Әлеуметтік салықпен салық салу объектісі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ОБЪЕКТИВТІ ҚАЖЕТТІЛІГІ
1.1 Салықтар генезисі және
эволюциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Салықтың экономикалық мазмұны мен
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 САЛЫҚТАР ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК
БЮДЖЕТІНІҢ НЕГІЗГІ ТАБЫС КӨЗДЕРІНІҢ БӨЛІГІ РЕТІНДЕ
2.1 Салықтардың жіктелінуі және олардың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Қазақстан Республикасы бюджетінің табыс бөлігін қалыптастыр- атын
салықты төлеу және жүргізу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3Мемлекеттік бюджетке түсетін салықтық төлемдерді талдау ... ... ... ... .
3 БЮДЖЕТКЕ САЛЫҚ ТӨЛЕМДЕРІН ЖҰМЫЛДЫРУДАҒЫ ШЕТ ЕЛ ТӘЖІРИБЕСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
РОЛІ МЕН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Салықтар, әлеуметтік және экономикалық әскери қорғаныс,құқықтық
қорғаушылықтарды, негізгі ғылымды және тағы басқаларын дамытудағы
қызметтерді орындауға қажетті мемлекеттің ақшалы ( бюджеттік және
бюджеттен тыс кірістер) кірістерін қалыптастырумен байланысты қаржылық
қатынастарды бейнелейді. Олар жан-жақты дамыған шарықтық түріндегі
экономикалық жүиені қалыптастыратын негізгі каржы қасиетін бейнелеуші және
сонымен бірге бастапқы категория болып табылады.Нақты нарықтық экономиканы
қалыптастыру жағдайында салықтық нысан жалпы қаржылық өзіндік байланыс
жүйесіне басым бола бастайды.
Салықтар ұлттық кірісті қайта бөлуде негізгі құрал болып табылады және
мемлекеттік бюджет бөлігін қалыптастыруда қаржы ресурсының басым бөлігін
жұмылдыруды қамтамасыз етеді. Салықтық түсім түрлері, олардың әрқайсысына
назар аудару механизмі заңдылық тәртіпте және сәйкесінше мемлекеттік
басқару органдарымен бекітіліп анықталады. Салықтар фискалды,
экономикалық, әлеуметтік мағынаға ие. Мемлекет көмегімен елдегі
экономикалық процестерді белсенді реттей алады: қоғамдық өндірістің
дамуына мүмкіндік тудырады немесе оның өсу қарқынын ұстап тұрады.
Осыған байланысты дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі Қазақстанда
бюджеттік кірістің негізгі ( 80%-ға дейін) салықтық түсім есебінен және
елдің әлеуметтік – экономикалық даму көлемінен қалыптасады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты- салықтың экономикалық мазмұнын оқу,
Қазақстан Республикасындағы салық салу механизмі және оның мемлекет
бюджетінің кіріс бөлігіне әсер етуін талдау.
Дипломдық жобадағы мақсатқа жету үшін келесідей тапсырмалар
қарастырылған.
Бірінші тарауында салыктық дамуын және пайда болуы олардың тарихы
қарастырылады, сондай-ақ экономикалық мазмұны ашылып ұсынылады.
Ал, екінші тарауда Қазақстан Республикасының төлемдері және
есептеп шығару тәртібі зерттеледі, бюджеттегі олардың түсімдерін талдау,
ел экономикасындағы салықтың ролі анықталады.
Үшінші тарауда дамыған жетекші елдердің салық салудағы шетелдік
тәжірибесі қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі ретінде Қазақстан
Республика-
сының заңдары, нормативтік және заң актілері, отандық және жетекші шетел
экономистерінің ғылыми еңбектері, монографиялары, мерзімді басылым
мақалалары, кезеңді басылымдардағы ақпараттар, статистикалық материалдар
болып табылады.
1. САЛЫҚТАРДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ, МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ОБЪЕКТИВТІ ҚАЖЕТТІЛІГІ
1.1 Салықтар генезисі және эволюциясы
Салықтың экономикалық құбылыс ретінде туындауы және қызмет етуі
мемлекеттің пайда болуымен байланысты. Әр мемлекет өзінің меншік
қаржылық базасына ие болған жағдайда ғана өмір сүре алады, қысқаша
айтқанда өз қызметтерін сатып - өткізу процесінде туындайтын шығындарды
жабу және өз құралдарын қамтамасыз ету үшін ақшасы болғанда іс жүзіне
асырады. Мемлекет ақшалай қаражаттарды әр түрлі тәсілдермен табады. Бір
жағдайларда ол мемлекетке өз меншігінен (иеленушіден) ерікті ақша беру
тәсілін пайдаланады. Мұндай тәсілдің классикалық мысалы, мемлекеттік
қарыздар (ішкі және сыртқы). Басқа жағдайларда мемлекеттен ақша табу
еріксіз түрде алым алу жолымен жүзеге асады, ол жерде классикалық мысал
ретінде салық шығады.
Салықтар (ертеде оларды алым деп атаған) әскери өніммен бірге ең
көне мемлекетпен өзіне ақша табу тәсілі болып табылады.
Бастапқыда мемлекеттік ұйымның салық салу нысанының ең көне түрі
құрбандыққа шалуды айтуға болады. Ол тек қана ерікті салық болған жоқ.
Құрбандыққа шалу заңмен бекітілген және осылайша еріксіз түрде күшпен
алынған жинақ немесе төлем бола бастады. Сондай – ақ алымның пайыздық
ставкасы ашық болған. Моисейдің бес кітабында және әр ағаштың өнімі,
жер өнімінен ондығы құдайға жатады. Сонымен, алғашқы алғашқы салық
ставкасы алынған табыстың 10 % құрады.
Салық салудың өзіндік жүйесі Қазақстан территориясында қалыптасқан.
Мұнда салықтар бұрыннан зекет реінде алынған (жер рентасы – мал
шаруашылығы аудандарындағы малдардың 20-шы бөлігі), ұжым (егіннің 10-шы
бөлігі), өйткені малшылар феодалға жататын жерге көшіп жүргендіктен.
Сонымен қоса, олар қырмен көшіп жүрген сұлтандар мен хандарды әскер
жеткізіп беру, оларды әскери қару-жарақпен, тамақпен қамтамасыз етуге,
өзінің феодалына соғым, сыбаға беру міндетті болды. Ал соғыс уақытында
ірі кіріс көзі болып малдан басқа әскери олжа (ясыр) табылды.
XVII ғасырда Тәуке хан кодифицирленген қарапайым құқық (адата)
нормасын құрады, тарихта Тәуке заңдары деген атпен танымал. Басқа да
ұрпақ арасында, қазақтың феодалдық қоғамының әртүрлі әлеуметтік табысын
таныстырушы мүліктің қатынасын тәртіпке келтіретін, Тәуке заңдарының
бірін құн орнатты жеті есе көлемде қайтыс болған сұлтан немесе қожаның
туыстарына төлеу, ал құн өніміне кінәлігі иттік өнімі сияқты айыппұл
салынады; сұлтанға немесе қожаға жәбір көрсеткені үшін жәбірленушіден
айып 9 бас мал айыппұл алынады, ал төбелес үшін 27 бас айыппұл
төлеген жағдайда феодал жәбірленушіден немесе оның туысынан малдарын
барымта алуға құқығы болды.
1841 жылғы Жәңгір ханның жарғысы бойынша зекетті, ақшалай нысанда
күміспен, ал салым ақшамен алынады. Бұл қазақ салымының дамуында жаңа
кезеңде тудырды – жоғары дәрежелі тауарлы өндіріске қол жеткізу.
Жоғарыда атап өткен алымдардан басқа 1-ші орданың қазақ халқы
көптеген өзге еш жерде тіркелмеген салықтық төлемдер әкелді. Сонымен
қатар, ол қазақ жеріне мал жаюға акциз, ішкі жерлердегі ордадан алшақ
тұрып жатқаны үшін киіз үйге алым төлеуге, тұрғын халықтан жұмыскерлер
жалдағаны үшін билеттік алым деп аталатын төлемдерді енгізуге міндетті
болды. Сол кездердегі Ерте заманғы өмірде салық салуға қарсылық болды.
Афинада, мысалы, тәуелсіз азаматтық айырмашылығы ол салық төлеуге
міндетті болмады. Басқа іс-ерікті салық төледі. Тек ірі шығындар
болғанда, халықтық жиналыс немесе үкімет кірістен пайыз шығарып тастауды
орнатты. Казіргі заманның көптеген мемлекеттері Көне заманның қайнар
көзінен шығады. Алғашында барлық мемлекеттер Рим қаласынан және сол
жерге жақын елдерден тұрды. Бейбітшілік кезінде салықтар болған жоқ,
қаланы басқарудағы шығын өте аз мөлшерде болды, өйткені сайланған
магистраттар өз міндеттерін орындап отырды арасында өз меншік
қаражаттарын салып отырды. Шығыстың басты статьясын қоғамдық жерлер
құрылымы құрады. Бірақ, әскери заманда Римнің бұйымдары өз
жетістіктерімен байланысты салық салды. Салық сомасын анықтау 5 жыл
сайын сайланған үкіммен жүргізіліп отырды. Көріп отырғандай сол кезде
кіріс туралы декларацияның негізі құрыла бастады. Кейінірек, Риммен
жаулап алынған жаңа қала – колониялардың салық жүйесіне өзгертулер
енгізілді. Колонияда кінәлі және коммуналды (жергілікті) салықтар болды.
Римнің маңайында тұратын Римдік тұрғындар жергілікті сондай-ақ
мемлекеттік салықтар төледі.
Рим провинциясында кірістің негізгі көзі жер салығы болып табылады.
Орташа оның ставкасы жер участігінің кіріс бөлігін құрады. Дегенмен,
салық салудың ерекше нысандары қойылды, мысалы жүзімдікті қоса алғандағы
жеміс ағаштарының мөлшеріне салық. Салық меншіктің басқа да түрлеріне
салынады: жылжымайтын мүлік, тірі инвентарь, бағалы заттар әр тұрғын
бәріне ортақ алым төледі.
Рим империясында тікелей салықтан басқа, қосымша салықтар да болды.
Осылайша, тікелей және қосымша бөлу ертеден белгілі, былай бөлудің
критериясы болып тұтынушыларға салық салудың теориялық мүмкіндігі
табылды. Берілген критеридің болжауынша, тікелей салық төлеуші болып
мүлікке ие, кіріс табатын және тағы басқа тобына, қосымша салықты
төлеуші болып, тауарды тұтынушы саналады, оған салық бағаға қосымша құн
салу жалпымен салынады. Бұл тек теориялық көзқарас, тәжірибеде ол басқаша
болуы мүмкін. Тіклей салықтар нақты жағдайларда сондай – ақ бағаның өсу
механизмі арқылы аударылуы мүмкін. Қосымша салықтар тұтынушыға барлық
кезде толық көлемде аударылмайды, өйткені нарық тауарды жоғары бағада
қабылдайды.
Көне Римде қосымша салықтың маңыздысы болып айналымның салық
ставкасы әдетте 1 % құндарымен саудаланудағы ерекше салық ставкасы
4%; құралдарды босатудан салық ставкасы олардың нарықтық бағасымен 5%.
Бұл салық тек Рим тұрғындарына салынды. Салық мақсаты сипатқа ие болды.
Алынған қаражаттар кәсіпкер жауынгерлерді зейнетақымен қамтамасыз етуге
бағытталды.
Көне Римнің көптеген салт - дәстүрлері Византияға да ауысты. VII
ғасыр ерте Византиялық дәуірде қосымша тікелей салықтың 21 түрі болды.
Солардың ішінде: жер салығы, әскерді дамытуға салық, жылқы сатып алуға
салық әскери күнәдан арылу үшін рекруттерге салық, тауарларды сатуға
баж салығы (10-12%), мемлекеттік актілерді щығаруға баж салығы және тағы
басқа. Византияда кең тәжірибеленген салықтар: флот құрылымына, әскери
контингенттерді асырау және тағы басқа.
Бұдан кейінірек Ресейде қаржылық жүйелер қалыптаса бастады. Қазынаның
негізгі көзі болып - дань табылды. Бұл алғашқыда тұрақсыз болды, ал
кейінірек тікелей салық бола бастады. Дань екі тәсілмен алынды:
жеткізіп салумен, олар Киевке әкелінгенде, және адамдармен шивун немесе
князьдің қол астындағылардың оның артынан өздері барғанда.
Қосымша салық салу сот бажы және сауда бажы нысанымен жүзеге асты
Сақау бажы тау арқылы тауар өткізгені үшін, ал Тасымал бажы өзен
арқылы, қонақ жай нарық орнатуға құқылы болған үшін алынды. Барлық
және өлшем бажы тауарды өлшеумен байланысты орнатылды. Ерте кездегі
қазіргі заман мемлекет жаңа тарихта XVI – XVIIғасыр Европада пайда
болды. Бұл мемлекетте әрі салық теориясы болған жоқ. Яғни ірі тұрақты
салық болған жоқ, сондықтан парламенттер басқарушыға кездейсоқ салықтар
енгізуге және жаза қолдануға рұқсат берді. Салық төлеушілер болып 3
дәрежеге жататын, яғни жергілікті тұрғындар беделді ортадан шықпаған
қала адамдары табылды. Салықтың тұрақты түрде елдің қиыншылықтарында
және уақытты бөлу айналысының ортасында тұрды. Тек XVII – XVIII ғасыр
соңында Еуропалық елдерде қосымша және тікелей салықтан тұратын
рационалдық салықтық жүйені және сымбатты шешулі аппаратты шығарған,
әкімшілік мемлекет қалыптаса бастады. Салықтарда ерекше ролді акциздер
алды. Әдетте ол шығатын және келетін тауарлардан алынды. Кейде салық
тек елге әкелінген, яғни одан тауар босайтын, экспортқа шығатын
салықтар тауарларға салынды. Акциз көлемі әдетте 5 % тен 25% дейін
ауытқыды, қандай да бір салық салудың ғылыми мөлшері болған жоқ.
Салықтар тұтыну құрамы емес ірі кірістерді берді, бірақ олар сауданың
дамуына аз үлесін қосқан жоқ.
Тікелей салықтан негізгі кіріс көзі табыс салығынан және подушныйдан
келді. Бірақ буржуазия және шарулар мемлекетке тікелей салық ретінде
барлық кірістің 10-15% түрінде берді.
Салық салу теориясының жоқ болуы, тәжірибелік шаралардың болмау
ауыр салдарға әкеледі. Тек XVIII ғасыр соңында Еуропада белсенді түрде
салық салудың тәжірибесі және теория мәселелері туындай бастады. Оның
негізін қалаушы деп шатланд экономисі және философы Адам Смитті айтуға
болады.
1.2 Салықтың экономикалық мазмұны
Салықтар – мемлекетпен заңды және жеке тұлғалардан алынатын міндетті
төлемдер. Тарихи олар қоғамды антогеностикалық кластардан және
мемлекеттің пайда болуынан туындады, бұл азаматтардың салымдары
бұқаралық үкіметті қамтамасыз ету үшін.
Салық салу дамудың ұзақ жолынан өтті, құл иеленушілік, одан кейін
феодалдық мемлекет өз қазынасын толтыру үшін пайдаланды. Құл иеленушілік
кезінде олар әр түрлі табиғи алым – салықтар ретінде және тәуелсіз
халықтың еңбегіне толықтыру ретінде өтеу: құлдарды эксплуатациялауға,
сондай – ақ бағынушы халықтар түрінде алынды. Тауар ақша қатынасының
дамуына қарай салық ақшалай түрге ауысты. Алғашқы ақшалай салық ІІ ғасыр
біздің эрамызда танымал Рим империясындағы бар халықтан алынған трибут
адам басына салық болды. Жай – жайлап ақшалай салық мынадай мемлекеттік
салықтардан алып тастайды: даминдер және регамдар, капитализмде
мемлекеттің қаржылық ресурсын бастаушы болып және мемлекет кірісінің
9110-8110 қамтамасыз етеді.
Мемлекет тек аз ғана меншікке ие және олардан кірістер әдетте
бюджеттік кірістің 5-8 % құрайды.
Барлық көптеген өндірістік қатынастар, өндірісті қолға алғандағы,
бөлу, айырбас және тұтыну, бөлістік қатынас қарқыны анықтайды, олардан
салық бөлініп шығады. Қоғамдық жинақ және ұлттық кірісті бөлу кезінде,
әсіресе соңғысын қайта бөлгенде, қаржылық қатынас құралады және
функцияланады, сонымен қатар (салықтық қатынастар) қоғам мүшелері мен
мемлекет арасындағы салықтық қатынастар.
Салықтар жаңа құнды бөлу процесіне қатысып, өндірістік қатынастың
спецификалық нысаны, жалпы өндіріс процесінің бөлігі ретінде шығады.
Салықтың өндірістік қатынасының спецификалық нысаны олардың қоғамдық
мазмұнын қалыптастырады.
Салықтар, өндірістік қатынастың шектелген ортасын бейнелей отырып,
бөлу қатынасының тек бөлігі болып табылады. Ұлттық кірісті қайта бөлу
процесіне қатыса отырып материалдық өндірістік салықтық қатынасы
өндірістік күшті айырбасының талабымен өзгереді, толығымен олар
өндірістік екінші сипатқа ие. Ұлттық кірісті бөлуде салықтар мемлекеттен
ақшалай нысанада жаңа құнға ие болуды қамтамасыз етеді.ъ
Ұлттық кірістің бұл бөлігі, елдің барлық тұрғындарынан күштеп
мобилизацияланған, орталқтанған мемлекеттің қаржы қорына айналады, яғни
оның өмір сүруінің негізіне. Мәжбүрлеу процесіне эквивалентті айырбассыз
құнның біржақтылығына (салық төлеушіден мемлекетке)ие, яғни сатып алу –
сатуға болмайды. Салық сомалары мемлекеттің меншігі болып және
еңбеккерлер мен туындаған, жаңа құн есебінен қалыптасады.
Салықтар қоғамдық мазмұннан басқа материалдық негізге ие. Олар
мемлекеттен саяси мәжбүрлеу көмегімен алыстатылған және қосылған қоғам
мүшелерінің ақшалай кірістерінің бөлігі. Бұл экономикалық өмірде
көрінетін құбылыс салықтық материалды мазмұны ретінде шығады. Салық
кірістерінің өсуі ұлттық кірістің қоғамдастыруын білдіреді. Сондықтан
екі сипатқа ие: өндірістік қатынас спецификаның нысаны ретінде шығады
( олардың қоғамдық мазмұны) және ақшалай нысандағы құн бөлігі болып
табылады (материалдық құн).
Салық көзі болып ұлттық кіріс болып табылады. Абстрактылы
экономикалық категорияларды қажетті өнім құнын қосқанда табылатын,
материалдық өндіріс – сферасында жалданған жұмыскерлер еңбегімен
жасалған ұлттық кіріс, шынайы өмірде көрсетілген спецификалық нысанға
ие: қажет өнім құны нысанында немесе еңбекақы және толықтыру құны өнімі
– пайыз, рента, пайда нысанда шығады. Бұл алғашқы ұлттық өнімді бөлу
салық маңызды орынға ие екінші бөлімде толықтырылады. Салықтар жаңа
құн бөлігі ретінде мемлекеттен мәжбүрлеп жұмылдырады.
Ақшалай нысандағы ұлттық кіріс құнның бөлу процесінде, қаржылық
қатынас жинақтылығын толтырады: салықтық қатынас оны бөліп – бөліп
көрсету. Сондықтан салықтар ерекше экономикалық категория ретінде ғана
емес сонымен бірге қаржылық категория ретінде шығады.
Өзінің табиғи өмірінде салықтың қаржылық категорисы объективті
сипатқа ие, шынайы қаржылық қатынасты бейнелейді. Бұл категория барлық
қаржылық қатынасқа қатысты толық заңдылықтарды бейнелейді, өйткені
салықтар басқада қаржы категорияларымен тығыз басланыста – мемлекеттік
кірістер, мемлекеттік несиелермен. Сонымен қоса салықтар қаржылық
категориялар өзімен өзгеше көріністерге ие қозғалыстың меншік
нысанындағы шектер, яғни өзінің функциялары, барлық жинақ қаржылық
категорияларды бейнелейді.
Салық функциялары әлеуметтік – экономикалық мазмұны, ішкі мазмұнды
әшкерелейді, яғни берілген қаржы категориясына қоғамды тағайындайды.
Қазіргі заманғы салықтар келесі функцияларды орындайды:
Фискалды (бюджет) функция барлық мемлекетке негізгі сипатта.
Фискалды функция арқылы салқтың негізгі қоғамдық белгісін жасайды
мемлекттің қаржы ресурсының қалыптасуы, бюджеттен тыс қорлар және
бюджеттік жүйені топтастыратын және меншік функциясын жүзеге асыру
үшін қажетті (әскери қорғаныс, әлеуметтік табиғи қорғаушылық,
басқарушылық және тағы басқа).
Басқа салық функциясы экономикалық категория ретінде салықтық түсім
мөлшерін бейнелейтін мүмкіндік пайда болады және қаржы ресурстарындағы
мемлекет мұқтаждарын салыстырады. Қортынды функция көмегімен әрбір салық
каналына тиімділік бағаланады, салық саясатына және салық жүйесіне
өзгерістер енгізу шығарылады. Қаржы салық қатынасының қортынды функциясы
бөлу функциясы жағдайымен көрінеді. Салықтың қортынды функциясын іске
асыру, салық тәртібінің толықтылығымен және тереңдігімен байланысты. Оның
мәні салық төлеуші өз уақытында және толық көлемде салық заңдылығымен
орнатылатын төлемі.
Бөлу функциясы - салықты жинай отырып, мемлекет сонымен бірге
экономикаға әр түрлі ықпал етеді, әлеуметтік саясатты жұзеге асырады,
тұрғындар арасындағы топтарды қайта бөліп, жағдайы төмендерді қолдайды
және тағы басқа. Мысал ретінде прогрессивті ставкадағы табыс салығын
айтуға болады. Салықтың негізгі функциясының бірі болып өндіріс дамуының
ықпал етуін реттеу табылады. Бұл функцияның мәні жинақтау және тұтыну
арасындағы пропорцияны қамтамасыз етумен бекітіледі, яғни ағымдағы кіріс
бөлігін алу арқылы тұрғындардың мұқтаждықтарын шектеп және оларды
өндірістің дамуына бұрады.
Салықты реттеуде ынталандырушы және ұстанушы функциялары пайда болды.
Ынталандырушы функция – бұл экономикалық өсу стимулын, техникалық
жаңартуды, есеп беру – қарастыру және ғылыми жұмыстарды жүргізу,
жергілікті халықтың өсуін құрайды.
Шектеу функциясы мемлекетке сондай немесе басқа өндірістер тиімді
еместігін бекітеді. Салық саясаты арқылы ол олардың дамуын шектеуді
қамтамасыз ете алады.
Мемлекет жоғарыда көрсетілген салық функцияларын пайдалана отырып,
салық жүйесін анықтайды және олардың қалыптасу механизмін жетілдіреді.
Салық және олардың функцияларын шынай базистік қатынас бейнелейді, яғни
салық қатынастар қозғалысының объективті заңдылықтары. Бұл қатынастар
салық механизмін құрайтын әр түрлі құрамдар арсеналы арқылы салық саясаты
мемлекетпен пайдаланылады (салық ставкасы, салық салу тәсілдері,
жеңілдіктері және тағы басқа).
Салық механизмі өзімен бірге салық салуды басқару тәсілдері және
ұтымдық – құқықтық нормасын көрсетеді.
Мемлекет өзінің салық механизміне салық заңдылықтары арқылы құқықтық
нысан береді және оны реттейді. Салық механизмі салық консепциясымен
анықталады. Салық саясатын өзгерте отырып, салық механизмін
манипуляциялау арқылы, мемлекет белгілі бір шектерде нарық шаруашылығы
жағдайында экономикалық өсуде ынталандыра алады немесе оны ұстап тұрады.
Салықты реттеу жек тұтынуды, капиталдың жинақталуын, өндіріс құрылымын
елдің шаруашылық өмірін қамтиды, өйткені салықтық жиынның экономикалық
әсері жан – жақты болып табылады.
Бюджетке төлемдердің түсуін қамтамасыз ету бөлігінің тиімді кепілі
болып бәрінен бұрын салық жүйесінің қарапайымдылығы табылады. Мем
лекттік барлық салық жүйелері талпынуға міндетті салық салу қағидалары:
Салық қиыншылығын бөлу тең болуға қажетті, яғни әрбір қоғам мүшесі
мемлекет кірістеріне өз үлесін салуға міндетті. Берілген принципті
жүзеге асыру әртүрлі үкіметтің қиын есебі болып табылады, немесе салық
қиыншылықтарын (дұрыс бөлуге жету арқылы) тұрғындардың әр түрлі топтарын
дұрыс бөлуге жету арқылы өте қиын. Салық қиыншылығы экономика өзгерісіне
ықпал ету тәсілімен жалтарма болуы мүмкін, яғни өмір деңгейіне,
пайдалылық деңгейіне және тағы басқаларға қарай келесідей көрсетуге
болады:
1) Салықтар әр түрлі тұлғалармен қабылданған экономикалық шешімдерге
ықпал етуге міндетті, яғни мұндай ықпал ету минималды болу қажет.
2) Әлеуметтік – экономикалық мақсаттарға жету үшін салық саясатын
пайдалануда шаруашылық субъектілерін өзіне тартатын жою және
әртүрлі жеңілдік минимумына мәлімет болжамдайтын салық салу
әділдігін және теңдік қағидасын қадағалау керек.
3) Салық құрылымы экономиканың өсуіне және орнықтыру мақсатында
салық саясатын пайдалануға мүмкіндік тудыруы қажет.
4) Салық жүйесі салық төлеушілерге түсінікті, өздігімен талдауды
жібермейтін қарапайым және анық болуы тиіс.
5) Заңмен бақыланатын салықты басқаруда әкімшілік шығыстар төмен
болуы қажет.
Көрсетілген салықтарды салу классикалық қолдануда А. Смит өзі
табиғатты зерттеу және халықтың бай болу себебін кітабында
қалыптастырған. Бұл қағидалар ескерілмеген және біздің заманымызға дейін
және кейде мемлекет өзінің салық жүйесін құрғанда есепке алады.
Жоғарыда айтылғандарды қорта отырып келесідей қортынды жасауға болады:
салықтың экономикалық мәні – олар мемлекетпен өзінің функцияларымен
тапсырмаларын жүзеге асыру үшін шоғырланатын жеке және заңды тұлғалардың
ұлттық табысынан нақты бір үлес алу арқылы экономикалық қатынастарды
білдіреді.
2.САЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТІНІҢ НЕГЗГІ ТАБЫС
КӨЗДЕРІНІҢ БӨЛІГІ РЕТІНДЕ
1. Салықтардың жіктелінуі және олардың сипаттамасы
Нарыққа көшу, салық салу қағидаларын ойлап шығару, салық алу
тәсілдерін таңдау және салықтың қалыптасуымен байланысты көптеген
сұрақтарды шешу, көптеген салық түрлерінің дамуына себеп болды.
Әр түрлі салық түрлерінің болуы, жинақ және төлемдер, төлеушілер
категорисына олардың ғылыми тобын және ортақ салық жүйесін шығарумен
ескеріледі.
Салық жүйесі мемлекеттен салынатын, алым және баж, олардың құрылу
қағидалары және тәсілдері, салық жинақтылығы, сондай – ақ салық
бақылауының ұйымы.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі өзіне салық жинақтылығын алым
және баж салығын, құқықтық нормаларды салық қатынастарын реттейтін,
салық органының қызметтерін қосады.
Салық жүйесіндегі көрсетілген негізгі талаптарға мыналар жатады:
1. Салық құрамы дұрыс анықталған болуы қажет. Ол үшін салық заңдылығында
елде алынатын салықтың толық тізімі болуы қажет.
2. Жүйе мынаған сәйкес болуы керек, яғни салық салудан жалтару салық
салынушыға тиімді болмау керек.
3. Салық жүйесінің қарапайымдылығы. Бұл әсіресе салық төлемдерінің
дұрыстығына бақылауды жүзеге асыру үшін қажет.
4. Салық жүйесі салық салушыдан өндіріске қаражат салуды ниет ету
қажет.
5. Салық салу біржақтылығы, белгелі бір заңмен бекітілген салық
мерзімінде салықтар сол объектіге бір рет қана салынуы тиіс.
6. Салық салу ортасына жатпайтын заң актілеріндегі салық сұрақтарының
жағдайларына салық заңымен бекітілген сөзссіз приоритет нормасы.
Салықтың көптілігі, олардың көптеген белгілері және құрылуы салықтың
қажет классификациясын құрайды. Классификация негізінен әртірлі жағдайы
мүмкін, соның ішінде:
а) әкімшілік белгі;
б) өндіріп алу нысаны;
в) салық көздері;
с) салық салу деңгейі;
д) салықты пайдалануды бағыттау.
Әкімшілік белгімен, яғни салық енгізудегі өкілетті орган немесе заң
органдарымен сәйкесінше өкілетікпен, нақты орнатылған салық ставкасы,
тәртібі және өндіріп алу мерзімі. Салықтар, екі топқа бөлінеді: орталық
(республикалық) және жергілікті. Берілген қағиданы пайдалану салықтық
тәжірибеде біріншіден, мемлекеттік орналасу, екіншіден, салық салатын
қағидаларымен, үшіншіден, қоғамның демократиялық қайта пайда болуымен
анықталады.
Кеңес салық жүйесінде қазіргі кезде берілген принцип өзінің өзінің
сатып - өткізуін тапқан жоқ, ол салық кодексінде өзіне 9 түрлі салықты,
12 түрлі жинақтарды (алым - салық), ресурстік сипаттағы әртүрлі
төлемдердің 9 түрін, мемлекеттік баж және кеден төлемдерінің 4 түрлі
қосатын барлық салық түрлерінің тізімі келтіріледі. Оларға жататындар:
корпоративтік табыс салығы, жеке табыс салығы, қосылған құн салығы,
акциздер, салықтар және жер қойнауын пайдаланушыларға арнайы төлемдер,
әлеуметтік салық, жер салығы, көлік құралдарына салық, мүлікке салық.
Салық салу нысанына қарай тіклейц және жанама салықтар бөлінеді.
Тікелей салықтар - бұл мемлекеттің салық төлеушінің мүлкінен немесе
кірісінен алынатын салық. Тікелей салықта субъект және салық салушы – бір
тұлға. Мұндай салықтарға мысалы, жеке және заңды тұлғалар мүлкіне
салынатын салық жатады.
Жанама салықтар тікелей салық төлеушінің кірісімен байланысты емес.
Олар тауар бағасына қосымша ақы немесе қызмет тарифінің өсуімен
бекітіледі (мысалы, акциздер және қосымша құнға салық).
Тікелей салықтар өзімен бірге жеке және нақты болып бөлінеді. Мұндай
бөлу салық салу объектісі құнының дәрежесімен жүзеге асады. Нақты
салықтар мүліктің жеке түрлерімен төленеді, олар ішкі белгілермен
құралған. Нақты салықтар өз мәнінде төлеушілердің жеке қасиеттерін
есепке алуға жарамайды (жер салығы, бағалы қағаздарға салық).
Жекеменшік салығы заңды және жеке тұлғалардың тікелей кірісінен
алынады. Олар салынушы объектіден шығатын кәсіпорынның жеке жағдайын
және нақты төлеуші кірісін есептейді. Жеке салық құрылуы салық
төлеушінің төлем қабілеттілігі есебінен негізделген.
Жанама салықтар өз сипатымен сондай – ақ біржақты емес. Олардың
құрамында акциздік, вексельдік, фискальдық монополия және кеден баж
бейнеленеді. Жеке акциздер жеке түрлерге немесе тауар тобымен құрылады.
Салық көздерімен келесі салықтарды айырады:
а) салықтар өнім құнына қосылатын (ҚҚС, майлау материалдарын сатып -
өткізуден салық және тағы басқа);
б) өнімнің өз құнына қосылатын салықтар ( көлік құралдарына салық, жер
салығы және тағы басқа);
в) салық төлеуші кірісінен төленетін салықтар (табыс салығы, заңды тұлға
мүлкіне салық және тағы басқа).
Салық салу деңгейіне қарай үш топты бейнелейді:
1. прогрессивті салық салу шындығы кіріс мөлшерімен өскенде немесе басқа
төлеуші объектіге. Бұл топ салықтарына, мысалы, жеке тұлғалардан
табыс салығы, көлік құралдары иелеріне салық жатады;
2. регрессивті, салық салу қиындығы кіріс бөлігінен төмендегенде немесе
салық салудың басқа объектілеріне, мысалы, әлеуметтік салық;
3. пропорционалды салық салу қиындығы объект мөлшеріне және кіріс өсім
пропорционалды өзгергенде.
Жиналған төлемді пайдалануға бағытталумен байланысты салықтар жалпы
және арнайы болып бөлінеді. Біріншісі, мемлекеттің әр түрлі
қажеттіліктерін қаржыландыру үшін пайдалануы мүмкін. Екіншісі, мақсатты
белгілеуге ие және оларды алудан түскен қаржылық құрал нақты бір
шараларды қаржыландыруға қолданылады. Көбінесе салықтар жалпы болып
табылады.
Мақсатты салықтар жәй кезде әлеуметтік бюджеттен тыс қордың кіріс
көзі ретінде құралады. Кейбір елдерде бюджеттен тыс қордың пайда
болуының көзі болып келетін арнайы салықтар қызмет етеді, мақсатты
түрде пайдаланылатын құралдар. Мысалы, салықтар жол қорының қалыптасу
көзі: көлік құрадары иесінен салық, автомобиль жолын пайдаланғаны үшін
кәсіпорындардан және азаматтардан мақсатты алым, және басқалары
міндетті болып табылады. Кеңестік салық тәжірибесінде мысал ретінде
арнай салық.
Қазақстан Республикасының жоғарыда көрсетілгендей Қазақстан
Республикасы Салық кодексіне сәйкес 2001 жылы 12 маусымынан бастап
(ҚРСК 80 бабы) салықтың 9 түрі төленеді. Әрбір салыққа қысқаша
сипаттама беріп өтейік.
Корпоративтік табыс салығының үлес салмағы 55-60 % шегінде ауытқитын
салықтың негізі болып табылады. Берілген салықты жарамды қаржылық
нәтижеге кіріске ие заңды тұлғалар төлейді. Корпоротивтік табыс
салығының ерекшелігі және қызмет ету механизмі көрсетілген.
Корпоративтік табыс салығын төлеушілерге Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі мен мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, Қазақстан
Республикасының резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ, Қазақстан
Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе
Қазақстан Республикасындағы табыс алатын резидент емес заңды тұлғалар
жатады.
(Кесте 1) Корпоративтік табыс салығы.
Берілген салық түрі негізіне жататын қажетті түсініктің бірі
болып Қазақстан Республикасы территориясында яғни заңды тұлғаның өмір
сүріп жатқан жеріне салықтың жауапкершілікті бейнелейтін резидент
табылады. Сонымен бірге резиденттер салықтың юрисдикциясы ( территория
сәйкесінше салық заңдары ықпал ететін) шетел кіріс көздері қоса барлық
көздердің барлық кірістерінен салық ұсталады.
Жеке тұлға түріндегі жеке табыс салығының ерекшелігі (Кесте 2)
ұсынылған. Өткен салық заңдылығында жалпы қабылданған салық
тәжірибесінен шыға отырып жанама салықты құрастыру тәсілі қолға алынды.
Бұл шет ел терминологиясы негізінде жоғарыда айтылып өткен корпоративті
сондай – ақ көрсетіліп жатқан жеке табыс салығына қызмет етті.
Кесте 2 Жеке табыс салығы.
Жеке тұлға резиденттер – бұл тұрақты Қазақстан Республикасы
болатын, өмірге қызығушылық орталығы республика аймағанда орналасқан.
Егер жеке тұлға Қазақстан Республикасы 12 айлық мерзімде 183 күннен
төмен емес Қазақстан Республикасында жүрсе, онда ол салық мерзімінде
тұрақты келіп тұратын болып саналады. Осыған байланысты келесі шарттар
орындалуы тиіс.
а) Қазақстан Республикасы азаматтығына немесе Қазақстан Республикасында
өмір сүруіне рұқсат;
б) Қазақстан Республикасының отбасы немесе жақын туыстары өмір сүрсе;
в) Отбасы мүшелерінің өзгеде негіздеріндегі немесе меншік құқығына
жататын жылжымайтын мүлік.
Республикадағы жағымды инвестициялық климат мақсатында жер қойнауын
өңдеушілерге тұрақты салық салу жетілдіріледі. Экономикадағы жер
қойнауын өңдеушілерге салық және арнайы төлемдер енгізу қажеттілігі
Қазақстан жер қойнауының әр түрлілігімен шартқа сай және осыған
бйланысты пайдалы қазбалар, мұнай, табиғи газ, көмір, жер асты суы және
тағы басқа шығарып тастау. Жер қойнауын өңдеушілерге салық салу (Кесте 3)
көрсетілген.
Кесте 3. Жер қойнауына салық салу кестесі.
Айта кету керек, Қазақстан Республикасы Үкіметінің роялти түрінде
белгіленген жер қойнауын пайдалануды шығарып тастау республика
бюджетінің кіріс үлесін құрайды. Роялти ретінде лецензиондық келісім шарт
негізінде жатқан жер қойнауын пайдалану үшін мемлекет тарапынан төлемдер
айтылады. Роялти көлемі ставкамен және есептеу базасы, салық объектісінен
шыға отырып анықталады. Роялти ставкасы пайданы сулар және жалпы
таралғандардан шыға отырып, пайдалы қазбаның барлық түрлері жобасы
экономикасынан шыға отырып келісім шартпен белгіленеді.
Әлеуметтік салық Қазақстан салық жүйесіне бертінде енгізілген
салықты сауықтыру болып табылады. Берілген салық түрін алудың бастапқы
мақсаты мемлекеттік зейнетақы, әлеуметтік қамтамасыз ету және
медициналық көмек көрсетуге азаматтар құқығын өткізу үшін қаражаттар
жұмылдырумен қортындыланады. 1999 жыл қаңтарынан бастап әлеуметтік салқты
енгізу сондай – ақ әлеуметтік бағдарламаларға бюджеттің кіріс бөлігін
қалыптастыру үшін қажет болды. Әлеуметтік салықтың өмір сүру кезеңіне
есеп беру және базаға алынатын мөлшер ставкасына толықтырылады және
көптеген өзгерістер енгізілді. Сонымен бірге 2004 жылдың 1 қаңтарынан
бастап Қазақстан Республикасының Салық комитеті 317 бабынан жаңа
редакциясына сәйкес, әлеуметтік салық және табыс салығын есепке алу
шкаласымен ( жеке жұмыскерлерге) әлеуметтік салық жұмыскерлерге есепке
алынады. Ескертуіміз керек, Қазақстанда 9 түрлі салық салу бар:
әлеуметтік салық еңбегіне төлем есепке алу және жұмыскерлер
еңбекақысынан табыс салыған ұстап қалу. Кәсіпкерлер және заңды тұлғалар
үшін қазіргі жағдайдағы салық салу объектісі кестеде келтірілген.
(Кесте 4)
Кесте 4. Әлеуметтік салықпен салық салу объектісі.
Жер салығына төлем енгізу мақсатымен рационалды пайдалануды құру,
жер негзігі және күзет, жер құнарлылығын жоғарлату, сондай – ақ жер
қондырмаларымен шараларды қаржыландыру арнайы қорын қалыптастыру,
жергілікті пункті қалыптастыруды дамытуды қамтамасыз ету және әр түрлі
сападағы жерлерге ие болуға әлеуметтік – экономикалық шарттарды
теңестіру болып табылады. Жер салығын төлеушілер болып салық салу
объектісі жер учаскесіне ие жеке және заңды тұлғалар табылады. Айта
кететін жай, салық бір жыл есебімен жер ауданына жыл сайын тіркелген
төлем түрінде бекітіледі. Әр түрлі шаруашылық субъектілер үшін
проблемалы салық болып жеке тұлғаларды қоса алғанда мүлікке салық
табылады, өйткені кәсіпорындармен де және азаматтармен де төленеді.
Салық салу объектісі болып жылжымайтын мүлік табылады. Ал жалпы
қабылданған әлемдік тәжірибеде әділдік және қарапайым, нейтралды сияқты
жылжымайтын мүлікке салықты қалыптастыру қағидасы болады.
Жалпы мүлікке салық мемлекеттік бюджетке түсімдерінің қайнар көзі
болып табылады. Сондықтан жергілікті салық салу мен салық ставкасы
белгілі бір қағиданы ұстана отырып мүліктің құны мен сипатына байланысты
болады. Салық төлеушінің міндеті оның төлемімен байланысты, яғни
базаның оңтайлы талдануы және мүліктің дұрыс бағалануы болып табылады.
Көлік құралдарына салықты жек тұлғалар салынатын объектісіне меншік
құқығы болғанда төлейді, ал заңды тұлғалар және оның құрылымдық
бөлімдерінің меншік құқығы бар объектілерінің шаруашылықты жүргізілуіне
қарай төлейді. Бұл салықтың объектісі көлік құралдары болып табылады.
Акциздер жанама салықтың бір тұрі болғандықтан, белгіленген бағаға
немесе мақсатқа қосылу түрінде бекітіледі және де ол пайдамен немесе
салық төлеушінің мүлігімен байланысты болмайды. Тауар құнына қосылатын:
акциздер – акциздік деп аталады. Бұларға республика территориясында
өндірілетін және басқа да мемлекеттерден әкелінетін спирттік құрамы бар
және темекі өнімдеріне, бензин, жанар май, құнды металдардан жасалған
бұйымдар, электр жарығына және басқаларына. Сатып алушы акциздік тауарды
алса, онда кацизді төлеуші болып табылады, яғни сатушы мұнда акцизге
төленген соманы бюджетке төлеуге міндетті. Сонымен акциздің тауарларды
өндіретін, импорттайтын жеке және заңды тұлғалар акциздік қызмет түрін
жүзеге асырады.
Қосылған құн салығы – бұл табыс табатындардан алатын және тауардың
(қызмет және жұмыс) құнына қосылатын жанама салық түрі. ҚҚС бюджетке
төленетін төлем шығарылған тауар немесе қызметке есептелген салық сомасы
мен сатып алынған тауар және көрсетілген қызмет төленген салық
сомасының айырмасын көрсетеді. ҚҚС төлейтін тұлғалар ҚР – ның ҚҚС
бойынша есепке тіркелгендері болып табылады, яғни бұған мемлекеттік
мекемелер және ҚР территориясында тауар тасымалдайтын тұлғалар
кірмейді. Салыну объектілері болып: тауар (қызмет, жұмыс) өндірушілер
және импорттық тауарлар. Жалпы ҚҚС сипаттамасы оның әмбебаптылығын да,
яғни ол тауар мен қызметтердің барлық түрлерін қамтиды. Мұндай салық
түрінің негізіг бағыты қайта өндіру дағдарысын жою және нарықтан әлсіз
өндірушілерді ығыстыру болып табылады. Сондықтан ол өндірісті тежеу
саясатының элементі ролін атқарады.
2.2 Қазақстан Республикасы бюджетінің табыс бөлігін қалыптастыратын
салықты төлеу және жүргізу тәтібі
Шаруашылықтың нарықтық негізі жалпы өндірісті реттеудің экономикалық
әдістерін қолдануды талап етеді. Бюджетке түсетін түсімдер жүйесі қазір
түбірімен өзгертілді – ол салық төлем базасынан құрыла бастады, яғни
заңды және жеке тұлғалардың мемлекеттік бюджет арасындағы қатынасы
құқықтық негізге көшті және ол заңмен реттеледі.
Жұмыстың бірінші бөлімінде республикады төленетін салықтардың
негзігі түрлері сиптталған. Оларды төлеу және аудару тәртібін
қарастырайық. Мемлекеттік бюджеттің табыс бөлігінің қалыптасуында
корпоративтік табыс салғы үлкен роль атқарады, ол жалпы салық
түсімдерінің көлемі жағынан өте үлкен бөлігін алады. Салықтың түсім
жиынтық жылдық табыс пен Қазақстан Республикасының салық кодексіндегі
көрсетілген түзетулер арасындағы айырмамен анықталады.
Қазақстан Республикасының салық кодексінің 80 бабына сәйкес заңды
тұлғалардың жиынтық жылдық табысы туралы мәліметтер республика бойынша
және одан да басқа мемлекеттер шегінде салықтық кезең кезінде алынуы
тиіс. Жиынтық жылдық табысқа салық төлеушінің барлық табыс түрлері
кіреді, сонымен қатар:
1. Тауарларды (қызмет, жұмыс) өткізуден түскен түсім;
2. Ғимаратты, үймеретті, құрылысты, сонымен қатар амортизацияға
жатпайтын активтерді өз құнынан артық сомада өткізгеннен түскен
пвйда;
3. Міндеттемелерді есептен шығарудан түсім;
4. Күдікті міндеттемелерден түскен түсім;
5. Мүлікті жалға бергеннен түскен пайда;
6. Бұрын шегерілген өтемақысын алу;
7. Қайтарымсыз алған мүлік, жасалған жұмыс, көрсетілген қызмет;
8. Дивиденттер сыйақы және тағы басқа.
Жиынтық жылдық табысты алу алғандағы салық төлеушінің шығындары салық
салынатын табысты шегергеннен кейін анықталынады, оған Қазақстан
Республикасының салық кодексі бойынша шегерімдерге жатпайтын шығындар
кірмейді.
Шегерімдерге келесілер жатады:
1. Жұмыс іссапарындағы және өкіл шығындары бойынша өтемақы сомасы;
2. Сыйақы бойынша шегерімдер;
3. Төленген күдікті міндеттемелер шегерімі;
4. Күдікті талаптар шегерімі;
5.Резервтік қор аударымының шегерімдері;
6. Ғылыми зерттеу, жобалық, іздестірушілік және тәжірибелі –
конструкторлық жұмыстар шығыны шегерімдері;
7. Әлеуметтік төлемдер шығыны және тағы басқа.
Қазақстан Республикасының кодексінің 122 бабына сәйкес заңды тұлғалар
салық салынатын табысқа түзетулер енгізеді. Мысалы, салық төлеушінің
салық салынатын табысынан 2 пайыз шегінде келесі шығындар алынып
тасталуына болады: біріншіден, салық төлеушінің нақтылық жағдайында
әлеуметтік сала объектісін қамтамасыз ету шығындарын, екіншіден,
комерциялық емес ұйымдарға қайтарымсыз берілген мүліктер, үшіншіден,
Қазақстан республикасының заңдылықтарына сәйкес жеке тұлғаларға мекен-
жайлық әлеуметтік көмек беру болып табылады.
Корпоративті табыс салығын салықтық кезеңде төлеу салық салынатын
табыстан, яғни түзетулерді қосқанда, шығындар сомасын алып тастау
жолымен алынады, яғни
Корпоративтік = Салықты түзету + шығын + салық
Табыс салығы түсім лер – дар - ставкасы
Корпоративтік табыс салығының ставкалары ҚР салық кодексі негізіндегі
ақпараттармен құрылған. Оны төмендегі кестеден байқауға болады.
Кесте 5. Корпоративтік табыс салығының ставкалары.
Салық төлеушінің салықытық жүктемелеріне әсер Ставка көлемі
ететін көрсеткіштер
Заңды тұлғалардың корпоративтік табыс салығының 30 %
ставкасы
Жерді пайдаланатын заңды тұлғалардың салық ставкасы 10%
Төлем көздерінің салық ставкасы 15 %
Резидент емес заңды тұлғалардың ҚР – да тұрақты
мекеме арқылы қызмет жасайтындар үшін таза пайдаға
салынатын салық ставкасы 15 %
Салық төлеушілер салықтық кезең кезінде корпоративтік табыс салығын
нақты салықтық міндеттеме бойынша аванстық төлем арқылы төлейді. Заңды
тұлғалар салықты жергілікті орны бойынша салықтық кезең кезінде айдың 20-
сына дейін аванстық төлем түрінде төлеп отырады.
Салық төлеуші корпоративтік табыс салығын төлемін салық кезеңі
аяқталғаннан кейін 10 күн ішінде кешіктірмей төлеуі тиіс, яғни деклариция
тапсырудың соңғы мерзімі болвп табылады. Деклариция тапсырудың соңғы
мерзімі келесі салық жылында 31 наурызы болып табылады.
Жеке табыс салығын төлейтіндер де тіркелген салық органдарына
келесі салық жылының 31 наурызына дейін (төлем тиіс) декларицияны
тапсыруы тиіс. Жеке табыс салығын төлегенде салық салынбайтын табыс
түрлері қалыптастырылған:
1. Мекен – жайлық әлеуметтік көмек, жәрдем ақы мен өтемақы, яғни еңбек
ақыны қоспағанда;
2. Балаларға және асыраушы жандарға алынған алимент;
3. Еңбек міндетіне барысында жұмысшының денсаулығына зиян келген уақытта
төленетін өтем ақы;
4. Мемлекеттік бағалы қағаздардан және агенттік облигациялардың
операцияларына түскен түсім.
Салық төлеушілердің мынадай табыс көздеріне төлемдер төленеді:
1. Жұмыскердің табысы;
2. бір төлемдік пайда;
3. жинақтаушы зейнетақы қорынан зейнетақы төлегенде;
4. стипендиялар;
5. дивидент, сыйақы, ұтыс түріндегі пайдалар;
6. келісім бойынша сақтандыру жинағының табысы;
Жеке табыс салығын салық агенттері табысты төлеу уақытынан кешіктірмей
жинап алады. Бұл салық бойынша төленген табыспен есептеу салық
агенттері арқылы әр тоқсан бойынша, айдың 15-не дейін, яғни келесі
есептік тоқсанда көрсетіліп отырады. Қызметкерлердің табысы – жұмыс
беруші төлейтін табыстан салықтың шегерім сомасын алғандағы пайда болып
табылады. Қызметкерлердің кез – келген табыс түрі жатады, яғни жұмыс
берушінің берген, ақшалай немесе натуралды нысандағы төлемі, сонымен
қатар жұмыс берушінің материалдық, әлеуметтік көмегі немесе басқа да
материалдық пайдасы болвп табылады. Жұмыскерлердің табысын анықтағанды,
салынатын салым көздерінен, салықтың жыл бойы әр ай сайынғы шегерімге
жататындары мыналар:
1. Қазақстан Республикасының заңдылықтары бекіткен айлық есептік
көрсеткіш сомасының көлемі;
2. Жұмыскер отбасындағы әрбір мүшеге, асыраудағы жанның қай айдан
бастап пайда болғанын есептеу арқылы келетін айлық көрсеткіш көлемінің
соммасы.
Көрсетілген шегерімдер отбасының бір мүшесіне ғана, яғни салық
төлеушінің пайдасына қолданылады. Жұмыскер табысының жеке табыс салығы
жұмыскер табысының қолдану жолымен есептеледі оны (Кесте 6) көруге
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ОБЪЕКТИВТІ ҚАЖЕТТІЛІГІ
1.1 Салықтар генезисі және
эволюциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Салықтың экономикалық мазмұны мен
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 САЛЫҚТАР ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК
БЮДЖЕТІНІҢ НЕГІЗГІ ТАБЫС КӨЗДЕРІНІҢ БӨЛІГІ РЕТІНДЕ
2.1 Салықтардың жіктелінуі және олардың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Қазақстан Республикасы бюджетінің табыс бөлігін қалыптастыр- атын
салықты төлеу және жүргізу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3Мемлекеттік бюджетке түсетін салықтық төлемдерді талдау ... ... ... ... .
3 БЮДЖЕТКЕ САЛЫҚ ТӨЛЕМДЕРІН ЖҰМЫЛДЫРУДАҒЫ ШЕТ ЕЛ ТӘЖІРИБЕСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
РОЛІ МЕН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Салықтар, әлеуметтік және экономикалық әскери қорғаныс,құқықтық
қорғаушылықтарды, негізгі ғылымды және тағы басқаларын дамытудағы
қызметтерді орындауға қажетті мемлекеттің ақшалы ( бюджеттік және
бюджеттен тыс кірістер) кірістерін қалыптастырумен байланысты қаржылық
қатынастарды бейнелейді. Олар жан-жақты дамыған шарықтық түріндегі
экономикалық жүиені қалыптастыратын негізгі каржы қасиетін бейнелеуші және
сонымен бірге бастапқы категория болып табылады.Нақты нарықтық экономиканы
қалыптастыру жағдайында салықтық нысан жалпы қаржылық өзіндік байланыс
жүйесіне басым бола бастайды.
Салықтар ұлттық кірісті қайта бөлуде негізгі құрал болып табылады және
мемлекеттік бюджет бөлігін қалыптастыруда қаржы ресурсының басым бөлігін
жұмылдыруды қамтамасыз етеді. Салықтық түсім түрлері, олардың әрқайсысына
назар аудару механизмі заңдылық тәртіпте және сәйкесінше мемлекеттік
басқару органдарымен бекітіліп анықталады. Салықтар фискалды,
экономикалық, әлеуметтік мағынаға ие. Мемлекет көмегімен елдегі
экономикалық процестерді белсенді реттей алады: қоғамдық өндірістің
дамуына мүмкіндік тудырады немесе оның өсу қарқынын ұстап тұрады.
Осыған байланысты дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі Қазақстанда
бюджеттік кірістің негізгі ( 80%-ға дейін) салықтық түсім есебінен және
елдің әлеуметтік – экономикалық даму көлемінен қалыптасады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты- салықтың экономикалық мазмұнын оқу,
Қазақстан Республикасындағы салық салу механизмі және оның мемлекет
бюджетінің кіріс бөлігіне әсер етуін талдау.
Дипломдық жобадағы мақсатқа жету үшін келесідей тапсырмалар
қарастырылған.
Бірінші тарауында салыктық дамуын және пайда болуы олардың тарихы
қарастырылады, сондай-ақ экономикалық мазмұны ашылып ұсынылады.
Ал, екінші тарауда Қазақстан Республикасының төлемдері және
есептеп шығару тәртібі зерттеледі, бюджеттегі олардың түсімдерін талдау,
ел экономикасындағы салықтың ролі анықталады.
Үшінші тарауда дамыған жетекші елдердің салық салудағы шетелдік
тәжірибесі қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі ретінде Қазақстан
Республика-
сының заңдары, нормативтік және заң актілері, отандық және жетекші шетел
экономистерінің ғылыми еңбектері, монографиялары, мерзімді басылым
мақалалары, кезеңді басылымдардағы ақпараттар, статистикалық материалдар
болып табылады.
1. САЛЫҚТАРДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ, МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ОБЪЕКТИВТІ ҚАЖЕТТІЛІГІ
1.1 Салықтар генезисі және эволюциясы
Салықтың экономикалық құбылыс ретінде туындауы және қызмет етуі
мемлекеттің пайда болуымен байланысты. Әр мемлекет өзінің меншік
қаржылық базасына ие болған жағдайда ғана өмір сүре алады, қысқаша
айтқанда өз қызметтерін сатып - өткізу процесінде туындайтын шығындарды
жабу және өз құралдарын қамтамасыз ету үшін ақшасы болғанда іс жүзіне
асырады. Мемлекет ақшалай қаражаттарды әр түрлі тәсілдермен табады. Бір
жағдайларда ол мемлекетке өз меншігінен (иеленушіден) ерікті ақша беру
тәсілін пайдаланады. Мұндай тәсілдің классикалық мысалы, мемлекеттік
қарыздар (ішкі және сыртқы). Басқа жағдайларда мемлекеттен ақша табу
еріксіз түрде алым алу жолымен жүзеге асады, ол жерде классикалық мысал
ретінде салық шығады.
Салықтар (ертеде оларды алым деп атаған) әскери өніммен бірге ең
көне мемлекетпен өзіне ақша табу тәсілі болып табылады.
Бастапқыда мемлекеттік ұйымның салық салу нысанының ең көне түрі
құрбандыққа шалуды айтуға болады. Ол тек қана ерікті салық болған жоқ.
Құрбандыққа шалу заңмен бекітілген және осылайша еріксіз түрде күшпен
алынған жинақ немесе төлем бола бастады. Сондай – ақ алымның пайыздық
ставкасы ашық болған. Моисейдің бес кітабында және әр ағаштың өнімі,
жер өнімінен ондығы құдайға жатады. Сонымен, алғашқы алғашқы салық
ставкасы алынған табыстың 10 % құрады.
Салық салудың өзіндік жүйесі Қазақстан территориясында қалыптасқан.
Мұнда салықтар бұрыннан зекет реінде алынған (жер рентасы – мал
шаруашылығы аудандарындағы малдардың 20-шы бөлігі), ұжым (егіннің 10-шы
бөлігі), өйткені малшылар феодалға жататын жерге көшіп жүргендіктен.
Сонымен қоса, олар қырмен көшіп жүрген сұлтандар мен хандарды әскер
жеткізіп беру, оларды әскери қару-жарақпен, тамақпен қамтамасыз етуге,
өзінің феодалына соғым, сыбаға беру міндетті болды. Ал соғыс уақытында
ірі кіріс көзі болып малдан басқа әскери олжа (ясыр) табылды.
XVII ғасырда Тәуке хан кодифицирленген қарапайым құқық (адата)
нормасын құрады, тарихта Тәуке заңдары деген атпен танымал. Басқа да
ұрпақ арасында, қазақтың феодалдық қоғамының әртүрлі әлеуметтік табысын
таныстырушы мүліктің қатынасын тәртіпке келтіретін, Тәуке заңдарының
бірін құн орнатты жеті есе көлемде қайтыс болған сұлтан немесе қожаның
туыстарына төлеу, ал құн өніміне кінәлігі иттік өнімі сияқты айыппұл
салынады; сұлтанға немесе қожаға жәбір көрсеткені үшін жәбірленушіден
айып 9 бас мал айыппұл алынады, ал төбелес үшін 27 бас айыппұл
төлеген жағдайда феодал жәбірленушіден немесе оның туысынан малдарын
барымта алуға құқығы болды.
1841 жылғы Жәңгір ханның жарғысы бойынша зекетті, ақшалай нысанда
күміспен, ал салым ақшамен алынады. Бұл қазақ салымының дамуында жаңа
кезеңде тудырды – жоғары дәрежелі тауарлы өндіріске қол жеткізу.
Жоғарыда атап өткен алымдардан басқа 1-ші орданың қазақ халқы
көптеген өзге еш жерде тіркелмеген салықтық төлемдер әкелді. Сонымен
қатар, ол қазақ жеріне мал жаюға акциз, ішкі жерлердегі ордадан алшақ
тұрып жатқаны үшін киіз үйге алым төлеуге, тұрғын халықтан жұмыскерлер
жалдағаны үшін билеттік алым деп аталатын төлемдерді енгізуге міндетті
болды. Сол кездердегі Ерте заманғы өмірде салық салуға қарсылық болды.
Афинада, мысалы, тәуелсіз азаматтық айырмашылығы ол салық төлеуге
міндетті болмады. Басқа іс-ерікті салық төледі. Тек ірі шығындар
болғанда, халықтық жиналыс немесе үкімет кірістен пайыз шығарып тастауды
орнатты. Казіргі заманның көптеген мемлекеттері Көне заманның қайнар
көзінен шығады. Алғашында барлық мемлекеттер Рим қаласынан және сол
жерге жақын елдерден тұрды. Бейбітшілік кезінде салықтар болған жоқ,
қаланы басқарудағы шығын өте аз мөлшерде болды, өйткені сайланған
магистраттар өз міндеттерін орындап отырды арасында өз меншік
қаражаттарын салып отырды. Шығыстың басты статьясын қоғамдық жерлер
құрылымы құрады. Бірақ, әскери заманда Римнің бұйымдары өз
жетістіктерімен байланысты салық салды. Салық сомасын анықтау 5 жыл
сайын сайланған үкіммен жүргізіліп отырды. Көріп отырғандай сол кезде
кіріс туралы декларацияның негізі құрыла бастады. Кейінірек, Риммен
жаулап алынған жаңа қала – колониялардың салық жүйесіне өзгертулер
енгізілді. Колонияда кінәлі және коммуналды (жергілікті) салықтар болды.
Римнің маңайында тұратын Римдік тұрғындар жергілікті сондай-ақ
мемлекеттік салықтар төледі.
Рим провинциясында кірістің негізгі көзі жер салығы болып табылады.
Орташа оның ставкасы жер участігінің кіріс бөлігін құрады. Дегенмен,
салық салудың ерекше нысандары қойылды, мысалы жүзімдікті қоса алғандағы
жеміс ағаштарының мөлшеріне салық. Салық меншіктің басқа да түрлеріне
салынады: жылжымайтын мүлік, тірі инвентарь, бағалы заттар әр тұрғын
бәріне ортақ алым төледі.
Рим империясында тікелей салықтан басқа, қосымша салықтар да болды.
Осылайша, тікелей және қосымша бөлу ертеден белгілі, былай бөлудің
критериясы болып тұтынушыларға салық салудың теориялық мүмкіндігі
табылды. Берілген критеридің болжауынша, тікелей салық төлеуші болып
мүлікке ие, кіріс табатын және тағы басқа тобына, қосымша салықты
төлеуші болып, тауарды тұтынушы саналады, оған салық бағаға қосымша құн
салу жалпымен салынады. Бұл тек теориялық көзқарас, тәжірибеде ол басқаша
болуы мүмкін. Тіклей салықтар нақты жағдайларда сондай – ақ бағаның өсу
механизмі арқылы аударылуы мүмкін. Қосымша салықтар тұтынушыға барлық
кезде толық көлемде аударылмайды, өйткені нарық тауарды жоғары бағада
қабылдайды.
Көне Римде қосымша салықтың маңыздысы болып айналымның салық
ставкасы әдетте 1 % құндарымен саудаланудағы ерекше салық ставкасы
4%; құралдарды босатудан салық ставкасы олардың нарықтық бағасымен 5%.
Бұл салық тек Рим тұрғындарына салынды. Салық мақсаты сипатқа ие болды.
Алынған қаражаттар кәсіпкер жауынгерлерді зейнетақымен қамтамасыз етуге
бағытталды.
Көне Римнің көптеген салт - дәстүрлері Византияға да ауысты. VII
ғасыр ерте Византиялық дәуірде қосымша тікелей салықтың 21 түрі болды.
Солардың ішінде: жер салығы, әскерді дамытуға салық, жылқы сатып алуға
салық әскери күнәдан арылу үшін рекруттерге салық, тауарларды сатуға
баж салығы (10-12%), мемлекеттік актілерді щығаруға баж салығы және тағы
басқа. Византияда кең тәжірибеленген салықтар: флот құрылымына, әскери
контингенттерді асырау және тағы басқа.
Бұдан кейінірек Ресейде қаржылық жүйелер қалыптаса бастады. Қазынаның
негізгі көзі болып - дань табылды. Бұл алғашқыда тұрақсыз болды, ал
кейінірек тікелей салық бола бастады. Дань екі тәсілмен алынды:
жеткізіп салумен, олар Киевке әкелінгенде, және адамдармен шивун немесе
князьдің қол астындағылардың оның артынан өздері барғанда.
Қосымша салық салу сот бажы және сауда бажы нысанымен жүзеге асты
Сақау бажы тау арқылы тауар өткізгені үшін, ал Тасымал бажы өзен
арқылы, қонақ жай нарық орнатуға құқылы болған үшін алынды. Барлық
және өлшем бажы тауарды өлшеумен байланысты орнатылды. Ерте кездегі
қазіргі заман мемлекет жаңа тарихта XVI – XVIIғасыр Европада пайда
болды. Бұл мемлекетте әрі салық теориясы болған жоқ. Яғни ірі тұрақты
салық болған жоқ, сондықтан парламенттер басқарушыға кездейсоқ салықтар
енгізуге және жаза қолдануға рұқсат берді. Салық төлеушілер болып 3
дәрежеге жататын, яғни жергілікті тұрғындар беделді ортадан шықпаған
қала адамдары табылды. Салықтың тұрақты түрде елдің қиыншылықтарында
және уақытты бөлу айналысының ортасында тұрды. Тек XVII – XVIII ғасыр
соңында Еуропалық елдерде қосымша және тікелей салықтан тұратын
рационалдық салықтық жүйені және сымбатты шешулі аппаратты шығарған,
әкімшілік мемлекет қалыптаса бастады. Салықтарда ерекше ролді акциздер
алды. Әдетте ол шығатын және келетін тауарлардан алынды. Кейде салық
тек елге әкелінген, яғни одан тауар босайтын, экспортқа шығатын
салықтар тауарларға салынды. Акциз көлемі әдетте 5 % тен 25% дейін
ауытқыды, қандай да бір салық салудың ғылыми мөлшері болған жоқ.
Салықтар тұтыну құрамы емес ірі кірістерді берді, бірақ олар сауданың
дамуына аз үлесін қосқан жоқ.
Тікелей салықтан негізгі кіріс көзі табыс салығынан және подушныйдан
келді. Бірақ буржуазия және шарулар мемлекетке тікелей салық ретінде
барлық кірістің 10-15% түрінде берді.
Салық салу теориясының жоқ болуы, тәжірибелік шаралардың болмау
ауыр салдарға әкеледі. Тек XVIII ғасыр соңында Еуропада белсенді түрде
салық салудың тәжірибесі және теория мәселелері туындай бастады. Оның
негізін қалаушы деп шатланд экономисі және философы Адам Смитті айтуға
болады.
1.2 Салықтың экономикалық мазмұны
Салықтар – мемлекетпен заңды және жеке тұлғалардан алынатын міндетті
төлемдер. Тарихи олар қоғамды антогеностикалық кластардан және
мемлекеттің пайда болуынан туындады, бұл азаматтардың салымдары
бұқаралық үкіметті қамтамасыз ету үшін.
Салық салу дамудың ұзақ жолынан өтті, құл иеленушілік, одан кейін
феодалдық мемлекет өз қазынасын толтыру үшін пайдаланды. Құл иеленушілік
кезінде олар әр түрлі табиғи алым – салықтар ретінде және тәуелсіз
халықтың еңбегіне толықтыру ретінде өтеу: құлдарды эксплуатациялауға,
сондай – ақ бағынушы халықтар түрінде алынды. Тауар ақша қатынасының
дамуына қарай салық ақшалай түрге ауысты. Алғашқы ақшалай салық ІІ ғасыр
біздің эрамызда танымал Рим империясындағы бар халықтан алынған трибут
адам басына салық болды. Жай – жайлап ақшалай салық мынадай мемлекеттік
салықтардан алып тастайды: даминдер және регамдар, капитализмде
мемлекеттің қаржылық ресурсын бастаушы болып және мемлекет кірісінің
9110-8110 қамтамасыз етеді.
Мемлекет тек аз ғана меншікке ие және олардан кірістер әдетте
бюджеттік кірістің 5-8 % құрайды.
Барлық көптеген өндірістік қатынастар, өндірісті қолға алғандағы,
бөлу, айырбас және тұтыну, бөлістік қатынас қарқыны анықтайды, олардан
салық бөлініп шығады. Қоғамдық жинақ және ұлттық кірісті бөлу кезінде,
әсіресе соңғысын қайта бөлгенде, қаржылық қатынас құралады және
функцияланады, сонымен қатар (салықтық қатынастар) қоғам мүшелері мен
мемлекет арасындағы салықтық қатынастар.
Салықтар жаңа құнды бөлу процесіне қатысып, өндірістік қатынастың
спецификалық нысаны, жалпы өндіріс процесінің бөлігі ретінде шығады.
Салықтың өндірістік қатынасының спецификалық нысаны олардың қоғамдық
мазмұнын қалыптастырады.
Салықтар, өндірістік қатынастың шектелген ортасын бейнелей отырып,
бөлу қатынасының тек бөлігі болып табылады. Ұлттық кірісті қайта бөлу
процесіне қатыса отырып материалдық өндірістік салықтық қатынасы
өндірістік күшті айырбасының талабымен өзгереді, толығымен олар
өндірістік екінші сипатқа ие. Ұлттық кірісті бөлуде салықтар мемлекеттен
ақшалай нысанада жаңа құнға ие болуды қамтамасыз етеді.ъ
Ұлттық кірістің бұл бөлігі, елдің барлық тұрғындарынан күштеп
мобилизацияланған, орталқтанған мемлекеттің қаржы қорына айналады, яғни
оның өмір сүруінің негізіне. Мәжбүрлеу процесіне эквивалентті айырбассыз
құнның біржақтылығына (салық төлеушіден мемлекетке)ие, яғни сатып алу –
сатуға болмайды. Салық сомалары мемлекеттің меншігі болып және
еңбеккерлер мен туындаған, жаңа құн есебінен қалыптасады.
Салықтар қоғамдық мазмұннан басқа материалдық негізге ие. Олар
мемлекеттен саяси мәжбүрлеу көмегімен алыстатылған және қосылған қоғам
мүшелерінің ақшалай кірістерінің бөлігі. Бұл экономикалық өмірде
көрінетін құбылыс салықтық материалды мазмұны ретінде шығады. Салық
кірістерінің өсуі ұлттық кірістің қоғамдастыруын білдіреді. Сондықтан
екі сипатқа ие: өндірістік қатынас спецификаның нысаны ретінде шығады
( олардың қоғамдық мазмұны) және ақшалай нысандағы құн бөлігі болып
табылады (материалдық құн).
Салық көзі болып ұлттық кіріс болып табылады. Абстрактылы
экономикалық категорияларды қажетті өнім құнын қосқанда табылатын,
материалдық өндіріс – сферасында жалданған жұмыскерлер еңбегімен
жасалған ұлттық кіріс, шынайы өмірде көрсетілген спецификалық нысанға
ие: қажет өнім құны нысанында немесе еңбекақы және толықтыру құны өнімі
– пайыз, рента, пайда нысанда шығады. Бұл алғашқы ұлттық өнімді бөлу
салық маңызды орынға ие екінші бөлімде толықтырылады. Салықтар жаңа
құн бөлігі ретінде мемлекеттен мәжбүрлеп жұмылдырады.
Ақшалай нысандағы ұлттық кіріс құнның бөлу процесінде, қаржылық
қатынас жинақтылығын толтырады: салықтық қатынас оны бөліп – бөліп
көрсету. Сондықтан салықтар ерекше экономикалық категория ретінде ғана
емес сонымен бірге қаржылық категория ретінде шығады.
Өзінің табиғи өмірінде салықтың қаржылық категорисы объективті
сипатқа ие, шынайы қаржылық қатынасты бейнелейді. Бұл категория барлық
қаржылық қатынасқа қатысты толық заңдылықтарды бейнелейді, өйткені
салықтар басқада қаржы категорияларымен тығыз басланыста – мемлекеттік
кірістер, мемлекеттік несиелермен. Сонымен қоса салықтар қаржылық
категориялар өзімен өзгеше көріністерге ие қозғалыстың меншік
нысанындағы шектер, яғни өзінің функциялары, барлық жинақ қаржылық
категорияларды бейнелейді.
Салық функциялары әлеуметтік – экономикалық мазмұны, ішкі мазмұнды
әшкерелейді, яғни берілген қаржы категориясына қоғамды тағайындайды.
Қазіргі заманғы салықтар келесі функцияларды орындайды:
Фискалды (бюджет) функция барлық мемлекетке негізгі сипатта.
Фискалды функция арқылы салқтың негізгі қоғамдық белгісін жасайды
мемлекттің қаржы ресурсының қалыптасуы, бюджеттен тыс қорлар және
бюджеттік жүйені топтастыратын және меншік функциясын жүзеге асыру
үшін қажетті (әскери қорғаныс, әлеуметтік табиғи қорғаушылық,
басқарушылық және тағы басқа).
Басқа салық функциясы экономикалық категория ретінде салықтық түсім
мөлшерін бейнелейтін мүмкіндік пайда болады және қаржы ресурстарындағы
мемлекет мұқтаждарын салыстырады. Қортынды функция көмегімен әрбір салық
каналына тиімділік бағаланады, салық саясатына және салық жүйесіне
өзгерістер енгізу шығарылады. Қаржы салық қатынасының қортынды функциясы
бөлу функциясы жағдайымен көрінеді. Салықтың қортынды функциясын іске
асыру, салық тәртібінің толықтылығымен және тереңдігімен байланысты. Оның
мәні салық төлеуші өз уақытында және толық көлемде салық заңдылығымен
орнатылатын төлемі.
Бөлу функциясы - салықты жинай отырып, мемлекет сонымен бірге
экономикаға әр түрлі ықпал етеді, әлеуметтік саясатты жұзеге асырады,
тұрғындар арасындағы топтарды қайта бөліп, жағдайы төмендерді қолдайды
және тағы басқа. Мысал ретінде прогрессивті ставкадағы табыс салығын
айтуға болады. Салықтың негізгі функциясының бірі болып өндіріс дамуының
ықпал етуін реттеу табылады. Бұл функцияның мәні жинақтау және тұтыну
арасындағы пропорцияны қамтамасыз етумен бекітіледі, яғни ағымдағы кіріс
бөлігін алу арқылы тұрғындардың мұқтаждықтарын шектеп және оларды
өндірістің дамуына бұрады.
Салықты реттеуде ынталандырушы және ұстанушы функциялары пайда болды.
Ынталандырушы функция – бұл экономикалық өсу стимулын, техникалық
жаңартуды, есеп беру – қарастыру және ғылыми жұмыстарды жүргізу,
жергілікті халықтың өсуін құрайды.
Шектеу функциясы мемлекетке сондай немесе басқа өндірістер тиімді
еместігін бекітеді. Салық саясаты арқылы ол олардың дамуын шектеуді
қамтамасыз ете алады.
Мемлекет жоғарыда көрсетілген салық функцияларын пайдалана отырып,
салық жүйесін анықтайды және олардың қалыптасу механизмін жетілдіреді.
Салық және олардың функцияларын шынай базистік қатынас бейнелейді, яғни
салық қатынастар қозғалысының объективті заңдылықтары. Бұл қатынастар
салық механизмін құрайтын әр түрлі құрамдар арсеналы арқылы салық саясаты
мемлекетпен пайдаланылады (салық ставкасы, салық салу тәсілдері,
жеңілдіктері және тағы басқа).
Салық механизмі өзімен бірге салық салуды басқару тәсілдері және
ұтымдық – құқықтық нормасын көрсетеді.
Мемлекет өзінің салық механизміне салық заңдылықтары арқылы құқықтық
нысан береді және оны реттейді. Салық механизмі салық консепциясымен
анықталады. Салық саясатын өзгерте отырып, салық механизмін
манипуляциялау арқылы, мемлекет белгілі бір шектерде нарық шаруашылығы
жағдайында экономикалық өсуде ынталандыра алады немесе оны ұстап тұрады.
Салықты реттеу жек тұтынуды, капиталдың жинақталуын, өндіріс құрылымын
елдің шаруашылық өмірін қамтиды, өйткені салықтық жиынның экономикалық
әсері жан – жақты болып табылады.
Бюджетке төлемдердің түсуін қамтамасыз ету бөлігінің тиімді кепілі
болып бәрінен бұрын салық жүйесінің қарапайымдылығы табылады. Мем
лекттік барлық салық жүйелері талпынуға міндетті салық салу қағидалары:
Салық қиыншылығын бөлу тең болуға қажетті, яғни әрбір қоғам мүшесі
мемлекет кірістеріне өз үлесін салуға міндетті. Берілген принципті
жүзеге асыру әртүрлі үкіметтің қиын есебі болып табылады, немесе салық
қиыншылықтарын (дұрыс бөлуге жету арқылы) тұрғындардың әр түрлі топтарын
дұрыс бөлуге жету арқылы өте қиын. Салық қиыншылығы экономика өзгерісіне
ықпал ету тәсілімен жалтарма болуы мүмкін, яғни өмір деңгейіне,
пайдалылық деңгейіне және тағы басқаларға қарай келесідей көрсетуге
болады:
1) Салықтар әр түрлі тұлғалармен қабылданған экономикалық шешімдерге
ықпал етуге міндетті, яғни мұндай ықпал ету минималды болу қажет.
2) Әлеуметтік – экономикалық мақсаттарға жету үшін салық саясатын
пайдалануда шаруашылық субъектілерін өзіне тартатын жою және
әртүрлі жеңілдік минимумына мәлімет болжамдайтын салық салу
әділдігін және теңдік қағидасын қадағалау керек.
3) Салық құрылымы экономиканың өсуіне және орнықтыру мақсатында
салық саясатын пайдалануға мүмкіндік тудыруы қажет.
4) Салық жүйесі салық төлеушілерге түсінікті, өздігімен талдауды
жібермейтін қарапайым және анық болуы тиіс.
5) Заңмен бақыланатын салықты басқаруда әкімшілік шығыстар төмен
болуы қажет.
Көрсетілген салықтарды салу классикалық қолдануда А. Смит өзі
табиғатты зерттеу және халықтың бай болу себебін кітабында
қалыптастырған. Бұл қағидалар ескерілмеген және біздің заманымызға дейін
және кейде мемлекет өзінің салық жүйесін құрғанда есепке алады.
Жоғарыда айтылғандарды қорта отырып келесідей қортынды жасауға болады:
салықтың экономикалық мәні – олар мемлекетпен өзінің функцияларымен
тапсырмаларын жүзеге асыру үшін шоғырланатын жеке және заңды тұлғалардың
ұлттық табысынан нақты бір үлес алу арқылы экономикалық қатынастарды
білдіреді.
2.САЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТІНІҢ НЕГЗГІ ТАБЫС
КӨЗДЕРІНІҢ БӨЛІГІ РЕТІНДЕ
1. Салықтардың жіктелінуі және олардың сипаттамасы
Нарыққа көшу, салық салу қағидаларын ойлап шығару, салық алу
тәсілдерін таңдау және салықтың қалыптасуымен байланысты көптеген
сұрақтарды шешу, көптеген салық түрлерінің дамуына себеп болды.
Әр түрлі салық түрлерінің болуы, жинақ және төлемдер, төлеушілер
категорисына олардың ғылыми тобын және ортақ салық жүйесін шығарумен
ескеріледі.
Салық жүйесі мемлекеттен салынатын, алым және баж, олардың құрылу
қағидалары және тәсілдері, салық жинақтылығы, сондай – ақ салық
бақылауының ұйымы.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі өзіне салық жинақтылығын алым
және баж салығын, құқықтық нормаларды салық қатынастарын реттейтін,
салық органының қызметтерін қосады.
Салық жүйесіндегі көрсетілген негізгі талаптарға мыналар жатады:
1. Салық құрамы дұрыс анықталған болуы қажет. Ол үшін салық заңдылығында
елде алынатын салықтың толық тізімі болуы қажет.
2. Жүйе мынаған сәйкес болуы керек, яғни салық салудан жалтару салық
салынушыға тиімді болмау керек.
3. Салық жүйесінің қарапайымдылығы. Бұл әсіресе салық төлемдерінің
дұрыстығына бақылауды жүзеге асыру үшін қажет.
4. Салық жүйесі салық салушыдан өндіріске қаражат салуды ниет ету
қажет.
5. Салық салу біржақтылығы, белгелі бір заңмен бекітілген салық
мерзімінде салықтар сол объектіге бір рет қана салынуы тиіс.
6. Салық салу ортасына жатпайтын заң актілеріндегі салық сұрақтарының
жағдайларына салық заңымен бекітілген сөзссіз приоритет нормасы.
Салықтың көптілігі, олардың көптеген белгілері және құрылуы салықтың
қажет классификациясын құрайды. Классификация негізінен әртірлі жағдайы
мүмкін, соның ішінде:
а) әкімшілік белгі;
б) өндіріп алу нысаны;
в) салық көздері;
с) салық салу деңгейі;
д) салықты пайдалануды бағыттау.
Әкімшілік белгімен, яғни салық енгізудегі өкілетті орган немесе заң
органдарымен сәйкесінше өкілетікпен, нақты орнатылған салық ставкасы,
тәртібі және өндіріп алу мерзімі. Салықтар, екі топқа бөлінеді: орталық
(республикалық) және жергілікті. Берілген қағиданы пайдалану салықтық
тәжірибеде біріншіден, мемлекеттік орналасу, екіншіден, салық салатын
қағидаларымен, үшіншіден, қоғамның демократиялық қайта пайда болуымен
анықталады.
Кеңес салық жүйесінде қазіргі кезде берілген принцип өзінің өзінің
сатып - өткізуін тапқан жоқ, ол салық кодексінде өзіне 9 түрлі салықты,
12 түрлі жинақтарды (алым - салық), ресурстік сипаттағы әртүрлі
төлемдердің 9 түрін, мемлекеттік баж және кеден төлемдерінің 4 түрлі
қосатын барлық салық түрлерінің тізімі келтіріледі. Оларға жататындар:
корпоративтік табыс салығы, жеке табыс салығы, қосылған құн салығы,
акциздер, салықтар және жер қойнауын пайдаланушыларға арнайы төлемдер,
әлеуметтік салық, жер салығы, көлік құралдарына салық, мүлікке салық.
Салық салу нысанына қарай тіклейц және жанама салықтар бөлінеді.
Тікелей салықтар - бұл мемлекеттің салық төлеушінің мүлкінен немесе
кірісінен алынатын салық. Тікелей салықта субъект және салық салушы – бір
тұлға. Мұндай салықтарға мысалы, жеке және заңды тұлғалар мүлкіне
салынатын салық жатады.
Жанама салықтар тікелей салық төлеушінің кірісімен байланысты емес.
Олар тауар бағасына қосымша ақы немесе қызмет тарифінің өсуімен
бекітіледі (мысалы, акциздер және қосымша құнға салық).
Тікелей салықтар өзімен бірге жеке және нақты болып бөлінеді. Мұндай
бөлу салық салу объектісі құнының дәрежесімен жүзеге асады. Нақты
салықтар мүліктің жеке түрлерімен төленеді, олар ішкі белгілермен
құралған. Нақты салықтар өз мәнінде төлеушілердің жеке қасиеттерін
есепке алуға жарамайды (жер салығы, бағалы қағаздарға салық).
Жекеменшік салығы заңды және жеке тұлғалардың тікелей кірісінен
алынады. Олар салынушы объектіден шығатын кәсіпорынның жеке жағдайын
және нақты төлеуші кірісін есептейді. Жеке салық құрылуы салық
төлеушінің төлем қабілеттілігі есебінен негізделген.
Жанама салықтар өз сипатымен сондай – ақ біржақты емес. Олардың
құрамында акциздік, вексельдік, фискальдық монополия және кеден баж
бейнеленеді. Жеке акциздер жеке түрлерге немесе тауар тобымен құрылады.
Салық көздерімен келесі салықтарды айырады:
а) салықтар өнім құнына қосылатын (ҚҚС, майлау материалдарын сатып -
өткізуден салық және тағы басқа);
б) өнімнің өз құнына қосылатын салықтар ( көлік құралдарына салық, жер
салығы және тағы басқа);
в) салық төлеуші кірісінен төленетін салықтар (табыс салығы, заңды тұлға
мүлкіне салық және тағы басқа).
Салық салу деңгейіне қарай үш топты бейнелейді:
1. прогрессивті салық салу шындығы кіріс мөлшерімен өскенде немесе басқа
төлеуші объектіге. Бұл топ салықтарына, мысалы, жеке тұлғалардан
табыс салығы, көлік құралдары иелеріне салық жатады;
2. регрессивті, салық салу қиындығы кіріс бөлігінен төмендегенде немесе
салық салудың басқа объектілеріне, мысалы, әлеуметтік салық;
3. пропорционалды салық салу қиындығы объект мөлшеріне және кіріс өсім
пропорционалды өзгергенде.
Жиналған төлемді пайдалануға бағытталумен байланысты салықтар жалпы
және арнайы болып бөлінеді. Біріншісі, мемлекеттің әр түрлі
қажеттіліктерін қаржыландыру үшін пайдалануы мүмкін. Екіншісі, мақсатты
белгілеуге ие және оларды алудан түскен қаржылық құрал нақты бір
шараларды қаржыландыруға қолданылады. Көбінесе салықтар жалпы болып
табылады.
Мақсатты салықтар жәй кезде әлеуметтік бюджеттен тыс қордың кіріс
көзі ретінде құралады. Кейбір елдерде бюджеттен тыс қордың пайда
болуының көзі болып келетін арнайы салықтар қызмет етеді, мақсатты
түрде пайдаланылатын құралдар. Мысалы, салықтар жол қорының қалыптасу
көзі: көлік құрадары иесінен салық, автомобиль жолын пайдаланғаны үшін
кәсіпорындардан және азаматтардан мақсатты алым, және басқалары
міндетті болып табылады. Кеңестік салық тәжірибесінде мысал ретінде
арнай салық.
Қазақстан Республикасының жоғарыда көрсетілгендей Қазақстан
Республикасы Салық кодексіне сәйкес 2001 жылы 12 маусымынан бастап
(ҚРСК 80 бабы) салықтың 9 түрі төленеді. Әрбір салыққа қысқаша
сипаттама беріп өтейік.
Корпоративтік табыс салығының үлес салмағы 55-60 % шегінде ауытқитын
салықтың негізі болып табылады. Берілген салықты жарамды қаржылық
нәтижеге кіріске ие заңды тұлғалар төлейді. Корпоротивтік табыс
салығының ерекшелігі және қызмет ету механизмі көрсетілген.
Корпоративтік табыс салығын төлеушілерге Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі мен мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, Қазақстан
Республикасының резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ, Қазақстан
Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе
Қазақстан Республикасындағы табыс алатын резидент емес заңды тұлғалар
жатады.
(Кесте 1) Корпоративтік табыс салығы.
Берілген салық түрі негізіне жататын қажетті түсініктің бірі
болып Қазақстан Республикасы территориясында яғни заңды тұлғаның өмір
сүріп жатқан жеріне салықтың жауапкершілікті бейнелейтін резидент
табылады. Сонымен бірге резиденттер салықтың юрисдикциясы ( территория
сәйкесінше салық заңдары ықпал ететін) шетел кіріс көздері қоса барлық
көздердің барлық кірістерінен салық ұсталады.
Жеке тұлға түріндегі жеке табыс салығының ерекшелігі (Кесте 2)
ұсынылған. Өткен салық заңдылығында жалпы қабылданған салық
тәжірибесінен шыға отырып жанама салықты құрастыру тәсілі қолға алынды.
Бұл шет ел терминологиясы негізінде жоғарыда айтылып өткен корпоративті
сондай – ақ көрсетіліп жатқан жеке табыс салығына қызмет етті.
Кесте 2 Жеке табыс салығы.
Жеке тұлға резиденттер – бұл тұрақты Қазақстан Республикасы
болатын, өмірге қызығушылық орталығы республика аймағанда орналасқан.
Егер жеке тұлға Қазақстан Республикасы 12 айлық мерзімде 183 күннен
төмен емес Қазақстан Республикасында жүрсе, онда ол салық мерзімінде
тұрақты келіп тұратын болып саналады. Осыған байланысты келесі шарттар
орындалуы тиіс.
а) Қазақстан Республикасы азаматтығына немесе Қазақстан Республикасында
өмір сүруіне рұқсат;
б) Қазақстан Республикасының отбасы немесе жақын туыстары өмір сүрсе;
в) Отбасы мүшелерінің өзгеде негіздеріндегі немесе меншік құқығына
жататын жылжымайтын мүлік.
Республикадағы жағымды инвестициялық климат мақсатында жер қойнауын
өңдеушілерге тұрақты салық салу жетілдіріледі. Экономикадағы жер
қойнауын өңдеушілерге салық және арнайы төлемдер енгізу қажеттілігі
Қазақстан жер қойнауының әр түрлілігімен шартқа сай және осыған
бйланысты пайдалы қазбалар, мұнай, табиғи газ, көмір, жер асты суы және
тағы басқа шығарып тастау. Жер қойнауын өңдеушілерге салық салу (Кесте 3)
көрсетілген.
Кесте 3. Жер қойнауына салық салу кестесі.
Айта кету керек, Қазақстан Республикасы Үкіметінің роялти түрінде
белгіленген жер қойнауын пайдалануды шығарып тастау республика
бюджетінің кіріс үлесін құрайды. Роялти ретінде лецензиондық келісім шарт
негізінде жатқан жер қойнауын пайдалану үшін мемлекет тарапынан төлемдер
айтылады. Роялти көлемі ставкамен және есептеу базасы, салық объектісінен
шыға отырып анықталады. Роялти ставкасы пайданы сулар және жалпы
таралғандардан шыға отырып, пайдалы қазбаның барлық түрлері жобасы
экономикасынан шыға отырып келісім шартпен белгіленеді.
Әлеуметтік салық Қазақстан салық жүйесіне бертінде енгізілген
салықты сауықтыру болып табылады. Берілген салық түрін алудың бастапқы
мақсаты мемлекеттік зейнетақы, әлеуметтік қамтамасыз ету және
медициналық көмек көрсетуге азаматтар құқығын өткізу үшін қаражаттар
жұмылдырумен қортындыланады. 1999 жыл қаңтарынан бастап әлеуметтік салқты
енгізу сондай – ақ әлеуметтік бағдарламаларға бюджеттің кіріс бөлігін
қалыптастыру үшін қажет болды. Әлеуметтік салықтың өмір сүру кезеңіне
есеп беру және базаға алынатын мөлшер ставкасына толықтырылады және
көптеген өзгерістер енгізілді. Сонымен бірге 2004 жылдың 1 қаңтарынан
бастап Қазақстан Республикасының Салық комитеті 317 бабынан жаңа
редакциясына сәйкес, әлеуметтік салық және табыс салығын есепке алу
шкаласымен ( жеке жұмыскерлерге) әлеуметтік салық жұмыскерлерге есепке
алынады. Ескертуіміз керек, Қазақстанда 9 түрлі салық салу бар:
әлеуметтік салық еңбегіне төлем есепке алу және жұмыскерлер
еңбекақысынан табыс салыған ұстап қалу. Кәсіпкерлер және заңды тұлғалар
үшін қазіргі жағдайдағы салық салу объектісі кестеде келтірілген.
(Кесте 4)
Кесте 4. Әлеуметтік салықпен салық салу объектісі.
Жер салығына төлем енгізу мақсатымен рационалды пайдалануды құру,
жер негзігі және күзет, жер құнарлылығын жоғарлату, сондай – ақ жер
қондырмаларымен шараларды қаржыландыру арнайы қорын қалыптастыру,
жергілікті пункті қалыптастыруды дамытуды қамтамасыз ету және әр түрлі
сападағы жерлерге ие болуға әлеуметтік – экономикалық шарттарды
теңестіру болып табылады. Жер салығын төлеушілер болып салық салу
объектісі жер учаскесіне ие жеке және заңды тұлғалар табылады. Айта
кететін жай, салық бір жыл есебімен жер ауданына жыл сайын тіркелген
төлем түрінде бекітіледі. Әр түрлі шаруашылық субъектілер үшін
проблемалы салық болып жеке тұлғаларды қоса алғанда мүлікке салық
табылады, өйткені кәсіпорындармен де және азаматтармен де төленеді.
Салық салу объектісі болып жылжымайтын мүлік табылады. Ал жалпы
қабылданған әлемдік тәжірибеде әділдік және қарапайым, нейтралды сияқты
жылжымайтын мүлікке салықты қалыптастыру қағидасы болады.
Жалпы мүлікке салық мемлекеттік бюджетке түсімдерінің қайнар көзі
болып табылады. Сондықтан жергілікті салық салу мен салық ставкасы
белгілі бір қағиданы ұстана отырып мүліктің құны мен сипатына байланысты
болады. Салық төлеушінің міндеті оның төлемімен байланысты, яғни
базаның оңтайлы талдануы және мүліктің дұрыс бағалануы болып табылады.
Көлік құралдарына салықты жек тұлғалар салынатын объектісіне меншік
құқығы болғанда төлейді, ал заңды тұлғалар және оның құрылымдық
бөлімдерінің меншік құқығы бар объектілерінің шаруашылықты жүргізілуіне
қарай төлейді. Бұл салықтың объектісі көлік құралдары болып табылады.
Акциздер жанама салықтың бір тұрі болғандықтан, белгіленген бағаға
немесе мақсатқа қосылу түрінде бекітіледі және де ол пайдамен немесе
салық төлеушінің мүлігімен байланысты болмайды. Тауар құнына қосылатын:
акциздер – акциздік деп аталады. Бұларға республика территориясында
өндірілетін және басқа да мемлекеттерден әкелінетін спирттік құрамы бар
және темекі өнімдеріне, бензин, жанар май, құнды металдардан жасалған
бұйымдар, электр жарығына және басқаларына. Сатып алушы акциздік тауарды
алса, онда кацизді төлеуші болып табылады, яғни сатушы мұнда акцизге
төленген соманы бюджетке төлеуге міндетті. Сонымен акциздің тауарларды
өндіретін, импорттайтын жеке және заңды тұлғалар акциздік қызмет түрін
жүзеге асырады.
Қосылған құн салығы – бұл табыс табатындардан алатын және тауардың
(қызмет және жұмыс) құнына қосылатын жанама салық түрі. ҚҚС бюджетке
төленетін төлем шығарылған тауар немесе қызметке есептелген салық сомасы
мен сатып алынған тауар және көрсетілген қызмет төленген салық
сомасының айырмасын көрсетеді. ҚҚС төлейтін тұлғалар ҚР – ның ҚҚС
бойынша есепке тіркелгендері болып табылады, яғни бұған мемлекеттік
мекемелер және ҚР территориясында тауар тасымалдайтын тұлғалар
кірмейді. Салыну объектілері болып: тауар (қызмет, жұмыс) өндірушілер
және импорттық тауарлар. Жалпы ҚҚС сипаттамасы оның әмбебаптылығын да,
яғни ол тауар мен қызметтердің барлық түрлерін қамтиды. Мұндай салық
түрінің негізіг бағыты қайта өндіру дағдарысын жою және нарықтан әлсіз
өндірушілерді ығыстыру болып табылады. Сондықтан ол өндірісті тежеу
саясатының элементі ролін атқарады.
2.2 Қазақстан Республикасы бюджетінің табыс бөлігін қалыптастыратын
салықты төлеу және жүргізу тәтібі
Шаруашылықтың нарықтық негізі жалпы өндірісті реттеудің экономикалық
әдістерін қолдануды талап етеді. Бюджетке түсетін түсімдер жүйесі қазір
түбірімен өзгертілді – ол салық төлем базасынан құрыла бастады, яғни
заңды және жеке тұлғалардың мемлекеттік бюджет арасындағы қатынасы
құқықтық негізге көшті және ол заңмен реттеледі.
Жұмыстың бірінші бөлімінде республикады төленетін салықтардың
негзігі түрлері сиптталған. Оларды төлеу және аудару тәртібін
қарастырайық. Мемлекеттік бюджеттің табыс бөлігінің қалыптасуында
корпоративтік табыс салғы үлкен роль атқарады, ол жалпы салық
түсімдерінің көлемі жағынан өте үлкен бөлігін алады. Салықтың түсім
жиынтық жылдық табыс пен Қазақстан Республикасының салық кодексіндегі
көрсетілген түзетулер арасындағы айырмамен анықталады.
Қазақстан Республикасының салық кодексінің 80 бабына сәйкес заңды
тұлғалардың жиынтық жылдық табысы туралы мәліметтер республика бойынша
және одан да басқа мемлекеттер шегінде салықтық кезең кезінде алынуы
тиіс. Жиынтық жылдық табысқа салық төлеушінің барлық табыс түрлері
кіреді, сонымен қатар:
1. Тауарларды (қызмет, жұмыс) өткізуден түскен түсім;
2. Ғимаратты, үймеретті, құрылысты, сонымен қатар амортизацияға
жатпайтын активтерді өз құнынан артық сомада өткізгеннен түскен
пвйда;
3. Міндеттемелерді есептен шығарудан түсім;
4. Күдікті міндеттемелерден түскен түсім;
5. Мүлікті жалға бергеннен түскен пайда;
6. Бұрын шегерілген өтемақысын алу;
7. Қайтарымсыз алған мүлік, жасалған жұмыс, көрсетілген қызмет;
8. Дивиденттер сыйақы және тағы басқа.
Жиынтық жылдық табысты алу алғандағы салық төлеушінің шығындары салық
салынатын табысты шегергеннен кейін анықталынады, оған Қазақстан
Республикасының салық кодексі бойынша шегерімдерге жатпайтын шығындар
кірмейді.
Шегерімдерге келесілер жатады:
1. Жұмыс іссапарындағы және өкіл шығындары бойынша өтемақы сомасы;
2. Сыйақы бойынша шегерімдер;
3. Төленген күдікті міндеттемелер шегерімі;
4. Күдікті талаптар шегерімі;
5.Резервтік қор аударымының шегерімдері;
6. Ғылыми зерттеу, жобалық, іздестірушілік және тәжірибелі –
конструкторлық жұмыстар шығыны шегерімдері;
7. Әлеуметтік төлемдер шығыны және тағы басқа.
Қазақстан Республикасының кодексінің 122 бабына сәйкес заңды тұлғалар
салық салынатын табысқа түзетулер енгізеді. Мысалы, салық төлеушінің
салық салынатын табысынан 2 пайыз шегінде келесі шығындар алынып
тасталуына болады: біріншіден, салық төлеушінің нақтылық жағдайында
әлеуметтік сала объектісін қамтамасыз ету шығындарын, екіншіден,
комерциялық емес ұйымдарға қайтарымсыз берілген мүліктер, үшіншіден,
Қазақстан республикасының заңдылықтарына сәйкес жеке тұлғаларға мекен-
жайлық әлеуметтік көмек беру болып табылады.
Корпоративті табыс салығын салықтық кезеңде төлеу салық салынатын
табыстан, яғни түзетулерді қосқанда, шығындар сомасын алып тастау
жолымен алынады, яғни
Корпоративтік = Салықты түзету + шығын + салық
Табыс салығы түсім лер – дар - ставкасы
Корпоративтік табыс салығының ставкалары ҚР салық кодексі негізіндегі
ақпараттармен құрылған. Оны төмендегі кестеден байқауға болады.
Кесте 5. Корпоративтік табыс салығының ставкалары.
Салық төлеушінің салықытық жүктемелеріне әсер Ставка көлемі
ететін көрсеткіштер
Заңды тұлғалардың корпоративтік табыс салығының 30 %
ставкасы
Жерді пайдаланатын заңды тұлғалардың салық ставкасы 10%
Төлем көздерінің салық ставкасы 15 %
Резидент емес заңды тұлғалардың ҚР – да тұрақты
мекеме арқылы қызмет жасайтындар үшін таза пайдаға
салынатын салық ставкасы 15 %
Салық төлеушілер салықтық кезең кезінде корпоративтік табыс салығын
нақты салықтық міндеттеме бойынша аванстық төлем арқылы төлейді. Заңды
тұлғалар салықты жергілікті орны бойынша салықтық кезең кезінде айдың 20-
сына дейін аванстық төлем түрінде төлеп отырады.
Салық төлеуші корпоративтік табыс салығын төлемін салық кезеңі
аяқталғаннан кейін 10 күн ішінде кешіктірмей төлеуі тиіс, яғни деклариция
тапсырудың соңғы мерзімі болвп табылады. Деклариция тапсырудың соңғы
мерзімі келесі салық жылында 31 наурызы болып табылады.
Жеке табыс салығын төлейтіндер де тіркелген салық органдарына
келесі салық жылының 31 наурызына дейін (төлем тиіс) декларицияны
тапсыруы тиіс. Жеке табыс салығын төлегенде салық салынбайтын табыс
түрлері қалыптастырылған:
1. Мекен – жайлық әлеуметтік көмек, жәрдем ақы мен өтемақы, яғни еңбек
ақыны қоспағанда;
2. Балаларға және асыраушы жандарға алынған алимент;
3. Еңбек міндетіне барысында жұмысшының денсаулығына зиян келген уақытта
төленетін өтем ақы;
4. Мемлекеттік бағалы қағаздардан және агенттік облигациялардың
операцияларына түскен түсім.
Салық төлеушілердің мынадай табыс көздеріне төлемдер төленеді:
1. Жұмыскердің табысы;
2. бір төлемдік пайда;
3. жинақтаушы зейнетақы қорынан зейнетақы төлегенде;
4. стипендиялар;
5. дивидент, сыйақы, ұтыс түріндегі пайдалар;
6. келісім бойынша сақтандыру жинағының табысы;
Жеке табыс салығын салық агенттері табысты төлеу уақытынан кешіктірмей
жинап алады. Бұл салық бойынша төленген табыспен есептеу салық
агенттері арқылы әр тоқсан бойынша, айдың 15-не дейін, яғни келесі
есептік тоқсанда көрсетіліп отырады. Қызметкерлердің табысы – жұмыс
беруші төлейтін табыстан салықтың шегерім сомасын алғандағы пайда болып
табылады. Қызметкерлердің кез – келген табыс түрі жатады, яғни жұмыс
берушінің берген, ақшалай немесе натуралды нысандағы төлемі, сонымен
қатар жұмыс берушінің материалдық, әлеуметтік көмегі немесе басқа да
материалдық пайдасы болвп табылады. Жұмыскерлердің табысын анықтағанды,
салынатын салым көздерінен, салықтың жыл бойы әр ай сайынғы шегерімге
жататындары мыналар:
1. Қазақстан Республикасының заңдылықтары бекіткен айлық есептік
көрсеткіш сомасының көлемі;
2. Жұмыскер отбасындағы әрбір мүшеге, асыраудағы жанның қай айдан
бастап пайда болғанын есептеу арқылы келетін айлық көрсеткіш көлемінің
соммасы.
Көрсетілген шегерімдер отбасының бір мүшесіне ғана, яғни салық
төлеушінің пайдасына қолданылады. Жұмыскер табысының жеке табыс салығы
жұмыскер табысының қолдану жолымен есептеледі оны (Кесте 6) көруге
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz