда Батыс Еуропа қолданған
заңдарын қолдану қажет болғанды. Батыс Еуропа салық жүйесі 10 жыл қызмет
ету нәтижесінде қалыптасып, экономиканың тұрақтылықтарына салыстырмалы
әсер етті.Қазақстанда нарықта реформаны жүргізу басында мұндай экономикалық
жағдай болған жоқ сондықтан да батыс тәжірибесін қолдану Қазақстан
экономикасының нарық жағдайына ұзақ уақыт әсер ете алмады. Бұл кезде нарық
құрылымы бірқалыпты қарастырған жоқ.
Нарықтық жағдайға өту қай жағынан болса да жаңа салық жүйесі
заңдылықтарын, ережелері мен инструкцияларын, оның қызметтерін, осы жүйені
басқаруға мүмкіндік беретін және де салық механизмін құруға әсер ететін
шараларды талап етеді. Қазақстандық жағдай 90-жылдардың басында салық
жүйесі американдық үлгіні таңдады.Салықтық қатынастар құрылымында әкімшілік
командалық жүйенің орнына жаңа салықтық жүйе елдегі нарықтық құрылымға
сәйкес болды.Сәйкесінше,бұрын қолданылып келген салықтың экономикалық
мазмұны өзгерді.
Осы салық жүйесі енгізілгеннен бастап біршама жыл өтті. Осы уақытта
саясатта, экономикада , әлеуметтік ортада түбегеді сапалы өзгерістер болды.
Бұл жерде айта кету керек, Қазақстан экономикасы нарыққа өту процесі
біршама қателіктер жіберді. Оның ішінде ең бастысы жаңа құрылымдар құру
ғана емес, көне акценттердің бұзылуы еді. Осы кезде Қазақстан
экономикасының тиімділігін көтеруде салық жүйесі әсер етуші құрал болып
табылады.
Салықтық жүйенің сол кездегі ең ірі жетіспеушілігі болып ондағы
фискалдық бағыттың шектен тыс кендігі табылды., салық жүйесінің басқа
функцияларын орындамады. Салық дәрежесінің қысымы салық төлеушіге мүмкіндік
бермеді. Қайта құру кезінің басында экономикалық және салықтық саясатқа
қосымша құн салығының ставкасы жоғары көрсетілді. Жоғары салық
ставкаларының жиынтығы теріс жағдайлар туғызды:
- отандық өндірістің құлдырауына және оның құрылымдарының нашарлауына,
халықаралық ішкі нарықта Қазақстандық тауар өндірушілердің
әлсіреуіне әкеп соқты;
- барлық формадағы өндірушілердің салық төлеуден қашуына әсер етті;
- шетелге капиталдың кетуіне әсер етті;
- көлеңкелі экономиканың өсуіне, шаруашылық өмірдің қарақшылауына
әсер етті;
Басқаша сөзбен айтқанда, салық жүйесі түбегейлі өзгерісті қажет етті.
Бірақ бұған қол жеткізу үшін экономикалық реформаның курстарын өзгерту
керек еді.
Экономикалық реформаның мақсаты экономиканы бұзу емес, Қазақстан
азаматтарының әлеуметтік жағдайларын көтеру, ұлттық байлықты ұлғайту,
жаңғырту процесі болатын. Бұдан келіп салық реформасының жағдайы, олардың
бағыттылығы, мақсаты, іске асыру жарамдылықтары көрінетін. Бұл жағдайларды
ашып көрсететін болсақ:
1. Салық жүйесі мемлекетті оның әлеуметтік-экономикалық проблемаларын
шешуді қамтамасыз етуі және салық жағынан сенімді болуы тиіс.
2. Салық жүйесі салық төлеуші үшін тұрақты және түсінікті болуы тиіс.
3. Салық салу шаруашылық субъектілерінің формаларына, олардың ұйымдық-
құқықтық формаларына байланыссыз біркелкі болуы тиіс.
4. Салық жүйесі әділ болуы керек және салық ауыртпалығы төлеушілер
арасында тең бөлінуі тиіс.
5. Салық саны жеңілдетілген және біршама есе азайтылған бодуы тиіс.
6. Салық ауыртпалығы жеңілдетіліп, салық төлеушілерге салықтық шығындарды
көрсетуде құқықтары көрсетілуі керек.
7. Салық төлеушінің қорғауын қамтамасыз етуі керек. Салық төлеуші әрқашан
да әділ және заңмен қорғалу керек.
8. Салық төлеуді заңды және заңсыз жолдармен көрсету тоқтатылып, салық
төлеу дұрыстығын бақылайтын тиімді жүйе құру керек.
9. Бюджеттің аймақтық табыс бөлігі және өзін-өзі басқару органдарына қатаң
бақылау жүргізу керек.
Қазақстандағы салықтық жүйені реформалау проблемасы Қазақстан
экономикасы мен әлемдік экономикалық процесс есебін тиімді көтеру көзқарасы
қарастырылады.
Әрине, ҚР-ның салық жүйесін реформалаудың қарастырылған техникалық және
ұйымдық аспектілері үлкен қызығушылық тудыруда. Басқаша айтқанда, барлық
шаруашылық субъектілерін мынадай сұрақтар ойландырады (мазалайды): Салық
Кодексін қабылдау, шын мәнінде де, салық жүйесін тәртіпке келтіруге,
сәйкестендіруге және ықшамдауға (мүмкіндік бере ме), салық органдары мен
салық төлеушілердің өзара қарым қатынастарын қатаң құқықтың қоюға рұқсат
ете ме, салық заңдылығын өткізу мен қалыптастыруда биліктің түрлі
деңгейіндегі орындаушы және өкілдікті органдардың ролін анықтауға да
мүмкіндік бере ме.
Бірақ Қазақстанның салық саясатындағы өзгерістері қаншалықты икемдігі
тиімді салық жүйесінің негізгі ережесіне сәйкестенеді. Әңгіме салық
төлеушілердің (жеке және заңды тұлға) кез келген категориясының
экономикалық шығындарын азайту мақсаттарының өзара қатынасы мен бюджетке
ақшалы түсімдерді бір уақытты қамтамасыз ету жөнінде жүріп жатыр.
Құралдарды жұмылдыру қажеттілігі түсінігі шығындары салық төллеушілер
құралдарының есебінен жүзеге асырылатын қоғамдық игілік өндірісін кеңейту,
білім беру, әлеуметтік, ғылыми бағдарламаларын дамыту, инвестициялық
процестің дәстүрлік тиімділігі мен тағы да басқа жобалармен салық-бюджет
саясатының көптеген пунктерімен тікелей байланыстыруға мүмкіндік бермейді.
Сонымен қатар салық салу әдістері мен механизмдерінің алмасуы мен салық
ставкасын төмендету секілді, сонымен бірге Қазақстандағы инвестициялық
климатты жақсарту жөніндегі сұрақтар төңірегінде пікірталастар тудыратын
және салық ставкасын төмендету секілді проблемалары жайлы да сөз қозғалуда.
Басқа жағынан алғанда, Қазақстан үкіметінің экономикалық блогына
жетекші ролінде мемлекет салық ставкасы-бюджжет жағдайына тәуелді таза
техникалық сұрақ екендігін үнемі қолдай отырып, салық салудың қатал
жүйесін сақтауға ықылас білдіре отырып, 90-шы жылдардың басындағы
романтикалық салық салу дәуірін тоқтатудың қажеттілігін тікелей
мәлімдеді.
2000 жылы объективті қажеттілікке байланысты Қазақстан Республикасының
Салық кодексінің жобасын жасау үшін Ведомствоаралық комиссия,
Ведомствоаралық жұмыс тобы және Эксперттік Кеңес құрылды. Қабылданған
тұжырымдамаға сәйкес Салық кодексі үш бөлімнен тұрады: жалпы, ерекше,
салықтық ұйымдастыру (администрирования).
Қазіргі таңда Қазақстанда (1999 жылдың 25 ақпанынан бастап) Қазақстан
Республикасының мемлекеттік кіріс министрлігі жұмыс жасайды, оның негізгі
міндеттерінің бірі болып бюджетке салықтар мен төлемдердің келуін және
мемлекет алдындағы басқа да міндеттемелерді қамтамасыз ету табылады. Осы
аталған міндетке сай министрлік құрамында Салық комитеті құрылды.
Салық комитеті барлық ақшалай құжаттар, бухгалтерлік кітап, декларация
және бюджетке салық аудару, төлеумен байланысты басқа да құжаттар
негізінде, Қазақстан Республикасының заңдылығына сәйкес тәртіпте тексеру
және бақылауды жүзеге асырады. Салық заңдылығының анықталған тәртіп
бұзушылықтарды түзету туралы талаптары орындалмаған жағдайда, салық
органдарына декларацияны, есепті тапсырмағанда, бюджетке салық төлемдерін
төлеу және аудару, анықталған олқылықтарды шешу үшін салық органдарының
талабы бойынша қаржылық есептілікті көрсетпеген жағдайда салық комитеті
ұйымдар мен азаматтардың шығындық операцияларын банктегі және басқа да
ұйымдардағы шоттар бойынша тоқтатып тастайды. Салық заңдылығын бұзу
жағдайларын анықтаған жағдайда салық органдары құжаттары, материалдарды
алып алуына құқығы бар.
Қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасының салықтық жүйесі 2002 жылдың
бірінші қаңтарында енгізілген Салық Кодексіне негізделеді.Салық Кодексіне
сәйкес Қазақстанда заңды тұлғалардан корпоративті табыс салығы,жеке
тұлғалардан табыс салығы ,қосымша құн салығы,акциздер,әлеуметтік
салық,көлік құралдары,мүлік салығы және басқа да төлемдер мен алымдар
жиналынады.
Сурет1. Қазақстан Республикасы салық жүйесі
Жоғарыда 1-суретте келтірілген салық түрлерін жеке-жеке қарастыратын
болсақ, олардың арасындағы айырмашылықтарды байқауға болады.
Басқа салықтармен салыстырғанда қосымша құн салығының бірқатар
артықшылықтары бар. Ол тауар айналымының барлық кезеңін қамтиды және салық
базасы мен ставісі ұлғайған сайын, түсімдер көбеюі мүмкін. Бұл салық
салудың қарапайым түрі, себебі, барлық төлеушілер үшін Қазақстан
Республикасының территориясы бойынша салық жинаудың юірдей механизмі
бекітілген және бұл салық кәсіпкердің табысының өсімді болуына
қызығушылықты арттырады, себебі кәсіпорында өндірістік шығындар салығынан
автоматты түрде босатады. Салық заңдылығы төлеуші тұлғалар жиынтығын
бекітеді.
Алғаш рет Қосымша құн салығы Францияда (1954 жылы) енгізілген, қазіргі
таңда ол көптеген елдерде әрекет етеді. Жанама салық ретінде Қосымша құн
салығы тауар (қызмет) бағасына қосымша ретінде болады, және кәсіпкердің
табыстылығына әсер етпейді. Бұл салық кәсіпорынға емес, тұтынушыға арналған
(бағытталған). Кәсіпорын оны жинақтаушы болып табылады.
Орналастырылған тауарға ҚҚС-ғы экспорт-импорт операциялық кезіндегі
сияқты жалпы тәртіп бойынша тауардың тағайындалған орнына байланысты
алынады. Ал оны өткізген елдерде нөлдік ставка бойынша алынады. Сатушыға
нөлдік ставканы пайдалану құқығын алу үшін келесідей шарттарды орындау
қажет.
Сатушы сатып алушының өзі тұрып жатқан жерінде ҚҚС-ғы бойынша
тіркелген нөмірін алуы және оны шот-фактурада көрсетуі қажет.
Тауар сатып алушыдан Еуропаның басқа елдеріне өткізіледі.
Сатушы елден әкелінген тауарды растайтын құжаттарды өзіне сақтайды. Ол
көліктік құжаттар, сатып алушының тауарды алғаны туралы қолхат және т.б.
болуы мүмкін. Сондай-ақ, егер тауар поезбен жіберілген болса, билеті де
болуы мүмкін.
Сатушы елдегі осындай сауда операцияларының тізімін кейін салық
органдарына тапсыру үшін және статистика, бақылау жасауға қолдану үшін
жасайды. Бұдан басқа, Еуропалық бірлестіктің құрамындағы елдерге сату ҚҚС
есебі бойынша ерекше жолда бейнеленеді. Сонымен қатар, Еуропалық
бірлестіктің басқа елдермен алған жағдайда да осылай жүргізілген.
ҚҚС-ғы Кеңес үкіметі кеңістігінде 1992 жылы пайда болды. 1995 ж. 24-
сәуірде ҚР-ның №2235 Салықтар және бюджетке төленетін басқа да мәндетті
төлемдері туралы Заңы қабылданды. Оның 3-бөлімі ҚҚС-на арналды. 2000 жылы
9 қазанда ҚР мен РФ арасында өзара сауда кезіндегі жанама салық салу
принципі туралы үкімет аралық келісім шартқа қол қойылды. Ол 2002 жылы 1-
шілдеде күшіне енді. 2001 жылы 1 шілдеде ҚР-ның 2001 жылғы 3 мамырындағы
№183-ІІ ҚР-ның Салықтар және бюджетке толықтырулар мен өзгерістер туралы
Заңына сәйкес, барлық салық төлеушілер үшін ҚҚС ставкасы 16% өзгертілді.
2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап ҚР-ның Салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы жүйеленген салық кодексі күшіне енді.
Оның 49-бабы ҚҚС-на арналды.
ҚҚС-ның салық төлеушілерге әсерін оны төлеуден босатуды енгізу
есебінен немесе халықтың кедей бөлігінің тұтынатын тауарларына нөлдік
ставка бойынша салуды немесе байлардың қолданған қымбат заттарына жоғары
ставканы қолдану есебімен реттеу қабылданған. Бұл принцип негізінде
тауарлар мен қызметтер түрлеріне байланысты ҚҚС-ның бірнеше ставкасының
қолдануы жатыр. ҚҚС-ның ставкалары әр елде әртүрлі.
Көпшілік елдердің салық жүйесінде ҚҚС-ның күрделі ставкалары
қолданылады. Олар үшеу:
Екі нөлдік — базалық және төмендетілген, қосылған нөлдік ставка.
Кейбір тауарлар ҚҚС-нан босатылады. Бұл кезде кейбір елдерде ҚҚС-ның
бірыңғай нөлдік ставкасы қолданылады. Мысалы, Швейцарияда үш нөлдік емес
ставка қолданылады.
25%, 12% және 6%. Швецияда да 12% бойынша азық-түлік сату, қонақ үй
қызметтері, жолаушылар тасымалдау қызметтері мен тауарлар жатады. Еуропалық
елдердің ішіндегі Швеция мен Данияда ҚҚС-ның ең жоғары ставкасы (25%)
қолданылады. Бұл елдерде жалпы салық жүктемесінің күрделілігі әдет-ғұрып
ретінде қалыптасқан.
Қосылған құн салығы өзінің экономикалық мазмұны бойынша жанама
салықтарға жатады. Жанама салықтар (Қазақстан оларға ҚҚС-ғы және акциз
жатады) сатып алуға салынған салық болып табылады және оны төлеу
тауарларды, қызмет немесе жұмысты соңғы тұтынушыға жүктеледі. Сол себептен
олардың әділетсіздігі мен әлеуметтік қарсы бағыттылығы туралы ойлар
туындауда. Алайда, ҚҚС бюджет кірістерінің тұрақты көзі болып табылады.
Кейбір экономистердің айтуы бойынша, жанама салықтар мемлекеттің ауыспалы
экономикалық дамуына экономикалық жағынан тірек болады.
ҚҚС-н есептеу және төлеу тәжірибесін қарастыру барысында екі негізгі
ойдың жетістігі көрінді: корпоративтік қаржылық мүдделердің көзқарасы
бойынша ҚҚС кәсіпорын айналымынан ақша құралдарының тартылуымен, а л
мемлекеттік қаржылық көзқарас бойынша ҚҚС бюджеттің кірісінің тұрақты да,
негізгі көзі қызметін атқарды. Қалай болса да, ҚҚС әлемнің көптеген
елдерінде қолданылады және өзінің әмбебаптылығы мен бюджетті қалыптастыруды
қамтамасыз етеді.
Тікелей салықтардан айырмашылығы — жанама салықтар тауар, жұмыс және
қызметтің бағасына қосылады және оларды төлеу тұтынушы немесе сатып
алушымен жүзеге асырылады. ҚҚС түсінігіндегі қосылған құн тауар өндірісі
мен айналымы процесіндегі құн өсіміне байланысты көрінеді. Өнімді өңдеуден
оның дайын өнімге дейін жету сатысында ол өз құнын өсіретін сапаға, шығару
мен өткізуге дейінгі кеткен шығындардың эквиваленттік санына ие болады.
Тауарлы-делдалдық ортадағы тауарлар айналымы кезінде қосылған құн сатушының
коммерциялық және сауда үстемесі түріндегі жасаған шығындары нәтижесінде
туындайды. Тауар өндіруші мен сатушы арқылы өткен әрбір тауар немесе өнім
қосылған құнға ие болады және сәйкес оны төлеуші де әрбір өндіріс пен
айналыс цикліне қатысушы болып табылады. Сондықтан да өндіруші құралдар
айналымдылығының жылдамдыығына, яғни қосылған құн салығын төлеуге кеткен
қаржының тез арада қосылуына мұқтаж болады. Жоғарыда айтылғандай, тауарды,
өнімді, ұызмет немесе жұмысты соңғы тұтынушы толығымен ҚҚС-ғы бойынша
есептеседі.
ҚҚС-ғы жанама салық ретінде салық төлеушінің мүлігі немесе пайдасына
байланысты бағаға және тарифке үстеме ретінде бекітіледі. Жіберілген
тауарға қосылған құнды сатушы бекітеді және ол өткізілген тауар айналымы
бойынша бюджетке есептеседі. ҚҚС есебімен тауарды сатып алған сатушы салық
саласын есепке қою бойынша анықтайды, яғни бюджеттегі төлемдердің
төмендеуін де есеке алады. Бюджетке төленетін ҚҚС өткізілген тауарлар мен
алынған тауарлар арасындағы айырма ретінде анықталады.
Мынаған көңіл аударған жөн: төлем (оплата) түсінігі ҚҚС-н
есептеудің мәнін түсіну үшін пайдаланылады. Онда салықтық есепте фактілік
төлемді аудару әдісі, салықтың аударым үшін қабылданбайды. ҚҚС-н аудару
және есепке қою үшін тиелген тауары көрсетілген қызмет, орындалған
жұмыстың шот-фактурада көрсетілген фактілік дәлелі негіз болады. Осыған
байланысты салық салуда қолданылатын аударым әдісі салықты төлемге
аударуды фактілік жүргізілген есеп бойынша емес, салықтық шот-фактура мен
бекітілген құжааттар негізіндегі өткізу мақсатында тауарлардың
өткізілген, қызметтің көрсетілген және жұмыстың орындалғанынан бастап
аударым жасауды білдіреді. Сәйкес, есепке жатқызылған салық төлем
уақытына байланыссыз есептеледі. Мысалы, кәсіпорын басқа кәсіпорын үшін
жөндеу құрылыс жұмысын орындады, соған байланысты орындалған жұмыстың
қабылдау актісі толтырылды. Мердігерлер мен тапсырыс берушілерге төлемге
құжаттар қабылданғаны туралы шот-фактура табыс етілді. Кәсіпорындар
арасындағы есеп айырысу алдын ала төлем бойынша аяқталған деп есептеледі
және аударымдар мен есепке алу аналогиялық үйлесімділік тәртіпте
жүргізіледі.
Қосымша құн салғын төлеушілер - өндірістік және басқа да
коммерциялық қызметті жүзеге асырушы заңды тұлғалар; коммерциялық қызметті
жүзеге асырушы шетелдік инвестициялары бар кәсіпорындар; жеке кәсіпорындар;
Қазақстан Республикасының шеңберіндегі кәсіпорындардың филиалдары,
бөлімдері және бөлімшелері; Қазақстан Республикасының шеңберінде
коммерциялық қызметті жүзеге асырушы халықаралық ұйымдар мен шетелдік заңды
тұлғалар.
Салық салу обьектісі:
➢ Қазақстан Республикасының территориясында тауарларды өткізу
бойынша айналым;
➢ Орындалған жұмыс бойынша айналымдар.
Қазақстан Республикасының салық кодексіне енгізілген соңғы
өзгерістерге сәйкес, қосымша құн салығының ставкасы15 % көлемінде
бекітілген.
Кез-келген кәсіпкер қосымша құн салығын төлеуші ретінде өз өнімдерінің
сатушысы болады және қосымша құн салығы енгізілген еркін нарықтық бағадағы
материалдық құндылықтардың сатып алушысы болып табылады. Ол бюджетке
қосымша құн салығының барлық соммасын емес, тек оның белгілі бір бөлігін
аударады, ол жабдықтаушыларға төленген қосымша құн салығының соммасымен
тауарларды өткізу нәтижесінде сатып алушылардан алынатын қосымша құн салығы
соммасы арасындағы айырмаға тең, яғни бұл жерде есепті механизм әрекет
етеді.
Өндірілген тауар (қызмет,жұмыс) бойынша қосымша құн салығы соммасы =[
салық салынатын база – салықтық жеңілдіктер]* салық ставкасы.
Акциздер. Акцизде қосымша құн салығы секілді жанама салық болып
табылады. Формальді түрде бұл салықтың төлеушілері ретінде акциздік
өнімдерді және салық салынатын қызмет түрлерін өндіретін кәсіпорындар
танылады. Бірақ, оның нақты төлеушісі тауар немесе қызметті сатып алудағы
тұтынушы болып табылады.
Акциздік төлеушілер:
➢ Қазақстан Республикасының территориясында акцизді өнімдер
өндіруші заңды тұлғалар, олардың филиалдары мен бөлімшелері,
шетелдік заңды тұлғалар, халықаралық ұйымдар, жеке кәсіпкерлер;
➢ Акцизді шикізаттардан тауар өндіруші ұйымдар;
➢ Қазақстан Республикасының салық төлеушілері ретінде тіркелген
және өздерінің шикізаттарынан Қазақстан Республикасынан тыс
жерде акцизді тауарлар өндіруші ұйымдар;
➢ Тәркіленген акциздік тауарларды өткізілуін жүзеге асырушы
ұйымдар.
Келесі тауарларға акциз салынады: этилды спирт, құрамында спирт
және алкоголь бар өнімдер, коньяк,вино,пиво, табак өнімдері, зергерлік
бұйымдар, мұнай, автомобиль бензині, жеңіл автокөліктер, сонымен бірге
минералды шикізаттың жеке түрлері. Акциздік өнімдер бойынша акциз
ставкілері бірдей болып табылады. Екі ставка түрі бекітілген: спецификалық
және адвалорлық.
Спецификалық ставкілер акцизді тауарды өлшеу бірлігі үшін теңгеде
анықталған.
Акциздің ставкасы= өткізілетін баға ішіндегі акциз сомасыеркін
өткізу бағасы*100%
Акциздік өнімдерді өндіруші кәсіпорындар өздерінің тіркелген жері
бойынша салық комитетіне айдың 20-шы күнінен кешіктірмей акциздің соммалары
туралы акциз бойынша есепті тапсыруы тиіс.
Кәсіпорын пайдасына салық. Заңды тұлғалардан жиналатын салық
жүйесінде кәсіпорын пайдасына салынатын салық тікелей салық ретінде
ерекшеленеді. Барлық елдердегі пайдаға салынатын салықтың екі аспектісі
бар: фискалдық және реттеуші, ол бюджеттің маңызды табысы болып табылады.
Ол экономиканы реттеудің экономикалық құралы ретінде қолданылады.
Заңды тұлғаларға салық салуда, мемлекет ставкілердің, салық салынатын
базаның, салықтық жеңілдіктердің көмегімен өндіріс қарқынына ықпал ете
алады: оның дамуынынталандырады немесе алға қарай дамуды тежейді.
Кәсіпорын пайдасына салынатын салық Қазақстанның барлық
территориясында әрекет етеді. Пайдаға салынатын салықты төлеушілер:
➢ Заңды тұлғалар;
➢ Кәсіпорынның филиалдары мен бөлімшелері;
➢ Коммерциялық банктер мен басқа да несиелік мекемелер;
➢ Сақтандыру ұйымдары;
➢ Жеңілдетілген салық режиміне көшпеген шағын кәсіпорындар.
Пайдаға салынатын салықтан басқа табыс салығы да әрекет етеді:
➢ Кәсіпорынға тиесілі акциялар бойынша алынған дивиденттер-15%;
➢ Казино,ойын-сауық бизнес табыстары – 90%;
➢ Видео және аудио таспаларды прокатқа беруден түсетін табыс – 70 %;
Кәсіпорын мүлкіне салынатын салық. Кәсіпорын мүлкіне салынатын салық
жергілікті салықтар тобына кіреді. Ол әлемдік тәжірибеде бұрыннан белгілі.
Қазақстанда салықтың бұл түрі келесі мәселелерді шешеді:
➢ Республикалық және жергілікті бюджетті шығындарды қаржыландыру
үшін тұрықты табыстармен қамтамасыз етеді;
➢ Кәсіпорындардың пайдаланылмайтын, артық мүліктерден арылуын
ынталандырады.
Мүлік салығын төлеушілер кәсіпорындар, мекемелер, сонымен бірге
шетел инвестициялары бар ұйымдар, олардың филиалдары мен бөлімшелері болып
табылады.
2.2. ҚР-дағы арнаулы салық режимдері
Кәсіпкерлікпен айналысатын тұлғаларға салынатын салық
түрлері,ставкілері, оларды бюджеттік немесе бюджеттік емес қорларға аудару
тәртібі Қазақстан Республикасының заңына сәйкес тәртіпте бекітіледі.
Жиналатын салықтардың көп бөлігі жеке тұлғалардан және кәсіпкерлерден
алынады. Кәсіпкерлер салық төлеумен қатар бюджеттен тыс әлеуметтік
қорларға сақтандыру жарналарын аударуы тиіс. Осы аударымдардың көлемін мына
формуламен анықтауға болады:
О = 3 * T100;
Мұндағы:
О – сақтандыру жарналарының соммасы;
3 – аударылған еңбек ақысы;
Т – бекітілген сақтандыру тарифі.
Шағын кәсіпкерлікті дамытуды мемлекеттік қолдау мақсатында Қазақстан
Республикасының 2001 жылы 12 маусымдағы Бюджетке төленуі тиіс салықтар мен
басқа да төлемдер туралы Салық Кодексінде шағын кәсіпкерлік
субьектілеріне арналған арнаулы салық режимі қарастырылған.
Жеңілдетілген (ерекше) тәртіпте салық жеке түрлерін аудару және
төлеу, сонымен бірге олар бойынша салықтық есеп беру осы арнаулы салық
режимінің мәні болып табылады.
Шағын кәсіпкерліктің субъектілері арнаулы салық режимін, егер ол
белгілі бір талаптарды қанағаттандырған жағдайда қолдана алады.
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы ҚР заңына сәйкес
жалпы тәртәппен жеке адамдар-жеке кәсіпкерлер, кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын заңды тұлғалар шағын кәсіпкерлік субъектілері болып табылады.
Қызметкерлерінің орташа жылдық саны 50 адамнан аспайды және активтерінің
жалпы құны орта есеппен бір жыл ішінде алпыс мың еселенген (2005 жылы -58,2
млн. теңге) айлық есептік көрсеткіштен аспайды.
Тек салық мақсаттарында, яғни шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін
арнаулы салық режимін қолдану үшін Салық кодексінде шағын кәсіпкерлік
субъектісі термині қолданылады, оған сәйкес табыс , жұмыскерлер саны мен
қызмет түрлері бойынша шектеулер белігіленген.[33; 54]
Шағын кәсіпкерлік субъектісі ұғымына мыналар кіреді:
• Заңды тұлға құрамайтын, қызметкерлерінің саны жеке кәсіпкердің өзін
қосқанда 15 адамнан аспайтын, тоқсандық табысы 4,5 млн. теңгеден
аспайтын жеке кәсіпкерлер (кәсіпкерлікпен айналысатын жеке тұлғалар);
• Қызметкерлерінің саны бір тоқсанда 25 адамнан аспайтын, тоқсандық
табысы 9 млн. теңгеден аспайтын заңды тұлғалар;
Тек салықтық мақсатта, яғни арнаулы салық режимін пайдалану үшін,
Салық Кодексінде шағын бизнес субьектілері термині пайдаланылады, соған
сәйкес табыс, жұмысшылар саны және қызмет түрлері бойынша шектеулер
бекітіледі.
Арнаулы салық режимін пайдалануға келесілердің құқы жоқ:
1. филиалдары,өкілдіктері бар заңды тұлғалар;
2. филиалдар, өкілдіктер;
3. заңды тұлғалардың ұйымдары мен тәуелді акционерлік қоғамдар;
4. әртүрлі тұрғын орталықтарында құрылымдық бөлімшелері бар салық
төлеушілер;
Арнаулы салық режимі келесі салаларға тарамайды:
1. акциздік өнімдер өндіру;
2. кеңес беру, қаржылық, бухгалтерлік қызметтер;
3. мұнай өнімдерін өндіру;
4. шыны ыдыстарын жинау және қабылдау;
5. жер қоймаларын пайдалану;
6. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz