Қосылған құн салығының сипаттамасы
Мазмұны
Бет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың салық жүйесіндегі алатын
орны
1.1 Жанама салықтардың мәні мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 5
1.2 Қосылған құн салығының мәні мен атқаратын
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Акциздердің мәні және экономикалық
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 Жанама салықтарды есептеу және Алматы облысы бойынша жанама салықтарға
экономикалық талдау
2.1 Жанама салықтарды есептеу және бюджетке төлеу
тәртібі ... ... ... ... .27
2.2 2003-2005 жылдардағы Алматы облысы бойынша жанама салықтарға
экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .37
3 Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың мәселелері және оны
жетілдіру жолдары
3.1 Қазақстан Республикасындағы жанама салықтарды салу проблемалары
және оны шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 51
3.2.Қазақстан Республикасындағы жанама салықтарды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...67
КІРІСПЕ
Экономикада жанама салықтар реттеуші рөлін атқарады, оларды дұрыс
қолдану құрылу процесінде тиімді әсерін тигізеді.
Жанама салықтардың артықшылықтары бюджет кірісін құрудағы рөлімен
байланысты. Жанама салықтар мемлекеттің салық жүйесіндегі тиімді әрі
сенімді салықтардың бірі болып табылады. Қазахстан республикасын бюжджет
кірістерінің едәуір бөлігін жанама салықтар алып отыр. Ол бюджеттің басты
кіріс көзі болып отырып, жанама салықтар қызметінде қолданылса, онда олар
экономиканы реттеуде қажетті қаржы құралы бола алады. Жанама салықтар
мемлекет қаржы жүйесіне үлкен ықпал етеді. Өзінің барлық мүмкіншілігін
қолдана отырып, мемлекет өндіріспен қызмет сфераларының дамуына
барлықжағдайлар жасауы керек.
Салық дегеніміз – заңмен негізделген белгілі бір мөлшерде және
белгіленген мерзімде төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипатта болатын
бюджетке төленетін міндетті төлемдер.
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көз – салықтар, өнеркәсібі
дамыған елдердің бюжджетіндегі салықтардың үлесі 90 пайыз.
Жанама салықтарға сондай ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін
түсімдер жатады.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына
қосылғандығына,кіріктірілетіндігенд е. Бұлжағдайда салықты тауардаң нақты
тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс
болмайды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі мынада; жанама салықтағы қазіргі кезде
Қазахстан Республикасының бюджет кірістерінің аса маңызды көздерінің бірі
болып саналады. Салық салу жағдайын зерттегенде ол қоғамдық, жеке,
мемлекеттік және корпоративтік мүддені байланыстыра, олардың фискалдықжәне
реттеуші қызметі арқылы әрекеті қамтамасыз ете отырып, мемлекеттің
құрылуымен бір қаржыларына қалыптасуымен көрсетті.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазахстан Республикасында жанама
салықтардаң экономикалық жағдайы, ерекшелігін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың міндеті - жанама салықтардың қосылған құн
салығы, акциз салықтардың мәнін, алыну механизімін, есептелуін салық
жүйесіндегі маңызын терең қарастыру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы – кіріспеден, үш бөлімнен, қортындыдан
және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімінде жанама салықтардың салық жүйесіндегі алатын
орны, мәні мен ерекшеліктері, қосылған құн салығының мәні және атқаратын
рөлі, акциздің мәні және экономикасы қарастырылған.
Екінші бөлімде алматы облысы бойынша жанама салықтарға
экономикалық талдау,есептеу және бюджетке төлеу тәртібі қарастырылған.
Үшінші бөлімде, Қазахстан Республикасындағы жанама салықтардың
мәселелері, проблемелары және оны жетілдіру жолдары ашылған.
1 Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың салық
жүйесіндегі алатын орны.
1.1. Жанама салықтардың мәні мен ерекшеліктері.
Нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі экономиканың ең басты
реттеуіші болып табылады. Ол мемлекет пен салық төлеушілердің мүдделерін
қамтамасыз ету мақсатында өзара бір - бірімен байланысты салық жиынтығынан
тұратын белгілі бір тұтастық немесе кешен.
Салық жүйесін сипаттау үшін, әр салық, алым жэне міндетті төлемдер
туралы жеткілікті мағынасын ұғуымыз керек.
Салықтарды кең мағынада түсіндірсек, заңды және жеке тұлғалардың
бюджетке, яғни мемлекеттің орталықтандырылған қаржы қорына төленетін
міндетті төлемдері.
Салықтар қаржы жүйесінде маңызды бір орынға ие. Мұны біз жалпы
мемлекеттің қаржы жүйесінің қызметтік белгісін қарастырсақ, қаржы жүйесінің
негізгі қосалқы жүйесінің бірін салық құрайтынын білеміз.
Салық салу жүйесінде салықтар екі топқа бөлінеді:
* Тура салықтар
* Жанама салықтар
Тура салықтар - тікелей салық төлеушіге бағытталған және де олардың
мөлшері салық салу обьектісіне байланысты. Ал, жанама салықтар болса
шығарылған тауар, істелген жұмыс, көрсетілген қызмет құнында байқалады,
бұл дегеніміз сол тауар мен істелген қызмет құнына енгізіледі деген
мағынаны білдіреді. Осы салықтарды бюджетке төлейтін шаруашылық субьектілер
болса да, негізгі салық жүктемесі соңғы тұтынушыға қалады. [1]
Жанама салықтардың артықшылығы бюджет кірісін құрудағы ролімен
байланысты. Сонымен бірге реттеу қызметін атқарады. Жанама салықтар дұрыс
қолданылса, олар экономиканы реттеуші қажетті қаржы құралы бола алады.
Жанама салықтар мемле-кеттің қаржы жүйесіне үлкен әсерін тигізеді.
Өзінің барлық мүмкіндіктерін қолдана отырып мемлекет өндіріс пен қызмет
сфераларының дамуына барлық жағдайлар жасау керек. Өйткені өткізу мөлшері
неғұрлым көбейген сайын жанама салық мөлшері өсіп, бюджетке түсетін түсім
көп болады. Осылайша біз жанама салықтарың қаржы жүйесіндегі орнын көре
аламыз.
Жанама салықтар - жоғарыда атап өткеніміздей, бағаға немесе тарифке
үстеме түрінде белгіленген салықтар, олар салық төлеушінің табыстарына
немесе мүлкіне тікелей байланысты емес.
Жанама салықтар - мемлекеттің фискалды мүдделерін білдіреді.
Оларды саналы пайдалану баға белгілеу процесіне оңтайлы ықпал жасауы және
тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін. Бұдан басқа,салық төлеушілер үшін
табыстарға тура салық салудың өсуіненгөрі олардың шығыстарына салық
салудың өсуі жақсырақ. Сонымен бірге тұтынуға салынатын салықтар болып
табылатын акциздерді, сатудан алынатын салықты, қосылған құнға салынатын
салықты пайдаланудың көбірек артықшылығы болады, өйткені: олардан жалтарыну
қиынырақ; олармен эконоландырмаларды аз қысқартады; тапшылықтың
жоқтығы жағдайында, ауыстырушы тауарға да тапшылықтың жоқтығын қоса олар
тұтынушыға таңдау құқығын сақтап қалады; салықтардың жасырымдылығын
қамтамасыз етеді және тағы сол сияқты.
Алайда тұтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері де бар, бұл
кемшіліктерге олардың инфляциялық жэне регрессивтік сипатын жатқызуға
болады. Бірақ бұл салықтардың оң нэтижесі олардың теріс әсерін жауып
кетеді. Егер баға өсетін болса, сонымен бірге бюджет шығыстары да өсетін
болса , онда бүл салықтардан түсетін түсімдер бағаның өсуімен көбейетін
болады. Бұл элеуметтік бағдарламаларды іске асыруға қаражаттар алуға
мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы автоматты механизм
кіріктірілетін болды.
Салық салу жүйесінде ортақ заңдылықтардың болатынын есте сақтау қажет:
экономиканың дағдарысы жағдайында, түралаушылықта өндірістегі, саудадағы
жэне экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда - салық салуы
түтынысқа обьективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің
шығыстары мүндай жағдайда қысқармайды, тіпті кейде халықтың жұмыспен
қамтылуның төмендеуінің нэтижесінде оны әлеуметтік қолдауды кеңейту,
экономиканың қүрылымын қайта құруға, оның тіршілікті қамтамасыз
ететін салаларын қолдауға жұмсалатын шығыстарды және басқа да кезек
күттірмейтін шығыстарды арттыру қажеттігінен көбейеді. Сондықтан
салық салу ауыртпалығын көп тұтынатындарға ауыстырудың қажеттігі пайда
болады. Бөлгіштік процестегі белгілі бір теңестіруге жанама салықтардың
өзіндік әлеуметтік бағыттылығы осында көрінеді. Дүниежүзілік тәжірбие
мұндай практиканы қолданып отырады.[2 ]
Салықтардың тура және жанама болып бөлінуінің критерийі. Ол салық
төлеушіні анықтау болады - деп А.И. Кочетков айтқан. Егер ақырғы салық
төлеуші салық салынатын меншік немесе табыс иесі болса, онда ол тура
салық болады. Ал, жанама салықты ақырғы төлеушісі үстеме арқылы
салықты түтынушысы.
Тура салықтар нақты жеке немесе заңды тұлғалардан алынады. Бұл
салықтарды тұтынушыға салуға болмайды. Тура салықтарды салық субьетілері
жэне төлем қабілеттілігіне тура пропорционалды төлейді. Бұл салыққа
мысал болып, табысқа салынатын салықтан басқа да мүлік салығын айтуға
болады.
Жанама салықтар кэсіпорындардан белгілі бір тауарлар мен қызметтерге
салынатын, және оны кәсіпкерлер бағаға сэйкес үстеме қою жолымен сатып
алушыларға ауыртпалықты түсіреді.Басқа сөзбен айтсақ, жанама
салықтардың негізгі ерекшелігі, ол мемлекет бюджетіне салықтарды
сатушылардан емес, сатып алатын кәсіпорындар мен тұрғындардан түседі.
Тура салықтармен салыстырғанда жанама салықтар салық төлеушілердің
табысына байланысты емес. Бұл салықтарды өндіріп алу тауар тұтыну
процесінде жүреді және ол оның бағасына енгізіледі. Мысалға, акциздерді
алсақ, жанама салықтың бір түрі бола отырып, бағаға үстеме тариф түрінде
белгіленеді. Демек салық төлеушінің табысына немесе мүлкіне байланысты
емес.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген
қосылған құнға салынатын салық - ҚҚС болып табылады. Салық төлеуші
мемлекетке оны төлеу нэтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру
жолымен толықтырады және салықты төлеуді сатып алушыға аударады.
Салық салу обьектісі материалдық шығындарсыз өндірілген
өнім ( амортизациясы бар таза өнім ) болып саналатын қосылған құн болып
табылады: қосылған өнімге кешенді шығыстар, мысалы , жарнамаға жұмсалатын
және бірқатар шығындар қамьылуы мүмкін.
Демек, бұл салықтың ерекшелігі - оның салық салынатын обьектісі сатудан
(өткізуден) түскен бүкіл түсім ақша емес, тек салық салынатын айналым мен
салық салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып
табылатындығында. ҚҚС дүние-жүзінің 40-тан астам елдерінде, соның ішінде
Еуропа экономикалық одағының 17 елінде пайдаланылады. Бұл салықтың
артықшылығы мынада: біріншіден, ол жаңа құн жасалынған орын
бойынша салық төлеушілердің үлкен тобынан алынады; екіншіден, төлеушілер
үшін де есептеудің салыстырмалы қарапайымдылығымен ерекшеленеді жэне
үшіншіден, бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына, инфляция
деңгейіне қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың
сенімді және тұрақты базасын қамтамасыз етеді. ҚҚС қазіргі кезде Қазақстан
Республикасының бюджет кірістерінің аса маңызды көздерінің бірі болып
саналады.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының салық кодексі бойынша қосылған құнға
салынатын салық деп тауарларды өндіру жэне олардың айналысы
процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым
құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды айтады. Салық салы-
натын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті ҚҚС сатылған тауарлар,
жұмыстар, қызметтер көрсету үшін есептелген ҚҚС сомасы мен алынған
тауарлар үшін төленуге тиісті ҚҚС сомасы арасындағы айырма ретінде
анықталады. Соңғыда салық бойынша есепке алу механизмі көрініс
табады. Заңнамаға сәйкес салық салынатын айналым және салық салынатын
импорт ҚҚС-тың салық салу обьектілері болып есептеледі. ҚҚС-тың төлеушінің
тауарларды, жұмыстарды, қызметтер көрсетуді іске асыруы бойынша жасалған
айналымы салық салынатын айналым болып табылады, оған Салық кодексіне
сәйкес қосылған қүн салығынан босатылған жэне өткізу орны ҚР-сы болып
табылмайтын айналым қосылмайды.Салық салынатын айналым мөл-шері, оған
қосылған құн салығын қоспай, мэмле жасаған тараптар қолданылатын
бағалар мен тарифтерді нешгізге ала отырып, өткізілетін тауарлар құны
негізінде анықталады. Өткізілген тауарлардың құны қандай да бір өзгеріске
түссе. Қазіргі уақытта косылған қун еадығы әяемнің 40 елінде
қодданыдады.Осы оалықты төлеу тәртібі мен мәні көптегев мемлекеттерде
бірдеі. Тек айырмашылық қоеылған құн салығының сомасын анықтау әдістері мен
ставкаларында жэне де жеңілдіктер жөнінде . Мысалы, ставканы 2-10 процент
көлемінде тө-мендету азық - түлік, медициналық және тағы басқа әлеуметтік
мані бар тауарлар мен қызметтерге тән, ал Стандартты деп аталатын
қызметтерге және өнеркәсіптік тауарларға 12-32 процент мөдшеріндегі
ставкалар қойылады.Ал сәндік әсемдік затарға ставка 25 проценттен жоғары
бекітіледі. Осыларға байланысты европалық елдер қосылған құн салыгмн 15
процент деңгейінде бекітуге кешуде, осыған орай Қазақстан Республикасы 2004
жылдмң 1 қаңтарынаи бастап ҚҚС көлемін 15 процентке көшті.[3]
Кен жағдайда, салық салынатын айналым мөлшері тиісті түрде түзетіледі.
Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сэйкес мағұлымдамалануға
тиісті, Қазақстан аумағына экелетін немесе экелінген тауарлар
қосылған құн салығынан босатылғандарын қоспағанда салық салынатын импорт
болып табылады.Салық салынатын импорт мөлшеріне кеден заңнамасына
сәйкес белгіленетін импортталатын тауардың кедендік құны, сондай-ақ
қосылған құнға салынатын салықты қоспағанда, Қазақстан Республикасына
тауарлар импорты кезіндегі салық жэне бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер сомалары қосылады.
Жанама салықтар арасындагы фискалдық маңызы жағынан екіншісі кеден
төлемдері - әкелім, әкетілім, сондай-ақ транзит тауарларынан, заттарьі
мен қызметтер көрсетуден, өндіріп алынатын баждар мен алымдар болып
табылады.
Жанама салықтардың үшінші бір тобына акцизде кіреді.Бюджет
кірістеріндегі салықтың түсімдерінде олар 3% құрайды.
Акциздер - бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға
салынатын салық. Акциздерді өзінің айрықшалықты белгісіне қарай монополды
түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды
өндірушілер төлейді. Акциздер көрсетілген қызметтерге де салынуы мүмкін,
бүл орайда салық сомасы тарифке енгізіледі.
Акциздер әмбебаптық және жеке - дара акциздер болып бөлі-
неді.Әмбебаптық акциздер тауарлар мен қызметтердің құнына пайызбен жалпы
айналымнан өндіріледі; оларға сатудан алынатын, айналымдардан алынатын
салықтарды жатқызуға болады. Жекедара акциздер айтарлықтай көп болуы
мүмкін. Мәселен, акциздер Қазақстан Республикасының аумағында
өндірілген және оың аумағына импортталатын мына тауарларға, акцизделетін
тауарлар мен қызмет түрлеріне салынады: спирттің барлық түрлері, алоголь
өнімі, темекі бұйымары, құрамында темекі бар басқа өнімдер, (бекіре мен
қызыл балық уылдырығы, алтыннан, платинадан немесе күмістен жасалған
зергерлік бұйымдар), 2005 жылғы Салық кодексіне енгізілген өзгертулер
бойынша булар акциз салудан босатылған, бензин, дизель отыны, жеңіл
автомобильдер,оның ішінде мүгедектерге арналған, қолмен басқарылатын
автомобильдерден басқасы, (атыс және газ қарулары), 2005 жылғы Салық
кодексіне енгізілген өзгертулер бойынша бұлар акциз салудан босатылған,
шикі мұнай, ойын бизнесі, лотореяны ұйымдастыру жэне өткізу.
Сөйтіп, тізбенің едәуір бөлігін ең қажетті заттарға жатпайтын тауарлар
мен өнімдер қамтып отыр. Акцизделетін тауарлардың тізбесі де
олардың мөлшерлемесі сияқты өзгеріп отыруы мүмкін, мұның өзі кейбір
тауарларды тұтынуды реттеудің қажеттігімен және мемлекеттің ағымдағы
фискалдық саясатымен айқындалады.
1.2.Қосылған құн салығының мәні және атқаратын ролі
Қосылған құнға салынатын салық дегеніміз - тауар өндіру, жұмыс
орындау немесе қызмет көрсету мен олардың айналысы процесінде қосылған
құн өсімінің бір бөлігінің бюджетке аударылымы, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы-ның аумағында тауар импорттау кезінде жасалатын аударым.
Бюджетке төлеуге жататын қосылған құнға салынатын салық салынған тауарлар ,
жұмыстар немесе көрсетілген қызметтер үшін төленуге тиіс қосылган құнға
салынатын салық сапасының арасындағы айырма ретінде анықталады.
Қосылған құн салығы - бұл тікелей табыс алушылардан алынатын
және де тауар ( қызмет көрсету , жұмыс ) бағасына қосылып, оның бағасын
көтеретін жанама салықтардың бір түрі.
Бюджетке төленуге жататын қосылған құн салығын өткізілген өнім,
орындалған жұмыспен көрсетілген қызметке аударылған салық пен
алынған тауар, орындалған жұмыс және көрсетілген қызмет үшін салынатын
салық сомалары арасындағы айырма арқылы анықталады. Осы салықты қолда-
нудың тиімділігі шетелдік тэжірбие арқылы дәлелденді, өйткені бұл салық
баға либерализациясымен сэйкес келеді, яғни баға жоғары болған сайын
салық сомасы да көп болады, (ставканы өзгерткен жағдайда ). Ең
алғаш қосылған құн салығы Францияда енгізілген, содан кейін Европаның
басқа елдеріне тарады. Сондықтан ол Европалық салық деп деп аталады.
Өйткені европалық одаққа міндетті бірден - бір талап осықосылған құн салығы
болып табылады.Қазіргі уақытта қосылған құн салығы әлемнің 40 елінде
қолданылады, осы салықты төлеу тәртібімен мәні көптеген мемлекеттерде
бірдей.Тұрақсыз экономикалық жағдайда қосылған құн салығының дұрыс
қолданылмауы тұтынушыларға ғана жағымсызболып қана қоймайды, сонымен қоса
өндіріске де кері әсерін тигізеді.
Қосылған құн салығының жалпы мәні,оған тән артықшылықтармен
кемшіліктер келесі кестеде көрсетілген.
1 кесте қосылған құн салығының артықшылықтар мен кемшіліктері [5]
Артықшылығы Кемшіліктері
1 Өзгермейтін ставкаларга Қосылған қун салыгының
қарамастан баға өсімімен салықтық жоғары ставкасы
тусімдерді тікелей байланыстырады, турғындардың тутыну
бюджеттік құраддардағы инфляциялық қабілеттілігін
процестерді тоқтатудың тиімді тұтқасы болыптөмендетеді.Сонымен қоса
табыдады. өндірушілерге өздерінің
өнімін тез өткізуге
мүмкіндік берілмейді
2 Қосылған құн салығының тұтыну еуранысы Нақты кезеңде
ретінде мемлекетке мән-ді еркіндш береді. регрес-сивті жанама салық
бо-льга табылады, өйткені
толығымен еоңғы
тұты-нушиларга қалады
3 Фискалдық қызмет атқарады және де Шикізат пен материалдарды
инфляция мен бағаны байланыстырады . жеткізушілер қосылғай құн
салығын төлегенде,
тутынушыларға өткізілген
тауардан түскен қосылған
қун салығын оол мезетте
ала алмайды.
4 Экономикаиы мемлекеттік реттеудің қурамы Салықтық есептеуде са-лық
ретінде бола алады. аудару 0дістерін қол-дану
жеке меншік айнал-малы
қорларды салық телеуден
алып кетеді.
5 Әлемдік тәжірбиеде қосылган қун салығының Қосыдғаи құн салығыиыц
ставкасы өздершің дең-гейі бойынша ғана жоғары ставкасы өзін-өзі
ерекшеленбейді, сонымен қоса санымен қаржыландыру процесін
ерекшеденеді, төмендетілтен ставка азық- қамтамасыз ете алмаіды.
түлікке қолданылса жоғары отавка әсемдік
заттарға қолданылады.
6 Қайта ендірістік күйзелісті тоқтату Реттеу процесін бұрыс
мақсатында жүргізілетін саясаттың элементі пайдаланса, кәсіпкерлік
ретінде әдемдік тәжірибеде іс- әрекеттке кері әсерін
тигізеді
Жалпы қосылған құн салығында сипаттама бере отырып, оның әмбебаптығын
айта кету керек,яғни ол тауардыңжәне қызметтердің барлықтүрлерін қамтиды.
Қосылған құн салығын қолданушы барлық елдер, қазақстан республикасымен қос
алғанда бұлсалық бойынша салық салудың екі объектісі бар екен:
* тауарды өткізу
* тауарлардың импорты.
Бірінші жағдайда қосылған құн салығын алу салық
органдарына жүктелсе, импортталатын тауарлар бойынша қосылған құн
салығын жинау жұмысымен кеден органдары айналысады.
Қосылған құн салығы бойынша айтқан кезде ол жалпы тауарлардың
өндіріс және айналымы процесіндегі қосылған құн өсімі екенін айтамыз.
Мысалы: Өнімді әр технологиялық процестегі участокта өңдеген кезде ол
сапаға ие болады жэне де оның құнының өнімді дайындап шығаруға дейінгі
шығындар санына эквивалентілігі өседі. Ал, тауарлар қозғалысы кезінде
қосылған құн сатушының шығыны коммерциялық және тағы басқа үстемелері
ретінде көрініс табады. ҚҚС-төлеушілері:
мемлекеттік мекемелерді қоспағанда.Салық кодексінің
208-бабына сэйкес ҚР-да ҚҚС бойынша есепке тұрған
тұлғалар ҚҚС төлеушілер болып табылады.
Тауарлар импорты кезінде ҚҚС төлеушілер ҚР-ның
кеден заңына сэйкес осы тауарларды ҚР-ның аумағына
импорттайтын тұлғалар болып табылады.
Жалпы алғанда қосылған құн салығын төлеушілер болып өндірістік жэне
айналым циклының барлық қатысушылары табылады. Бұл дегеніміз -
өндіруші де, сатушы да өз өнімдерін тезірек өндіріп өткізуді
ойластырады, сол арқылы қайтарымдылық жылдамдытылады. Ал, ол өз
кезегінде салық төлеуге кеткен ақшалардың қайтарылуын көрсетеді.
Қосылған құн салығын толығымен өнімді, қызметті тұтына-тын соңғы тұтынушы
төлейді .
Қосылған құн салығына қатысты біздің республикалық заңдылықтары көп
жағдайда халықаралық ережелеріне жақын,яғни барынша реттелініп есеп
айырмасына нақты, қарапайымдылыққа бағытталған.
Қосылған құн салығының сипаттамасы.
Қосылған құнға салынатын салық, салық жүйесіндегі негізгі жанама
салықтар қатарына жататыны белгілі. Жанама салықтар немесе тұтынуға
салынатын салықтар өнімнің, қызметтің бағасына қосылатындықтан, бү_л
салықты төлейтін төлеуші мен салық салық ауыртпалығын төлеуші екеуі
бірдей күй кешпейді. Салық ауыртпалығын тауарды қызметті тұтынушы
көтереді.
Қосылған құнға салынатын салық біздің еліміздің салық жүйесіне 1992
жылдың 1-ші қаңтарынан бастап енгізілген. Бұ_л салық бюджет кірістерін
құрайтын салықтық түсімдердің ішіндегі ең негізгі салықтардың бірі
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік бюджетінің кірісіндегі салықтық
түсімдердің ішіндегі қосылған құнға салынатын салықтың үлесі аумақты орын
алады.
Қосылған құн салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет көр-сетулерді )
өндіру жэне олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша
салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды сондай-ақ,
Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі
аударымды білдіреді.
Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы бойынша
есепке тұрған немесе тұруға міндетті тұлғалар болып табылады. Олар
келесілер:
1. Қазақстан Республикасының салық кодексінің 208
бабына сәйкес қосылған құн салығы бойынша есепке
тұргандар:
1) жеке кәсіпкер;
2) мемлекеттік мекемелерден басқа заңды тұлғалар;
3) Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме
арқылы қызмет атқаратын резидент емес түлғалар;
салық кодексінің 208 бабының 6 тармағына сэйкес заңды
тұлғалардың өздігінен қосылған құн салығын төлеуші
ретінде танылған құрылымдық бөлімшелері;
тауар импорты кезінде қосылған құн салығын төлеуші
ретінде Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына
сәйкес осы тауарларды Қазақстан Республикасының
аумағына импорттаушы түлғалар;
Кез келген ( он екі айдан аспайтын ) кезеңнің қортындысы бойынша
айналымның мөлшері белгіленген айлық есептік көрсеткіштердің 12000
еселенген мөлшерінен асатын болса, тұлға осы кезең аяқталған күннен
бастап он бес күнтізбелік күннен кешіктірмей қосылған құн салығы бойынша
есепке қою туралы салық органдарына өтініш беруге міндетті. Бұл міндет
Салық кодексінің 207 бабының 1 тармағында көрсетілген, ал осы
бабтың 3 тармағында тауар айналым мөлшері 12000 айлық есептік
көрсеткіштен асқан жағдайда міндетті түрде қосылған құн салығын төлеуші
ретінде есепке тұруы туралы айтылған. Бүл жерде айналым мөлшеріне салық
кодексінің 225 бабына сәйкес тұлғаның кәсіпкерлік қызметке пайдаланылмайтын
мүлігі есептелінбейді. [6]
2004 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап айлық есептік көрсеткіш мөлшері 971
тенге болды десек, онда 12 000 айлық есептік көрсеткіш мөлшері 1 1 652 000
тенге салық салынатын айналым мөлшері 12 ай ішіпде қүраса онда ол қосылған
құн салығын төлеуіпі ретіндс ан ықталады.
Салық органдары тұлғалардың өтініші жазылмаған жағдайда да оларды осы
207 бабтың 1 тармағында көрсетілген жағдайдың қалыптасуының анықталуына
байланысты қосылған құн салығы бойынша тіркеуге тұрғызуға қүқыгы бар.
Жоғарыда көрсетілген тәртіп бойынша есепке қоюга жат-пайтын,
бірақ қосылған құн салығын салуға жататын тауар-ларды
(жұмыстарды , қызмет көрсетулерді) өткізуді жүзеге асыратын немесе
жүзеге асыруды жоспарлаған тұлға ерікті түрде қосылған құн салығы бойынша
есепке тү_ра алады.
Тағы тоқтала кететін жайт ол Қазақстан Республикасының "әкімшілік
құқық бұзушылық туралы" кодексінде салық бойынша есепке тұруды бұзушылық
жөнінде 205 бабында көрсетілген. Оның ішінде 3 тармағында Қазақстан
Республикасының заңды актісінде көрсетілгендей салық төлеушілердің
салық органдарына қосылған құн салығын төлеуші ретінде есепке тұру
жөнінде өтініш беру мерзімін бұзған жағдайда жеке тұлғалардан 10-20
айлық есептік көсеткіш мөлшерінде айыппұл салынады, ал заңды тұ-лгаларға
эр есепке тұрылмаған айға салық салынатын айналымның 50 проценті
мөлшерінде айыппұл алынады.
Сонымен бірге жалпы қылмыстық жауаптылық түрі ретінде 3 жылга дейін
бас бостандыгынан айырылу заңда қарастырылған.
Қосылған құн салыгы бойынша есепке қойған кезде салық органы тұлғаға
оның қосылған құн салығы бойынша есепке тұрғаны туралы куәлік беруге
тиісті, онда:
тұлғаның атауы және оның деректемелері:
салық төлеушіге берілетін салық төлеушінің тіркеу нөмірі
- тұлға қосылған құн салығын төлеушісі болған кұн көрсе-
тіледі.
Қосылған құн салығы бойынша есепке қою туралы куэліктің бланкісі қатаң
есеп беру бланкісі болып табылады салық төлеушіге ол ақша төлетпей тегін
беріледі.
Куәліктің нысаны мен оны беру тәртібін уэкілетті орган белгілейді.
Куэлік қосылған құн салығын төлеушіде сақталады. Қосылған құн салығы
бойынша есептен шыгарылған жагдайда куэлік салық органына қайтарылуы тиіс.
Егер қосылған құн салығын төлеушінің соңғы он екі айлық кезеңіндегі
салық салынатын айналым мөлшерінен аспаса, ол тіркелген жеріндегі салық
органына өзі қосылған құн салығы бойынша есептен шығару туралы өтініш
беруге қуқылы.
Бұл салық кодексінің 206 бабында көрсетілген. Ал, салық Кодексінің 212
бабына сәйкес салық салынатын айналым былай түсіндіріледі; оған салық
төлеуші тұлғаның тауар айналымы (жұмыс, көрсетілген қызмет) тек
келесі айналымдарды қоспа-ғанда:
Салық кодексіне сәйкес қосылған құн салығынан босатылғандар; -Тауар
айналымы Қазақстан Республикасының аумағына жатпаса; Тауар
айналымының(жұмыстың, көрсетілетін қызметтің) аумағы салық Кодексінің 215
бабымен анықталады.
Егер көрсетілген қызмет түрі, жұмыс резидент емес тұлгадан болса,
яғни қосылган құн салыгы бойынша салық төлеуші бол-маса, онда ол
көрсетілген қызмет, жұмысты алушының (салық Кодексінің 221 бабына сәйкес)
айналымына қосылады.
Салық Кодексінің 213 бабына сэйкес салық салынатын импорт былай
түсіндіріледі, Қазақстан Республикасының Кеден заңдарына сәйкес
декларациялануға тиісті, және салық Кодексінің 234 бабында көрсетілген
импорт тауарларынан басқа, Қазақстан Республикасының аумағына экелінетін,
экелінген тауарлар импортының айналымы жатады.
Тауарды өткізу орнына:
Егер тауарды беруші, алушы немесе үшінші тұлға тасымал-дайтын
(жіберетін) болса, тауарды тасымалдау басталған орны, басқа жағдайларда
-тауарды алушыларға беру орны жатады.
Жумыстарды, қызметтерді өткізу орнына :
- егер жұмыстар, жылжымайтын мүлікпен тікелей байла-
нысты болса, осы мүліктің орналасқан жері;
егер олар жылжымалы мүлікпен байланысты болса, жұмыс-
тарды, қызметтерді нақты жүзеге асыратын орны;
егер қызметтер мэдениет, өнер, білім, дене тәрбиесі немесе
сопрт саласындағы қызметтерге қатысты болса, қызметтердің
нақты көрсетілген орны;
жұмыстарды, қызметтерді сатып алушының кәсіпкерлік
немесе кез келген басқа да қызмет орны жатады.
Тауарларды (жү.мыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізу бас-қа негізгі
тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізуге қатысты көмекші
сипатта болса, негізгі тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) өткізілген
жер осындай көмекші өткізу орны болып табылады.
Тауарды тиеп жөнелту күні тауар өткізу бойынша айналым жасау күні болып
табылады.
Тауарды тиеп жөнелту жүзеге асырылмаған жағдайда, онда алушыға тауар
меншігінің құқығы берілген күн өткізу бойынша айналым жасау күні болып
есептеледі.
Кепіл беруші ұстаушыға кепілге салынған мүлікті ( тауарды ) берген
кезде кепіл ұстаушыға бұл мүлікті (тауарды) өндіріп алған күн кепіл беруші
үшін өткізу бойынша айналым
жасау күні болып табылады.
Қосылған қүн салығын төлеуші есептен шығару туралы өтініш берген
салық кезеңінің соңғы күні, өткізу бойынша айналым күні болып табылады.
Жұмыстарды, қызмет көрсетулерді өткізу бойынша салық салынатын
айналым жасау күні төменде аталған шарттардың бірі бірінші болып орындалған
жағдайда басталады:
- жұмыстарға, қызмет көрсетулерге қосылған құн
салығымен бірге шот-фактура жазылған, жұмыстар орындалған,
қызмет көрсетулер көрсетілген жағдайда басталады.
Жұмыстар , қызметтер тұрақты (үзіліссіз)негізде өткізілетін болса,
онда:
- қосылған құн салығы көрсетіліп, шот - фактура жазылған
күннің ;
- эрбір төлемді (есеп айырысу нысанына қарамастан ) алу
күнінің қайсысы бірінші болса, сол күн өткізу бойынша салық
салынатын айналым жасау күні болып табылады.
Салық салынатын айналым мөлшері, оған қосылған құн салығын енгізбей,
мэміле жасаған тараптар қолданылатын баға-лар мен тарифтерді негізге ала
отырып, өткізілген тауарлар (жүмыстар мен қызмет көрсетулер) құны
негізінде анықталады.
Тауарларды тегін берген кезде, салық салынатын айналым мөлшері,
қосылған құн салығын енгізбей, өткізу бойынша айналым жасау күні
қалыптасқан бағалар деңгейі негізге алына отырып анықталады, бірақ бұл
олардың баланстық құнынан кем болмауы тиіс.
Аталған тауарларды өткізу күнінен бухгалтерлік есепте көрсетілген
тауарлардың құны баланстық құны болып табылады.
Салық салынатын айналым мөлшеріне акцизделетін тауарлар мен қызмет
түрлері бойынша акциз сомалары енгізіледі.
Оларды сатып алған кезде қосылған құн салығы бойынша есепке жатқызу
көзделмеген тауарларды өткізу кезінде салық салынатын айналым мөлшері
тауардың өткізу құны мен белгіленетін баланстық құны арасындағы оң
айырма ретінде анықталады.
1.3. Акциздердің мәні жэне эканомикалык мазмұны
Акциздер - ең ескі салықтың бір түрі болып келеді.Бұл салық-тың түрін
өз қазынасын толтыру көздерін бекіту кезінде жэне нарықтық экономикалық
мемлекеттердің барлығында қолданы-латын салық салудың ең ескі нысаны болып
табылады. Акциздер тауарлардың шектелген тізіміне бекітіледі жэне екі түрлі
роль атқарады: біріншіден ол бюджет табысының ең басты бір көзі,
екіншіден акцизделетін тауарларды түтынуды шектеу және та-уарлар ұсынысы
мен сұранысын реттеу құралы.
Акциздер - бұл тауар жэне қызметке салынатын жанама сал-
ықтардың алуан түрлілігі, өзіне бұйым бағасы немесе тариф-
терін қосады. Олар бөлшек саудада тауарды өткізуден өндіріп
алынады, бірақ қосылған құн салығынан айырмашылығы белгілі
бір түрі және тобы бойынша шектелген.
Акциз сөзі француз тілінен шыққан, бөліп алу мағынасын білдіреді.
Бұл төлемнің ерекшелігі осы жерде. Акциздер тауар құнына косылады және
мемлекетке тауар бағасының бір бөлігін тәркілеуге немесе "бөліп алуға "
мүмкіндік береді, бұл өндіріс тиімділігі мен тұтынудың маңызды
ерекшелігіне эсер етпейді, тек өндірістің маңызды жағдайы болып табылады
жэне акцизде-летін тауарлардың таратылуы. [7]
Акциздер келесі жағдайда пайда болады, егер қандай да бір тауар қүнының
тепе-теңдігі тұрақты жэне өндіріс шығынынан елеулі ауытқу болса.
Мемлекет акциздердің көмегімен тауарлардың нақты тиімді-лігі мен
оның тұтыну ерекшелігіне әсер етпейтін құнының бір бөлігін өндіріп
алады, бұл тек өндірістің жэне таратудың ма-ңызды жағдайының
нәтижесі. Егер мемлекет акциздерді өндіріп
алмаса, онда акцизделетін тауар өндірушілер аса жоғары табыс алады.
Акциздер мына тауарларға салынуы мүмкін - олардың тұты-нуы қоғамға
пайдалы емес, яғни олар спирттік сусындар, темекі өнімдері және жанармай.
Осы себеппен де, акциздер тұтынуды реттеу құралы болып табылады.
Олардың көмегімен мемлекет адам өміріне , қоғамға жэне қоршаған ортаға
зиян келтіруі мүм-кін иррационалдық тауарларды тұтынуды тоқтатуға
тырысса, екінші жағынан осы тауарларды тұтынудан мумкін болатын
зардаптарды жоюшы қүралдарды қаржыландыруға жұмсалады.
Акциздер - тауар бағасына енгізілетін жэне сатып алушылар төлейтін
жанама салықтар. Акциздерді монополиялық жогары бағалар жэне түрақты
сұранысы бар тауарларды өндірушілер тө-лейді. Акциздерді қызмет
көрсетушілер де төлейді жэне салық сомасы тарифке енгізіледі.
Бұл жөнінде Салық Кодексінің 256 бабында акциз салығын тө-леушілер
қатары көрсетілген.
Акциздер эмбебаптық жэне жеке болып бөлінеді. әмбебап ак-циздер тауар
мен қызметтер құнына проценттік қатынаста жал-пы айналымнан төленеді; оған
сатудан, айналымнан түсетін са-лық жатады. Жеке акциздердің көп түрлері бар
(темекі бұйым-дарына, спирт өнімдеріне және тағы басқа акциздер).
Қүнына акциздер есептелетін тауарлар акцизделетін тауарлар деп аталады.
Оларға республика аймағында өндірілген және шетелдерден
экелінген, құрамында спирт бар өнімдер, темекі өнімдері, бензин, отын
және басқалары жатады. Акцизделетін тауарларды сатып алатын сатып
алушы, акциз төлеуші болып табылады. Өйткені сатушы акциз сомасын
бюджетке төлеуі тиіс. Қазіргі кезде республика аймағында өндірілген және
импорт-талған келесі тауарларға акциз салынады:
спирттің барлық түрлеріне;
алкоголь өнімдері;
темекі өнімдері;
құрамында темекі бар басқа да өнімдер;
жанармай (авиациялық бензинді алмағанда), дизель отыны;
жеңіл автокөліктер (қолмен басқарылатын, арнайы мүге-
дектерге арнал.ғандардан басқасы);
7) мұнай шикізаты, газ конденсатын қоса алғанда;
Акциз тәлеушілер мен салык салу обьектісі.
Салық төлеушілер - бюджетке салықтар және басқа да мін-детті
төлемдері төлейтін тұлға. Басқа сөзбен айтқанда, салық төлеушілер
мемлекет алдындағы салық міндеттемесін өз атынан және өз есебінен салық
кодексіне сәйкес міндет жүктелген тұлғалар.
Акциз төлеушілер заңды және жеке тұлғалар, сонымен бірге резидент
емес тұлғалар, филиалдар, өкілдІктер, басқа да құры-лымдық бөлімшелер.
Олар:
Қазақстан Республикасында акцизделетін тауарлар
өндіреді;
Бензин, дизель отынының бөлшек және көтерме саудасын
жүргізеді;
Қазақстан Республикасының территориясында акцизделетін
тауарларды импорттайды;
Келесі тауарларды өткізумен айналысады:
тэркіленген
иесіз
мемлекетке мұраға және меншігіне берілген
қазіргі заңға сэйкес бүрын Қазақстан Республикасының
территориясында акциз төленбеген
- ҚР-ң территориясында ойын бизнесін және лоторея өткізуді жүзеге
асыратын.
Дизель шикізатынан Қазақстан Республикасында террито-риясында уақытша
экелінген акцизделетін тауарлардың акциз төлеушілері болып оны өндіретін
тұлғалар болып табылады.
Ойын бизнесі бойынша акциз төлеушілер ойын автоматтары, және тауар
немесе ақша ұтатын ойын үшін басқа құралдар қыз-метімен байланысты жүзеге
асыратын ойын үйлері, казино жэне басқа үйымдар болып табылады.
Акциз салыгын салу обьектілері заң бойынша кез-келген са-лықты
белгілі тұлғаның төлеу бойынша міндеттемесін тудыра-тын негізгІ шарт -
бұл салық салу обьектісінің болуы салық тө-леушінің өз еркін білдіруге
байланысты болса да, жеке тұлғалар мен ұйымдар оны салықтық қатынас
туындау үшін жасамайды. Керісінше, салық міндеттеменің иесі салық төлемінен
жалтаруға немесе оның мөлшерін максималды түрде төмендетуге ұмтылыс
білдіреді. Сондықтан салық заңдарында салықты өндіріп алу шарттары
мен тэртіптерін накты жэне толық сипаттау қажет.
Салық салу обьектісінің негізгі құқықтық мэні ол салықты өндіріп
алудың нақты негізі болып табылады. Салық обьекті-сінің сандық
сипаты негұрлым көп болса, соғұрлым салық мін-деттемесінің мөлшері көп.
Бірақ мемлекеттің шыгындарын өтеу үшін қаржы қаражатты қажетсінсе де,
салықтар шаруашылық қызметті жүргізуде тұтынушылардың мүддесін түсірмеуі
керек.
Қазақстан Республикасында өндірілетін тауар мен қызмет
көрсетулерге акциз салу обьектісі болып акцизделетІн тауар-ларды
республика территориясында өткізу немесе оларды табыс-тау (айырбастау,
қайта өңдеуге беру) бойынша операциялар им-порт кезінде импорттелетін акциз
тауарларының мөлшері немесе тауарлардың кедендік құны табылады.
Жоғарыда көрсетілген акциздер обьектілеріне байланысты Салық кодексінде
258 бапта келесідей акциз ставкалары қолданылады:
Акциз ставкаларның ҚР-ның Үкіметі бекітеді және тауар
құнына процентпен (адвалорлық) немесе заттай нысандағы
өлшем бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді.
Алкоголь өніміне акциздер ставкасы осы баптың бірінші
тармағына сэйкес не онда су араластырылмаған (100 %)
спирттің болуы көлеміне байланысты бекітіледі.
Сприттің барлық түрлеріне акциз ставкалары спирттің бұдан
әрі пайдалану мақсатына қарай сараланады.
Алкоголь өнімдерін өндіру үшін өткізілетін спиртке акциз ставкасы
алкоголь өнімдерін өндіру үшін пайдаланбайтын адамдарға өткізілетін спиртке
белгіленетін базалық ставкада төмен белгіленуі мүмкін.
4. Ойын бизнесі обьектілеріне акциздің базалық ставкасының ең
жоғары және ең төмен шектерін ҚР-ның Үкіметі бір жылға есептеп белгілейді.
Жергілікті өкілді органдар ойын бизнесі обьектілеріне белгіленген базалық
ставкалар шегінде қызметін әр әкімшілік аумақтық бірлік аумағында жүзеге
асырылатын барлық салық төлеушілер үшін бірыңғай акциз ставкасын
белгілейді.
5 ҚР-ның кеден заңдарына сәйкес жеке тұлғалар оңтайланған тәртіппен
өткізетін акцизделетін тауарларға акциз ставкалары осы баптың бірінші
тармағына сэйкес белгіленеді және салық кодексінің 516 бабының 2-ші
тармағына сэйкес жиынтық кедендік төлем құралына қосылуы мүмкін оның
мөлшері ҚР-ның кеден заңдарына сәйкес айқындалады.
Қандайда бір жағдайларға байланысты акцизделетін тауарлар білінуге
ұшырауы мүмкін.
Акцизделетін тауарлардың білінуі, жоғалуы.
1. Төтенше оқиғалар салдарынан болған жағдайларды қос-
пағанда, өндірілген акцизделетін тауарларға бүлінген,
жоғалған кезде акциз толық мөлшерде төленеді.
Осы ереже одан әрі өткізу үшін сатып алынған бензин (авиацалық бензинді
қоспағанда), дизель отыны бүлінген, жоғалған кезде қолданылады.
2. Осы баптың мақсаты үшін акцизделетін өнімнің бүлінуі,жоғалуы болып
осы Кодекстің 237- бабының 2-тармағында сипатталған оқиғалар ұгылады.
Сонымен бірге акциз маркаларнының бүлінуі, жоғалуы кодекстің 264-
бабында көрсетілген.
1. Осы бапта акциз алымы маркалары жоғалған, бүлінген
кезде акциз мэлімдеген ассортимент мөлшерінде төленеді. Осы салық
кодексінің 549 бабына сәйкес алкоголь өнімін таң-балауға арналған акциз
алымының бүлінген немесе жоға-лаған (оның ішінде ұрланған) маркалар
бойынша акциз есептеу маркада керсетілген сауытының (ыдыстың) көлеміне
қолданылатын белгіленген ставка негізіне алынып жүргізі-леді. Маркада
сауыттың (ыдыстың) көлем белгіленбеген жағдайда акциз алымының бүлінген
немесе жоғалған марка-лары бойынша акциздңі есептеу акциз алымы
маркалары бүлінген, жоғалған кезеңнің алдындағы салық кезеңі ішінде өнім
құю (орау) жүргізілген сауыттың (ыдыстың) неғұрлым үлкен көлемі негізінен
алынып жүргізіледі.
2 Акциз алымы маркалары бүлінген, жоғалған кезде мынадай
жағдайларда:
1) акциз алымы маркалары төтенше жағдайларда салдарынан бүлінсе,
жоғалса;
2) акциз алымының бүлінген маркаларының салық органдары жоюға жасалған
есептен шығару актісі негізінде қабылдаса, акциз төленбейді.
Бұл бөлімде акцизге толық тоқтала отырып, біз акциздердің адам
денсаулығына зиян тауарларға салынатын жанама салық ретінде олардың кең
түрде айналысқа түсуіне жол бермеу мақсатында болса да , оларға
деген сұраныстың жоғары болуы осы жанама салықтың осы бір түрі бюджетке
түсетін түсімнің ең тиімділерінің бірі болып отырғанын көреміз.Келешекте
осы жа-нама салықтар бойынша мақсатты мэселелердің алға қойылып, тиімді
жүзеге асырылуы бюджет саясатының перспективасы алға жылжуының болатынына
сенеміз.
2 Жанама салықтарды есептеу және Алматы облысы бойыншажанама салықтарға
экономикалық талдау
2.1. Жанама салықтар есептеу және бюджетке төлеу тәртібі
Төленуге тиіс қосылған құн салығының сомасы көзделген ставканы салық
салынатын айналым мөлшеріне жэне салық са-лынатын импорт мөлшеріне 15
-проценттік ставканы қолдану арқылы анықталады.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиіс қосылған құн
салығының сомасы салық салынатын айналым бойынша есептелген қосылған құн
салығының сомасы мен есепке жатқызылған салық сомасы арасындағы айырма
ретінде анықталады.
Жасалынған жұмыстар, қызмет көрсетулер үшін төленетін шетел
валютасымен жүргізілетін жагдайда салық салынатын айналым Қазақстан
Республикасы Үлттық Банкінің айналым жасалған күні белгіленген бағамы
бойынша теңгемен есептеледі.
Бюджетке аударылатын қосылған құн салығын салык төлеуші мынадай екі
әдістің бірін қолдана отырып анықтай алады. Бірінші әдіс, айырма эдісі. Бұл
әдіс бойынша бюджетке төле-нуге тиіс қосылған құн салығы, алынған
қосылған кұн салығы мен төленген қосылған құн салыгының айырмасына тең.
Мысалы:салық төлеуші тауар өндіру үшін 100 млн. теңгеге шикізат немесе
басқа керекті заттар сатып алғанда 15 -процент-тік ставкамен, 15 млн.
теңгеге қосылған күн салығын төледі десек, ал осы шикізаттан 600
млн. теңгеге дайын тауар шыға-рып, оны тұтынушыга сатқанда 15 -процент
ставкамен 90 млн. теңге қосылған құн салығын алды десек, бюджетке аударыла-
тын қосылған құн салығының сомасы 75 млн теңгені құрайды.
(90 млн. теңге - 15 млн. теңге). *Екінші эдіс қосылған құн эдісі.
Мысалы: жоғарыда келтірілген мысал бойынша қосылған құн мөлшері 500
млн. теңге (600 млн. теңге - 100 млн. теңге ). Қосылған құнға салынатын
салық 15 -процент ставкамен 75-млн теңге (500 млн. теңге х 15 процент
)100.
Есептелген қосылған құн салығының сомасы белгіленген қосылған құн
салығы бойынша декларация табыс етілетін мерзімнен
кешіктірілмей төленеді.
Қосылған қүн салығы бойынша салық кезеңі күнтізбелік ай болып табылады.
Егер алдыңғы тоқсан үшін бюджетке төленуге тиіс қосылған құн
салығының орташа айлық сомасы 1000 айлық есептік көрсеткіштен кем
болса, онда салық кезеңі тоқсан болып табы-лады. [8]
Ауыл шаруашылық өнімінің өндірушісі заңды түлғаларға арналған
арнаулы салық режимін қолданатын қосылған қүн салығын
төлеушілер үшін аталған салық режимінің күші қолданатын қызметті
жүзеге асырудан бюджетке төленуге тиіс қосылған құн салығы бойынша салық
кезеңі салық жылы болып табылады.
Басқа да қызмет түрлерін жүзеге асырудан бюджетке төленуге тиіс
қосылған құн салығы бойынша салық кезеңі анықталады.
Қосылған құн салығын төлеуші эрбір салық кезеңі үшін қосылған
құн салығы бойынша декларацияны салық кезеңінен кейінгі айдың 15-нен
кешіктірмей табыс етуге міндетті.
Декларациямен бірге салық кезеңі ішінде (есепті тоқсан ішін-де) оларда
салық салынатын айналым 150000 теңгеден асатын сатып алынған тауарлар
(жұмыстар, қызмет көрсетулер)бойынша шот - фактураның тізілімі табыс
етіледі. фактуралар тізілімінің нысанын уэкілетті мемлекеттік орган
белгілейді.
Қосылған құн салығын төлуеші қосылған қүн салығы бойын-ша декларацияны
тапсыру үшін мерзімі белгіленген күнге дейін немесе сол күні бюджетке әрбір
салық кезеңі үшін салык төлеуі керек.
Салық төлеуші төлеуге тиіс қосылған құн салығын қоспаған-да,
импорталатын тауарлар бойынша қосылған құн салығы ке-ден төлемдерін
төлеу үшін Қазақстан Республикасының кеден заңдарында белгіленген
күні төленеді.
Импортталатын туарлар өнеркэсіптік үқсатуға арналған жэне су, газ,
электр энергиясы импортталатын тауарлар болып табыл-ған жағдайларда
салық органдары импортталатын таурларға қосылған құн салыгын төлеу
мерзімін өзгертуге рұқсат береді.
Қосылған құн салығын төлеу мерзімін өзгерту өсімпұл есеп-телмей,
кеден органы кедендік жүк декларациясын қабылдаған күннен бастап, ұш
айдан аспайтын мерзімге жасалады.
Қосылған құн салығының төлеу мерзімін өзгерту туралы өті-ніш:
тауарларды беруге арналған шарттың (келісм - шарттың ) көшірмесі
тэрізді құжаттардың негізінде жасалады.
Төлеу мерзімІн өзгертуге құқығын растау үшін салық орган-дары қосылған
құн салығының төлеушінің өндірістік қүжатта-рын тексеріп қарауға құқылы.
Төлеу мерзімдері өзгертілген салық сомаларын өтеуді үш айлық
кезең ішінде салық органдары өткізілген тауарларға қа-тысты қосылған құн
салығы бойынша бюджетпен өзара есепке жатқызу эдісімен жүргізеді.
Өтелмеген берешектің сомасына аталған үш айлық кезең аяқталғаннан
кейінгі бірінші күннен бастап өсімпұл есептеледі.
Тауарларды өнеркэсіптік ұқсатусыз өткізген жағдайда. Қосылған құн
салыгы белгіленген тәртіппен өсімпұл салына отырып есептелінедІ.
Нөлдік ставка бойынша салық салынатын айналымдар бойынша аталған асып
кеткен сома мына шарттар орындалатын болса:
- қосылған құн салығын төлеуші нөлдік ставка бойынша са-лық
салынатын тауарларды ( жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) тұрақты өткізуді
жүзеге асырып отырса;
- қайтарып алуға өтініш берген айдың алдындағы тоқсан ішін-де нөлдік
ставка бойынша салық салынатын өткізу жөніндегі айналым өткізу бойынша
жалпы салық салынатын айналымның ке-мінде 70 проценті болса, қосылған құн
салығын төлеушіге бел-гіленген тэртіппен қайтарылады.
Қосылған құн салығы салынатын тауарлар (жұмыстар қызмет көрсетулер)
өткізуді жүзеге асыратын қосылған құн салығын төлеуші аталған
тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізуді жүзеге асыратын
қосылған құн салығын төлеуші аталған тауарларды алушы тұлғаға, қосылған құн
салығы көрсетілген шот-фактураны беруге міндетті.
Қосылған құн салығын есепке жатқызу үшін негіздеме болып табылатын
шот-фактура өткізу бойынша айналым жасалынған
күннен кешіктірілмей жазылады жэне салық салынатын айналымның мөлшері
шот - фактурада тауарлардың (жұмыстардың, қызмет көрсетулердің ) эрбір
атауы бойынша бөлек көрсетіледі.
Егер мұндай шот - фактураға өткізілген тауарлардың тізбесі көрсетілген
қүжат тіркелген болса, айналымның жалпы мөлше-рін көрсетуге жол беріледі.
Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды түлғаларға ар-налған заңды
түлғаларға арналған арнаулы салық режимі қол-данылатын қосылган ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың салық жүйесіндегі алатын
орны
1.1 Жанама салықтардың мәні мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 5
1.2 Қосылған құн салығының мәні мен атқаратын
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Акциздердің мәні және экономикалық
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 Жанама салықтарды есептеу және Алматы облысы бойынша жанама салықтарға
экономикалық талдау
2.1 Жанама салықтарды есептеу және бюджетке төлеу
тәртібі ... ... ... ... .27
2.2 2003-2005 жылдардағы Алматы облысы бойынша жанама салықтарға
экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .37
3 Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың мәселелері және оны
жетілдіру жолдары
3.1 Қазақстан Республикасындағы жанама салықтарды салу проблемалары
және оны шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 51
3.2.Қазақстан Республикасындағы жанама салықтарды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...67
КІРІСПЕ
Экономикада жанама салықтар реттеуші рөлін атқарады, оларды дұрыс
қолдану құрылу процесінде тиімді әсерін тигізеді.
Жанама салықтардың артықшылықтары бюджет кірісін құрудағы рөлімен
байланысты. Жанама салықтар мемлекеттің салық жүйесіндегі тиімді әрі
сенімді салықтардың бірі болып табылады. Қазахстан республикасын бюжджет
кірістерінің едәуір бөлігін жанама салықтар алып отыр. Ол бюджеттің басты
кіріс көзі болып отырып, жанама салықтар қызметінде қолданылса, онда олар
экономиканы реттеуде қажетті қаржы құралы бола алады. Жанама салықтар
мемлекет қаржы жүйесіне үлкен ықпал етеді. Өзінің барлық мүмкіншілігін
қолдана отырып, мемлекет өндіріспен қызмет сфераларының дамуына
барлықжағдайлар жасауы керек.
Салық дегеніміз – заңмен негізделген белгілі бір мөлшерде және
белгіленген мерзімде төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипатта болатын
бюджетке төленетін міндетті төлемдер.
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көз – салықтар, өнеркәсібі
дамыған елдердің бюжджетіндегі салықтардың үлесі 90 пайыз.
Жанама салықтарға сондай ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін
түсімдер жатады.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына
қосылғандығына,кіріктірілетіндігенд е. Бұлжағдайда салықты тауардаң нақты
тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс
болмайды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі мынада; жанама салықтағы қазіргі кезде
Қазахстан Республикасының бюджет кірістерінің аса маңызды көздерінің бірі
болып саналады. Салық салу жағдайын зерттегенде ол қоғамдық, жеке,
мемлекеттік және корпоративтік мүддені байланыстыра, олардың фискалдықжәне
реттеуші қызметі арқылы әрекеті қамтамасыз ете отырып, мемлекеттің
құрылуымен бір қаржыларына қалыптасуымен көрсетті.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазахстан Республикасында жанама
салықтардаң экономикалық жағдайы, ерекшелігін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың міндеті - жанама салықтардың қосылған құн
салығы, акциз салықтардың мәнін, алыну механизімін, есептелуін салық
жүйесіндегі маңызын терең қарастыру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы – кіріспеден, үш бөлімнен, қортындыдан
және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімінде жанама салықтардың салық жүйесіндегі алатын
орны, мәні мен ерекшеліктері, қосылған құн салығының мәні және атқаратын
рөлі, акциздің мәні және экономикасы қарастырылған.
Екінші бөлімде алматы облысы бойынша жанама салықтарға
экономикалық талдау,есептеу және бюджетке төлеу тәртібі қарастырылған.
Үшінші бөлімде, Қазахстан Республикасындағы жанама салықтардың
мәселелері, проблемелары және оны жетілдіру жолдары ашылған.
1 Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың салық
жүйесіндегі алатын орны.
1.1. Жанама салықтардың мәні мен ерекшеліктері.
Нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі экономиканың ең басты
реттеуіші болып табылады. Ол мемлекет пен салық төлеушілердің мүдделерін
қамтамасыз ету мақсатында өзара бір - бірімен байланысты салық жиынтығынан
тұратын белгілі бір тұтастық немесе кешен.
Салық жүйесін сипаттау үшін, әр салық, алым жэне міндетті төлемдер
туралы жеткілікті мағынасын ұғуымыз керек.
Салықтарды кең мағынада түсіндірсек, заңды және жеке тұлғалардың
бюджетке, яғни мемлекеттің орталықтандырылған қаржы қорына төленетін
міндетті төлемдері.
Салықтар қаржы жүйесінде маңызды бір орынға ие. Мұны біз жалпы
мемлекеттің қаржы жүйесінің қызметтік белгісін қарастырсақ, қаржы жүйесінің
негізгі қосалқы жүйесінің бірін салық құрайтынын білеміз.
Салық салу жүйесінде салықтар екі топқа бөлінеді:
* Тура салықтар
* Жанама салықтар
Тура салықтар - тікелей салық төлеушіге бағытталған және де олардың
мөлшері салық салу обьектісіне байланысты. Ал, жанама салықтар болса
шығарылған тауар, істелген жұмыс, көрсетілген қызмет құнында байқалады,
бұл дегеніміз сол тауар мен істелген қызмет құнына енгізіледі деген
мағынаны білдіреді. Осы салықтарды бюджетке төлейтін шаруашылық субьектілер
болса да, негізгі салық жүктемесі соңғы тұтынушыға қалады. [1]
Жанама салықтардың артықшылығы бюджет кірісін құрудағы ролімен
байланысты. Сонымен бірге реттеу қызметін атқарады. Жанама салықтар дұрыс
қолданылса, олар экономиканы реттеуші қажетті қаржы құралы бола алады.
Жанама салықтар мемле-кеттің қаржы жүйесіне үлкен әсерін тигізеді.
Өзінің барлық мүмкіндіктерін қолдана отырып мемлекет өндіріс пен қызмет
сфераларының дамуына барлық жағдайлар жасау керек. Өйткені өткізу мөлшері
неғұрлым көбейген сайын жанама салық мөлшері өсіп, бюджетке түсетін түсім
көп болады. Осылайша біз жанама салықтарың қаржы жүйесіндегі орнын көре
аламыз.
Жанама салықтар - жоғарыда атап өткеніміздей, бағаға немесе тарифке
үстеме түрінде белгіленген салықтар, олар салық төлеушінің табыстарына
немесе мүлкіне тікелей байланысты емес.
Жанама салықтар - мемлекеттің фискалды мүдделерін білдіреді.
Оларды саналы пайдалану баға белгілеу процесіне оңтайлы ықпал жасауы және
тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін. Бұдан басқа,салық төлеушілер үшін
табыстарға тура салық салудың өсуіненгөрі олардың шығыстарына салық
салудың өсуі жақсырақ. Сонымен бірге тұтынуға салынатын салықтар болып
табылатын акциздерді, сатудан алынатын салықты, қосылған құнға салынатын
салықты пайдаланудың көбірек артықшылығы болады, өйткені: олардан жалтарыну
қиынырақ; олармен эконоландырмаларды аз қысқартады; тапшылықтың
жоқтығы жағдайында, ауыстырушы тауарға да тапшылықтың жоқтығын қоса олар
тұтынушыға таңдау құқығын сақтап қалады; салықтардың жасырымдылығын
қамтамасыз етеді және тағы сол сияқты.
Алайда тұтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері де бар, бұл
кемшіліктерге олардың инфляциялық жэне регрессивтік сипатын жатқызуға
болады. Бірақ бұл салықтардың оң нэтижесі олардың теріс әсерін жауып
кетеді. Егер баға өсетін болса, сонымен бірге бюджет шығыстары да өсетін
болса , онда бүл салықтардан түсетін түсімдер бағаның өсуімен көбейетін
болады. Бұл элеуметтік бағдарламаларды іске асыруға қаражаттар алуға
мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы автоматты механизм
кіріктірілетін болды.
Салық салу жүйесінде ортақ заңдылықтардың болатынын есте сақтау қажет:
экономиканың дағдарысы жағдайында, түралаушылықта өндірістегі, саудадағы
жэне экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда - салық салуы
түтынысқа обьективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің
шығыстары мүндай жағдайда қысқармайды, тіпті кейде халықтың жұмыспен
қамтылуның төмендеуінің нэтижесінде оны әлеуметтік қолдауды кеңейту,
экономиканың қүрылымын қайта құруға, оның тіршілікті қамтамасыз
ететін салаларын қолдауға жұмсалатын шығыстарды және басқа да кезек
күттірмейтін шығыстарды арттыру қажеттігінен көбейеді. Сондықтан
салық салу ауыртпалығын көп тұтынатындарға ауыстырудың қажеттігі пайда
болады. Бөлгіштік процестегі белгілі бір теңестіруге жанама салықтардың
өзіндік әлеуметтік бағыттылығы осында көрінеді. Дүниежүзілік тәжірбие
мұндай практиканы қолданып отырады.[2 ]
Салықтардың тура және жанама болып бөлінуінің критерийі. Ол салық
төлеушіні анықтау болады - деп А.И. Кочетков айтқан. Егер ақырғы салық
төлеуші салық салынатын меншік немесе табыс иесі болса, онда ол тура
салық болады. Ал, жанама салықты ақырғы төлеушісі үстеме арқылы
салықты түтынушысы.
Тура салықтар нақты жеке немесе заңды тұлғалардан алынады. Бұл
салықтарды тұтынушыға салуға болмайды. Тура салықтарды салық субьетілері
жэне төлем қабілеттілігіне тура пропорционалды төлейді. Бұл салыққа
мысал болып, табысқа салынатын салықтан басқа да мүлік салығын айтуға
болады.
Жанама салықтар кэсіпорындардан белгілі бір тауарлар мен қызметтерге
салынатын, және оны кәсіпкерлер бағаға сэйкес үстеме қою жолымен сатып
алушыларға ауыртпалықты түсіреді.Басқа сөзбен айтсақ, жанама
салықтардың негізгі ерекшелігі, ол мемлекет бюджетіне салықтарды
сатушылардан емес, сатып алатын кәсіпорындар мен тұрғындардан түседі.
Тура салықтармен салыстырғанда жанама салықтар салық төлеушілердің
табысына байланысты емес. Бұл салықтарды өндіріп алу тауар тұтыну
процесінде жүреді және ол оның бағасына енгізіледі. Мысалға, акциздерді
алсақ, жанама салықтың бір түрі бола отырып, бағаға үстеме тариф түрінде
белгіленеді. Демек салық төлеушінің табысына немесе мүлкіне байланысты
емес.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген
қосылған құнға салынатын салық - ҚҚС болып табылады. Салық төлеуші
мемлекетке оны төлеу нэтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру
жолымен толықтырады және салықты төлеуді сатып алушыға аударады.
Салық салу обьектісі материалдық шығындарсыз өндірілген
өнім ( амортизациясы бар таза өнім ) болып саналатын қосылған құн болып
табылады: қосылған өнімге кешенді шығыстар, мысалы , жарнамаға жұмсалатын
және бірқатар шығындар қамьылуы мүмкін.
Демек, бұл салықтың ерекшелігі - оның салық салынатын обьектісі сатудан
(өткізуден) түскен бүкіл түсім ақша емес, тек салық салынатын айналым мен
салық салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып
табылатындығында. ҚҚС дүние-жүзінің 40-тан астам елдерінде, соның ішінде
Еуропа экономикалық одағының 17 елінде пайдаланылады. Бұл салықтың
артықшылығы мынада: біріншіден, ол жаңа құн жасалынған орын
бойынша салық төлеушілердің үлкен тобынан алынады; екіншіден, төлеушілер
үшін де есептеудің салыстырмалы қарапайымдылығымен ерекшеленеді жэне
үшіншіден, бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына, инфляция
деңгейіне қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың
сенімді және тұрақты базасын қамтамасыз етеді. ҚҚС қазіргі кезде Қазақстан
Республикасының бюджет кірістерінің аса маңызды көздерінің бірі болып
саналады.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының салық кодексі бойынша қосылған құнға
салынатын салық деп тауарларды өндіру жэне олардың айналысы
процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым
құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды айтады. Салық салы-
натын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті ҚҚС сатылған тауарлар,
жұмыстар, қызметтер көрсету үшін есептелген ҚҚС сомасы мен алынған
тауарлар үшін төленуге тиісті ҚҚС сомасы арасындағы айырма ретінде
анықталады. Соңғыда салық бойынша есепке алу механизмі көрініс
табады. Заңнамаға сәйкес салық салынатын айналым және салық салынатын
импорт ҚҚС-тың салық салу обьектілері болып есептеледі. ҚҚС-тың төлеушінің
тауарларды, жұмыстарды, қызметтер көрсетуді іске асыруы бойынша жасалған
айналымы салық салынатын айналым болып табылады, оған Салық кодексіне
сәйкес қосылған қүн салығынан босатылған жэне өткізу орны ҚР-сы болып
табылмайтын айналым қосылмайды.Салық салынатын айналым мөл-шері, оған
қосылған құн салығын қоспай, мэмле жасаған тараптар қолданылатын
бағалар мен тарифтерді нешгізге ала отырып, өткізілетін тауарлар құны
негізінде анықталады. Өткізілген тауарлардың құны қандай да бір өзгеріске
түссе. Қазіргі уақытта косылған қун еадығы әяемнің 40 елінде
қодданыдады.Осы оалықты төлеу тәртібі мен мәні көптегев мемлекеттерде
бірдеі. Тек айырмашылық қоеылған құн салығының сомасын анықтау әдістері мен
ставкаларында жэне де жеңілдіктер жөнінде . Мысалы, ставканы 2-10 процент
көлемінде тө-мендету азық - түлік, медициналық және тағы басқа әлеуметтік
мані бар тауарлар мен қызметтерге тән, ал Стандартты деп аталатын
қызметтерге және өнеркәсіптік тауарларға 12-32 процент мөдшеріндегі
ставкалар қойылады.Ал сәндік әсемдік затарға ставка 25 проценттен жоғары
бекітіледі. Осыларға байланысты европалық елдер қосылған құн салыгмн 15
процент деңгейінде бекітуге кешуде, осыған орай Қазақстан Республикасы 2004
жылдмң 1 қаңтарынаи бастап ҚҚС көлемін 15 процентке көшті.[3]
Кен жағдайда, салық салынатын айналым мөлшері тиісті түрде түзетіледі.
Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сэйкес мағұлымдамалануға
тиісті, Қазақстан аумағына экелетін немесе экелінген тауарлар
қосылған құн салығынан босатылғандарын қоспағанда салық салынатын импорт
болып табылады.Салық салынатын импорт мөлшеріне кеден заңнамасына
сәйкес белгіленетін импортталатын тауардың кедендік құны, сондай-ақ
қосылған құнға салынатын салықты қоспағанда, Қазақстан Республикасына
тауарлар импорты кезіндегі салық жэне бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер сомалары қосылады.
Жанама салықтар арасындагы фискалдық маңызы жағынан екіншісі кеден
төлемдері - әкелім, әкетілім, сондай-ақ транзит тауарларынан, заттарьі
мен қызметтер көрсетуден, өндіріп алынатын баждар мен алымдар болып
табылады.
Жанама салықтардың үшінші бір тобына акцизде кіреді.Бюджет
кірістеріндегі салықтың түсімдерінде олар 3% құрайды.
Акциздер - бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға
салынатын салық. Акциздерді өзінің айрықшалықты белгісіне қарай монополды
түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды
өндірушілер төлейді. Акциздер көрсетілген қызметтерге де салынуы мүмкін,
бүл орайда салық сомасы тарифке енгізіледі.
Акциздер әмбебаптық және жеке - дара акциздер болып бөлі-
неді.Әмбебаптық акциздер тауарлар мен қызметтердің құнына пайызбен жалпы
айналымнан өндіріледі; оларға сатудан алынатын, айналымдардан алынатын
салықтарды жатқызуға болады. Жекедара акциздер айтарлықтай көп болуы
мүмкін. Мәселен, акциздер Қазақстан Республикасының аумағында
өндірілген және оың аумағына импортталатын мына тауарларға, акцизделетін
тауарлар мен қызмет түрлеріне салынады: спирттің барлық түрлері, алоголь
өнімі, темекі бұйымары, құрамында темекі бар басқа өнімдер, (бекіре мен
қызыл балық уылдырығы, алтыннан, платинадан немесе күмістен жасалған
зергерлік бұйымдар), 2005 жылғы Салық кодексіне енгізілген өзгертулер
бойынша булар акциз салудан босатылған, бензин, дизель отыны, жеңіл
автомобильдер,оның ішінде мүгедектерге арналған, қолмен басқарылатын
автомобильдерден басқасы, (атыс және газ қарулары), 2005 жылғы Салық
кодексіне енгізілген өзгертулер бойынша бұлар акциз салудан босатылған,
шикі мұнай, ойын бизнесі, лотореяны ұйымдастыру жэне өткізу.
Сөйтіп, тізбенің едәуір бөлігін ең қажетті заттарға жатпайтын тауарлар
мен өнімдер қамтып отыр. Акцизделетін тауарлардың тізбесі де
олардың мөлшерлемесі сияқты өзгеріп отыруы мүмкін, мұның өзі кейбір
тауарларды тұтынуды реттеудің қажеттігімен және мемлекеттің ағымдағы
фискалдық саясатымен айқындалады.
1.2.Қосылған құн салығының мәні және атқаратын ролі
Қосылған құнға салынатын салық дегеніміз - тауар өндіру, жұмыс
орындау немесе қызмет көрсету мен олардың айналысы процесінде қосылған
құн өсімінің бір бөлігінің бюджетке аударылымы, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы-ның аумағында тауар импорттау кезінде жасалатын аударым.
Бюджетке төлеуге жататын қосылған құнға салынатын салық салынған тауарлар ,
жұмыстар немесе көрсетілген қызметтер үшін төленуге тиіс қосылган құнға
салынатын салық сапасының арасындағы айырма ретінде анықталады.
Қосылған құн салығы - бұл тікелей табыс алушылардан алынатын
және де тауар ( қызмет көрсету , жұмыс ) бағасына қосылып, оның бағасын
көтеретін жанама салықтардың бір түрі.
Бюджетке төленуге жататын қосылған құн салығын өткізілген өнім,
орындалған жұмыспен көрсетілген қызметке аударылған салық пен
алынған тауар, орындалған жұмыс және көрсетілген қызмет үшін салынатын
салық сомалары арасындағы айырма арқылы анықталады. Осы салықты қолда-
нудың тиімділігі шетелдік тэжірбие арқылы дәлелденді, өйткені бұл салық
баға либерализациясымен сэйкес келеді, яғни баға жоғары болған сайын
салық сомасы да көп болады, (ставканы өзгерткен жағдайда ). Ең
алғаш қосылған құн салығы Францияда енгізілген, содан кейін Европаның
басқа елдеріне тарады. Сондықтан ол Европалық салық деп деп аталады.
Өйткені европалық одаққа міндетті бірден - бір талап осықосылған құн салығы
болып табылады.Қазіргі уақытта қосылған құн салығы әлемнің 40 елінде
қолданылады, осы салықты төлеу тәртібімен мәні көптеген мемлекеттерде
бірдей.Тұрақсыз экономикалық жағдайда қосылған құн салығының дұрыс
қолданылмауы тұтынушыларға ғана жағымсызболып қана қоймайды, сонымен қоса
өндіріске де кері әсерін тигізеді.
Қосылған құн салығының жалпы мәні,оған тән артықшылықтармен
кемшіліктер келесі кестеде көрсетілген.
1 кесте қосылған құн салығының артықшылықтар мен кемшіліктері [5]
Артықшылығы Кемшіліктері
1 Өзгермейтін ставкаларга Қосылған қун салыгының
қарамастан баға өсімімен салықтық жоғары ставкасы
тусімдерді тікелей байланыстырады, турғындардың тутыну
бюджеттік құраддардағы инфляциялық қабілеттілігін
процестерді тоқтатудың тиімді тұтқасы болыптөмендетеді.Сонымен қоса
табыдады. өндірушілерге өздерінің
өнімін тез өткізуге
мүмкіндік берілмейді
2 Қосылған құн салығының тұтыну еуранысы Нақты кезеңде
ретінде мемлекетке мән-ді еркіндш береді. регрес-сивті жанама салық
бо-льга табылады, өйткені
толығымен еоңғы
тұты-нушиларга қалады
3 Фискалдық қызмет атқарады және де Шикізат пен материалдарды
инфляция мен бағаны байланыстырады . жеткізушілер қосылғай құн
салығын төлегенде,
тутынушыларға өткізілген
тауардан түскен қосылған
қун салығын оол мезетте
ала алмайды.
4 Экономикаиы мемлекеттік реттеудің қурамы Салықтық есептеуде са-лық
ретінде бола алады. аудару 0дістерін қол-дану
жеке меншік айнал-малы
қорларды салық телеуден
алып кетеді.
5 Әлемдік тәжірбиеде қосылган қун салығының Қосыдғаи құн салығыиыц
ставкасы өздершің дең-гейі бойынша ғана жоғары ставкасы өзін-өзі
ерекшеленбейді, сонымен қоса санымен қаржыландыру процесін
ерекшеденеді, төмендетілтен ставка азық- қамтамасыз ете алмаіды.
түлікке қолданылса жоғары отавка әсемдік
заттарға қолданылады.
6 Қайта ендірістік күйзелісті тоқтату Реттеу процесін бұрыс
мақсатында жүргізілетін саясаттың элементі пайдаланса, кәсіпкерлік
ретінде әдемдік тәжірибеде іс- әрекеттке кері әсерін
тигізеді
Жалпы қосылған құн салығында сипаттама бере отырып, оның әмбебаптығын
айта кету керек,яғни ол тауардыңжәне қызметтердің барлықтүрлерін қамтиды.
Қосылған құн салығын қолданушы барлық елдер, қазақстан республикасымен қос
алғанда бұлсалық бойынша салық салудың екі объектісі бар екен:
* тауарды өткізу
* тауарлардың импорты.
Бірінші жағдайда қосылған құн салығын алу салық
органдарына жүктелсе, импортталатын тауарлар бойынша қосылған құн
салығын жинау жұмысымен кеден органдары айналысады.
Қосылған құн салығы бойынша айтқан кезде ол жалпы тауарлардың
өндіріс және айналымы процесіндегі қосылған құн өсімі екенін айтамыз.
Мысалы: Өнімді әр технологиялық процестегі участокта өңдеген кезде ол
сапаға ие болады жэне де оның құнының өнімді дайындап шығаруға дейінгі
шығындар санына эквивалентілігі өседі. Ал, тауарлар қозғалысы кезінде
қосылған құн сатушының шығыны коммерциялық және тағы басқа үстемелері
ретінде көрініс табады. ҚҚС-төлеушілері:
мемлекеттік мекемелерді қоспағанда.Салық кодексінің
208-бабына сэйкес ҚР-да ҚҚС бойынша есепке тұрған
тұлғалар ҚҚС төлеушілер болып табылады.
Тауарлар импорты кезінде ҚҚС төлеушілер ҚР-ның
кеден заңына сэйкес осы тауарларды ҚР-ның аумағына
импорттайтын тұлғалар болып табылады.
Жалпы алғанда қосылған құн салығын төлеушілер болып өндірістік жэне
айналым циклының барлық қатысушылары табылады. Бұл дегеніміз -
өндіруші де, сатушы да өз өнімдерін тезірек өндіріп өткізуді
ойластырады, сол арқылы қайтарымдылық жылдамдытылады. Ал, ол өз
кезегінде салық төлеуге кеткен ақшалардың қайтарылуын көрсетеді.
Қосылған құн салығын толығымен өнімді, қызметті тұтына-тын соңғы тұтынушы
төлейді .
Қосылған құн салығына қатысты біздің республикалық заңдылықтары көп
жағдайда халықаралық ережелеріне жақын,яғни барынша реттелініп есеп
айырмасына нақты, қарапайымдылыққа бағытталған.
Қосылған құн салығының сипаттамасы.
Қосылған құнға салынатын салық, салық жүйесіндегі негізгі жанама
салықтар қатарына жататыны белгілі. Жанама салықтар немесе тұтынуға
салынатын салықтар өнімнің, қызметтің бағасына қосылатындықтан, бү_л
салықты төлейтін төлеуші мен салық салық ауыртпалығын төлеуші екеуі
бірдей күй кешпейді. Салық ауыртпалығын тауарды қызметті тұтынушы
көтереді.
Қосылған құнға салынатын салық біздің еліміздің салық жүйесіне 1992
жылдың 1-ші қаңтарынан бастап енгізілген. Бұ_л салық бюджет кірістерін
құрайтын салықтық түсімдердің ішіндегі ең негізгі салықтардың бірі
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік бюджетінің кірісіндегі салықтық
түсімдердің ішіндегі қосылған құнға салынатын салықтың үлесі аумақты орын
алады.
Қосылған құн салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет көр-сетулерді )
өндіру жэне олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша
салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды сондай-ақ,
Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі
аударымды білдіреді.
Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы бойынша
есепке тұрған немесе тұруға міндетті тұлғалар болып табылады. Олар
келесілер:
1. Қазақстан Республикасының салық кодексінің 208
бабына сәйкес қосылған құн салығы бойынша есепке
тұргандар:
1) жеке кәсіпкер;
2) мемлекеттік мекемелерден басқа заңды тұлғалар;
3) Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме
арқылы қызмет атқаратын резидент емес түлғалар;
салық кодексінің 208 бабының 6 тармағына сэйкес заңды
тұлғалардың өздігінен қосылған құн салығын төлеуші
ретінде танылған құрылымдық бөлімшелері;
тауар импорты кезінде қосылған құн салығын төлеуші
ретінде Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына
сәйкес осы тауарларды Қазақстан Республикасының
аумағына импорттаушы түлғалар;
Кез келген ( он екі айдан аспайтын ) кезеңнің қортындысы бойынша
айналымның мөлшері белгіленген айлық есептік көрсеткіштердің 12000
еселенген мөлшерінен асатын болса, тұлға осы кезең аяқталған күннен
бастап он бес күнтізбелік күннен кешіктірмей қосылған құн салығы бойынша
есепке қою туралы салық органдарына өтініш беруге міндетті. Бұл міндет
Салық кодексінің 207 бабының 1 тармағында көрсетілген, ал осы
бабтың 3 тармағында тауар айналым мөлшері 12000 айлық есептік
көрсеткіштен асқан жағдайда міндетті түрде қосылған құн салығын төлеуші
ретінде есепке тұруы туралы айтылған. Бүл жерде айналым мөлшеріне салық
кодексінің 225 бабына сәйкес тұлғаның кәсіпкерлік қызметке пайдаланылмайтын
мүлігі есептелінбейді. [6]
2004 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап айлық есептік көрсеткіш мөлшері 971
тенге болды десек, онда 12 000 айлық есептік көрсеткіш мөлшері 1 1 652 000
тенге салық салынатын айналым мөлшері 12 ай ішіпде қүраса онда ол қосылған
құн салығын төлеуіпі ретіндс ан ықталады.
Салық органдары тұлғалардың өтініші жазылмаған жағдайда да оларды осы
207 бабтың 1 тармағында көрсетілген жағдайдың қалыптасуының анықталуына
байланысты қосылған құн салығы бойынша тіркеуге тұрғызуға қүқыгы бар.
Жоғарыда көрсетілген тәртіп бойынша есепке қоюга жат-пайтын,
бірақ қосылған құн салығын салуға жататын тауар-ларды
(жұмыстарды , қызмет көрсетулерді) өткізуді жүзеге асыратын немесе
жүзеге асыруды жоспарлаған тұлға ерікті түрде қосылған құн салығы бойынша
есепке тү_ра алады.
Тағы тоқтала кететін жайт ол Қазақстан Республикасының "әкімшілік
құқық бұзушылық туралы" кодексінде салық бойынша есепке тұруды бұзушылық
жөнінде 205 бабында көрсетілген. Оның ішінде 3 тармағында Қазақстан
Республикасының заңды актісінде көрсетілгендей салық төлеушілердің
салық органдарына қосылған құн салығын төлеуші ретінде есепке тұру
жөнінде өтініш беру мерзімін бұзған жағдайда жеке тұлғалардан 10-20
айлық есептік көсеткіш мөлшерінде айыппұл салынады, ал заңды тұ-лгаларға
эр есепке тұрылмаған айға салық салынатын айналымның 50 проценті
мөлшерінде айыппұл алынады.
Сонымен бірге жалпы қылмыстық жауаптылық түрі ретінде 3 жылга дейін
бас бостандыгынан айырылу заңда қарастырылған.
Қосылған құн салыгы бойынша есепке қойған кезде салық органы тұлғаға
оның қосылған құн салығы бойынша есепке тұрғаны туралы куәлік беруге
тиісті, онда:
тұлғаның атауы және оның деректемелері:
салық төлеушіге берілетін салық төлеушінің тіркеу нөмірі
- тұлға қосылған құн салығын төлеушісі болған кұн көрсе-
тіледі.
Қосылған құн салығы бойынша есепке қою туралы куэліктің бланкісі қатаң
есеп беру бланкісі болып табылады салық төлеушіге ол ақша төлетпей тегін
беріледі.
Куәліктің нысаны мен оны беру тәртібін уэкілетті орган белгілейді.
Куэлік қосылған құн салығын төлеушіде сақталады. Қосылған құн салығы
бойынша есептен шыгарылған жагдайда куэлік салық органына қайтарылуы тиіс.
Егер қосылған құн салығын төлеушінің соңғы он екі айлық кезеңіндегі
салық салынатын айналым мөлшерінен аспаса, ол тіркелген жеріндегі салық
органына өзі қосылған құн салығы бойынша есептен шығару туралы өтініш
беруге қуқылы.
Бұл салық кодексінің 206 бабында көрсетілген. Ал, салық Кодексінің 212
бабына сәйкес салық салынатын айналым былай түсіндіріледі; оған салық
төлеуші тұлғаның тауар айналымы (жұмыс, көрсетілген қызмет) тек
келесі айналымдарды қоспа-ғанда:
Салық кодексіне сәйкес қосылған құн салығынан босатылғандар; -Тауар
айналымы Қазақстан Республикасының аумағына жатпаса; Тауар
айналымының(жұмыстың, көрсетілетін қызметтің) аумағы салық Кодексінің 215
бабымен анықталады.
Егер көрсетілген қызмет түрі, жұмыс резидент емес тұлгадан болса,
яғни қосылган құн салыгы бойынша салық төлеуші бол-маса, онда ол
көрсетілген қызмет, жұмысты алушының (салық Кодексінің 221 бабына сәйкес)
айналымына қосылады.
Салық Кодексінің 213 бабына сэйкес салық салынатын импорт былай
түсіндіріледі, Қазақстан Республикасының Кеден заңдарына сәйкес
декларациялануға тиісті, және салық Кодексінің 234 бабында көрсетілген
импорт тауарларынан басқа, Қазақстан Республикасының аумағына экелінетін,
экелінген тауарлар импортының айналымы жатады.
Тауарды өткізу орнына:
Егер тауарды беруші, алушы немесе үшінші тұлға тасымал-дайтын
(жіберетін) болса, тауарды тасымалдау басталған орны, басқа жағдайларда
-тауарды алушыларға беру орны жатады.
Жумыстарды, қызметтерді өткізу орнына :
- егер жұмыстар, жылжымайтын мүлікпен тікелей байла-
нысты болса, осы мүліктің орналасқан жері;
егер олар жылжымалы мүлікпен байланысты болса, жұмыс-
тарды, қызметтерді нақты жүзеге асыратын орны;
егер қызметтер мэдениет, өнер, білім, дене тәрбиесі немесе
сопрт саласындағы қызметтерге қатысты болса, қызметтердің
нақты көрсетілген орны;
жұмыстарды, қызметтерді сатып алушының кәсіпкерлік
немесе кез келген басқа да қызмет орны жатады.
Тауарларды (жү.мыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізу бас-қа негізгі
тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізуге қатысты көмекші
сипатта болса, негізгі тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) өткізілген
жер осындай көмекші өткізу орны болып табылады.
Тауарды тиеп жөнелту күні тауар өткізу бойынша айналым жасау күні болып
табылады.
Тауарды тиеп жөнелту жүзеге асырылмаған жағдайда, онда алушыға тауар
меншігінің құқығы берілген күн өткізу бойынша айналым жасау күні болып
есептеледі.
Кепіл беруші ұстаушыға кепілге салынған мүлікті ( тауарды ) берген
кезде кепіл ұстаушыға бұл мүлікті (тауарды) өндіріп алған күн кепіл беруші
үшін өткізу бойынша айналым
жасау күні болып табылады.
Қосылған қүн салығын төлеуші есептен шығару туралы өтініш берген
салық кезеңінің соңғы күні, өткізу бойынша айналым күні болып табылады.
Жұмыстарды, қызмет көрсетулерді өткізу бойынша салық салынатын
айналым жасау күні төменде аталған шарттардың бірі бірінші болып орындалған
жағдайда басталады:
- жұмыстарға, қызмет көрсетулерге қосылған құн
салығымен бірге шот-фактура жазылған, жұмыстар орындалған,
қызмет көрсетулер көрсетілген жағдайда басталады.
Жұмыстар , қызметтер тұрақты (үзіліссіз)негізде өткізілетін болса,
онда:
- қосылған құн салығы көрсетіліп, шот - фактура жазылған
күннің ;
- эрбір төлемді (есеп айырысу нысанына қарамастан ) алу
күнінің қайсысы бірінші болса, сол күн өткізу бойынша салық
салынатын айналым жасау күні болып табылады.
Салық салынатын айналым мөлшері, оған қосылған құн салығын енгізбей,
мэміле жасаған тараптар қолданылатын баға-лар мен тарифтерді негізге ала
отырып, өткізілген тауарлар (жүмыстар мен қызмет көрсетулер) құны
негізінде анықталады.
Тауарларды тегін берген кезде, салық салынатын айналым мөлшері,
қосылған құн салығын енгізбей, өткізу бойынша айналым жасау күні
қалыптасқан бағалар деңгейі негізге алына отырып анықталады, бірақ бұл
олардың баланстық құнынан кем болмауы тиіс.
Аталған тауарларды өткізу күнінен бухгалтерлік есепте көрсетілген
тауарлардың құны баланстық құны болып табылады.
Салық салынатын айналым мөлшеріне акцизделетін тауарлар мен қызмет
түрлері бойынша акциз сомалары енгізіледі.
Оларды сатып алған кезде қосылған құн салығы бойынша есепке жатқызу
көзделмеген тауарларды өткізу кезінде салық салынатын айналым мөлшері
тауардың өткізу құны мен белгіленетін баланстық құны арасындағы оң
айырма ретінде анықталады.
1.3. Акциздердің мәні жэне эканомикалык мазмұны
Акциздер - ең ескі салықтың бір түрі болып келеді.Бұл салық-тың түрін
өз қазынасын толтыру көздерін бекіту кезінде жэне нарықтық экономикалық
мемлекеттердің барлығында қолданы-латын салық салудың ең ескі нысаны болып
табылады. Акциздер тауарлардың шектелген тізіміне бекітіледі жэне екі түрлі
роль атқарады: біріншіден ол бюджет табысының ең басты бір көзі,
екіншіден акцизделетін тауарларды түтынуды шектеу және та-уарлар ұсынысы
мен сұранысын реттеу құралы.
Акциздер - бұл тауар жэне қызметке салынатын жанама сал-
ықтардың алуан түрлілігі, өзіне бұйым бағасы немесе тариф-
терін қосады. Олар бөлшек саудада тауарды өткізуден өндіріп
алынады, бірақ қосылған құн салығынан айырмашылығы белгілі
бір түрі және тобы бойынша шектелген.
Акциз сөзі француз тілінен шыққан, бөліп алу мағынасын білдіреді.
Бұл төлемнің ерекшелігі осы жерде. Акциздер тауар құнына косылады және
мемлекетке тауар бағасының бір бөлігін тәркілеуге немесе "бөліп алуға "
мүмкіндік береді, бұл өндіріс тиімділігі мен тұтынудың маңызды
ерекшелігіне эсер етпейді, тек өндірістің маңызды жағдайы болып табылады
жэне акцизде-летін тауарлардың таратылуы. [7]
Акциздер келесі жағдайда пайда болады, егер қандай да бір тауар қүнының
тепе-теңдігі тұрақты жэне өндіріс шығынынан елеулі ауытқу болса.
Мемлекет акциздердің көмегімен тауарлардың нақты тиімді-лігі мен
оның тұтыну ерекшелігіне әсер етпейтін құнының бір бөлігін өндіріп
алады, бұл тек өндірістің жэне таратудың ма-ңызды жағдайының
нәтижесі. Егер мемлекет акциздерді өндіріп
алмаса, онда акцизделетін тауар өндірушілер аса жоғары табыс алады.
Акциздер мына тауарларға салынуы мүмкін - олардың тұты-нуы қоғамға
пайдалы емес, яғни олар спирттік сусындар, темекі өнімдері және жанармай.
Осы себеппен де, акциздер тұтынуды реттеу құралы болып табылады.
Олардың көмегімен мемлекет адам өміріне , қоғамға жэне қоршаған ортаға
зиян келтіруі мүм-кін иррационалдық тауарларды тұтынуды тоқтатуға
тырысса, екінші жағынан осы тауарларды тұтынудан мумкін болатын
зардаптарды жоюшы қүралдарды қаржыландыруға жұмсалады.
Акциздер - тауар бағасына енгізілетін жэне сатып алушылар төлейтін
жанама салықтар. Акциздерді монополиялық жогары бағалар жэне түрақты
сұранысы бар тауарларды өндірушілер тө-лейді. Акциздерді қызмет
көрсетушілер де төлейді жэне салық сомасы тарифке енгізіледі.
Бұл жөнінде Салық Кодексінің 256 бабында акциз салығын тө-леушілер
қатары көрсетілген.
Акциздер эмбебаптық жэне жеке болып бөлінеді. әмбебап ак-циздер тауар
мен қызметтер құнына проценттік қатынаста жал-пы айналымнан төленеді; оған
сатудан, айналымнан түсетін са-лық жатады. Жеке акциздердің көп түрлері бар
(темекі бұйым-дарына, спирт өнімдеріне және тағы басқа акциздер).
Қүнына акциздер есептелетін тауарлар акцизделетін тауарлар деп аталады.
Оларға республика аймағында өндірілген және шетелдерден
экелінген, құрамында спирт бар өнімдер, темекі өнімдері, бензин, отын
және басқалары жатады. Акцизделетін тауарларды сатып алатын сатып
алушы, акциз төлеуші болып табылады. Өйткені сатушы акциз сомасын
бюджетке төлеуі тиіс. Қазіргі кезде республика аймағында өндірілген және
импорт-талған келесі тауарларға акциз салынады:
спирттің барлық түрлеріне;
алкоголь өнімдері;
темекі өнімдері;
құрамында темекі бар басқа да өнімдер;
жанармай (авиациялық бензинді алмағанда), дизель отыны;
жеңіл автокөліктер (қолмен басқарылатын, арнайы мүге-
дектерге арнал.ғандардан басқасы);
7) мұнай шикізаты, газ конденсатын қоса алғанда;
Акциз тәлеушілер мен салык салу обьектісі.
Салық төлеушілер - бюджетке салықтар және басқа да мін-детті
төлемдері төлейтін тұлға. Басқа сөзбен айтқанда, салық төлеушілер
мемлекет алдындағы салық міндеттемесін өз атынан және өз есебінен салық
кодексіне сәйкес міндет жүктелген тұлғалар.
Акциз төлеушілер заңды және жеке тұлғалар, сонымен бірге резидент
емес тұлғалар, филиалдар, өкілдІктер, басқа да құры-лымдық бөлімшелер.
Олар:
Қазақстан Республикасында акцизделетін тауарлар
өндіреді;
Бензин, дизель отынының бөлшек және көтерме саудасын
жүргізеді;
Қазақстан Республикасының территориясында акцизделетін
тауарларды импорттайды;
Келесі тауарларды өткізумен айналысады:
тэркіленген
иесіз
мемлекетке мұраға және меншігіне берілген
қазіргі заңға сэйкес бүрын Қазақстан Республикасының
территориясында акциз төленбеген
- ҚР-ң территориясында ойын бизнесін және лоторея өткізуді жүзеге
асыратын.
Дизель шикізатынан Қазақстан Республикасында террито-риясында уақытша
экелінген акцизделетін тауарлардың акциз төлеушілері болып оны өндіретін
тұлғалар болып табылады.
Ойын бизнесі бойынша акциз төлеушілер ойын автоматтары, және тауар
немесе ақша ұтатын ойын үшін басқа құралдар қыз-метімен байланысты жүзеге
асыратын ойын үйлері, казино жэне басқа үйымдар болып табылады.
Акциз салыгын салу обьектілері заң бойынша кез-келген са-лықты
белгілі тұлғаның төлеу бойынша міндеттемесін тудыра-тын негізгІ шарт -
бұл салық салу обьектісінің болуы салық тө-леушінің өз еркін білдіруге
байланысты болса да, жеке тұлғалар мен ұйымдар оны салықтық қатынас
туындау үшін жасамайды. Керісінше, салық міндеттеменің иесі салық төлемінен
жалтаруға немесе оның мөлшерін максималды түрде төмендетуге ұмтылыс
білдіреді. Сондықтан салық заңдарында салықты өндіріп алу шарттары
мен тэртіптерін накты жэне толық сипаттау қажет.
Салық салу обьектісінің негізгі құқықтық мэні ол салықты өндіріп
алудың нақты негізі болып табылады. Салық обьекті-сінің сандық
сипаты негұрлым көп болса, соғұрлым салық мін-деттемесінің мөлшері көп.
Бірақ мемлекеттің шыгындарын өтеу үшін қаржы қаражатты қажетсінсе де,
салықтар шаруашылық қызметті жүргізуде тұтынушылардың мүддесін түсірмеуі
керек.
Қазақстан Республикасында өндірілетін тауар мен қызмет
көрсетулерге акциз салу обьектісі болып акцизделетІн тауар-ларды
республика территориясында өткізу немесе оларды табыс-тау (айырбастау,
қайта өңдеуге беру) бойынша операциялар им-порт кезінде импорттелетін акциз
тауарларының мөлшері немесе тауарлардың кедендік құны табылады.
Жоғарыда көрсетілген акциздер обьектілеріне байланысты Салық кодексінде
258 бапта келесідей акциз ставкалары қолданылады:
Акциз ставкаларның ҚР-ның Үкіметі бекітеді және тауар
құнына процентпен (адвалорлық) немесе заттай нысандағы
өлшем бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді.
Алкоголь өніміне акциздер ставкасы осы баптың бірінші
тармағына сэйкес не онда су араластырылмаған (100 %)
спирттің болуы көлеміне байланысты бекітіледі.
Сприттің барлық түрлеріне акциз ставкалары спирттің бұдан
әрі пайдалану мақсатына қарай сараланады.
Алкоголь өнімдерін өндіру үшін өткізілетін спиртке акциз ставкасы
алкоголь өнімдерін өндіру үшін пайдаланбайтын адамдарға өткізілетін спиртке
белгіленетін базалық ставкада төмен белгіленуі мүмкін.
4. Ойын бизнесі обьектілеріне акциздің базалық ставкасының ең
жоғары және ең төмен шектерін ҚР-ның Үкіметі бір жылға есептеп белгілейді.
Жергілікті өкілді органдар ойын бизнесі обьектілеріне белгіленген базалық
ставкалар шегінде қызметін әр әкімшілік аумақтық бірлік аумағында жүзеге
асырылатын барлық салық төлеушілер үшін бірыңғай акциз ставкасын
белгілейді.
5 ҚР-ның кеден заңдарына сәйкес жеке тұлғалар оңтайланған тәртіппен
өткізетін акцизделетін тауарларға акциз ставкалары осы баптың бірінші
тармағына сэйкес белгіленеді және салық кодексінің 516 бабының 2-ші
тармағына сэйкес жиынтық кедендік төлем құралына қосылуы мүмкін оның
мөлшері ҚР-ның кеден заңдарына сәйкес айқындалады.
Қандайда бір жағдайларға байланысты акцизделетін тауарлар білінуге
ұшырауы мүмкін.
Акцизделетін тауарлардың білінуі, жоғалуы.
1. Төтенше оқиғалар салдарынан болған жағдайларды қос-
пағанда, өндірілген акцизделетін тауарларға бүлінген,
жоғалған кезде акциз толық мөлшерде төленеді.
Осы ереже одан әрі өткізу үшін сатып алынған бензин (авиацалық бензинді
қоспағанда), дизель отыны бүлінген, жоғалған кезде қолданылады.
2. Осы баптың мақсаты үшін акцизделетін өнімнің бүлінуі,жоғалуы болып
осы Кодекстің 237- бабының 2-тармағында сипатталған оқиғалар ұгылады.
Сонымен бірге акциз маркаларнының бүлінуі, жоғалуы кодекстің 264-
бабында көрсетілген.
1. Осы бапта акциз алымы маркалары жоғалған, бүлінген
кезде акциз мэлімдеген ассортимент мөлшерінде төленеді. Осы салық
кодексінің 549 бабына сәйкес алкоголь өнімін таң-балауға арналған акциз
алымының бүлінген немесе жоға-лаған (оның ішінде ұрланған) маркалар
бойынша акциз есептеу маркада керсетілген сауытының (ыдыстың) көлеміне
қолданылатын белгіленген ставка негізіне алынып жүргізі-леді. Маркада
сауыттың (ыдыстың) көлем белгіленбеген жағдайда акциз алымының бүлінген
немесе жоғалған марка-лары бойынша акциздңі есептеу акциз алымы
маркалары бүлінген, жоғалған кезеңнің алдындағы салық кезеңі ішінде өнім
құю (орау) жүргізілген сауыттың (ыдыстың) неғұрлым үлкен көлемі негізінен
алынып жүргізіледі.
2 Акциз алымы маркалары бүлінген, жоғалған кезде мынадай
жағдайларда:
1) акциз алымы маркалары төтенше жағдайларда салдарынан бүлінсе,
жоғалса;
2) акциз алымының бүлінген маркаларының салық органдары жоюға жасалған
есептен шығару актісі негізінде қабылдаса, акциз төленбейді.
Бұл бөлімде акцизге толық тоқтала отырып, біз акциздердің адам
денсаулығына зиян тауарларға салынатын жанама салық ретінде олардың кең
түрде айналысқа түсуіне жол бермеу мақсатында болса да , оларға
деген сұраныстың жоғары болуы осы жанама салықтың осы бір түрі бюджетке
түсетін түсімнің ең тиімділерінің бірі болып отырғанын көреміз.Келешекте
осы жа-нама салықтар бойынша мақсатты мэселелердің алға қойылып, тиімді
жүзеге асырылуы бюджет саясатының перспективасы алға жылжуының болатынына
сенеміз.
2 Жанама салықтарды есептеу және Алматы облысы бойыншажанама салықтарға
экономикалық талдау
2.1. Жанама салықтар есептеу және бюджетке төлеу тәртібі
Төленуге тиіс қосылған құн салығының сомасы көзделген ставканы салық
салынатын айналым мөлшеріне жэне салық са-лынатын импорт мөлшеріне 15
-проценттік ставканы қолдану арқылы анықталады.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиіс қосылған құн
салығының сомасы салық салынатын айналым бойынша есептелген қосылған құн
салығының сомасы мен есепке жатқызылған салық сомасы арасындағы айырма
ретінде анықталады.
Жасалынған жұмыстар, қызмет көрсетулер үшін төленетін шетел
валютасымен жүргізілетін жагдайда салық салынатын айналым Қазақстан
Республикасы Үлттық Банкінің айналым жасалған күні белгіленген бағамы
бойынша теңгемен есептеледі.
Бюджетке аударылатын қосылған құн салығын салык төлеуші мынадай екі
әдістің бірін қолдана отырып анықтай алады. Бірінші әдіс, айырма эдісі. Бұл
әдіс бойынша бюджетке төле-нуге тиіс қосылған құн салығы, алынған
қосылған кұн салығы мен төленген қосылған құн салыгының айырмасына тең.
Мысалы:салық төлеуші тауар өндіру үшін 100 млн. теңгеге шикізат немесе
басқа керекті заттар сатып алғанда 15 -процент-тік ставкамен, 15 млн.
теңгеге қосылған күн салығын төледі десек, ал осы шикізаттан 600
млн. теңгеге дайын тауар шыға-рып, оны тұтынушыга сатқанда 15 -процент
ставкамен 90 млн. теңге қосылған құн салығын алды десек, бюджетке аударыла-
тын қосылған құн салығының сомасы 75 млн теңгені құрайды.
(90 млн. теңге - 15 млн. теңге). *Екінші эдіс қосылған құн эдісі.
Мысалы: жоғарыда келтірілген мысал бойынша қосылған құн мөлшері 500
млн. теңге (600 млн. теңге - 100 млн. теңге ). Қосылған құнға салынатын
салық 15 -процент ставкамен 75-млн теңге (500 млн. теңге х 15 процент
)100.
Есептелген қосылған құн салығының сомасы белгіленген қосылған құн
салығы бойынша декларация табыс етілетін мерзімнен
кешіктірілмей төленеді.
Қосылған қүн салығы бойынша салық кезеңі күнтізбелік ай болып табылады.
Егер алдыңғы тоқсан үшін бюджетке төленуге тиіс қосылған құн
салығының орташа айлық сомасы 1000 айлық есептік көрсеткіштен кем
болса, онда салық кезеңі тоқсан болып табы-лады. [8]
Ауыл шаруашылық өнімінің өндірушісі заңды түлғаларға арналған
арнаулы салық режимін қолданатын қосылған қүн салығын
төлеушілер үшін аталған салық режимінің күші қолданатын қызметті
жүзеге асырудан бюджетке төленуге тиіс қосылған құн салығы бойынша салық
кезеңі салық жылы болып табылады.
Басқа да қызмет түрлерін жүзеге асырудан бюджетке төленуге тиіс
қосылған құн салығы бойынша салық кезеңі анықталады.
Қосылған құн салығын төлеуші эрбір салық кезеңі үшін қосылған
құн салығы бойынша декларацияны салық кезеңінен кейінгі айдың 15-нен
кешіктірмей табыс етуге міндетті.
Декларациямен бірге салық кезеңі ішінде (есепті тоқсан ішін-де) оларда
салық салынатын айналым 150000 теңгеден асатын сатып алынған тауарлар
(жұмыстар, қызмет көрсетулер)бойынша шот - фактураның тізілімі табыс
етіледі. фактуралар тізілімінің нысанын уэкілетті мемлекеттік орган
белгілейді.
Қосылған құн салығын төлуеші қосылған қүн салығы бойын-ша декларацияны
тапсыру үшін мерзімі белгіленген күнге дейін немесе сол күні бюджетке әрбір
салық кезеңі үшін салык төлеуі керек.
Салық төлеуші төлеуге тиіс қосылған құн салығын қоспаған-да,
импорталатын тауарлар бойынша қосылған құн салығы ке-ден төлемдерін
төлеу үшін Қазақстан Республикасының кеден заңдарында белгіленген
күні төленеді.
Импортталатын туарлар өнеркэсіптік үқсатуға арналған жэне су, газ,
электр энергиясы импортталатын тауарлар болып табыл-ған жағдайларда
салық органдары импортталатын таурларға қосылған құн салыгын төлеу
мерзімін өзгертуге рұқсат береді.
Қосылған құн салығын төлеу мерзімін өзгерту өсімпұл есеп-телмей,
кеден органы кедендік жүк декларациясын қабылдаған күннен бастап, ұш
айдан аспайтын мерзімге жасалады.
Қосылған құн салығының төлеу мерзімін өзгерту туралы өті-ніш:
тауарларды беруге арналған шарттың (келісм - шарттың ) көшірмесі
тэрізді құжаттардың негізінде жасалады.
Төлеу мерзімІн өзгертуге құқығын растау үшін салық орган-дары қосылған
құн салығының төлеушінің өндірістік қүжатта-рын тексеріп қарауға құқылы.
Төлеу мерзімдері өзгертілген салық сомаларын өтеуді үш айлық
кезең ішінде салық органдары өткізілген тауарларға қа-тысты қосылған құн
салығы бойынша бюджетпен өзара есепке жатқызу эдісімен жүргізеді.
Өтелмеген берешектің сомасына аталған үш айлық кезең аяқталғаннан
кейінгі бірінші күннен бастап өсімпұл есептеледі.
Тауарларды өнеркэсіптік ұқсатусыз өткізген жағдайда. Қосылған құн
салыгы белгіленген тәртіппен өсімпұл салына отырып есептелінедІ.
Нөлдік ставка бойынша салық салынатын айналымдар бойынша аталған асып
кеткен сома мына шарттар орындалатын болса:
- қосылған құн салығын төлеуші нөлдік ставка бойынша са-лық
салынатын тауарларды ( жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) тұрақты өткізуді
жүзеге асырып отырса;
- қайтарып алуға өтініш берген айдың алдындағы тоқсан ішін-де нөлдік
ставка бойынша салық салынатын өткізу жөніндегі айналым өткізу бойынша
жалпы салық салынатын айналымның ке-мінде 70 проценті болса, қосылған құн
салығын төлеушіге бел-гіленген тэртіппен қайтарылады.
Қосылған құн салығы салынатын тауарлар (жұмыстар қызмет көрсетулер)
өткізуді жүзеге асыратын қосылған құн салығын төлеуші аталған
тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізуді жүзеге асыратын
қосылған құн салығын төлеуші аталған тауарларды алушы тұлғаға, қосылған құн
салығы көрсетілген шот-фактураны беруге міндетті.
Қосылған құн салығын есепке жатқызу үшін негіздеме болып табылатын
шот-фактура өткізу бойынша айналым жасалынған
күннен кешіктірілмей жазылады жэне салық салынатын айналымның мөлшері
шот - фактурада тауарлардың (жұмыстардың, қызмет көрсетулердің ) эрбір
атауы бойынша бөлек көрсетіледі.
Егер мұндай шот - фактураға өткізілген тауарлардың тізбесі көрсетілген
қүжат тіркелген болса, айналымның жалпы мөлше-рін көрсетуге жол беріледі.
Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды түлғаларға ар-налған заңды
түлғаларға арналған арнаулы салық режимі қол-данылатын қосылган ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz