Жанама салықтарды салудың шетелдік тәжірибесі
Мазмұны
Кіріспе 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1 Жанама салықтардың теориялық аспектілері 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1.1 Жанама салықтардың пайда болу алғышарттары ... ... .. 5
... ... ... ... ... ...
1.2 Жанама салықтардың экономикалық 9
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.3 Шетел тәжірибесінде жанама салықтарды қолдану ерекшеліктері ... ..12
2 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі жанама салықтар
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Жанама салықтарды есептеу және төлеу
механизмі ... ... ... ... ... ... . ... . 15
2.2 Қосылған құнға салынатын салықтардыңбюджет кірістерін
қалыптастырудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. 33
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.3 Акциз салығы бойынша түсімдердің түсуіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... .
3 Қазақстан Республикасындағы жанама салықтар жүйесін жетілдіру
жолдары 53
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3.1 Жанама салықтарды есептеу және төлеу проблемалар 53
... ... ... ... ... ...
3.2 Жанама салықтарды жетілдіру бағыттары 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Қорытынды 63
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер тізімі 65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
Кіріспе
Қазіргі кезде қоғамдық өндірісті қалпына келтіріп, оны дамыту
процесі жүріп жатыр. Сонымен қатар, соңғы жылдары елдің экономикасы оның
дамуына, сыртқы әсерлерге тұрақтылығы үшін стратегиялық мәні бар ұзақ
мерзімді, әрі күрделі мәселелер қалыптасуда.
Біріншіден, кеңестік уақыттан қалған (10 жылдан астам уақыт өтсе де)
және реформа жағдайында одан сайын күрделенген құрылымдық өзгерулердің
өсуі. Сонымен қатар, экономиканың шикізаттық экспорт саласының дамуы
салдарынан экономика салаларының дамуы біркелкі емес.
Екіншіден, халық шаруашылығы кешенінің ұдайы өндіріс процесінің бір
тұтастығының алшақтығы мен бірікпеу жағдайы. Бұл экономиканың нақты
секторымен қаржылық және ғылыми техникалық секторы мен алшақтықтан
технологиялық тізбекпен қалыптасқан кооперациялық байланыстың құлдырауы
экономикада шикізаттық экспорттық сектордың ұлғайып кетуіне байланысты
пайда болады.
Үшіншіден, әлемдік экономиканың жаһандануы (глобализациялану)
Қазақстандық экономиканың ашықтық жағдайында Отандық өндірушілердің
бәсекелестік күреске шыдамай құлдырауы.
Дегенмен, қазіргі жағдайда экономиканы дамытудың негізгі мақсаты
өндірістің өсуімен тұрақтылығы ғана емес, оның құрылымдық қайта құрылуы,
ұдайы өндірістің бір тұтастығын қалпына келтіру және оның әлемдік бәсекелік
қабілетін жоғарылату.
Жоғарыда айтылған кемшіліктерді жойып, қойған мақсаттарға жету үшін ең
біріншіден орнатқан қаржылық тұрақтылықты сақтап отыру керек. Ал сол
қаржылық тұрақтылықты сақтау барысында мемлекеттің орталықтандырылған
қорына үлкен мән беріледі. Әсіресе, оның кіріс бөлімі.
Біз білетіндей, мемлекеттік бюджеттің кірісінің 90%-ын салықтар
құрайды, яғни қаржылық тұрақтылықтың бірденөбір факторы салық саясаты.
Алайда мемлекеттің салық саясаты, біріншіден, салық салу базасының дамуы,
яғни экономикадағы жалпы жағдай, әсіресе оның негізгі өндіріс салаларындағы
жағдай, ондағы оңтайлы салық ставкасын бекіту, салық салу объектісін таңдау
салық салу механизмін белгілеу; екіншіден, мемлекеттің салық оргнадарының
тиімді қызмет етуіне байланысты.
Статистика органдарының салық төлеуші – заңды тұлғалар арасында соңғы
жүргізген сұраудың мәліметтері бойынша салық салудың екі жүйесінің ішінен
жанама салық салу ды қолдаған.
Жанама салықтар – мемлекеттің салық саясатын жүргізудің ең оңтайлы және
тиімді құралы болып табылады. Себебі оларға салық ставкасы өзгерген
жағдайдың өзінде де, салық базасы көп өзгеріске ұшырамайды. Олардың
ставкғаларын өзгерту арқылы мемлекет экономиканы жандандыра алады немесе
мүлдем құлдырата алады.
Сонымен қатар, жанама салықтар тауарлар мен қызметтер бағасының
өзгеруіне икемді. Сондықтан жанама салықтар мемлекеттік бюджетке осы
салықтар бойынша түсімдердің түсуін кепілдендіреді.
Шетелдік жанама салық салу тәжірибесі тұрақты емес экономикада салықтық
түсімдер құрылымында жанама салықтардың үлесі әлде қайда үлкен екен.
Сондықтан әр елге тікелей және жанама салықтарды ұштастыру үлкен мәселе
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – жанама салықтардың экономикалық
мәнін ашу болып табылады, мемлекеттің қаржылық ресурстарын қалыптастырудағы
олардың рөлін анықтау, сонымен қатар, Қазақстан Республикасының жанама
салық салу жүйесін жетілдіру жолдарын қарастыру болып табылады.
Менің бұл дипломдық жұмысты жазуда Отандық және шетелдік ғалымдардың,
атап өтсек: Н.Н. Ильясов; Г. Карагузов; С.М. Омирбаев; В.Г. Князов; К.А.
Сержантов және тағы да басқа ғылыми еңбектері және ҚР-ның нормативтік
актілері, сонымен қатар, Қаржы Министрлігінің әдіснамалық материалдары
әдебиеттік негіз болды.
1. Жанама салықтардың теориялық аспектілері
1. Жанама салықтардың пайда болу алғышарттары
Салық салу мен салықтарды өндіріп алу мемлекеттік билік
қызметтерінің бірі болып табылады. Салықтар мемлекет өндіріп алатын
міндетті төлемдер ретінде ежелден пайда болған. Ең ежелгі салық түрін
құрбандыққа шалу деп есептеуге болады және олар әрқашанда еркін мінезді
болған жоқ. Мұсаның Тауратында былай деп жазылған: ... жер дәні мен ағаш
жемістерінің ғұшыры (оннан бірін төлеу) Құдайға арналған. Осылай
салықтардың алғашқы ставкасы табыстың 10%-ын құрады. Кейін мемлекет өндіріп
алатын салықтар – зайырлы ғұшыр пайда болды. Салық салу тарихында
мынандай дерек мәлім: Ежелгі Грецияда еркін азаматтар салық төлемеген;
Ежелгі Римнің қалыптасуының ерте кезеңдерінде бейбітшілік уақытта салық
салынбаған, бірақ соғыс уақытында азаматтарының табысына байланысты
салықтар алынған [7].
Салық салу мәселелерімен әр түрлі кезеңдердің көптеген экономистері,
философтары, саясатшылары айналысты. Дұрыс салықтар мемлекеттің тұрақтылығы
мен экономикалық өсуді күшейтетінін тарих тәжірибесі көрсетеді. Басқару
аппаратын, әскерді, әлеуметтік саланы қамтамасыз ету үшін әрбір мемлекетке
салықтар өсіретін болсақ, бұл инвестиция мен салымдарды енгізуіне,
экономиканың азғындауының басталуына, инвестициялауға, экономикалық өсімге,
қоғам ресурстарын тиімді жұмсауға ынталанудың жоғалуына әкеліп соғады.
Салық ауыртпалығын күшейтсек, экономикалық өсімге байланысты маңызды
қаражаттар бұл саладан жылжымайтын мүлікке, жинақтауға және т.б. кетеді.
Ауыр салық салу жүйесі кәсіпкерлерге қаражаттарын отандық өндіріске салмай,
оффшорлық компания қызметіне, басқа мемлекеттердің экономикасына салуға
мәжбүр етеді.
Қазақстан тарихында өте көп қайғылы жағдайлар болды. Ресейлік империя
құрамында еліміз 45 миллион ғұшыр жерінен айрылды. Содан кейін бірінші
дүниежүзілік соғыс, 1916-1917 жылдардағы көтеріліс болды. 1918-1920 жылдар
аралығындағы кезең Қазақстанда әскери коммунизм саясаты мен азық-түлік
диктатурасымен байланысты болды. Азық-түлік салғыртын арнайы әскери
құрылымдар – азық-түлік отрядтары жүргізді, олар күйзелген халықтан азық-
түліктің артығын алып отырды, осылай ашаршылық басталды. Мәжбүрлеме
шаралардың нәтижесінде 1921 жылы бірнеше уездерде көтеріліс болды, бірақ
оларды қатаң қысыммен тоқтатты [10].
ЖЭС экономикалық жүйесіне өту қала мен ауыл арасындағы тауар айырбастау
мен тауар шаруашылығын қалпына келтіруді білдірді, яғни елдің ақша
шаруашылығының да қалпына келтірілуі. Жаңа экономикалық саясат билік
құрылымының бюджет, несие, ақша айналысы мен ақшаға салық мәселелеріне
көзқарасын түбімен өзгертті. 1921 жылдың 9 тамызында жаңа экономикалық
саясаттың негізгі ережелері туралы аманат қабылданды. Аманаттың екінші
тармағында мемлекет кассаларына қайтадан ақша түсіруді белгілеу
көрсетілді. Совет Үкіметінде қаржы-салықтық қызмет тез жандана бастады.
Салықтық аппаратты қайта ұйымдастыру қажеттігі советтік үкімет құрылымын 20-
шы жылдар жағдайындағы жетілмеген және нәтижесіз тура салық салумен қатар
жанама салықтар жүйесін кеңінен қолдануға әкелді.
Советтік акциз жүйесі құрылуының негізгі нысандары: ірі фискалдық пайда
ретінде акциздерді бекіту және қала мен ауыл халықтарының көп бөлігін
қамтитын акциз түрлерін табу. Алтын рублі бекітілгеннен кейін салық
ставкалары алтындық мағыналарға ауысып, төлем баға елгілеу комиссиясының
бағаны бойынша жүргізілді. Тұрақты валютаны енгізгеннен және ақша
реформасын жүргізгеннен кейін ғана салықтар күтілген табысты берді. Тауар
сұрыптарының әртүрлілігіне байланысты дифференциалды ставкалар енгізілді,
сонымен қатар тауар сапасы мен құны көтерілген сайын салық салу да
көтеріліп отырды. 1923-1924 жылдар майдагерлік өндірістің иірілген жібін
акцизден босатып, тоқыма бұйымдарының иірілген жібін акциздеумен атанды.
Акциздік түсімдердің өсуі кеңінен тұтынылатын заттарға салық ауыртпалығын
жеңілдетуге мүмкіндік берді.
1926-1927 жж. Жанама салықтар аясында елеулі өзгерістер болды. Осылай
1927 жылы тұзға акциз жойылды. Қала мен ауыл арасындағы нақты тауар
айналымы дамығасын тұзға акциз салу қажеттігі түсті. Бұл акциз бойынша
мемлекет жоғалтқан табысын қайтару мақсатымен парфюмерлік және косметикалық
бұйымдарға акциз салу енгізілді [10].
Көріп отырғандай, 20-шы жылдары акциздер мемлекеттік бюджетті толтыруда
өте елеулі рөл атқарды. ЖЭС кезеңінде кедендік салықтар жүйесі барынша
дамыды. Ішкі сауданың монополиялық шарттарында отандық өнеркәсіпті
қорғаудың тиімді тәсілдерінің бірі ретінде кедендік салықтарға маңызды мән
берілді. Кедендік тарифтің ставкалары 1922 жылдың 9 наурызында қабылданды..
1925 жылы СССР-дың Кедендік жарлығы қабылданды, бұл қолдампаздық жағын
күшейтті және фискалдық мінезді ставкаларды барынша көтерді. СССР-ға
әкелінетін тауарларға кедендік салымдар күшейді.
Айналымнан салық жанама және тура салықтардың бір талайын біріктіретін
және алмастыратын кешендік салық болды. Бұл салық жалпыланған сектордағы
кәсіпшілік салықты алмастырды. Оның құрамына жалпыланған сектордағы
кәсіпорындардан өндіріп алынатын төлемдер: тас көмірі, мұнай мен рудалық
қазбалар кенішін әзірлеуге төлемдер, яғни жер қойнауына салық, сондай-ақ
ағаш және меншік салығы кіреді.
Сонымен барлық жанама салықтар (кедендік, баждан басқа), баждар мен
алымдар және кейбір тура салықтар айналымнан салықпен алмастырылды. Ол
көтерме бағаға үстеме түрінде болатын және бірлік сауда желісінде тауарлар
мен қызметтерді сату кезінде тұрғындардан өндіріледі. әлемдік тәжірибеде
сол жылдары және кейін айналымнан салықтың айтарлықтай тығыз экономикалық
мазмұны болды - ол тұтынылуы экономикалық реттелетін белгілі бір тауар
тобының бағасына енетін жанама салық ретінде анықталды. Ал советтік
салықтық тәжірибеде айналымнан алынатын салықты енгізу бюджет шығысы
баптарының елеулі санының орнына жаңа синтетикалық салықты енгізуді
білдірді; немесе қатаң түрде айтатын болсақ, бюджеттің кіріс бөлігін
қалыптастырудың жаңа механизмін енгізу білдірді.
Қазақстан Республикасының салық жүйесінде қосылған құн салығы 1992 жылы
енгізілді. 2009 жылдың қаңтарынан бастап ол жаңа Қазақстан Республикасының
Салық Кодексімен реттеледі. Оның алдында болған айналымнан салық пен
сатудан салыққа қарағанда, қосылған құн салығының (ҚҚС) өзіне тән
экономикалық бейтараптылық қасиеті бар. Салық салудың оңайлатылған түрін
көрсететін және барлық саудалық операцияларға шегеріссіз салынатын
айналымнан салық экономикалық жүйені күрделі бұрмалаулар мен теңсіздікке
әкеледі, өйткені өндіріс пен тұтынудың әрбір кезеңінде баға көтеруді
тудырады. Сатудан салық ҚҚС сияқты тұтынуға салынатын экономикалық
бейтараптық салық болып табылады. Бірақ сатудан салықты өндіріп алу кезінде
көптеген техникалық себептер бойынша дәл соңғы тұтынушыға бұл салықты салу
үшін оны табу оңай емес. Сондықтан осыған байланысты көптеген мәселелерді
тек қана қосылған құн салығы жүйесін енгізу арқылы шешуге болады.
Ал енді жанама салықтардың экономикалық мәніне тоқталып кетейік.
Жанама салықтар – салық субъектісіне салық ауыртпашылығын тұтынушыға
аударуға мүмкіншілігін беретін салықтар. Бұл салықтарды кейде адварлорлық
деп те атайды.
Жанама салықтардың мәні мемлекет тауарды сатушыға сол тауарды
өткізудің белгілі бір көлемін бюджетке аударуын міндеттейді де, сол аударыл-
ған соманы өнім бағасына енгізуге, яғни соншалықты бағасын өсіруге рұқсат
береді. Нәтижесінде бұл салықтарды төлеуші болып заң жүзінде сол тауарды
сатушы табылады, бірақ іс жүзінде немесе экономикалық көзқараспен бұл
салықтарды сол тауардың соңғы тұтынушысы төлейді, себебі бұл салықтардың
сомасы сол тауар құнына енеді. Басқаша айтқанда баға құру механизмі арқылы
салықты салық төлеуші-сатушыдан басқа тұлғаға – сатып алушыға аудару
процесі жүзеге асырылады. Сондықтан жанама салықтарды көп жағдайда тұтынуға
салықтар (шығынға салық), ал тікелей салықтарды – сатуға салықтар (табысқа
салықтар) деп атайды.
Әлемдік тәжірибеде жанама салықтар келесідей топтарға бөлінеді:
а) әмбебап (универсалды) жанама салықтар;
б) жеке жанама салықтар;
в) фискалдық монополиялық жанама салықтар;
г) кеден баждары.
Әдетте, кеден баждарын жанама салықтар есебіне қоспайды, бірақ көптеген
елдерде, әсіресе өндірісі дамымаған дамушы елдерде олар бюджет кірісін
қалыптастыруда рөлі маңызды болғандықтан, оларды жанама салықтар есебіне
қосқан жөн.
Әмбебапты (универсалды) жанама салықтар жеңілдетілген тауарлар есебіне
жататын тауарларды қоспағанда барлық тауарларға салынады. Мұндай
салықтардың классикалық мысалы айналымнан салық, сатудан салық, сатып
алудан салық, қосылған құн салығы болып табылады.
Айналымнан салық (оны кейде әмбебапты салық деп те атайды) тауарды
өткізумен айналысатын заңды тұлғалардан және жеке кәсіпкерлерден жалпы
айналым құнынан процент түрінде алынады. Айналымнан салық бірінші
дүниежүзілік соғыс кезінде Германия мен Францияда пайда болып, одан кейін
көптеген елдерге, оның ішінде КСРО-на да таралған. Алғашқы кезде салық
тауардың жалпы айналымына көп деңгейлі немесе кумулятивтік әдіспен алынды,
яғни салық тауар айналысының барлық этапынан алынды. Мысалы, бір кәсіпорын
қант қызылшасын өндірсе, екінші кәсіпорын одан қант өндірсе, ал үшінші – ол
қанттан әр түрлі бұйымдар жасайды. Бұл жағдайда салық осы үш этаптан да
алынады. Салық салудың көп деңгейлі болуы тауар бағасының өсуіне әкеледі.
Сондықтан кейіннен айналымға салық (кем дегенде КСРО) бір реттік салық салу
принципі негізінде алына бастады. Егер өндіріс және өткізу тізбесі болса,
онда айналымнан салықты тек өндіруші ғана төлеген.
Сатып алудан салық айналымнан салықтың бір түрі. Салық салу объектісі
өнім өндіруші өз өнімін көтерме сауда кәсіпорындарына өткізу кезіндегі
айналым болып табылады.
Бірқатар елдерде (Ресей, АҚШ-тың кейбір штаттары, Канада, Жапония, КСРО-
ның құлдырауының соңғы этаптарында) сатудан салық қолданылады. Салық салу
объектісі тауардың соңғы тұтынушыға дейінгі айналымы. Сатудан салық тауар
бағасынан процент көлемінде анықталу түрінде ставка бойынша алынады.
Қазіргі кездерде көптеген елдерде, оның ішінде Еуропалық Экономикалық
Қауымдастық және ТМД мүше елдерінде ең көп таралған және кең қолданылатын
жанама салықтың түрі – қосылған құн салығы болып табылады. Бұл салық түрі
Біздің елде де қолданылады. Мұнда тауардың соңғы тұтынушыға дейінгі барлық
айналым емес тек өнім құнына қосылатын құн, яғни салық төлеушінің өзімен
жасалған құн салық объектісі болып табылады.
Жеке жанама салықтар тауарлардың тек кейбір түрлеріне салынады. Мұндай
салық, әдетте акциз ретінде бейнеленеді. ХХ-шы ғасырға дейін акциздер
күнделікті тауарларға (нан, тұз, ұн, отын және т.б.) салынды. Қазіргі кезде
акциздер сән – салтанат заттарына және жоғарғы сұранысқа ие, бірақ
әлеуметтік қауіпті деп танылатын (спирт өнімдері, темекі бұйымдары, сыра,
жеңіл автокөлік және т.б.) тауарларға да салынады.
Фискалдық монополиялық жанама салықтар. Өндірісі, кей жағдайда
өткізілуі мемлекетпен монополияланған өнімдерге жанама салықтардың түрі.
Ондай тауарға бағаны мемлекет бекітеді. Егер мұндай өнімнің өндірісі де,
өткізілуі де мемлекетпен монополияланса, онда өткізуден түскен түсімнен
шегергендегі табыс толық көлемде салық болып табылады. Ал егер өнімнің тек
өткізілуі тек мемлекетпен монополияланса, онда салық өнімді тұрғындарға
өткізетін мемлекеттік сауда кәсіпорыны бекіткен бөлшек сауда бағасы мен сол
кәсіпорын жеке өндірушіден сатып алатын көтерме сауда бағасы арасындағы
айырма ретінде есептеледі.
Тағы бір жағдай, егер фискалды монополия салықтарын төлеуші
мемлекеттік кәсіпорыны болса, онда бұл салықтарды салық деп те айтуға
болмайды, себебі төлеу кезінде олар меншік нысанын өзгертпейді, яғни өнімді
өткізуден түскен түсім де, өнім де мемлекеттік меншікте. Ал егер бұл
салықты төлеуші мемлекеттік емес кәсіпорын болса, онда бұл салық қарапайым
акциз түрінде болады.
Тікелей және жанама салықтарды айыру мәселесі теориялық және
тәжірибелік көзқарастармен де өте маңызды болып табылады.
2. Жанама салықтардың салықтың басқа түрлерімен салыстырғандағы сипаты
Жанама және тікелей салықтардың айырмашылығы, біріншіден салық салу
заты мен салық салу объектісінде болып табылады. Жанама салықтарда олар
әрқашан өнім өткізу фактісімен және өнімнің бағасы сияқты факторлар іске
қосывлғанда. Мысалға, қосылған құн салығының салық объектісі - өнімді
өткізуден түскен түсім болып табылады. Акциздің объектісі – акцизделетін
өнімнің өткізілу құны немесе көлемі болып табылады. Тікелей салықтарда
салық объектісі салық затына меншік құқы болса, салық заты – ақша түріндегі
мүлік (табыс салығы, әлеуметтік салық және тағы басқа) немесе зат түріндегі
мүлік (жер салығы, мүлік салығы, көлік салығы және тағы басқа).
Екіншіден, салықты төлеу көздерінің қалыптасу ерекшеліктерінде. Жанама
салықтарды төлеу көзін басшылық нұсқау тәртіпте тауардың бағасына үстемені
белгілеу жолымен мемлекет өзі белгілейді. Сондықтан салық төлеуші өнімді
өткізуден түскен түсімді алу кезінде өнім өткізуден түскен түсіммен бірге
салық міндеттемелерін төлеу үшін қажет ақшаны алады. Тікелей салықта салық
төлеу көзін салық төлеуші өзі ойластырады, оған мемлекет араласпайды.
Жанама салықтардың да тікелей салықтардың да жағымды және жағымсыз
жақтары болады. Атап өтсек:
Жанама салықтарды өндіріп алу өте оңай, себебі: олардың есебңн жүргізу
қиын емес және бұл жағдайда жағымды психологиялық түсінушілік бар: салық
төлеуші төлеген салық сомасы тұтыну тарапынан қайтарылуын түсініп салық
төлеуден бас тартпайды. Сонымен қатар, салық төлеуші үшін жанама салықтан
бас тарту өте қиын және жанама салықтар бюджетке ақша қаражаттардың
біркелкі уақытылы және жүйелі түрде түсуін қамтамасыз етеді, себебі
тауарлар (қызметтер, жұмыстар) әр қашан сұранысқа ие.
Жанама салықтардың ең негізгі жағымсыз жағдайы – ол оны қолдану
нәтижесінің экономикаға әсері болып табылады. Олар тауар бағасына әсер
етіп, олардың өсуіне әкеледі. Басқаша айтқанда инфляциялық (ақшаның сатып
алу қабілетін төмендетеді) процестердің қарқынды дамуына жағдай жасайды.
Қазіргі кезде жанама салықтардың (қосылған құн салығы, акциздер) соңғы
тауар бағасындағы үлесі 40-80% -ға дейін жетеді екен. Сатып алушылар үшін
төлем қабілетінің төмендеуімен сипатталады, ал ол өз кезегінде сатып
алушылық сұранысты төмендетеді. Осыған байланысты сатушыда өнімді өткізу
мәселесі туындайды, нәтижесінде бұл өндіріс тоқтайды. Ал оның нәтижесі
өндірістің құлдырауына, жұмыссыздықтың өсуіне, әлеуметтік қысымның өсуіне
және ұлттық әл-ауқатқа қауіптің туындауына әкеледі.
Жанама салықтарда салық бір тұлғамен төленсе, ал ақшаны басқа бір
тұлғадан алады, яғни салық салу арқылы жалпы қоғамдық өнімнің бөліну
бейнесі туындайды.
Бұл салықтардың әлеуметтік жағы да мәз емес. Мәселе бұл салықтың
ауыртпашылығы тауардың соңғы тұтынушылары – тұрғындарға, яғни қарапайым
халыққа жүктелуде.
Жанама салықтардың жақтаушылары мен қарсылық білдірушілері де болған
және қазіргі кезде де, яғни тұрақты қызмет ету кезінде де бар. Салық
салудың ғылыми негіздерін қалыптастыра бастаған ағылшын экономисті У. Петти
(1623-1687) жанама салық салуды қолдап, акциздер пайдасына келесідей
тұжырымдарды келтірген:
- біріншіден, табиғи әділеттілік – кім қанша тұтынады, сол соншалықты
салық төлеуді қажет етеді. Жанама салықтар жүйесі осы табиғи
әділеттілікті жүзеге асырудың ең тиімді, әрі ең орынды жолы;
- екіншіден, бұл салық жүйелі түрде салынып отырса, халықтың баюына
әкеледі, себебі салық салудың бұл жүйесі үнемділікті талап етеді;
- үшіншіден, ешкім бір затқа (өнімге, тауарға, қызметке) салықты екі рет
бірдей сала алмайды, себебі бір рет тұтынылған тауарды (қызметті,
жұмысты) екінші рет тұтыну мүмкін емес;
- төртіншіден, салық салудың осы жүйесін қолдану кезінде, кез-келген
уақытта елдің қуаттылығы, өсуі, байлығы туралы ақпаратты алуға болады.
Ал А.Тюрго (1727-1781) Францияның сол кездегі Қаржы Министрі бола тұрып
жанама салықтарды қолдануға қарсылық білдірген. Оның ойынша, жанама
салықтар тауар айналымы үшін көптеген қиындықтар тудырып, экономикалық
айлакерліктің пайда болуы мен дамуына, мемлекет пен салық төлеушілер
арасындағы қақтығыстарға, әлеуметтік келіспеушіліктерге әкеледі;
- жанама салықтар көптеген әдістермен бостандықты (еркіндікті) шектейді;
- жанама салықтар тұтынудың дұрыс бағытын жояды, яғни өз-өзін жояды;
- жанама салықтар мемлекеттің шығындарының көбеюіне әкеледі;
- жанама салықтар шетелдіктерге ішкі нарықта артықшылықтар жасайды;
- жанама салықтарды қолданудың нәтижесін болжау мүмкін емес.
Ал егер мемлекет тек тікелей салықтар жүйесін қолданса, онда мемлекет
не алғанын, не алатынын, нені алуға болатынын болжап, көреді - деген екен
А.Тюрго.
Жанама салықтар жүйесіне қарсылық білдірген Ұлы ғалымдардың бірі –
саяси экономия ілімдерінің өкілі К.Маркс болатын.
К.Маркс салықтар жөніндегі өз еңбектерінде салық салудың екі жүйесінің
бірін таңдау керек болса, онда мен жанама салықтардың қолдануын толық
тоқтатып, тек тікелей салықтардың қолдануын қолдаймын деп жазған екен.
Жанама салықтар тауарлар бағасының өсуіне әкеледі, себебі сатушылар тек
жанама салықтар сомасын ған енгізбейді, оған қоса өздерінің пайдасы мен
процентін де енгізеді.
Жанама салықтарды төлеу кезінде әр тұлға өзінің төлейтін сомасын
білмейді, себебі ол көптеген факторларға байланысты, ал тікелей салықтар
ештеңемен жасырылмайды.
Тікелей салықтар экономикалық қатынастар жүйесіне оңай енеді, себебі
сол салықтар көмегімен салық төлеушінің нақты төлем қабілетін дәлігірек
есепке алады. Мысалы, табыс салығы сияқты тікелей салық тек табыс болған
жағдайда ғана төленеді, ал егер табыс болмаса, онда оған сәйкесінше табыс
салығы да болмайды.
Нәтижесінде тікелей салықтар жалпы қоғамдық өнімнің бөлу нормативтеріне
объективті енеді.
Тікелей салықтардың кемшіліктері: салық төлеушілердің шаруашылық
қызметінің нәтижесіне тәуелді болғандықтан, олар жанама салықтар сияқты
мемлекеттік бюджетке түсімдердің тұрақты түсуіне кепілдік бере алмайды.
Сонымен қатар, тікелей салықтар бойынша нормативтік актілер өте күрделі
мағынада болады, оны салық төлеушіге (әсіресе қарапайым халыққа) түсіндіру
өте қиын болады.
1.3 Жанама салықтарды салудың шетелдік тәжірибесі
Жеке елдердің салық жүйесіндегі жанама салықтарды қарастырсақ, олар әр
елде әртүрлі сипатта ерекшеленеді. Еуропалық Одақ шеңберіндегі салық салу
унификациясы бағдарламасында жанама салықтар мәселесі маңызды орын алады.
Сондай-ақ қосылған құн салығы Одақтағы маңызды шарт боып табылады.
Еуропалық Одақтың кейбір елдері ретро даму жүйелерінде жалпы нарықтың
құрылу барысында жанама салықты кеңінен қолданды.
Еуропалық Одақтың көптеген елдерінде қосылған құн салығы тұтынуға салық
болып табылады. Ал кейбір елдерде сатуға салықпен бірге қолданылады.
Ал енді кейбір шет мемлекеттерінің жанама салықтарды салу тәжірибесімен
танысайық.
Ресейде қосылған құн салығы (ҚҚС) 1992 жылдың 1 қаңтарында енгізілді.
Ол өндірістің барлық кезеңінде құрылған қосылған құнды бюджет бөлігінен
алып тастауды білдіреді және тауар, қызмет пен жұмыс құны және өндіріс пен
айналым шығынына жататын материалдық шығын құны арасындағы айырмашылықпен
анықталады. Салық салу объектісі – тауар, қызмет және жұмысты тарату
бойынша айналым. Қосылған құн салығы бойынша бір топ жеңілдіктері бар.
Қосылған құн салығы 1996 жылдан бастап консолидерленген бюджеттің 13
бөлігін және федералдық бюджетке түсетін салықтық түсімдердің жартысынан
көбін қамтамасыз етеді. Қосылған құн салығының негізгі тауарларға ставкасы
- 20%; әлеуметтік негізі бар тауарларға - 10%. Барлық жанама салықтар жалпы
салықтық түсімдер сомасының 60%-нен жоғарысын құрайды.
1997 жылдың 1-ші қаңтарында қосылған құн салығы бойынша есеп
айырысулардың шот фактураларының есеп журналын жүргізу енгізілді. Қосылған
құн салығын төлеушілер тауарларды тарату бойынша операцияларды жүргізгенде,
сондай-ақ оларға қосылған құн салығы салынса да, салынбаса да, шот
фактуралар құрып, шот-фактуралардың есебі журналын, сату кітабын және
белгіленген бағалар бойынша сатып алу кітабын жүргізеді.
Акциздер мемлекет монополиясы болып табылатын және тұрғындар үшін
арналған тапшылық, жоғары рентебелді өнім мен тауарларға салынады.
Мемлекет акциздерді ұсыныс пен сұранысты реттеу үшін, сондай-ақ мемлекет
бюджетін толтыру үшін пайдаланылды. Акциз арақ-шарап және темекі
бұйымдарына, сыра, жеңіл автомобильдер, зергерлік бұйымдар, сондай-ақ
бензин, мұнай және т.б, салынады. 1993 жылдың 1 қаңтарынан бастап импорттық
тауарларға акциз енгізілді.
АҚШ қосылған құн салығын салудан бас тартқан. Бұл елде акциздер:
отандық өнімге салықтар – бензин, дизель отыны, авиациялық керосин;
өнеркәсіптік бұйымдарға салық – автомобиль доңғалағы, спорттық балық аулау
мен аң аулауға арналған заттар, медициналық вакциналар; көлік және
байланысқа салықтарға, табиғатты қорғауға арналған алымдарға бөлінеді.
Германияның басты жанама салықтарының бірі – айналымнан алынатын салық.
Бұл салық қосылған құн салығына жақын. Бұл салық бұйымды өндіру, қайта
өңдеу және тарату кезеңдерінің әрбіреуінде болған баға көтеріліміне
салынады. Қосылған құн – бұл тұтынылған жартылай фабрикат, энергоресурстар
құнын, сондай-ақ жұмыс құнын алып тастағандағы тиелген өнімнің құны. Бұл
салықтың есептелуі былай құрылған: барлық тауарлар мен қызметтер тұтынушыға
жеткенше дейін болған айналым санына қарамастан, соңғы тұтынушыны да тең
мөлшерде салық төлеуші ретінде қосады. Тауарлар мен қызметтердің кейбіреуі
шегеріс ретінде, кейбіреуі мүлдем босатылады. Оларға емдеу мамандарының
қызметі, федералдық сақтандыру қоғамы, жазғы мектеп, театр, мұражай
емханаларыны біразы, сондай-ақ несиелер ұсыну, жер учаскелерін жалға беру
және т.б. жатады.
1993 жылдан бастап салықтарды үйлестіруге байланысты Еуропа Одағы
елдерінде бұл салықтың ставкасы 14-тен 15%-ға өсті, ал азық-түлік
тауарларына – 6,5-тен 7%-ға өсті.
Франция салық жүйесінің басты элементі – қосылған құн салығы. Ол 1950
жылдардың басында әзірленіп, 1954 жылдан бастап салынды. Орталық бюджеттің
кіріс бөлігінде қосылған құн салығы 41,4%-ды құрайды. Қосылған құн салығы
жеке төлем тәсілімен алынады. Қосылған құн салығының 4 түрлі ставкасы бар
(18,6%, 22%, 7%, 5,5%). Қосылған құн салығынан толық және таңдамалы түрде
босату қарастырылған. Бұл салықты салу тәртібі барынша икемді. Кемітулер
мен жеңілдіктердің жүйесі де баБірақ қандай икемді болса да, қосылған құн
салығы Францияның салықтық түсімдерінің 45%-ын қамтамасыз етеді. Бұл оның
тиімділігін көрсетеді.
Франциядағы кедендік баждардың негізгі мақсаты – табыс табу емес, ішкі
нарығын сондай-ақ ұлттық өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығын қорғау. Кедендік
баж елдің экономикалық саясаты құралы ретінде импортталатын тауарлар мен
ішкі нарықтың ұқсас тауарларының бағасын теңестіріп отыруы қажет. Кеден
бажы тауар бағасынан алынады.
Акциздерінің бір бөлігі жергілікті басқару органдарының бюджеттеріне
аударылады. Акцизделетін тауарлары: алкоголь өнімдері, темекі, шырпы,
бағалы металдардан жасалған бұйымдар, қант, кондитерлік өнімдері, сыра,
минералды су, көлік құралдарының кейбір түрлері.
Ұлыбритания салық салу жүйесінде жанама салықтар барлық салықтық
түсімдердің 30%-ға жуығын алады. Басты орынды қосылған құн салығы алады ел
бюджетінің шамамен 17%-ын құрайды. Қосылған құн салығын салу базасы
тауарлар мен қызметтер өндірісі мен таратылуының әрбір кезеңінде қосылған
құн. Қосылған құн салығының стандартты ставкасы – 17,5%, жеңілдетілген
ставка -5%, үй отыны мен энергиясы үшін қолданылады. Бұл елде қосылған құн
салығынан кейінгі орынды акциздер алады. Басқа мақсаттарға пайдаланатын
мұнай өнімдеріне қарағанда, отын ретінде пайдаланатындар барынша көп
акцизделеді. Күшейтілген спирттік ішімдіктерге, шарап, сыра және сидрға
акциз ішімдіктің құрамындағы спиртіне және сыйымдылығына байланысты.
Ғылыми, медициналық, өнеркәсіптік мақсаттарға пайдаланатын спирт
акцизделмейді.
Меншіктің қолдан қолға өтуінің кейбіреулерінен тағы да бір жанама салық
– гербтік алым алынады. Бұл Ұлыбританиядағы ең ежелгі салық. Бірінші рет ол
1694 жылы құжаттарға салық ретінде енгізілген. Кейбір өзгерістері бар 1891
жылдың заңы бойынша бұл салық азаматтық-құқықтық мәмілелерді рәсімдеу
кезінде алынады. Кеден бажы Еуропа Одағына кірмейтін мемлекеттерден келген
тауарлардан алынады. Бұл салықтардан басқа жанама салықтарға ойын
бизнесінен салық, жүгіру жарыстарынан алым (ат пен иттер шабысы) жатады.
Канадада жанама салықтар ішінде маңызды орынды тауарлар мен қызметтерге
салық алады. Бұл салық 1920 жылы соғыс кезінде жиналған қарызды өтеу үшін
акцизделетін тауарлар тізімін көбейту нысаны бойынша енгізілген. 1991 жылғы
реформадан кейін сатудан салық қосылған құн салығының нысаны бойынша
алынды.
Акциз алу да федералдық үкіметтің айрықша құзіреті болып табылады.
Негізгі акцизделетін тауарлар: бензин, алкоголь ішімдіктері мен темекі
бұйымдары.
Тарифтік баж әрдайым федералдық басқарманың юрисдикциясында болды.
Саудаға салық салудан табыс конфедерациясы құрылу кезеңінде негізгі табыс
көзі болды, бірақ табыстың басқа көздері және Солтүстік Америка мен
Дүниежүзілік Кеден ұйымындағы еркін сауда бойынша халықаралық келісім-
шарттарына сәйкес көздерінің дамуы әсерінен мемлекеттік табыс көзі ретінде
тарифтік бажға қызығушылық төмендеді.
Жанама салықтар Жапонияның салық салу жүйесінде маңызды орынды алады.
Бұлардың ішінде негізгісі – сатудан салық (қосылған құн салығына өте
жақын). 1997 жылы жанама салықтар мемлекеттің жалпы табысының 25,8%, 2004
жылы 42,8%-ын құрады. Салық сомасы тауардың сатылатын бағасына қосылады.
1997 жылы Үкімет ставканы 3% - дан 5% - ға көтерді. Салық объектісі –
қосылған құн. Сатудан салық импорттық операцияларға да қолданылады.
1. Жанама салықтардың мемлекеттік бюджет кірісін қалыптастырудағы
олардың рөлі
2.1 Шаруашылық етуші субъектінің жанама салықтар бойынша бюджетпен
есеп айырысуы
Қазақстан Республикасындағы жанама салық салу тәжірибесінде жанама
салықтарды келесідей үлкен топтарға бөлуге болады:
- Акциздер – ішкі нарыққа өнім өндірушінің немесе сатушының өніміне
салынатын жанама салықтың бір түрі. Акциздер өз кезегінде
индивидуалды және әмбебапты (универсалды), яғни бір реттік және
көп реттік болып бөлінеді.
- Қосылған құн салығы - өндіріс пен тауарды өндірудің әрбір
кезеңінде алынатын салық. Оған тауар қозғалысы кезеңіндегі барлық
шығындар қосылады. Нәтижесінде өнімнің (тауардың, қызметтің,
жұмыстың) бағасы әлде неше рет өседі.
- Кеден бажы – елдің шекарасына кіргізілген немесе шекеарасынан
шығарылған тауарлар үшін ақша алымы.
Осы аталған салықтар бойынша шаруашылық етуші субъектілердің бюджетпен
есеп айырысуын төменде қарастырамыз.
Акциздің салық салу объектісі мыналар:
1) акциз төлеушінің өзі шығарған және (немесе) өндірген және (немесе)
ыдысқа құйған акцизделетін тауарлармен жүзеге асыратын мынадай
операциялары:
акцизделетін тауарларды өткізуі;
акцизделетiн тауарларды алыс-берiстік негiзде қайта өңдеуге беруi;
алыс-берiстік, оның iшiнде акцизделетiн шикiзат пен материалдарды,
қайта өңдеу өнiмдерi болып табылатын акцизделетiн тауарларды беруi;
жарғылық капиталға жарнасы;
заттай ақы төлеген кезде акцизделетiн тауарларды пайдалануы;
өндiрушiнiң акцизделетiн тауарларды өзiнiң құрылымдық бөлiмшелерiне
тиеп жөнелтуi;
өндiрушiнің жасап шығарған және (немесе) өндiрген және (немесе) ыдысқа
құйған тауарларды өздерiнiң өндiрiстiк мұқтаждарына және акцизделетін
тауарларды өзі өндіруі үшін пайдалануы;
өндіруші жүзеге асыратын акцизделетін тауарларды лицензияда
көрсетілген өндіріс мекенжайынан ауыстыруы;
2) бензиндi (авиациялық бензиндi қоспағанда) және дизель отынын
көтерме саудада өткiзуi;
3) бензиндi (авиациялық бензиндi қоспағанда) және дизель отынын бөлшек
саудада өткiзуi;
4) конкурстық массаны, тәркiленген және (немесе) иесiз, мұрагерлiк
құқығы бойынша мемлекетке өткен және мемлекет меншiгiне өтеусiз берiлген
акцизделген тауарларды өткiзуi;
5) акцизделетiн тауарлардың бүлiнуi, жоғалуы акциз салынатын объект
болып табылады.
2. Акциздік маркалардың, есепке алу-бақылау маркаларының
бүлінуі, жоғалуы акцизделетін тауарларды өткізу ретінде қарастырылады.
3. Мыналарға:
1) егер осы Кодекстiң 288-бабында белгіленген талаптарға сай келсе,
акцизделетiн тауарлардың экспортына;
2) этил спиртi мен алкогол өнімін өндiрудi және оның айналымын бақылау
жөнiндегi уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлейтiн квоталар шегiндегi:
өндiрушiнің аталған өнiмдi өндiру құқығына арналған Қазақстан
Республикасының лицензиясы болған жағдайда емдiк және фармацевтiк
препараттарды дайындау үшiн;
тиісті лицензиясы болған кезде мемлекеттiк медицина мекемелерiне
босатылатын этил спиртiне;
3) жаңа үлгідегі есепке алу-бақылау немесе акциздік маркалармен қайта
таңбалауға жататын, осы Кодекстің 643-бабының 2-тармағында аталған
акцизделетін тауарларға, егер аталған тауарлар бойынша акциз бұрын төленсе;
4) 0,1 литрден аспайтын тұтыну ыдысына құйылған және Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес дәрілік зат ретінде тіркелген
медициналық мақсаттағы (бальзамдардан басқа) құрамында спирт бар өнімге
акциз салынбайды.
Сонымен акциздер Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Кодексіне сәйкес Қазақстан
Республикасының аумағында өндірілген және Қазақстан Республикасының
аумағына импортталатын тауарларға, сондай-ақ тізбесі төмендегідей тауарлар
мен қызмет түрлеріне акциз салынады.
Акцизделетін тауарлар мен қызмет түрлерінің тізбесі:
- спирттің барлық түрлері;
- алкоголь өнімі;
- темекі бұйымдары;
- құрамында темекі бар басқа бұйымдар;
- бекіре және қызыл балық уылдырығы;
- алтыннан, платинадан немесе күмістен жасалған зергерлік бұйымдар;
- бензин (авиациялықты қоспағанда), дизель қоспағанда;
- жеңіл автомобильдер (арнайы мүгедектерге арналған, қолмен басқарылатын
автомобильдерді қоспағанда);
- газ конденсатын қоса алғанда, ішкі мұнай акцизхделетін тауарлар боып
табылады.
Қазақстан Республикасында акциз төлеушілер келесілер:
- Қазақстан Республикасының аумағында акцизделетін тауарлар шығаратын;
- Акцизделген тауарларды Қазақстан Республикасының кедендік аумағына
импорттайтын;
- Қазақстан Республикасының аумағында бензиннің (авиациялықты қоспағанда)
және дизель отынының көтерме, бөлшек саудасын жүзеге асыратын;
- Егер Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бұрын ҚР-ның аумағына
аталған тауарлар бойынша акциз төленбесе, тәркіленген, иесі жоқ
акцизделетін тауарларды, мұрагерлік құқығы бойынша мемлекетке өткен
және ҚР-ның аумағында мемлекет меншігіндегі өтеусіз берілген
акцизделетін тауарларды өткізуді жүзеге асыратын;
- ҚР-ның аумағында қызметтің акцизделетін түрін жүзеге асыратын жеке және
заңды тұлғалар.
Сонымен қатар аталған жағдайларға сәйкес резхидент емес заңды тұлғалар
және олардың құрылымдық бөлімшелері де акциз төлеуші бола алады.
Қазақстанда іс жүзінде арнайы ережелер де бар. Оларға сәйкес акциз
төленеді:
- толық көлемде - акцизделетін өнімнің жоғалу және бүліну кезінде
(табиғи сипаттағы төтенше жағдай нәтижесінде болғанды қоспағанда);
- жарияланған ассортимент көлемінде – ішкі өндіріс үшін алынған акциздік
алым маркасын жоғалту және бүліну кезінде (табиғи сипаттағы төтенше
жағдай нәтижесінде болғанды қоспағанда);
- азайтылған көлемде өткізілген знім бойынша акциз сомасына: а) есепті
кезеңде өнімді өндіруге пайдаланған шикізат көлеміне ҚР-ның аумағында
акциз төленген шикізаттан өнім өндірсе;
- акциздік алым маркаларымен маркалануына жататын акциздік алым
маркасының құнына (өндіру құнын қоспағанда).
Акциз сомасын есептеу белгіленген акциз ставкасын салық базасына
қолдану арқылы жүргізіледі.
Салық базасы
1. Тұрлаулы акциз ставкалары белгiленген акцизделетiн тауарлар бойынша
салық базасы өндiрiлген, өткiзiлген заттай нысандағы акцизделетiн тауарлар
көлемi ретiнде айқындалады.
2. Адвалорлық акциз ставкалары белгiленген акцизделетiн тауарлар
бойынша салық базасы өндiрiлген, өткiзiлген акцизделетiн тауарлар құны
ретiнде айқындалады. Аталған құн осы тауарды акциздер мен қосылған құн
салығы енгiзілместен өндiрушi беретiн бағалар бойынша айқындалады.
Операция жасалған күн:
1. Егер осы бапта өзгеше көзделмесе, барлық жағдайларда акцизделетiн
тауарларды алушыға тиеп жөнелту (беру) күнi операция жасалған күн болып
табылады.
2. Өндiрушi өзi өндiрген акцизделетiн тауарларды өзiнiң құрылымдық
бөлiмшелер желiсi арқылы өткiзген жағдайда, тауарларды құрылымдық
бөлiмшелерге тиеп жөнелткен күн операция жасалған күн болып табылады.
3. Акцизделуге тиіс алыс-берiстік тауарларын беру кезінде аталған
тауарларды мердiгерге (қайта өңдеушіге) берген күн операция жасалған күн
болып табылады.
Алыс-берiстік тауарларынан акцизделетiн тауарлар дайындаған кезде
дайындалған акцизделетiн тауарларды тапсырыс берушiге немесе тапсырыс
берушi көрсеткен тұлғаға берген күн операция жасалған күн болып табылады.
4. Акцизделетiн тауарларды өздерiнiң өндiрiстiк мұқтаждарына және
акцизделетін тауарларды өзі өндіруі үшін пайдаланған кезде аталған
тауарларды осындай пайдалануға берген күн операция жасалған күн болып
табылады.
5. Өндіруші жүзеге асыратын акцизделетін тауарларды өндіріс
мекенжайынан ауыстыру кезінде акцизделетін тауарларды лицензияда
көрсетілген өндіріс мекенжайынан ауыстырған күн операция жасалған күн болып
табылады.
6. Акцизделетiн өнiм, акциз маркалары, есепке алу-бақылау маркалары
бүлiнген жағдайда, бүлiнген акцизделетiн өнiмдi (акциз маркаларын, есепке
алу-бақылау маркаларын) есептен шығару туралы акт жасалған күн немесе оны
өндiрiстiк процесте одан әрi пайдалану туралы шешiм қабылданған күн
операция жасалған күн болып табылады.
Акцизделетiн тауарлар, акциз маркалары, есепке алу-бақылау маркалары
жоғалған жағдайда, акцизделетiн тауарлар, акциз маркалары, есепке алу-
бақылау маркалары жоғалған күн операция жасалған күн болып табылады.
Ойын бизнесі бойынша акциз сомасын есептеу салық кезеңіне белгіленген
акциз ставкасын салық салынатын объектілердің санына қолдану арқылы
анықталады. Егер салық кезеңінде салық салынатын объектілердің саны
өзгерсе, онда енгізілген (шығып қалған) объектіге акциз сомасы толық
көлемде төленеді. Акцизді төлеу мерзімдерін 1-ші кестеде көрсетілген.
Біз жоғарыда айтылғанға дәлел ретінде бір шаруашылық етуші субъектінің
акциз бойынша бюджетпен есеп айырысу тәртібін қарастырған абзал деп
есептеймін.
Мұнай-Алиби жауапкершілігі шектеулі серіктестігі Астана қаласы
бойынша Алматы ауданы бойынша салық комитетінде Салық кодексінің 521 бабына
сәйкес салық төлеуші заңды тұлға ретінде тіркелген.
Бұл кәсіпорынның негізгі қызметі бензин және дизель отынының бөлшек
саудасы болып табылады.
Серіктестік акциз бойынша бюджетпен есеп айырысу үшін декларацияның
400.00 нысанын толтырады. Декларацияның бұл нысаны негізгі болып табылады
және қосымшалар (400.01-400.11 нысандары) болуы мүмкін. Жоғарыда айтқандай
бұл кәсіпорын мұнай өнімдерін өткізумен айналысады, ал Салық кодексінің 257-
ші бабына сәйкес бензин және дизель отыны акцизделетін тауарлар болып
табылады. Акциздер бойынша салық кезеңі – күнтізбелік ай болып табылады.
Бұл кәсіпорынның 1 тоннадан астам бензин мен 2 тонна дизель отынына
акцизді есептеу 2-ші кестеде көрсетілген.
Акциз бойынша салық кезеңі күнтізбелік ай болып табылады.
Қазақстан Республикасында Акциздерді есептеу және төлеу тәртібі
туралы №36 арнайы әдіснама бар екенін жоғарыда айтқан едік. Сонымен қатар,
2005 жылдың 28-ші қаңтарынан №137 Қазақстан Республикасында өндірілетін
және Қазақстан Республикасының аумағында өткізілетін акцизделетін өнімдерге
және ойын бизнесіне акциз ставкалары туралы Қазақстан Республикасының
Үкіметінің үкіміне сәйкес бензиннің 1 тоннасына акциз ставкасы 0 – 5 000
тенге және ол бензин импортталатын болса, онда 1 тоннасына 31 евроға дейін
акциз ставкасы, ал дизель отынына акциз ставкасы 1 тоннаға 0 – 600 тенге
дейін (8-ші кестеге назар аударыңыз) екен. 13-ші кестеден көріп отырғандай
Мұнай-Алиби ЖШС-гі бюджетке акциз ретінде төлеген сома 4 757 теңгеге тең
болды. Оның 84,7%-ы немесе 3 557 тенгесі бензин үшін, ал қалған 25,5%
немесе 1 200 тенгесі дизель отыны үшін төленді. Яғни дизель отыны 2 тонна
көлемінде болған.
Әрбір салық кезеңі аяқталған соң, салық кезеңінен кейінгі айдың 15-інен
кешіктірмей, салық төлеуші өзі тіркелген жері бойынша салық органдарына
акциз жөнінде декларация табыс етуге міндетті.
Декларация мен құрылымдық бөлімшелер үшін акциз бойынша есеп –қисаптар
салық органына салық кезеңінен кейінгі айдың 15-інен кешіктірілмей табыс
етіледі.
Қазақстан Республикасының салық салу тәжірибесінде жанама салықтың бір
түрі – ол қосылған құн салығы. Қазақстан Республикасының Салық Кодексінің
205-ші бабына сәйкес қосылған құн салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет
көрсетулерді) өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды
өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке
аударуды, сондай-ақ Қазақстан республикасының аумағындағы тауарлар импорты
кезіндегі аударымды білдіреді.
Кесте 1 - Акциздерді төлеу мерзімдері
№ Акциз объектілері Төлеу мерзімі
қ.қ.
1 Акцизделетін тауарлар Операция жасалған күннен кейін 10 күннен
кешіктірмей
2 Алкогольді өнімдер Операция жасалған күннен кейін 10 күннен
кешіктірмей
3 Спирттің барлық түрі Операция жасалған күннен кейін 10 күннен
кешіктірмей
4 Алкогольді өнім өндіруге Операция жасалған күннен кейін 10 күннен
жұмсалатын спирт кешіктірмей
5 Акцизделетін басқа да - Салықтық кезеңнің алғашқы 10 күні ішінде
тауарлар жасалған операциялар бойынша айдың 13-ші
күні;
- салықтық кезеңнің алғашқы күні 10 күні
ішінде жасалған операциялар бойынша айдың
23-ші күні;
- салықтық кезеңнің қалған күндерінде
жасалған операциялар есепті кезеңнен
кейінгі айдың 3-не дейін
6 Алынған шикізаттан Өнімді тапсырушыға берген күн
жасалынған өнім бойынша
7 Өзі өндірген шикізаттан Дайын өнім бойынша акцизді төлеудің
жасалған өнім бойынша белгіленген мерзімде
8 Ойын бизнесі объектілері Есепті кезеңнен кейінгі айдың 20-нан
бойынша (лотореядан кешіктірілмей
басқа)
9 Лотореяны өткізуден Лоторея билеттерінің шығарылуын тіркеген
күні немесе сол күнге дейін
10 ҚР-ның аумағында шикі Жөнелту күні
мұнайды өнеркәсіптік
өңдеуге жөнелту
11 Импортқа акциз Кеден төлемдерін төлеу үшін ҚР-ның кеден
заңдарымен белгіленген күні.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті қосылған құн
салығы сатылған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін есептелген
қосылған құн салығының сомасы мен алынған тауарлар (жұмыстар, қызмет
көрсетулер) үшін төленуге тиісті құн салығының сомасы арасындағы айырма
ретінде айқындалады. 2-ші кестеден көріп отырғандай Мұнай-Алиби ЖШС-гі
бюджетке акциз ретінде төлеген сома 4 757 теңгеге тең болды. Оның 84,7%-ы
немесе 3 557 теңгесі бензин үшін, ал қалған 25,5% немесе 1 200 теңгесі
дизель отыны үшін төленді. Яғни дизель отыны 2 тонна көлемінде болған.
Әрбір салық кезеңі аяқталған соң, салық кезеңінен кейінгі айдың 15-інен
кешіктірілмей табыс етіледі.
Жалпы акциз сомасын есептеу былайша жүргізіледі:
1) Салық кодекстің 279-бабының 1)-4), 6), 7) тармақшаларында
көрсетілген акцизделетін тауарларға:
Рет №ЕурАзЭҚ Акцизделетін тауарлардың түрлері Акциз
СЭҚ ТН ставкалары
коды
2 3 4
1. 2207-ден 80 көлемдік процент немесе одан жоғары спирт600 теңге
концентрациясы бар денатуратталмаған этил литр
спирті; этил спирті және кез келген
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1 Жанама салықтардың теориялық аспектілері 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1.1 Жанама салықтардың пайда болу алғышарттары ... ... .. 5
... ... ... ... ... ...
1.2 Жанама салықтардың экономикалық 9
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.3 Шетел тәжірибесінде жанама салықтарды қолдану ерекшеліктері ... ..12
2 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі жанама салықтар
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Жанама салықтарды есептеу және төлеу
механизмі ... ... ... ... ... ... . ... . 15
2.2 Қосылған құнға салынатын салықтардыңбюджет кірістерін
қалыптастырудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. 33
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.3 Акциз салығы бойынша түсімдердің түсуіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... .
3 Қазақстан Республикасындағы жанама салықтар жүйесін жетілдіру
жолдары 53
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3.1 Жанама салықтарды есептеу және төлеу проблемалар 53
... ... ... ... ... ...
3.2 Жанама салықтарды жетілдіру бағыттары 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Қорытынды 63
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер тізімі 65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
Кіріспе
Қазіргі кезде қоғамдық өндірісті қалпына келтіріп, оны дамыту
процесі жүріп жатыр. Сонымен қатар, соңғы жылдары елдің экономикасы оның
дамуына, сыртқы әсерлерге тұрақтылығы үшін стратегиялық мәні бар ұзақ
мерзімді, әрі күрделі мәселелер қалыптасуда.
Біріншіден, кеңестік уақыттан қалған (10 жылдан астам уақыт өтсе де)
және реформа жағдайында одан сайын күрделенген құрылымдық өзгерулердің
өсуі. Сонымен қатар, экономиканың шикізаттық экспорт саласының дамуы
салдарынан экономика салаларының дамуы біркелкі емес.
Екіншіден, халық шаруашылығы кешенінің ұдайы өндіріс процесінің бір
тұтастығының алшақтығы мен бірікпеу жағдайы. Бұл экономиканың нақты
секторымен қаржылық және ғылыми техникалық секторы мен алшақтықтан
технологиялық тізбекпен қалыптасқан кооперациялық байланыстың құлдырауы
экономикада шикізаттық экспорттық сектордың ұлғайып кетуіне байланысты
пайда болады.
Үшіншіден, әлемдік экономиканың жаһандануы (глобализациялану)
Қазақстандық экономиканың ашықтық жағдайында Отандық өндірушілердің
бәсекелестік күреске шыдамай құлдырауы.
Дегенмен, қазіргі жағдайда экономиканы дамытудың негізгі мақсаты
өндірістің өсуімен тұрақтылығы ғана емес, оның құрылымдық қайта құрылуы,
ұдайы өндірістің бір тұтастығын қалпына келтіру және оның әлемдік бәсекелік
қабілетін жоғарылату.
Жоғарыда айтылған кемшіліктерді жойып, қойған мақсаттарға жету үшін ең
біріншіден орнатқан қаржылық тұрақтылықты сақтап отыру керек. Ал сол
қаржылық тұрақтылықты сақтау барысында мемлекеттің орталықтандырылған
қорына үлкен мән беріледі. Әсіресе, оның кіріс бөлімі.
Біз білетіндей, мемлекеттік бюджеттің кірісінің 90%-ын салықтар
құрайды, яғни қаржылық тұрақтылықтың бірденөбір факторы салық саясаты.
Алайда мемлекеттің салық саясаты, біріншіден, салық салу базасының дамуы,
яғни экономикадағы жалпы жағдай, әсіресе оның негізгі өндіріс салаларындағы
жағдай, ондағы оңтайлы салық ставкасын бекіту, салық салу объектісін таңдау
салық салу механизмін белгілеу; екіншіден, мемлекеттің салық оргнадарының
тиімді қызмет етуіне байланысты.
Статистика органдарының салық төлеуші – заңды тұлғалар арасында соңғы
жүргізген сұраудың мәліметтері бойынша салық салудың екі жүйесінің ішінен
жанама салық салу ды қолдаған.
Жанама салықтар – мемлекеттің салық саясатын жүргізудің ең оңтайлы және
тиімді құралы болып табылады. Себебі оларға салық ставкасы өзгерген
жағдайдың өзінде де, салық базасы көп өзгеріске ұшырамайды. Олардың
ставкғаларын өзгерту арқылы мемлекет экономиканы жандандыра алады немесе
мүлдем құлдырата алады.
Сонымен қатар, жанама салықтар тауарлар мен қызметтер бағасының
өзгеруіне икемді. Сондықтан жанама салықтар мемлекеттік бюджетке осы
салықтар бойынша түсімдердің түсуін кепілдендіреді.
Шетелдік жанама салық салу тәжірибесі тұрақты емес экономикада салықтық
түсімдер құрылымында жанама салықтардың үлесі әлде қайда үлкен екен.
Сондықтан әр елге тікелей және жанама салықтарды ұштастыру үлкен мәселе
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – жанама салықтардың экономикалық
мәнін ашу болып табылады, мемлекеттің қаржылық ресурстарын қалыптастырудағы
олардың рөлін анықтау, сонымен қатар, Қазақстан Республикасының жанама
салық салу жүйесін жетілдіру жолдарын қарастыру болып табылады.
Менің бұл дипломдық жұмысты жазуда Отандық және шетелдік ғалымдардың,
атап өтсек: Н.Н. Ильясов; Г. Карагузов; С.М. Омирбаев; В.Г. Князов; К.А.
Сержантов және тағы да басқа ғылыми еңбектері және ҚР-ның нормативтік
актілері, сонымен қатар, Қаржы Министрлігінің әдіснамалық материалдары
әдебиеттік негіз болды.
1. Жанама салықтардың теориялық аспектілері
1. Жанама салықтардың пайда болу алғышарттары
Салық салу мен салықтарды өндіріп алу мемлекеттік билік
қызметтерінің бірі болып табылады. Салықтар мемлекет өндіріп алатын
міндетті төлемдер ретінде ежелден пайда болған. Ең ежелгі салық түрін
құрбандыққа шалу деп есептеуге болады және олар әрқашанда еркін мінезді
болған жоқ. Мұсаның Тауратында былай деп жазылған: ... жер дәні мен ағаш
жемістерінің ғұшыры (оннан бірін төлеу) Құдайға арналған. Осылай
салықтардың алғашқы ставкасы табыстың 10%-ын құрады. Кейін мемлекет өндіріп
алатын салықтар – зайырлы ғұшыр пайда болды. Салық салу тарихында
мынандай дерек мәлім: Ежелгі Грецияда еркін азаматтар салық төлемеген;
Ежелгі Римнің қалыптасуының ерте кезеңдерінде бейбітшілік уақытта салық
салынбаған, бірақ соғыс уақытында азаматтарының табысына байланысты
салықтар алынған [7].
Салық салу мәселелерімен әр түрлі кезеңдердің көптеген экономистері,
философтары, саясатшылары айналысты. Дұрыс салықтар мемлекеттің тұрақтылығы
мен экономикалық өсуді күшейтетінін тарих тәжірибесі көрсетеді. Басқару
аппаратын, әскерді, әлеуметтік саланы қамтамасыз ету үшін әрбір мемлекетке
салықтар өсіретін болсақ, бұл инвестиция мен салымдарды енгізуіне,
экономиканың азғындауының басталуына, инвестициялауға, экономикалық өсімге,
қоғам ресурстарын тиімді жұмсауға ынталанудың жоғалуына әкеліп соғады.
Салық ауыртпалығын күшейтсек, экономикалық өсімге байланысты маңызды
қаражаттар бұл саладан жылжымайтын мүлікке, жинақтауға және т.б. кетеді.
Ауыр салық салу жүйесі кәсіпкерлерге қаражаттарын отандық өндіріске салмай,
оффшорлық компания қызметіне, басқа мемлекеттердің экономикасына салуға
мәжбүр етеді.
Қазақстан тарихында өте көп қайғылы жағдайлар болды. Ресейлік империя
құрамында еліміз 45 миллион ғұшыр жерінен айрылды. Содан кейін бірінші
дүниежүзілік соғыс, 1916-1917 жылдардағы көтеріліс болды. 1918-1920 жылдар
аралығындағы кезең Қазақстанда әскери коммунизм саясаты мен азық-түлік
диктатурасымен байланысты болды. Азық-түлік салғыртын арнайы әскери
құрылымдар – азық-түлік отрядтары жүргізді, олар күйзелген халықтан азық-
түліктің артығын алып отырды, осылай ашаршылық басталды. Мәжбүрлеме
шаралардың нәтижесінде 1921 жылы бірнеше уездерде көтеріліс болды, бірақ
оларды қатаң қысыммен тоқтатты [10].
ЖЭС экономикалық жүйесіне өту қала мен ауыл арасындағы тауар айырбастау
мен тауар шаруашылығын қалпына келтіруді білдірді, яғни елдің ақша
шаруашылығының да қалпына келтірілуі. Жаңа экономикалық саясат билік
құрылымының бюджет, несие, ақша айналысы мен ақшаға салық мәселелеріне
көзқарасын түбімен өзгертті. 1921 жылдың 9 тамызында жаңа экономикалық
саясаттың негізгі ережелері туралы аманат қабылданды. Аманаттың екінші
тармағында мемлекет кассаларына қайтадан ақша түсіруді белгілеу
көрсетілді. Совет Үкіметінде қаржы-салықтық қызмет тез жандана бастады.
Салықтық аппаратты қайта ұйымдастыру қажеттігі советтік үкімет құрылымын 20-
шы жылдар жағдайындағы жетілмеген және нәтижесіз тура салық салумен қатар
жанама салықтар жүйесін кеңінен қолдануға әкелді.
Советтік акциз жүйесі құрылуының негізгі нысандары: ірі фискалдық пайда
ретінде акциздерді бекіту және қала мен ауыл халықтарының көп бөлігін
қамтитын акциз түрлерін табу. Алтын рублі бекітілгеннен кейін салық
ставкалары алтындық мағыналарға ауысып, төлем баға елгілеу комиссиясының
бағаны бойынша жүргізілді. Тұрақты валютаны енгізгеннен және ақша
реформасын жүргізгеннен кейін ғана салықтар күтілген табысты берді. Тауар
сұрыптарының әртүрлілігіне байланысты дифференциалды ставкалар енгізілді,
сонымен қатар тауар сапасы мен құны көтерілген сайын салық салу да
көтеріліп отырды. 1923-1924 жылдар майдагерлік өндірістің иірілген жібін
акцизден босатып, тоқыма бұйымдарының иірілген жібін акциздеумен атанды.
Акциздік түсімдердің өсуі кеңінен тұтынылатын заттарға салық ауыртпалығын
жеңілдетуге мүмкіндік берді.
1926-1927 жж. Жанама салықтар аясында елеулі өзгерістер болды. Осылай
1927 жылы тұзға акциз жойылды. Қала мен ауыл арасындағы нақты тауар
айналымы дамығасын тұзға акциз салу қажеттігі түсті. Бұл акциз бойынша
мемлекет жоғалтқан табысын қайтару мақсатымен парфюмерлік және косметикалық
бұйымдарға акциз салу енгізілді [10].
Көріп отырғандай, 20-шы жылдары акциздер мемлекеттік бюджетті толтыруда
өте елеулі рөл атқарды. ЖЭС кезеңінде кедендік салықтар жүйесі барынша
дамыды. Ішкі сауданың монополиялық шарттарында отандық өнеркәсіпті
қорғаудың тиімді тәсілдерінің бірі ретінде кедендік салықтарға маңызды мән
берілді. Кедендік тарифтің ставкалары 1922 жылдың 9 наурызында қабылданды..
1925 жылы СССР-дың Кедендік жарлығы қабылданды, бұл қолдампаздық жағын
күшейтті және фискалдық мінезді ставкаларды барынша көтерді. СССР-ға
әкелінетін тауарларға кедендік салымдар күшейді.
Айналымнан салық жанама және тура салықтардың бір талайын біріктіретін
және алмастыратын кешендік салық болды. Бұл салық жалпыланған сектордағы
кәсіпшілік салықты алмастырды. Оның құрамына жалпыланған сектордағы
кәсіпорындардан өндіріп алынатын төлемдер: тас көмірі, мұнай мен рудалық
қазбалар кенішін әзірлеуге төлемдер, яғни жер қойнауына салық, сондай-ақ
ағаш және меншік салығы кіреді.
Сонымен барлық жанама салықтар (кедендік, баждан басқа), баждар мен
алымдар және кейбір тура салықтар айналымнан салықпен алмастырылды. Ол
көтерме бағаға үстеме түрінде болатын және бірлік сауда желісінде тауарлар
мен қызметтерді сату кезінде тұрғындардан өндіріледі. әлемдік тәжірибеде
сол жылдары және кейін айналымнан салықтың айтарлықтай тығыз экономикалық
мазмұны болды - ол тұтынылуы экономикалық реттелетін белгілі бір тауар
тобының бағасына енетін жанама салық ретінде анықталды. Ал советтік
салықтық тәжірибеде айналымнан алынатын салықты енгізу бюджет шығысы
баптарының елеулі санының орнына жаңа синтетикалық салықты енгізуді
білдірді; немесе қатаң түрде айтатын болсақ, бюджеттің кіріс бөлігін
қалыптастырудың жаңа механизмін енгізу білдірді.
Қазақстан Республикасының салық жүйесінде қосылған құн салығы 1992 жылы
енгізілді. 2009 жылдың қаңтарынан бастап ол жаңа Қазақстан Республикасының
Салық Кодексімен реттеледі. Оның алдында болған айналымнан салық пен
сатудан салыққа қарағанда, қосылған құн салығының (ҚҚС) өзіне тән
экономикалық бейтараптылық қасиеті бар. Салық салудың оңайлатылған түрін
көрсететін және барлық саудалық операцияларға шегеріссіз салынатын
айналымнан салық экономикалық жүйені күрделі бұрмалаулар мен теңсіздікке
әкеледі, өйткені өндіріс пен тұтынудың әрбір кезеңінде баға көтеруді
тудырады. Сатудан салық ҚҚС сияқты тұтынуға салынатын экономикалық
бейтараптық салық болып табылады. Бірақ сатудан салықты өндіріп алу кезінде
көптеген техникалық себептер бойынша дәл соңғы тұтынушыға бұл салықты салу
үшін оны табу оңай емес. Сондықтан осыған байланысты көптеген мәселелерді
тек қана қосылған құн салығы жүйесін енгізу арқылы шешуге болады.
Ал енді жанама салықтардың экономикалық мәніне тоқталып кетейік.
Жанама салықтар – салық субъектісіне салық ауыртпашылығын тұтынушыға
аударуға мүмкіншілігін беретін салықтар. Бұл салықтарды кейде адварлорлық
деп те атайды.
Жанама салықтардың мәні мемлекет тауарды сатушыға сол тауарды
өткізудің белгілі бір көлемін бюджетке аударуын міндеттейді де, сол аударыл-
ған соманы өнім бағасына енгізуге, яғни соншалықты бағасын өсіруге рұқсат
береді. Нәтижесінде бұл салықтарды төлеуші болып заң жүзінде сол тауарды
сатушы табылады, бірақ іс жүзінде немесе экономикалық көзқараспен бұл
салықтарды сол тауардың соңғы тұтынушысы төлейді, себебі бұл салықтардың
сомасы сол тауар құнына енеді. Басқаша айтқанда баға құру механизмі арқылы
салықты салық төлеуші-сатушыдан басқа тұлғаға – сатып алушыға аудару
процесі жүзеге асырылады. Сондықтан жанама салықтарды көп жағдайда тұтынуға
салықтар (шығынға салық), ал тікелей салықтарды – сатуға салықтар (табысқа
салықтар) деп атайды.
Әлемдік тәжірибеде жанама салықтар келесідей топтарға бөлінеді:
а) әмбебап (универсалды) жанама салықтар;
б) жеке жанама салықтар;
в) фискалдық монополиялық жанама салықтар;
г) кеден баждары.
Әдетте, кеден баждарын жанама салықтар есебіне қоспайды, бірақ көптеген
елдерде, әсіресе өндірісі дамымаған дамушы елдерде олар бюджет кірісін
қалыптастыруда рөлі маңызды болғандықтан, оларды жанама салықтар есебіне
қосқан жөн.
Әмбебапты (универсалды) жанама салықтар жеңілдетілген тауарлар есебіне
жататын тауарларды қоспағанда барлық тауарларға салынады. Мұндай
салықтардың классикалық мысалы айналымнан салық, сатудан салық, сатып
алудан салық, қосылған құн салығы болып табылады.
Айналымнан салық (оны кейде әмбебапты салық деп те атайды) тауарды
өткізумен айналысатын заңды тұлғалардан және жеке кәсіпкерлерден жалпы
айналым құнынан процент түрінде алынады. Айналымнан салық бірінші
дүниежүзілік соғыс кезінде Германия мен Францияда пайда болып, одан кейін
көптеген елдерге, оның ішінде КСРО-на да таралған. Алғашқы кезде салық
тауардың жалпы айналымына көп деңгейлі немесе кумулятивтік әдіспен алынды,
яғни салық тауар айналысының барлық этапынан алынды. Мысалы, бір кәсіпорын
қант қызылшасын өндірсе, екінші кәсіпорын одан қант өндірсе, ал үшінші – ол
қанттан әр түрлі бұйымдар жасайды. Бұл жағдайда салық осы үш этаптан да
алынады. Салық салудың көп деңгейлі болуы тауар бағасының өсуіне әкеледі.
Сондықтан кейіннен айналымға салық (кем дегенде КСРО) бір реттік салық салу
принципі негізінде алына бастады. Егер өндіріс және өткізу тізбесі болса,
онда айналымнан салықты тек өндіруші ғана төлеген.
Сатып алудан салық айналымнан салықтың бір түрі. Салық салу объектісі
өнім өндіруші өз өнімін көтерме сауда кәсіпорындарына өткізу кезіндегі
айналым болып табылады.
Бірқатар елдерде (Ресей, АҚШ-тың кейбір штаттары, Канада, Жапония, КСРО-
ның құлдырауының соңғы этаптарында) сатудан салық қолданылады. Салық салу
объектісі тауардың соңғы тұтынушыға дейінгі айналымы. Сатудан салық тауар
бағасынан процент көлемінде анықталу түрінде ставка бойынша алынады.
Қазіргі кездерде көптеген елдерде, оның ішінде Еуропалық Экономикалық
Қауымдастық және ТМД мүше елдерінде ең көп таралған және кең қолданылатын
жанама салықтың түрі – қосылған құн салығы болып табылады. Бұл салық түрі
Біздің елде де қолданылады. Мұнда тауардың соңғы тұтынушыға дейінгі барлық
айналым емес тек өнім құнына қосылатын құн, яғни салық төлеушінің өзімен
жасалған құн салық объектісі болып табылады.
Жеке жанама салықтар тауарлардың тек кейбір түрлеріне салынады. Мұндай
салық, әдетте акциз ретінде бейнеленеді. ХХ-шы ғасырға дейін акциздер
күнделікті тауарларға (нан, тұз, ұн, отын және т.б.) салынды. Қазіргі кезде
акциздер сән – салтанат заттарына және жоғарғы сұранысқа ие, бірақ
әлеуметтік қауіпті деп танылатын (спирт өнімдері, темекі бұйымдары, сыра,
жеңіл автокөлік және т.б.) тауарларға да салынады.
Фискалдық монополиялық жанама салықтар. Өндірісі, кей жағдайда
өткізілуі мемлекетпен монополияланған өнімдерге жанама салықтардың түрі.
Ондай тауарға бағаны мемлекет бекітеді. Егер мұндай өнімнің өндірісі де,
өткізілуі де мемлекетпен монополияланса, онда өткізуден түскен түсімнен
шегергендегі табыс толық көлемде салық болып табылады. Ал егер өнімнің тек
өткізілуі тек мемлекетпен монополияланса, онда салық өнімді тұрғындарға
өткізетін мемлекеттік сауда кәсіпорыны бекіткен бөлшек сауда бағасы мен сол
кәсіпорын жеке өндірушіден сатып алатын көтерме сауда бағасы арасындағы
айырма ретінде есептеледі.
Тағы бір жағдай, егер фискалды монополия салықтарын төлеуші
мемлекеттік кәсіпорыны болса, онда бұл салықтарды салық деп те айтуға
болмайды, себебі төлеу кезінде олар меншік нысанын өзгертпейді, яғни өнімді
өткізуден түскен түсім де, өнім де мемлекеттік меншікте. Ал егер бұл
салықты төлеуші мемлекеттік емес кәсіпорын болса, онда бұл салық қарапайым
акциз түрінде болады.
Тікелей және жанама салықтарды айыру мәселесі теориялық және
тәжірибелік көзқарастармен де өте маңызды болып табылады.
2. Жанама салықтардың салықтың басқа түрлерімен салыстырғандағы сипаты
Жанама және тікелей салықтардың айырмашылығы, біріншіден салық салу
заты мен салық салу объектісінде болып табылады. Жанама салықтарда олар
әрқашан өнім өткізу фактісімен және өнімнің бағасы сияқты факторлар іске
қосывлғанда. Мысалға, қосылған құн салығының салық объектісі - өнімді
өткізуден түскен түсім болып табылады. Акциздің объектісі – акцизделетін
өнімнің өткізілу құны немесе көлемі болып табылады. Тікелей салықтарда
салық объектісі салық затына меншік құқы болса, салық заты – ақша түріндегі
мүлік (табыс салығы, әлеуметтік салық және тағы басқа) немесе зат түріндегі
мүлік (жер салығы, мүлік салығы, көлік салығы және тағы басқа).
Екіншіден, салықты төлеу көздерінің қалыптасу ерекшеліктерінде. Жанама
салықтарды төлеу көзін басшылық нұсқау тәртіпте тауардың бағасына үстемені
белгілеу жолымен мемлекет өзі белгілейді. Сондықтан салық төлеуші өнімді
өткізуден түскен түсімді алу кезінде өнім өткізуден түскен түсіммен бірге
салық міндеттемелерін төлеу үшін қажет ақшаны алады. Тікелей салықта салық
төлеу көзін салық төлеуші өзі ойластырады, оған мемлекет араласпайды.
Жанама салықтардың да тікелей салықтардың да жағымды және жағымсыз
жақтары болады. Атап өтсек:
Жанама салықтарды өндіріп алу өте оңай, себебі: олардың есебңн жүргізу
қиын емес және бұл жағдайда жағымды психологиялық түсінушілік бар: салық
төлеуші төлеген салық сомасы тұтыну тарапынан қайтарылуын түсініп салық
төлеуден бас тартпайды. Сонымен қатар, салық төлеуші үшін жанама салықтан
бас тарту өте қиын және жанама салықтар бюджетке ақша қаражаттардың
біркелкі уақытылы және жүйелі түрде түсуін қамтамасыз етеді, себебі
тауарлар (қызметтер, жұмыстар) әр қашан сұранысқа ие.
Жанама салықтардың ең негізгі жағымсыз жағдайы – ол оны қолдану
нәтижесінің экономикаға әсері болып табылады. Олар тауар бағасына әсер
етіп, олардың өсуіне әкеледі. Басқаша айтқанда инфляциялық (ақшаның сатып
алу қабілетін төмендетеді) процестердің қарқынды дамуына жағдай жасайды.
Қазіргі кезде жанама салықтардың (қосылған құн салығы, акциздер) соңғы
тауар бағасындағы үлесі 40-80% -ға дейін жетеді екен. Сатып алушылар үшін
төлем қабілетінің төмендеуімен сипатталады, ал ол өз кезегінде сатып
алушылық сұранысты төмендетеді. Осыған байланысты сатушыда өнімді өткізу
мәселесі туындайды, нәтижесінде бұл өндіріс тоқтайды. Ал оның нәтижесі
өндірістің құлдырауына, жұмыссыздықтың өсуіне, әлеуметтік қысымның өсуіне
және ұлттық әл-ауқатқа қауіптің туындауына әкеледі.
Жанама салықтарда салық бір тұлғамен төленсе, ал ақшаны басқа бір
тұлғадан алады, яғни салық салу арқылы жалпы қоғамдық өнімнің бөліну
бейнесі туындайды.
Бұл салықтардың әлеуметтік жағы да мәз емес. Мәселе бұл салықтың
ауыртпашылығы тауардың соңғы тұтынушылары – тұрғындарға, яғни қарапайым
халыққа жүктелуде.
Жанама салықтардың жақтаушылары мен қарсылық білдірушілері де болған
және қазіргі кезде де, яғни тұрақты қызмет ету кезінде де бар. Салық
салудың ғылыми негіздерін қалыптастыра бастаған ағылшын экономисті У. Петти
(1623-1687) жанама салық салуды қолдап, акциздер пайдасына келесідей
тұжырымдарды келтірген:
- біріншіден, табиғи әділеттілік – кім қанша тұтынады, сол соншалықты
салық төлеуді қажет етеді. Жанама салықтар жүйесі осы табиғи
әділеттілікті жүзеге асырудың ең тиімді, әрі ең орынды жолы;
- екіншіден, бұл салық жүйелі түрде салынып отырса, халықтың баюына
әкеледі, себебі салық салудың бұл жүйесі үнемділікті талап етеді;
- үшіншіден, ешкім бір затқа (өнімге, тауарға, қызметке) салықты екі рет
бірдей сала алмайды, себебі бір рет тұтынылған тауарды (қызметті,
жұмысты) екінші рет тұтыну мүмкін емес;
- төртіншіден, салық салудың осы жүйесін қолдану кезінде, кез-келген
уақытта елдің қуаттылығы, өсуі, байлығы туралы ақпаратты алуға болады.
Ал А.Тюрго (1727-1781) Францияның сол кездегі Қаржы Министрі бола тұрып
жанама салықтарды қолдануға қарсылық білдірген. Оның ойынша, жанама
салықтар тауар айналымы үшін көптеген қиындықтар тудырып, экономикалық
айлакерліктің пайда болуы мен дамуына, мемлекет пен салық төлеушілер
арасындағы қақтығыстарға, әлеуметтік келіспеушіліктерге әкеледі;
- жанама салықтар көптеген әдістермен бостандықты (еркіндікті) шектейді;
- жанама салықтар тұтынудың дұрыс бағытын жояды, яғни өз-өзін жояды;
- жанама салықтар мемлекеттің шығындарының көбеюіне әкеледі;
- жанама салықтар шетелдіктерге ішкі нарықта артықшылықтар жасайды;
- жанама салықтарды қолданудың нәтижесін болжау мүмкін емес.
Ал егер мемлекет тек тікелей салықтар жүйесін қолданса, онда мемлекет
не алғанын, не алатынын, нені алуға болатынын болжап, көреді - деген екен
А.Тюрго.
Жанама салықтар жүйесіне қарсылық білдірген Ұлы ғалымдардың бірі –
саяси экономия ілімдерінің өкілі К.Маркс болатын.
К.Маркс салықтар жөніндегі өз еңбектерінде салық салудың екі жүйесінің
бірін таңдау керек болса, онда мен жанама салықтардың қолдануын толық
тоқтатып, тек тікелей салықтардың қолдануын қолдаймын деп жазған екен.
Жанама салықтар тауарлар бағасының өсуіне әкеледі, себебі сатушылар тек
жанама салықтар сомасын ған енгізбейді, оған қоса өздерінің пайдасы мен
процентін де енгізеді.
Жанама салықтарды төлеу кезінде әр тұлға өзінің төлейтін сомасын
білмейді, себебі ол көптеген факторларға байланысты, ал тікелей салықтар
ештеңемен жасырылмайды.
Тікелей салықтар экономикалық қатынастар жүйесіне оңай енеді, себебі
сол салықтар көмегімен салық төлеушінің нақты төлем қабілетін дәлігірек
есепке алады. Мысалы, табыс салығы сияқты тікелей салық тек табыс болған
жағдайда ғана төленеді, ал егер табыс болмаса, онда оған сәйкесінше табыс
салығы да болмайды.
Нәтижесінде тікелей салықтар жалпы қоғамдық өнімнің бөлу нормативтеріне
объективті енеді.
Тікелей салықтардың кемшіліктері: салық төлеушілердің шаруашылық
қызметінің нәтижесіне тәуелді болғандықтан, олар жанама салықтар сияқты
мемлекеттік бюджетке түсімдердің тұрақты түсуіне кепілдік бере алмайды.
Сонымен қатар, тікелей салықтар бойынша нормативтік актілер өте күрделі
мағынада болады, оны салық төлеушіге (әсіресе қарапайым халыққа) түсіндіру
өте қиын болады.
1.3 Жанама салықтарды салудың шетелдік тәжірибесі
Жеке елдердің салық жүйесіндегі жанама салықтарды қарастырсақ, олар әр
елде әртүрлі сипатта ерекшеленеді. Еуропалық Одақ шеңберіндегі салық салу
унификациясы бағдарламасында жанама салықтар мәселесі маңызды орын алады.
Сондай-ақ қосылған құн салығы Одақтағы маңызды шарт боып табылады.
Еуропалық Одақтың кейбір елдері ретро даму жүйелерінде жалпы нарықтың
құрылу барысында жанама салықты кеңінен қолданды.
Еуропалық Одақтың көптеген елдерінде қосылған құн салығы тұтынуға салық
болып табылады. Ал кейбір елдерде сатуға салықпен бірге қолданылады.
Ал енді кейбір шет мемлекеттерінің жанама салықтарды салу тәжірибесімен
танысайық.
Ресейде қосылған құн салығы (ҚҚС) 1992 жылдың 1 қаңтарында енгізілді.
Ол өндірістің барлық кезеңінде құрылған қосылған құнды бюджет бөлігінен
алып тастауды білдіреді және тауар, қызмет пен жұмыс құны және өндіріс пен
айналым шығынына жататын материалдық шығын құны арасындағы айырмашылықпен
анықталады. Салық салу объектісі – тауар, қызмет және жұмысты тарату
бойынша айналым. Қосылған құн салығы бойынша бір топ жеңілдіктері бар.
Қосылған құн салығы 1996 жылдан бастап консолидерленген бюджеттің 13
бөлігін және федералдық бюджетке түсетін салықтық түсімдердің жартысынан
көбін қамтамасыз етеді. Қосылған құн салығының негізгі тауарларға ставкасы
- 20%; әлеуметтік негізі бар тауарларға - 10%. Барлық жанама салықтар жалпы
салықтық түсімдер сомасының 60%-нен жоғарысын құрайды.
1997 жылдың 1-ші қаңтарында қосылған құн салығы бойынша есеп
айырысулардың шот фактураларының есеп журналын жүргізу енгізілді. Қосылған
құн салығын төлеушілер тауарларды тарату бойынша операцияларды жүргізгенде,
сондай-ақ оларға қосылған құн салығы салынса да, салынбаса да, шот
фактуралар құрып, шот-фактуралардың есебі журналын, сату кітабын және
белгіленген бағалар бойынша сатып алу кітабын жүргізеді.
Акциздер мемлекет монополиясы болып табылатын және тұрғындар үшін
арналған тапшылық, жоғары рентебелді өнім мен тауарларға салынады.
Мемлекет акциздерді ұсыныс пен сұранысты реттеу үшін, сондай-ақ мемлекет
бюджетін толтыру үшін пайдаланылды. Акциз арақ-шарап және темекі
бұйымдарына, сыра, жеңіл автомобильдер, зергерлік бұйымдар, сондай-ақ
бензин, мұнай және т.б, салынады. 1993 жылдың 1 қаңтарынан бастап импорттық
тауарларға акциз енгізілді.
АҚШ қосылған құн салығын салудан бас тартқан. Бұл елде акциздер:
отандық өнімге салықтар – бензин, дизель отыны, авиациялық керосин;
өнеркәсіптік бұйымдарға салық – автомобиль доңғалағы, спорттық балық аулау
мен аң аулауға арналған заттар, медициналық вакциналар; көлік және
байланысқа салықтарға, табиғатты қорғауға арналған алымдарға бөлінеді.
Германияның басты жанама салықтарының бірі – айналымнан алынатын салық.
Бұл салық қосылған құн салығына жақын. Бұл салық бұйымды өндіру, қайта
өңдеу және тарату кезеңдерінің әрбіреуінде болған баға көтеріліміне
салынады. Қосылған құн – бұл тұтынылған жартылай фабрикат, энергоресурстар
құнын, сондай-ақ жұмыс құнын алып тастағандағы тиелген өнімнің құны. Бұл
салықтың есептелуі былай құрылған: барлық тауарлар мен қызметтер тұтынушыға
жеткенше дейін болған айналым санына қарамастан, соңғы тұтынушыны да тең
мөлшерде салық төлеуші ретінде қосады. Тауарлар мен қызметтердің кейбіреуі
шегеріс ретінде, кейбіреуі мүлдем босатылады. Оларға емдеу мамандарының
қызметі, федералдық сақтандыру қоғамы, жазғы мектеп, театр, мұражай
емханаларыны біразы, сондай-ақ несиелер ұсыну, жер учаскелерін жалға беру
және т.б. жатады.
1993 жылдан бастап салықтарды үйлестіруге байланысты Еуропа Одағы
елдерінде бұл салықтың ставкасы 14-тен 15%-ға өсті, ал азық-түлік
тауарларына – 6,5-тен 7%-ға өсті.
Франция салық жүйесінің басты элементі – қосылған құн салығы. Ол 1950
жылдардың басында әзірленіп, 1954 жылдан бастап салынды. Орталық бюджеттің
кіріс бөлігінде қосылған құн салығы 41,4%-ды құрайды. Қосылған құн салығы
жеке төлем тәсілімен алынады. Қосылған құн салығының 4 түрлі ставкасы бар
(18,6%, 22%, 7%, 5,5%). Қосылған құн салығынан толық және таңдамалы түрде
босату қарастырылған. Бұл салықты салу тәртібі барынша икемді. Кемітулер
мен жеңілдіктердің жүйесі де баБірақ қандай икемді болса да, қосылған құн
салығы Францияның салықтық түсімдерінің 45%-ын қамтамасыз етеді. Бұл оның
тиімділігін көрсетеді.
Франциядағы кедендік баждардың негізгі мақсаты – табыс табу емес, ішкі
нарығын сондай-ақ ұлттық өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығын қорғау. Кедендік
баж елдің экономикалық саясаты құралы ретінде импортталатын тауарлар мен
ішкі нарықтың ұқсас тауарларының бағасын теңестіріп отыруы қажет. Кеден
бажы тауар бағасынан алынады.
Акциздерінің бір бөлігі жергілікті басқару органдарының бюджеттеріне
аударылады. Акцизделетін тауарлары: алкоголь өнімдері, темекі, шырпы,
бағалы металдардан жасалған бұйымдар, қант, кондитерлік өнімдері, сыра,
минералды су, көлік құралдарының кейбір түрлері.
Ұлыбритания салық салу жүйесінде жанама салықтар барлық салықтық
түсімдердің 30%-ға жуығын алады. Басты орынды қосылған құн салығы алады ел
бюджетінің шамамен 17%-ын құрайды. Қосылған құн салығын салу базасы
тауарлар мен қызметтер өндірісі мен таратылуының әрбір кезеңінде қосылған
құн. Қосылған құн салығының стандартты ставкасы – 17,5%, жеңілдетілген
ставка -5%, үй отыны мен энергиясы үшін қолданылады. Бұл елде қосылған құн
салығынан кейінгі орынды акциздер алады. Басқа мақсаттарға пайдаланатын
мұнай өнімдеріне қарағанда, отын ретінде пайдаланатындар барынша көп
акцизделеді. Күшейтілген спирттік ішімдіктерге, шарап, сыра және сидрға
акциз ішімдіктің құрамындағы спиртіне және сыйымдылығына байланысты.
Ғылыми, медициналық, өнеркәсіптік мақсаттарға пайдаланатын спирт
акцизделмейді.
Меншіктің қолдан қолға өтуінің кейбіреулерінен тағы да бір жанама салық
– гербтік алым алынады. Бұл Ұлыбританиядағы ең ежелгі салық. Бірінші рет ол
1694 жылы құжаттарға салық ретінде енгізілген. Кейбір өзгерістері бар 1891
жылдың заңы бойынша бұл салық азаматтық-құқықтық мәмілелерді рәсімдеу
кезінде алынады. Кеден бажы Еуропа Одағына кірмейтін мемлекеттерден келген
тауарлардан алынады. Бұл салықтардан басқа жанама салықтарға ойын
бизнесінен салық, жүгіру жарыстарынан алым (ат пен иттер шабысы) жатады.
Канадада жанама салықтар ішінде маңызды орынды тауарлар мен қызметтерге
салық алады. Бұл салық 1920 жылы соғыс кезінде жиналған қарызды өтеу үшін
акцизделетін тауарлар тізімін көбейту нысаны бойынша енгізілген. 1991 жылғы
реформадан кейін сатудан салық қосылған құн салығының нысаны бойынша
алынды.
Акциз алу да федералдық үкіметтің айрықша құзіреті болып табылады.
Негізгі акцизделетін тауарлар: бензин, алкоголь ішімдіктері мен темекі
бұйымдары.
Тарифтік баж әрдайым федералдық басқарманың юрисдикциясында болды.
Саудаға салық салудан табыс конфедерациясы құрылу кезеңінде негізгі табыс
көзі болды, бірақ табыстың басқа көздері және Солтүстік Америка мен
Дүниежүзілік Кеден ұйымындағы еркін сауда бойынша халықаралық келісім-
шарттарына сәйкес көздерінің дамуы әсерінен мемлекеттік табыс көзі ретінде
тарифтік бажға қызығушылық төмендеді.
Жанама салықтар Жапонияның салық салу жүйесінде маңызды орынды алады.
Бұлардың ішінде негізгісі – сатудан салық (қосылған құн салығына өте
жақын). 1997 жылы жанама салықтар мемлекеттің жалпы табысының 25,8%, 2004
жылы 42,8%-ын құрады. Салық сомасы тауардың сатылатын бағасына қосылады.
1997 жылы Үкімет ставканы 3% - дан 5% - ға көтерді. Салық объектісі –
қосылған құн. Сатудан салық импорттық операцияларға да қолданылады.
1. Жанама салықтардың мемлекеттік бюджет кірісін қалыптастырудағы
олардың рөлі
2.1 Шаруашылық етуші субъектінің жанама салықтар бойынша бюджетпен
есеп айырысуы
Қазақстан Республикасындағы жанама салық салу тәжірибесінде жанама
салықтарды келесідей үлкен топтарға бөлуге болады:
- Акциздер – ішкі нарыққа өнім өндірушінің немесе сатушының өніміне
салынатын жанама салықтың бір түрі. Акциздер өз кезегінде
индивидуалды және әмбебапты (универсалды), яғни бір реттік және
көп реттік болып бөлінеді.
- Қосылған құн салығы - өндіріс пен тауарды өндірудің әрбір
кезеңінде алынатын салық. Оған тауар қозғалысы кезеңіндегі барлық
шығындар қосылады. Нәтижесінде өнімнің (тауардың, қызметтің,
жұмыстың) бағасы әлде неше рет өседі.
- Кеден бажы – елдің шекарасына кіргізілген немесе шекеарасынан
шығарылған тауарлар үшін ақша алымы.
Осы аталған салықтар бойынша шаруашылық етуші субъектілердің бюджетпен
есеп айырысуын төменде қарастырамыз.
Акциздің салық салу объектісі мыналар:
1) акциз төлеушінің өзі шығарған және (немесе) өндірген және (немесе)
ыдысқа құйған акцизделетін тауарлармен жүзеге асыратын мынадай
операциялары:
акцизделетін тауарларды өткізуі;
акцизделетiн тауарларды алыс-берiстік негiзде қайта өңдеуге беруi;
алыс-берiстік, оның iшiнде акцизделетiн шикiзат пен материалдарды,
қайта өңдеу өнiмдерi болып табылатын акцизделетiн тауарларды беруi;
жарғылық капиталға жарнасы;
заттай ақы төлеген кезде акцизделетiн тауарларды пайдалануы;
өндiрушiнiң акцизделетiн тауарларды өзiнiң құрылымдық бөлiмшелерiне
тиеп жөнелтуi;
өндiрушiнің жасап шығарған және (немесе) өндiрген және (немесе) ыдысқа
құйған тауарларды өздерiнiң өндiрiстiк мұқтаждарына және акцизделетін
тауарларды өзі өндіруі үшін пайдалануы;
өндіруші жүзеге асыратын акцизделетін тауарларды лицензияда
көрсетілген өндіріс мекенжайынан ауыстыруы;
2) бензиндi (авиациялық бензиндi қоспағанда) және дизель отынын
көтерме саудада өткiзуi;
3) бензиндi (авиациялық бензиндi қоспағанда) және дизель отынын бөлшек
саудада өткiзуi;
4) конкурстық массаны, тәркiленген және (немесе) иесiз, мұрагерлiк
құқығы бойынша мемлекетке өткен және мемлекет меншiгiне өтеусiз берiлген
акцизделген тауарларды өткiзуi;
5) акцизделетiн тауарлардың бүлiнуi, жоғалуы акциз салынатын объект
болып табылады.
2. Акциздік маркалардың, есепке алу-бақылау маркаларының
бүлінуі, жоғалуы акцизделетін тауарларды өткізу ретінде қарастырылады.
3. Мыналарға:
1) егер осы Кодекстiң 288-бабында белгіленген талаптарға сай келсе,
акцизделетiн тауарлардың экспортына;
2) этил спиртi мен алкогол өнімін өндiрудi және оның айналымын бақылау
жөнiндегi уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлейтiн квоталар шегiндегi:
өндiрушiнің аталған өнiмдi өндiру құқығына арналған Қазақстан
Республикасының лицензиясы болған жағдайда емдiк және фармацевтiк
препараттарды дайындау үшiн;
тиісті лицензиясы болған кезде мемлекеттiк медицина мекемелерiне
босатылатын этил спиртiне;
3) жаңа үлгідегі есепке алу-бақылау немесе акциздік маркалармен қайта
таңбалауға жататын, осы Кодекстің 643-бабының 2-тармағында аталған
акцизделетін тауарларға, егер аталған тауарлар бойынша акциз бұрын төленсе;
4) 0,1 литрден аспайтын тұтыну ыдысына құйылған және Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес дәрілік зат ретінде тіркелген
медициналық мақсаттағы (бальзамдардан басқа) құрамында спирт бар өнімге
акциз салынбайды.
Сонымен акциздер Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Кодексіне сәйкес Қазақстан
Республикасының аумағында өндірілген және Қазақстан Республикасының
аумағына импортталатын тауарларға, сондай-ақ тізбесі төмендегідей тауарлар
мен қызмет түрлеріне акциз салынады.
Акцизделетін тауарлар мен қызмет түрлерінің тізбесі:
- спирттің барлық түрлері;
- алкоголь өнімі;
- темекі бұйымдары;
- құрамында темекі бар басқа бұйымдар;
- бекіре және қызыл балық уылдырығы;
- алтыннан, платинадан немесе күмістен жасалған зергерлік бұйымдар;
- бензин (авиациялықты қоспағанда), дизель қоспағанда;
- жеңіл автомобильдер (арнайы мүгедектерге арналған, қолмен басқарылатын
автомобильдерді қоспағанда);
- газ конденсатын қоса алғанда, ішкі мұнай акцизхделетін тауарлар боып
табылады.
Қазақстан Республикасында акциз төлеушілер келесілер:
- Қазақстан Республикасының аумағында акцизделетін тауарлар шығаратын;
- Акцизделген тауарларды Қазақстан Республикасының кедендік аумағына
импорттайтын;
- Қазақстан Республикасының аумағында бензиннің (авиациялықты қоспағанда)
және дизель отынының көтерме, бөлшек саудасын жүзеге асыратын;
- Егер Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бұрын ҚР-ның аумағына
аталған тауарлар бойынша акциз төленбесе, тәркіленген, иесі жоқ
акцизделетін тауарларды, мұрагерлік құқығы бойынша мемлекетке өткен
және ҚР-ның аумағында мемлекет меншігіндегі өтеусіз берілген
акцизделетін тауарларды өткізуді жүзеге асыратын;
- ҚР-ның аумағында қызметтің акцизделетін түрін жүзеге асыратын жеке және
заңды тұлғалар.
Сонымен қатар аталған жағдайларға сәйкес резхидент емес заңды тұлғалар
және олардың құрылымдық бөлімшелері де акциз төлеуші бола алады.
Қазақстанда іс жүзінде арнайы ережелер де бар. Оларға сәйкес акциз
төленеді:
- толық көлемде - акцизделетін өнімнің жоғалу және бүліну кезінде
(табиғи сипаттағы төтенше жағдай нәтижесінде болғанды қоспағанда);
- жарияланған ассортимент көлемінде – ішкі өндіріс үшін алынған акциздік
алым маркасын жоғалту және бүліну кезінде (табиғи сипаттағы төтенше
жағдай нәтижесінде болғанды қоспағанда);
- азайтылған көлемде өткізілген знім бойынша акциз сомасына: а) есепті
кезеңде өнімді өндіруге пайдаланған шикізат көлеміне ҚР-ның аумағында
акциз төленген шикізаттан өнім өндірсе;
- акциздік алым маркаларымен маркалануына жататын акциздік алым
маркасының құнына (өндіру құнын қоспағанда).
Акциз сомасын есептеу белгіленген акциз ставкасын салық базасына
қолдану арқылы жүргізіледі.
Салық базасы
1. Тұрлаулы акциз ставкалары белгiленген акцизделетiн тауарлар бойынша
салық базасы өндiрiлген, өткiзiлген заттай нысандағы акцизделетiн тауарлар
көлемi ретiнде айқындалады.
2. Адвалорлық акциз ставкалары белгiленген акцизделетiн тауарлар
бойынша салық базасы өндiрiлген, өткiзiлген акцизделетiн тауарлар құны
ретiнде айқындалады. Аталған құн осы тауарды акциздер мен қосылған құн
салығы енгiзілместен өндiрушi беретiн бағалар бойынша айқындалады.
Операция жасалған күн:
1. Егер осы бапта өзгеше көзделмесе, барлық жағдайларда акцизделетiн
тауарларды алушыға тиеп жөнелту (беру) күнi операция жасалған күн болып
табылады.
2. Өндiрушi өзi өндiрген акцизделетiн тауарларды өзiнiң құрылымдық
бөлiмшелер желiсi арқылы өткiзген жағдайда, тауарларды құрылымдық
бөлiмшелерге тиеп жөнелткен күн операция жасалған күн болып табылады.
3. Акцизделуге тиіс алыс-берiстік тауарларын беру кезінде аталған
тауарларды мердiгерге (қайта өңдеушіге) берген күн операция жасалған күн
болып табылады.
Алыс-берiстік тауарларынан акцизделетiн тауарлар дайындаған кезде
дайындалған акцизделетiн тауарларды тапсырыс берушiге немесе тапсырыс
берушi көрсеткен тұлғаға берген күн операция жасалған күн болып табылады.
4. Акцизделетiн тауарларды өздерiнiң өндiрiстiк мұқтаждарына және
акцизделетін тауарларды өзі өндіруі үшін пайдаланған кезде аталған
тауарларды осындай пайдалануға берген күн операция жасалған күн болып
табылады.
5. Өндіруші жүзеге асыратын акцизделетін тауарларды өндіріс
мекенжайынан ауыстыру кезінде акцизделетін тауарларды лицензияда
көрсетілген өндіріс мекенжайынан ауыстырған күн операция жасалған күн болып
табылады.
6. Акцизделетiн өнiм, акциз маркалары, есепке алу-бақылау маркалары
бүлiнген жағдайда, бүлiнген акцизделетiн өнiмдi (акциз маркаларын, есепке
алу-бақылау маркаларын) есептен шығару туралы акт жасалған күн немесе оны
өндiрiстiк процесте одан әрi пайдалану туралы шешiм қабылданған күн
операция жасалған күн болып табылады.
Акцизделетiн тауарлар, акциз маркалары, есепке алу-бақылау маркалары
жоғалған жағдайда, акцизделетiн тауарлар, акциз маркалары, есепке алу-
бақылау маркалары жоғалған күн операция жасалған күн болып табылады.
Ойын бизнесі бойынша акциз сомасын есептеу салық кезеңіне белгіленген
акциз ставкасын салық салынатын объектілердің санына қолдану арқылы
анықталады. Егер салық кезеңінде салық салынатын объектілердің саны
өзгерсе, онда енгізілген (шығып қалған) объектіге акциз сомасы толық
көлемде төленеді. Акцизді төлеу мерзімдерін 1-ші кестеде көрсетілген.
Біз жоғарыда айтылғанға дәлел ретінде бір шаруашылық етуші субъектінің
акциз бойынша бюджетпен есеп айырысу тәртібін қарастырған абзал деп
есептеймін.
Мұнай-Алиби жауапкершілігі шектеулі серіктестігі Астана қаласы
бойынша Алматы ауданы бойынша салық комитетінде Салық кодексінің 521 бабына
сәйкес салық төлеуші заңды тұлға ретінде тіркелген.
Бұл кәсіпорынның негізгі қызметі бензин және дизель отынының бөлшек
саудасы болып табылады.
Серіктестік акциз бойынша бюджетпен есеп айырысу үшін декларацияның
400.00 нысанын толтырады. Декларацияның бұл нысаны негізгі болып табылады
және қосымшалар (400.01-400.11 нысандары) болуы мүмкін. Жоғарыда айтқандай
бұл кәсіпорын мұнай өнімдерін өткізумен айналысады, ал Салық кодексінің 257-
ші бабына сәйкес бензин және дизель отыны акцизделетін тауарлар болып
табылады. Акциздер бойынша салық кезеңі – күнтізбелік ай болып табылады.
Бұл кәсіпорынның 1 тоннадан астам бензин мен 2 тонна дизель отынына
акцизді есептеу 2-ші кестеде көрсетілген.
Акциз бойынша салық кезеңі күнтізбелік ай болып табылады.
Қазақстан Республикасында Акциздерді есептеу және төлеу тәртібі
туралы №36 арнайы әдіснама бар екенін жоғарыда айтқан едік. Сонымен қатар,
2005 жылдың 28-ші қаңтарынан №137 Қазақстан Республикасында өндірілетін
және Қазақстан Республикасының аумағында өткізілетін акцизделетін өнімдерге
және ойын бизнесіне акциз ставкалары туралы Қазақстан Республикасының
Үкіметінің үкіміне сәйкес бензиннің 1 тоннасына акциз ставкасы 0 – 5 000
тенге және ол бензин импортталатын болса, онда 1 тоннасына 31 евроға дейін
акциз ставкасы, ал дизель отынына акциз ставкасы 1 тоннаға 0 – 600 тенге
дейін (8-ші кестеге назар аударыңыз) екен. 13-ші кестеден көріп отырғандай
Мұнай-Алиби ЖШС-гі бюджетке акциз ретінде төлеген сома 4 757 теңгеге тең
болды. Оның 84,7%-ы немесе 3 557 тенгесі бензин үшін, ал қалған 25,5%
немесе 1 200 тенгесі дизель отыны үшін төленді. Яғни дизель отыны 2 тонна
көлемінде болған.
Әрбір салық кезеңі аяқталған соң, салық кезеңінен кейінгі айдың 15-інен
кешіктірмей, салық төлеуші өзі тіркелген жері бойынша салық органдарына
акциз жөнінде декларация табыс етуге міндетті.
Декларация мен құрылымдық бөлімшелер үшін акциз бойынша есеп –қисаптар
салық органына салық кезеңінен кейінгі айдың 15-інен кешіктірілмей табыс
етіледі.
Қазақстан Республикасының салық салу тәжірибесінде жанама салықтың бір
түрі – ол қосылған құн салығы. Қазақстан Республикасының Салық Кодексінің
205-ші бабына сәйкес қосылған құн салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет
көрсетулерді) өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды
өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке
аударуды, сондай-ақ Қазақстан республикасының аумағындағы тауарлар импорты
кезіндегі аударымды білдіреді.
Кесте 1 - Акциздерді төлеу мерзімдері
№ Акциз объектілері Төлеу мерзімі
қ.қ.
1 Акцизделетін тауарлар Операция жасалған күннен кейін 10 күннен
кешіктірмей
2 Алкогольді өнімдер Операция жасалған күннен кейін 10 күннен
кешіктірмей
3 Спирттің барлық түрі Операция жасалған күннен кейін 10 күннен
кешіктірмей
4 Алкогольді өнім өндіруге Операция жасалған күннен кейін 10 күннен
жұмсалатын спирт кешіктірмей
5 Акцизделетін басқа да - Салықтық кезеңнің алғашқы 10 күні ішінде
тауарлар жасалған операциялар бойынша айдың 13-ші
күні;
- салықтық кезеңнің алғашқы күні 10 күні
ішінде жасалған операциялар бойынша айдың
23-ші күні;
- салықтық кезеңнің қалған күндерінде
жасалған операциялар есепті кезеңнен
кейінгі айдың 3-не дейін
6 Алынған шикізаттан Өнімді тапсырушыға берген күн
жасалынған өнім бойынша
7 Өзі өндірген шикізаттан Дайын өнім бойынша акцизді төлеудің
жасалған өнім бойынша белгіленген мерзімде
8 Ойын бизнесі объектілері Есепті кезеңнен кейінгі айдың 20-нан
бойынша (лотореядан кешіктірілмей
басқа)
9 Лотореяны өткізуден Лоторея билеттерінің шығарылуын тіркеген
күні немесе сол күнге дейін
10 ҚР-ның аумағында шикі Жөнелту күні
мұнайды өнеркәсіптік
өңдеуге жөнелту
11 Импортқа акциз Кеден төлемдерін төлеу үшін ҚР-ның кеден
заңдарымен белгіленген күні.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті қосылған құн
салығы сатылған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін есептелген
қосылған құн салығының сомасы мен алынған тауарлар (жұмыстар, қызмет
көрсетулер) үшін төленуге тиісті құн салығының сомасы арасындағы айырма
ретінде айқындалады. 2-ші кестеден көріп отырғандай Мұнай-Алиби ЖШС-гі
бюджетке акциз ретінде төлеген сома 4 757 теңгеге тең болды. Оның 84,7%-ы
немесе 3 557 теңгесі бензин үшін, ал қалған 25,5% немесе 1 200 теңгесі
дизель отыны үшін төленді. Яғни дизель отыны 2 тонна көлемінде болған.
Әрбір салық кезеңі аяқталған соң, салық кезеңінен кейінгі айдың 15-інен
кешіктірілмей табыс етіледі.
Жалпы акциз сомасын есептеу былайша жүргізіледі:
1) Салық кодекстің 279-бабының 1)-4), 6), 7) тармақшаларында
көрсетілген акцизделетін тауарларға:
Рет №ЕурАзЭҚ Акцизделетін тауарлардың түрлері Акциз
СЭҚ ТН ставкалары
коды
2 3 4
1. 2207-ден 80 көлемдік процент немесе одан жоғары спирт600 теңге
концентрациясы бар денатуратталмаған этил литр
спирті; этил спирті және кез келген
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz