Салық жүйесін және салық заңдылығын қарапайымдандыру
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ
1.1Салық мәні, мазмұны және элементтері
1.2 Салық жүйесінің түсінігі, құрылу принциптері мен даму кезеңдері
1.3 Қазақстан Республикасының салық түрлері мен салық төлеушілері
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ЖАҒДАЙЫ
2.1Салықтық реттеу органдары, олардың функционалдық қызметтері
2.2 Қазақстана Республикасының салықтық реттеу тиімділігі
2.3 Қазақстан Республикасының экономикасындағы салықтық реттеу
құралдарын қадағалау
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЫЛАТУ
БАҒЫТТАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы салықтық реттеу мәселелері, салықтық
реттеудің даму тенденциялары
3.2 Салықтық реттеуді жетілдіру механизмі және перспективалары
3.3 Қазақстан Республикасы салық комитеті органдарындағы жемқорлықпен
күрес стратегиясы
КІРІСПЕ
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы
болуымен қатар ел экономикасын қайта құрып, оның дамуына, ұлғаюына, саяси
әлеуметтік істердің толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Салықтық жүйе мемлекеттік биліктің тиімді формаларының бірі болып
табылады.Салықтар – бұл мемлекеттік табысының негізгі көзі ғана емес, бұл
қоғамның барлық салаларына әсер ететін нарық түріндегі экономиканы басқару
жүйесінің әрекеттегі әдісі болып табылады.
Қазақстан Республикасында 1991 жылы 25-желтоқсанда қабылданған
Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы заңы тәуелсіз еліміздің
салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл еліміздің
экономикасын реформалаудағы күрделі істің бірегейі болып табылады. Соған
байланысты еліміздің экономикасында елімізде бұрын болмаған жаңа құрылыстар
мен өзгерістер енгізіле бастады. Оларды атап айтатын болсақ шаруашылық
жүргізу еркіндігі, меншік түрлерінің бір-бірімен теңдігі, шаруашылық
жүргізушімен мемлекет арасындағы қатынас-тардың құқықтық негізі жүргізілді.
Бұл заң салық жүйесін құрудың басты қағидаларының салықтар мен бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер түрлерін, олардың бюджетке түсу
тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат болып табылады.
Осы заң бойынша салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының
құқықтары мен міндеттері республикалық және жергілікті органдардың салыққа
байланысты қызметтері, құқықтары мен міндеттері айқын белгіленді. 1995
жылдан бастап салық жүйесіне бірқатар өзгертулер мен толықтырулар
енгізілді. 1995 жыл сәуір айында Қазақстан Республикасы Президентінің
қабылдауымен заң күші бар Салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдер
туралы жарлығы қабылданып, Қазақстан Республика-сының 1995 жылғы 1
шілдесінен бастап жаңа салық жүйесі іске қосылды. Бұл жаңа салық жүйесі
біршама болса да нарықтық қатынастар талабына бейімделіп халықаралық
тәжірибеге мейлінше жақындатылған.
Салық мемлекет бюджет кірісінің негізгі көзі ретінде мемлекттік
әлеуметтік-бағдарламасын орындауда маңызы зор. Салықтар мемлекеттің өмір
сүруінің барлық кезеңдеріне тән құбылыс. Олардың басты міндеті - әр
қоғамның дамуын қамтамасыз ететін өндірістік емес саланы қаржыландыру болып
табылады. Сонымен бірге салық жаңадан құрылған қосымша құнды алудың тәсілі
ретінде салық төлеушілердің қаржылық күйіне шешуші әсер жасайды. Салықтың
мәні әлеуметтік-экономикалық мәні мен құрылымы мен рөлі қоғамның
экономикалық және саяси құрылысымен, сондай-ақ мемлекеттің табиғаты және
қызметімен анықталады.
Салық мәселесімен А.Нұрымов, Б.Ермекбаева, Н.Мамыров, К.Ілиясов,
Ө.Шеденов, Құлпыбаев сияқты белгілі ғалымдар айналысады.
Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап,
дамып және нығайып келеді. Мысалы, Елбасының Жолдауына зерделей үңілгенде
мұндағы әр тұжырым мұқият зерттеулермен, сараптаулармен, нақты
болжаулармен түйінделгенін ұғынамыз. Президент биылғы Жолдауында
Қазақстанның әлемнің бәсекеге барынша қабілетті әрі серпінді дамып келе
жатқан мемлекеттерінің қатарына қалай қосылуы жолындағы негізгі жеті басым
бағытты айқындаған екен. Сол басымдардың ішінде салық мәселесіне біршама
өзгерістер енгізілді. Екінші басым бағыт Қазақстанды жаңа белеске көтеру-
тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы болмақ. Яғни экономи-калық саланы
жаңарту және жаңғырту, қарқынды дамыту жолдарын ұстануымыз қажет деп
қарастырылған.
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінгі күні салық жүйесі – бұл тек қана
салықтар тізімі, олардың ставкалары, субъектілері, объектілері ғана емес.
Бұл экономикаға әсер етудің күшті тетіктерінің жиынтығы, мемлекеттік
биліктің тиімді формаларының бірі. Салықтар мемлекеттің өмір сүруін
экономикалық сипаттауын бейнелейді деп К. Маркс әділ көрсетеді. Салықтық
жүйенің дұрыс құрылуына, салықтар мен ставкалар үйлесімділігі ұлттық
экономиканың жағдайы, яғни Қазақстанның болашағына елеулі әсер етеді. Осы
аталған мәселе – дипломдық жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қалыптасудың барлық кезеңдеріндегі елдің
экономикасы үшін салықтық жүйенің маңызын, оның нарықтық өзгерістерге,
экокномикалық өсімге инвестицияларды тарту, кәсіпкерлікті дамытуға әсерін
және дүниежүзілік салықтық жүйелерге әсерін анықтаумен сипатталады және
Қазақстан Республикасының экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудегі
салық жүйесінің алатын орны мен рөліне талдау жасау және оны жетілдіру
жолдарын ұсыну болып табылады.
Зерттеудің алға қойған мақсатын жүзеге асыру үшін келесі міндеттерді
шешу алға қойылды:
-салық жүйесінің мәнін, мазмұнын, атқаратын қызметін, салық
жүйесінің құрылу принциптері мен даму кезеңдерін, оны жетілдіру жолдарын
теориялық тұрғыда қарай отырып, оны практикамен ұштастыру, қорытынды жасау;
- салық жүйесінің шаруашылық субъект қызметіне әсер етуін талдау;
- салықтардың мемлекеттік бюджеттегі орнын қарастырып, талдау және
салықтың экономикалық маңызын ашу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы : Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан
тоғыз бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен --
беттен тұрады.
Жұмыстың кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының теориялық және
практикалық өзектілігі, тақырыптың зерттелу деңгейі, зерттеу мақсаттары мен
міндеттері, зертеудің объектісі анықталып, қорғауға ұсынылған негізгі
ғылыми жаңалықтары келтірілген.
Бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасының салық салу жүйесінің
құрылымы, оның экономикалық дамуының барлық қалыптасу кезеңдеріндегі салық
жүйесінің ролі талданды және салық жүйесінің даму тенденциясы қарастырылды.
Екінші бөлімінде Қазақстан Республикасындағы салықтық реттеу
органдары, олардың функционалдық қызметтері және салықтық реттеу
тиімділігі және Қазақстан Республикасының экономикасындағы салықтық реттеу
құралдарын қадағалау қамтылған.
Үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасындағы салықтық реттеу
тиімділігін жоғарылату бағыттары ұсынылады, яғни Қазақстан
Республикасындағы салықтық реттеу мәселелері мен салықтық реттеудің даму
тенденциялары және салықтық реттеуді жетілдіру механизмі мен
перспективалары, сонымен қатар Қазақстан Республикасы салық комитеті
органдарындағы жемқорлықпен күрес стратегиясы да қамтылады.
Сонымен дипломдық жұмысымда Экономиканы салықтық реттеу атты
зерттеуде өзiмiздiң Қазақстандық авторлармен қоса шетелдiк авторлардың да
еңбектерiн пайдалана отырып, кеңiнен зерттеуге ден қойдым. Бұл тақырып
бойынша қазақ тiлiнде шыққан салық жүйесі бойынша әдебиеттер аз
болғандықтан, дипломдық жұмысымды өзiмнiң ана тiлiмде жазуға бiраз
қиындықтар болды. Бiрақ ол қиындықтарды жеңдiм деп ойлаймын, өйткенi алда
баяндалар еңбегiм соның жемiсi.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ
1.1Салық мәні, мазмұны және элементтері
Қазіргі нарықтық экономика жүйесінде салықтардың алатын орны өте
зор. Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі бөлігі. Бүгінгі күнде салықтар
әлеуметтік сферада және экономикалық реттеуде негізгі инструмент ретінде
көрініс табады, өйткені мемлекет салық жүйесінің көмегімен ұлттық табысты
қайта бөлу кезінде өзінің әсерін тигізе алады.
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер болып
табылады.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Салықтар
мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі
болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен
әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына
бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып,
олар – дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса
жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі –
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі
қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және
функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу
әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 35-бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған [1, 87].
Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалылығын) бөлудің
екі қағидаты қалыптасқан:
-пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
-„қайыр көрсету” (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Салық мәселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен.
Ал, оларға ғылыми көзқарас ХҮІІ-ХІХ ғасырларда пайда болды. Оған дәлелді
теориялық экономия классикалық мектебі ағылшын өкілдері еңбегінен табамыз:
В.Петти (1623-1687ж.ж.) „Салық пен жиынтық трактаты” – (1662ж), Д.Рикардо
„Салық салу және саяси экономияның басталуы” – (1817ж.), А.Смит „Халықтар
байлығының себептері мен табиғатын зерттеу” – (1776ж.) А.Смит салық салудың
төрт принциптерін айқындаған. Оның осы принциптері дамыған елдерде салық
салудың негізін құрайды.
1.Өзіне бекем мемлекет мүмкіндігіне қарай, қабілеті мен күшіне сай
үкіметті ұстауға қатысады. Мемлекеттің қорғауымен қамқорлығын пйдалана
отырып, қаржыландыру үкіметтің табысына сай жүзеге асады. Бұл ережені
сақтау немесе сақтамау салық салудың тереңдігіне немесе тепе-теңдігіне
ұрындырады.
2.Жеке тұлға төлейтін салық міндетті түрде айқын болуы керек.
Салықтық төлеу мерзімі, төлем тәсілі, сомасы - барлығы дәрлік төлем төлеуші
үшін анық әрі ашық болуы қажет және кез келген адамға да солай.
3.Әрбір алынатын салық белгілі уақытта немесе белгілі тәсілмен
төлеуші үшін ыңғайлы кезде барлығын төлейді.
4.Әрбір салық ой елегінен өткізіліп, толғағына толық жеткізілгені
дұрыс. Оның мемлекет қазынасына құйылуы, халық қалтасынан алғаны және
ұстағаны мүмкіндігінше аздау болғаны жөн. Қазынаға құйылғаннан гөрі,
салықты халық қатынасынан алу мен ұстаудың көп болуы да әбден мүмкін.
Себебі, оны жинау шенеуніктердің көп болуын талап етсе, оларға төленетін
айлық сомасы салықтың мол мөлшері арқылы жүзеге асады [2, 183].
А.Смит тікелей, жанбасы, жанама салықтар жүйесін және оларды
қолданудың әлеуметтік – экономикалық салдарын барынша талдады.
Салық дегеніміз не? Экономикалық мазмұн тұрғысынан салық дегеніміз
тұрғындар, кәсіпорын (фирма) мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын
міндетті төлем жүйесін айтамыз. Салық салудың мақсаты кәсіпорын, тұрғындар
қаржыларын қоғамдық қажеттілікке (өндірістік және әлеуметтік) тарту болмақ.
Салық салудың мынадай принциптері бар:
- салық бар игіліктерге пропорционалды түрде қоғам мүддесіне сай
алынады;
- салық табыс мөлшері мен әлауқаттылық деңгейіне тәуелді болады.
Сонымен, салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке
тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер
болып табылады.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін
құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық
категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық
табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді.
екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және
мемлекеттің өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады.
Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық
жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке
өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы
көздері қажет.
Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі. Мемлекет
салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық
тетік ретінде пайдаланады. Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде
мемлекет қайраткерлері, экономистер, философтар, ойшылдар көптеген еңбектер
жазған. Мысалы, Ф.Аквиннский Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны
ретінде анықтаса, салық салу теориясының негізін салушылардың бірі А.Смит
Салық төлеушілер үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі деп
тұжырымдаған.
Салық ұғымы әр түрлі әдебиеттерде әр түрлі қарастырылады.
Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде „салық” ұғымы бюджет қорына
белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті төлем ретінде
қарастырылады [3,73].
Нарықтық эколномиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының
негізгі бағыты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне
мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру. Салық салудың әдістері
мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары, салық салуды ұйымдастыру
салық механизміне жатады.
Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше тетіктер мен
элементтер болады. Сол сияқты салық механизмі де белгілі бір салық
элементтерінен тұрады. Салық салу элементтері мыналар: субъект, объект ,
салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі, салық оклады, салық
жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық
қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, салық төлеуін бақылау,
салықтық жазалау шаралары. Осы элементтерге жеке-жеке тоқталатын болсақ:
Салық төлеуші (субъект) - салықты және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға. Қазақстан
Республикасының салық төлеушілері:
1) резидент және резидент емес заңды тұлғалар;
2) Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және
азаматтығы жоқ адамдар болып жіктеледі.
Салық объектісі – заң жүзінде негізделген салық салуға негіз
болатын табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және тағы да
басқа көптеген тауарлық – материалдық игіліктер.
Салық көзі – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық
жиынтық табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
Салық ставкасы – бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
Ставкалар тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді. Пайыздық салық
ставкасы прогрессивтік, регрессивтік және пропорционалдық (тұрақты) болып
бөлінеді.
Прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес
ұлғайып отырады.
Пропорционалды ставкалар керісінше, салық салынатын табыстың
мөлшеріне байланыссыз тұрақты пайызбен тағайындалады.
Регрессивті салық ставкасы – салық салынатын табыс мөлшерінің
өсуіне қарай салық ставкасының төмендеуі. Тұрақты салық ставкасы салық
объектісінің көлемінен тәуелсіз бірыңғай сома түрінде белгіленеді.
Салық өлшем бірлігі – есептеу үшін берілген салық объектісінің
өлшем бірлігі.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір объектісінен төленетін
салық сомасы.
Салық жеілдіктері заңға сәйкес салық төлеушіні бірітіндеп немесе
салық төлеуден толық босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан толық
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту тағы да басқалары жатады. Салық
төлеуші шегерімдерді жылдық жиынтық табыс алумен байланысты шығыстарды
растайтын құжаттары болған кезде жүргізіледі.
Салықты төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке төлену уақыты.
Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық төлеушілердің құқығы:
-қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі
органдарынан ақпарат алу;
-салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау және оны
өзі, не өз өкілі арқылы білдіру;
-салық бақылауы нәтижелері бойынша салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызметі
органдарына түсіндірме табыс ету;
-салық бақылауы нәтижелерін алу;
жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы бойынша бюджетпен
есеп айрысудың жай-күйі туралы көшірме алу;
-Салық Кодексінде және Қазақстан Республикасының басқа да заң
актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша
хабарламаға және салық қызметі органдары лауазымды адамдарының әрекетіне
(әрекет-сіздігіне) шағым жасау; [4, 183].
-салық құпиясының сақталуын талап ету;
-салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.
Салық төлеушінің міндеттері:
-салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемінде орындау;
-салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды
жою туралы заңды талаптарын орындау, сондай-ақ қызметтік міндеттерін
атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамау;
-нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының
салық салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып табылатын
мүлікті тексеруіне жол беру;
-салық есептілігі мен құжаттарды заңға сәйкес тәртіптен табыс ету;
сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде тұтыну-
шылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау – касса
машиналарын міндетті түрде пайдалана тұтынушының қолына бақылау чегін
бере отырып жүргізу.
Салықты төлеуді бақылау – салық заңдарының орындалуын, мемлекетке
түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және
олардың уақытылы төлену мәселелері бойынша заңды және жеке тұлғаларды
тексеру. Салықты төлеуді басқаруды тек қана салық қызметі органдары жүзеге
асырады.
Салық салу қағидалары:
Салық механизмінің қызметі белгілі қағидаларға сүйеніп іске
асырылады. Қазақстан Республикасының Салық Кодексі салық ісін мынадай
қағидаларға негізделіп жүргізілуін талап етеді:
-міндеттілік қағидасы бойынша салық төлеуші салықтық міндетін толық
және белгіленген мерзімде орындауы тиіс;
-нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы бюджетке
төленетін төлемдер мен салықтар нақты болуы тиіс;
-әділеттілік қағидасы бойынша Қазақстан Республиикасында салық салу
жалпыға бірдей және міндетті болады, жеке түрдегі жеңілдік жасауға рұқсат
етілмейді;
-жариялылық қағидасы бойынша салықты реттеуші нормативтік құқықтық
кесімдер ресми басылымдарда жарық көреді [5, 13].
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің де алатын орны зор. Салық
жүйесін мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржы қатынастары
және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни, салық салу
әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа қатысты
кесімдердің, салық қызметі органдарының жиынтығы құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы
болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
1.2 Салық жүйесінің түсінігі, құрылу принциптері мен даму кезеңдері
Жас тәуелсіз еліміздің қомақты бюджеті болуы жолында, мемлекеттік
қазынаның қаражатын молайта түсу - маңызды мәселе. Өйткені, денсаулық
сақтау органдарының, халыққа білім беру мекемелерінің, зейнеткерлер мен
студенттердің, басқа да толып жатқан халық жіктерінің тағдыры бюджетке
байланысты екені хақ. Бюджет кірістерінің құрамы, бюджетке шоғырланатын
ақша қаражаттарының формалары шаруашылық жүйелері мен әдістерінен, сол
сияқты қоғамның экономикалық шараларын шешуге тәуелді. Бұрын бюджет
кірістері мемлекеттік кәсіпорындардың ақша қорларынан құралса, нарықтық
экономикаға- көшуге байланысты, ол заңды және жеке түлғалардың салықтық
және салықтық емес төлемдерінен тұрады.
Қандай да болмасын мемлекеттің атқаратын қызметінің ең маңызды,
басты түрі мемлекеттік кірістерді қалыптастыру екені бізге белгілі.
Мемлекеттік кіріс деп, мемлекет қарамағына әр түрлі түсім көздерінен келіп
түсетін және оның өзіне тән міңдеттерін шешуге, сондай-ақ, функцияларын
жүзеге асыруға пайдаланылатын қаржылық ресурстарды айтуға болады. Сол
мемлекеттік кірістердің қатарынан салықтар да өзіне тиісті, өте маңызды
орын алады.
Салықтар мемлекеттің басқа да атрибуттары сияқты мемлекеттер құрыла
бастаған кезде пайда болған және олар әркашан да мемлекеттің мемлекет болып
қалыптасуының, сондай-ақ оның өсіп-өркендеуінің негізгі материалдық тірегі
болып табылған.
Алғашқы кездерде мемлекетті ұстауға қажетті қаражаттар сол мемлекет
тұрғындарынан заттай немесе ақшалай күйінде алынған болса, кейінінен олар
тұрақты, жүйелі түрде ақшалай алынатын міндетті төлемдерге - салықтарға
айналған.
Салықтардың, салықтық құқықтың мемлекеттермен қатар пайда болуы
олардың құқықтық табиғатын, мәнін ашып көрсететін сияқты. Өйткені сол
кездерден бастап мемлекеттерде әлеуметтік әділеттілік, демократиялық және
құқықтық принциптері көрініс берген. Әртүрлі меншік нысандарының теңдігі,
олардың өндіріс құралдары мен жабдықтарына негізделуі де мемлекеттің
экономикалық жүйесімен шартталған болатын.
Сонымен салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық
жүргізуші субьектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық
қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші
субьектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне
жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет қүрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін
белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар - мемлекеттің тұрақты
қаржы көзі. Сондықтанда мемлекет экономиканы дамытып, тұрақтандыру
барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтардың функционалдық, сипаттамасын нақтыландыру, яғни
қызметтеріне талдау жасау арқылы салықтардың тікелей мәнін және
экономикалық табиғатын, сондай-ақ атқаратын қызметтерінің негізгі бағытын
көруге болады. Салықтардың қызметтері белгілі кезеңде өздері атқаратын
рөліне байланысты, мемлекет алдында тұрған негізгі мәселелерді шешуге
септігін тигізуге, қажетті экономикалық тұтқа және реттеуші болып табылады.
Салыктардың қалыптасқан түрдегі негізгі үш қызмет бар. Олар:
фискалдық, қайта бөлу және реттеуші қызметтер. Негізінде экономикалық
теория жене басқа тиісті оқулықтарда осы негізгі үш қызмет
көрсетілмегенімен, кейбір белгілі экономист-ғалымдардың еңбектерінде оларға
қоса тағы бірнеше қызметтер аталады.
Бірінші, фискалдық қызмет-салықтардың және басқа да міндетті
телемдердің бюджетке толығымен және уақтылы (мерзімінде) түсіп отыруын
қамтамасыз етеді. Фиск - латын тілінде мемлекеттік қазына деген мағынада
айтылған. Сондықтан, фискалдық қызмет-салықтық-бюджеттік қызмет, яғни
мемлекеттік қазына-бюджетті түсім көздері - салықтар мен басқа да міндетті
төлемдер арқылы ақшалай қаражаттармен қамтамасыз ету жөнінде қызмет болып
табылады. Қысқаша айтқанда, қаражаттарды бюджетке жұмылдыру қызметі.
Тауарлық-ақшалай қатынастардың, өндірістің дамуына байланысты бұл қызмет
-мемлекет қарамағына түсетін ақшалай кірістерді ұлғайта түседі. Ал қайта
бөлу қызметі, әртүрлі субьектілерінің табыстарының белгілі бөлігін мемлекет
пайдасына қайта бөлу қызметі. Бұл қызметтің барысында жалпы ұлттық өнім
көлеміндегі салықтардың үлесі анықталады, яғни ұлттық табысты бөлу және
қайта бөлу арқылы оның қандай бөлігінің мемлекет меншігіндегі қорға
қосылғанын көрсетеді.
Үшінші қызметі - салықтық реттеу, яғни реттеуші қызмет-салық
нарықтарының мөлшерін өзгерту, салық түрлерін азайту және негізделген салық
жеңілдіктерін енгізу арқылы, заңды және жеке тұлғаларды нарыққа бағытталған
экономикалық белсенділіктерін (қызметтерін), сондай-ақ мүдделерін
қамтамасьгз ету. Бұл қызмет өзінің осындай сипаттамасына байланысты
ынталандыру қызметі деп те аталады. Салықтық реттеу (салықпен реттеу деген
де болады) мүмкіндігінше тиімді салық түрлерін таңдау, олардың мөлшерін
өзгерту, сондай-ақ жеңілдік көрсету, кейде кейбір түрлерін алу тәсілін
өзгерту сияқты әрекеттерден тұрады. Әсіресе бұл қызметті ғылыми-техникалық
процестерді ынталандыру кезінде қолдану өте тиімді болады.
Мемлекет үстінде аталған салықтардың қызметін қолдана отырып салық
салу, салық қызметі саласындағы әртүрлі шараларды жүргізеді және салық
жүйесін анықтап, олардың қызмет атқару тұтқасын әзірлейді. Салық салу
саласыңдағы жүзеге асырылатын шараларды қоғамның нақты бір даму кезеңіндегі
әлеуметтік-экономикалық мақсаттарына байланысты экономика-лық саясатпен
ұштастыру да осы қызметтер арқылы жүргізіледі.
Енді осы қызметтер жөнінде қалыптасқан, дәстүрлі көзқарастармен
шектеліп қана қоймай басқа да авторлардың пікірлеріне тоқталайық. Белгілі
экономист-ғалым Қарағұсова Г.Ж. айтуынша салықтардың атқаратын қызметтері
мына төмендегідей болып келеді:
1.фискалдық немесе жұмылдыру қызметі арқылы мемлекет тиісті
шығындарын қаржыландыруға қажетті салықтарды жиыстырады;
2.қайта бөлу қызметі арқылы мемлекет экономика аясының әртүрлі
саласына ықпал етеді, әлеуметтік саясатты жүзеге асырады, табыстарды халық
арасындағы әлеуметтік топтарға қайта бөледі, табысты өте төмен топтарға
жәрдем береді. Мысал ретінде үдемелі ставкалы табыс салығын көрсеткен;
3.ынталандыру қызметі - экономиканы дамыту, техникалық жаңарту және
т.б, әртүрлі жағдайлар жасауды жүзеге асырады;
4.шектеу кызметі, салық саясаты арқылы мемлекетке тиімсіз (пайдасыз)
өндірістердің дамуын шектеу немесе тоқтата тұру больтп табылады;
5.бақылау-есептеу қызметі, кәсіпорындар мен азаматтардың табыстарын,
өндірістің құрылымы мен көлемін және қаржылардың қозғалысын есептеп,
бақылаудан тұрады.
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін пайдалана
отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету
жолдарын белгілейді, жалпы экономпкалық саясатты негізге ала отырып, салық
саясатын анықтайды.
Салық категориясының нақты формалары болып құқық органдарымен
тағайындалған салық төлемдерінің түрлері жатады. Салық дегеніміз - жеке
және заңды тұлғалардың мемлекеттік шығындарын жабу үшін, заң жүзінде
бекітілген төлемі. Мемлекеттің алатын салықтарының формасы мен
әдістерінің жиынтығын салық жүйесі дейміз.
Салық жүйесі тікелей және жанама салықтардың ара қатынасынан тұрады.
Біріншісі - салық төлеушілердің табысы мен мүлкінен алынатын мемлекет
түсімі, екіншісі - тауар бағасына немесе қызмет көрсетуге үстеме құн
ретінде тағайындалып тұтынушыдан төленеді. Тікелей салық салуда ақша
қатынастары мемлекет пен қазынаға енгізетін төлеушінің өзімен тура болады.
Жанама салықтың субьектісі, мемлекет пен төлеуші арасьында болатын
делдал, яғни тауар сатушысы болып табылады.
Тікелей салықтар өз кезегінде нақты мүлік түрлерінің әрқайсына
төленетін, жеке және заңды түлғалардың кіріс көздерінен немесе декларация
бойынша алынатын салықтар болып бөлінеді.
Тікелей салықтардың біреулерін тек заңды түлғалар, келесісін тек-
жеке тұлғалар, ал үшіншісін - заңды да жеке түлғада төлейді.
Жанама салықтар құрамы да әр түрлі - акциздер және қосылған құнға
салынатын салықтар. Олардың алынуыда өте қарапайым Олардың алымдық әсері
өндіріс құлдырауында да қолданылады. Алыну обьектісі мен колданылу әдістері
әр түрлі болып келетін, тікелей және жанама салықтардың жүйесі, мемлекетке
салықтардың - алымдық және экономикалық қызметтерін толықтай атқаруына
мүмкіндік береді.
Нарықтық экономикалық қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі
бағыты немесе салық саясатының басқы мақсаты - салық жүйесін құру және оның
тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесінің құрамы мынадай: қаржы қатынастары және осы қатынасты
анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары;
нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық салуды ұйымдастыру, салық салудың
негізгі принциптері және тағы басқалар салық механизміне жатады. Салық
жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер
ықпалы өте зор.
Сонымен салық жүйесінің өте маңызды және күрделі құрылым екенін
білдік. Салық жүйесінің мемлекеттің нақты тарихи ұлттық даму кезеңдерімен
шартталарыны белгілі.
Сондықтан, қандай да болмасын дамыған елдің салық жүйесі бізге
эталон бола алмайды.
Бірақ дамыған елдерінің салық жүйесінің тенденциясын және жалпы
сипаттамасын қарастыру және талдау жасап отыру біздің міндетіміз.
Салық салу кезінде мемлекет белгілі бір принциптерді колданады.
Салық салу принциптері салық теориясының басты элементі болып табылатынын
ұмытпауымыз қажет.
Салықтар жөніндегі ілімнің тұңғыш қарлығаштары, саяси экономикалық,
теорияның ең ірі классиктері Адам Смит, Вильям Питти және т.б. болатын.
Кезінде салық жүйесін құрудың төрт қағидасын Адам Смит ұсынған
болатын. Олар күні бүгінге дейін (әрине дамыған елдерде) салық салуды
ұйымдастыру қағидалары ретінде қолданылады.
1.Бірнші қағида - салық әрбір салық төлеушінң тапқан табысына сәйкес
алынуға тиісті;
2.Екінші қағида - салық мөлшері мен оны төлеу мерзімі заң жүзінде
күні бұрын және дәл белгіленуі қажет;
3.Үшінші қағида - ыңғайлылық қағидасы, яғни әрбір салық төлеушіге
қолайлы уақытта және осы салық төлеушіге ыңғайлы әдіспен алынуға тиісті;
4.Төртінші қағида - үнемділік қағидасы, яғни салық алу кезінде салық
төлеушінің шығындары мейлінше аз болуға тиісті.
Салық салу кезінде, аталмыш принциігіерді басшылыққа алу барысында
мемлекет тарапынан белгілі қағидаларды қолдану тәртібі туындаған болатын.
Қазіргі кезде қолданылатын салық салу прпнциптері тікелей салық салу
жүйесіне бағынышты (байланысты) болады. Белгілі ғалым Қарағүсова Г.Ж.
өзінің еңбегінде салық салу принцпптерінің ең қолайлы деген түрлерін атап
көрсеткен:
1.Салық салмағының тең болуы, яғни әркім мемлекет қорына " әділ
үлесін " қосуға міндетті;
2.Салық жүйесінің қарапайым және анық болуы, яғни салық төлеушілерге
түсінікті болуы қажет;
3.Салық салудың теңділігі және әділеттілігі, яғни әлеуметтік-экономи-
қалық мақсаттарға жету үшін, мүмкіндігінше әртүрлі жеңілдіктерді азайту;
4.Салықтарды басқару және заңдылықты сақтау жөніндегі әкімшілік
шығындар мүмкіндігінше аз мөлшерде болуы қажет.
Қазіргі кезеңде, мемлекет алдында тұрған бірден-бір күрделі мәселе
-салық салмағын (айырмашылығын) халық арсында ойдағыдай етіп бөлу. Әзірше
осы мәселе жөргінде екі принцип барын білуіміз қажет.
Біріншісі, тапқан (алған) игіліктерге негізделген яғни мемлекет
тарапынан көрсетілетін қызметтердің бәрі оның азаматтарына кәдімгі тауар
ретінде берілуге тиісті. Бірақ мемлекеттен алынатын игілгктердің сапасы
әртүрлі болуы мүмкін, ал сол үшін бәрі бірдей төлейді. Нарық кезеңінің
көрінісі ретінде, қоғамымызда байлар мен кедейлердің пайда болғаны баршаға
мәлім. Сондықтан мемлекеттен берілетін жәрдем ақыларды, субси-дияларды тек
табысы төмен, тұрақты табыс көзі жоқ адамдарға беру қажет.
Екіншісі, төлеу қабілеттілігі принцппіне негізделген. Бұл жерде
салық айырмашылығы салық төлеушілердің нақты табыстарына және тұрмыс
деңгейлеріне байланысты болады
Мельников В.Д. өз еңбегіңде дүние жүзілік мәні бар салық салу
принцицтерінің ұтымды түрлерін (Я.Корнай және т.б. ұсынған) атап көрсеткен.
Бүл принциптер нарық қатынастары жағдайындағы салық жүйесінің ойдағыдай
тиімді болуына бағытталған.
Дүние жүзілік тәжірибеден өткен ол принциптер мыналар:
1.Салық салу формаларын белгілеу барысында карапайым формаларды
қолданған жөн. Сонда төлеушілер салық төлеуден жалтара алмайды.
2.Салық жүйесі мүмкіндігінше бейтарап болуы тиіс. Былайша айтқанда,
мемлекет салық төлеушілерді салық жүйесі арқылы ынталандыруға (жеңлдік беру
арқылы) немесе жазалауға жол бермеуі керек. Өнімдердің, қызметтердің жеке
түрлерін салық салуда немесе кейбір әлеуметтік саясат, денсаулық сақтау,
мәдеииет салаларын мемлекет қаржыландырғанымен, бұл қаржыларды салық
ставкаларын өзгерту (жоғарлату жолымен алуға болмайды).
3.Прогресивті салықтардың орнына тікелей пропорционалды салықтарды
басымырақ пайдалану.
5.Салық жүйесі экономикалық қызметтердің жақсаруына және күрделі
жұмсалымдардың өсуіне кедергі келтірмеуіне тиіс. Көп өнімді жұмыс істегенде
прогресивті салықты қолданбай, салықтардың өнімділікке, өндіріске және
күрделі жұмсалымдарға тигізер ықпалының нәтижесі қандай болатынын ескерту
қажет.
Сонымен салық жүйесі мемлекеттің экономикалық саясатымен
анықталатын, үстінде аталған принциптерді еске ала отырып, біздің
пікірімізше, салық салу (салық қызметі) принциптері мүмкіндігінше мына
төмеңдегідей болуы қажет; заңдылық және негізділік; жалпыға бірдей және
нақтылық; теңділік және әділеттілік; ыңғайлылық және жеткшіктілік;
карапайымдылық және бейтараптылық; жоспарлылық және нормативтік; тиімділік
және үнемділік; жеңілділік және бірдүркінділік.
XX ғасырдың соңында Қазақстан тәуелсіз мемлекет болып табылды, ел
алдында тиімді нарықтық экономиканы құру міндеті тұрды. Реформаларды
дамытудың маңызды факторларының бірі салық саясаты болып табылады.
Қазақстандық қаржылық ғылым алдында салық және салық салудың күрделі және
ауқымды мәселесі, яғни жоғарғы тиімді дамыған салықтық жүйе құру міндеті
тұр.
Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздігін алу және нарықтық қатынастарға
көшу кезеңінен шаруашылық механизімінің түбегейлі өзгеріс процесі,
сәйкесінше салық салу жүйесінің өзгерісі жүргізілді.
Бұрынғы Совет Өкіметінің салық заңдылығы жаңа жағдайларға сәйкессіз
және экономиканың дамуына тежеуші болды. Бұрынғы экономикалық жүйенің
салықтары негізінен қаражаттарды мықтыдан әлсізге, жақсы жұмыс істеушіден
нашар жұмыс істеушіге, яғни “теңестірілген әділдік” қағидасы бойынша қойма
бөлінді. Реформаға нашарлаған экономикалық жағдай итермеледі. Инфляция және
дағдарыс тиімді экономикалық тетіктерді, әсіресе салықты қолдану
қажеттіктері туралы ойландырды [6, 183].
Салықтарды алудың әдістері мен формаларының даму кезеңдерінде бес
ірі кезеңді бөліп көрсетуге болады:
1-ші кезең (1992-1995 жж) – жаңа салық жүйесі базисінің, салық
кезеңінің өңделуі және іске қосылуы;
2-ші кезең (1995-1998 жж.) – нарықтық экономика талаптарына сай
келетін салық жүйесін құруды аяқтау;
3-ші кезең (1998-2000жж.) – барлық қағидалардың ескерілуі арқылы
салық жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан
әрі жетілдіру.
4-ші кезең (2001-2008 жж.) – Жаңа салық Кодексі қабылданып, іске
қосылды.
5-ші кезең (2009ж)- салық Кодексіне өзгерту қабылданып, іске
қосылды.
Салықтық реформаны бірінші кезеңіндегі Қазақстан Республика-сының
салық жүйесі (1992 жылдың шілдесінен 1995 жыл аралығы).
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған
Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін
құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады.
Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі
болып саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген өзгерістер болды және
экономиканың дамуына көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген
түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы
қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі және тағы да басқа құбылыстар
іске аса бастады.
Қазақстанның салық жүйесі 1991 жылы өзінің бастамасын алды. Оны
қалыптастыру кезінде дүниежүзілік тәжірибе, өтпелі кезең заңдылықтары,
сонымен қатар тарихи, саяси, әлеуметтік-экономикалық даму аспектілері
ескерілген жоқ. Осыған байланысты салық жүйесін енгізу күтілген нәтижені
берген жоқ.
Бөтен тәжірибені ұлттық экономиканың ерекшеліктерін ескермей,
толығымен қайталау осымен түсіндіріледі. Бұл ресей салық заңдылығымен толық
сәйкес келетін, 1991 жылдың желтоқсанында қабылданған „Қазақстан
Республикасының салық жүйесі туралы“ заңы осыны растайды. Бұл салық
жүйесіне сәйкес Қазақстан территориясында салықтың үш тобы қолданылды:
жалпы мемлекеттік, жалпы міндетті жершілікті және жергілікті. Федеративті
құрылыстағы мемлекеттерге үш деңгейлі салық жүйесін қолдану унитарлы
Қазақстанның салық жүйесіне мұндай бөлу сәйкес келмеді.
Мәні бойынша „салық жүйесі модерленген, советтік билік-әкімшілік
жоспарлы экономиканы бейнелейді”. Салық заңдылығы сол кезеңде салық
қатынастарын реттейтін Қазақстан Республикасының 14 заңымен құралады. Бұл
топтағы негізгісі “Қазақстан Республикасы салық жүйесі туралы” заңы болды,
оған сәйкес үй салықтары мен аударымдар қарастырылды :
16 жалпы мемлекеттік
10 жалпы міндетті жергілікті
19 жергілікті салықтар және әртүрлі аударымдар
Сол кезеңдегі салық жүйесінде салаға байланысты белгілінетін табысқа
14 салық ставкасы, осы салық түрі бойынша 37 жеңілдік түрін қамтиды.
Табысқа салық ставкалары келесі түрде болды:
- кәсіпорындардан - 25%
- коммерциялық банктер мен сақтандыру компанияларынан – 45%
- өндірістік кооперативтерден – 35%
- коммерциялық кіші кәсіпорындардан, қор, тауар-шикізаттық
биржалардан, делдалдық фирмалардан – 55%.
Мемлекеттік бюджетке салықтық түсімдердегі маңызды үлес салмағын
айналымнан салық алды, ол 1992 жылы қосылған құн салығына алмастырылды.
Салықтық міндеттемелердің мөлшеріне ҚҚС, сатудан салық және өнімді
өткізуден табыс сияқты жанама салықтарды салыстырмалы талдау нәтижесінде
алмастырылды. Бөлшектік бағадағы олардың деңгейі сәйкесінше 16,7; 24,9;
18,3 % екені анықталынды. Талдау нәтижелері өткізу нәтижелері мен сатудан
салықты қолдану кезінде салық міндеттемелерінің өсетінін дәлелдеді. Бұл
ҚҚС пайдасына таңдау жасауға жәрдемдесті.
ҚҚС экономикалық болжамдарға қарамастан бағаның өсуіне әкеп соқты.
Көптеген тауарлар мен қызметтерге бірнеше кәсіпорындардың монополиясы,
өндірушілердің бәсекесінің болмауы, төменгі сатып алушылық мүмкіндігі
бағаның өсуіне әсер етіп, нарықтық қатынастардың дамуын тежеді. Фискальді
тұрғыдан жоғарғы инфляция жағдайында салық салудың осы формасы ғана,
тауармен бағаның құнымен тікелей байланысты, және ұлттық валютаны
қамтамасыз ету деңгейі мен бағаға тәуелсіз мемлекеттік бюджетке табыстардың
тұрақты түсімін қамтамасыз ете алады [7, 68].
Теориялық тұрғыда ҚҚС өндірушінің қызметінің нәтижесіне тікелей әсер
етпейді; керісінше ҚҚС өндіріс көлемінің өсімін ынталандыру тиіс. Тауар
өндірушіге табыстың негізгі бөлігін бағаның өсімінен емес, өндіріс көлемін
ұлғайтудан алған пайдалы.
Сонымен қатар, заңды дайындау кезінде тауар құнының ҚҚС сомасына
ұлғаюы оны өндіруші бәсеке кезінде өткізудің соңғы құнын төмендетуі тиіс
деп болжанды бірақ монополист кәсіпорындар өндірісі саласында өзгерістер,
жалпы тауар дефициті жағдайында ҚҚС жағымсыз әсері байқалды. ҚҚС енгізілуі
кезінде бағаның 3-4 реттік өсімі ғана болжанды, бұл жағдайда ҚҚС баға
деңгейінде белгілі шартты маңызға ие болды. Бірақ болжамдар ақталған жоқ.
Тәжірибе жанама салық салудың ролін күшейту өңдірістік салада салық
базасының қысқаруына, салықтық қарыз ауыртпалығының тұтынушыларға түсетіні
анықталды. Бұл төмен қамтамасыз етілген тұрғындарға жағымсыз әсер ететіні,
төлем қабілетін төмендететіні және шығындардың өсуіне жол беретіні көрінді.
1991-1995 жылдарға салық салу жүйесінің негізгі мәселелерінің бірі
жеңілдіктер саясаты боды. Бұл Қазақстан Республикасының заңдылық ұйымдарына
жеңілдіктерді тек қана жеке кәсіпорындарға немесе жеке салаларға ұсыну
жағдайлары кездесті. Мұнда экономиканың негізін құраушы барлық
қатысушыларды теңдікпен қамтамасыз ету және саяси нейтралдылық қағидасы
бұзылды. Негізінен бұл мемлекеттік сектордағы кәсіпорындарға қатысты болды.
Бұл топқа монополистер де жатқызылды, бұл әрекет оларды тұрақты қаржылық
шаруашылық қызметті жетілдіру және өз өнімінің бәсекелестік қабілеттілігін
жоғарлату қажеттілігінен босатты. Осыған байланысты жеңілдік берілетін
кәсіпорындар күтілген дамуға қол жеткізген жоқ және салық жүйесінің
түсініксіз, аз тиімді екенін көрсетті [8, 183].
Бұл кезде барлық әлемде болашағы бар кәсіпорындарға бюджеттен
тікелей субсидиялар төлей және барлық салық төлеушілерге жағымды жасау
тиімдірек екені дәлелденді.
Нәтижесінде “селективті жеңілдік беру” қағидасы бойынша салық жүйесі
құралды. Жеңілдік берілетін объектілерді жеткілікті дәлдікпен және
икемділікпен анықтау, бақылау мүмкін емес мұндай жүйе бюджетпен есеп
айырысуда қиындықтар тудырады.
1991-1995 жылдардағы салық жүйесінің тәуелсіздігін жылдық салық
жүйесінің тиімділігін жылдық салық түсімдерінің төмендеуі динамикасы
бойынша көруге болады.
Біздегі салық салу жүйесі экономикалық және әлеуметтік маңызын
жоғалтты, сонымен қатар өзінің негізгі міндеттерінің бірі фискальді ролі де
нашар орындады. Салықтық қарыз ауыртпалығын көрсетуге салық төлеушілердің
көбісінің жағдайы келген жоқ. Салықтар шаруашылық субъектілерін іскерлік
белсенділікті жоғарлатуға, қымбат, жоғарғы тиімді технология енгізуге,
өздерінің капиталдарын ұзақ мерзімді салымдарға жұмсауға ынталандырмады.
Біздің салық жүйесі шетелдік инвесторларды кері итермеледі.
Нәтижесінде 1995 жылдың басында біздің елдің салық жүйесі күрделі,
тиімсіз болды, ал салық төлеушілердің мойнына түсетін түсім өте жоғары
болып (85-90% құрады), экономикалық прогреске тежеу жасады.
Экономикалық тиімділікті, қарапайымдылықты және жалпыға бірдей
қабылданған дүниежүзілік әділдік қағидаларын есепке ала отырып құрылған
нарықтық қатынастарға сәйкес келетін салық жүйесін түбегейлі өзгерту
қажеттілігі туды.
Салықтық реформаның екінші кезеңіндегі Қазақстан Республи-касының
салық жүйесі (1995 жылдың шілдесінен 1999 жыл аралығы)
1995 жылдың 1 шілдесінде іске қосылған Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылдың 24 сәуіріндегі №2235 “Салықтар және бюджетке
басқа да міндетті төлемдер” заң күші бар Жарлығы талаптарға сәйкес келді.
Бұл кезде, динамикалы дамып келе жатқан экономикасы бар елдер үшін
салық заңдылығын жетілдіру тұрақты, объективті қажет процесс болып
табылатынын атап кету қажет.
Өңдеу кезінде сапалы шетелдік тәжірибе талданды, тәуелсіз эксперттер
есебінде салық салу саласындағы Қазақстандық және шетелдік ғалымдар
қатысты, беделді халықаралық ұйымдардың ойлары ескерілді, мысалы: ХВҚ,
халықаралық салық бағдарламасы, Гуверов институты, стенфорд университеті,
АҚШ-ң Гарвард университеті және Қазақстан экономикасының өзіндік
ерекшеліктері [9, 142].
Салық реформасының міндеттері:
Салық жүйесін және салық заңдылығын қарапайымдандыру. Бұл мақсат
іске асырылды, яғни егер бұрынғы жүйе салықтармен аударымдардың 45 түрін
қарастырса, олар 11 дейін қысқартылды. Олдарың жалпы мемлекеттік және
жергілікті деп бөлу Қазақстанның унитарлы жүйесіне сәйкес келді. Келесідей
аударымдар жойылды:
-Қазақстан Республкасы қайта құру қоры (өзіндік құннан 5%);
-Кәсіпкерлікті қолдау және бәсекелестікті дамыту қорына (таза
табыстан 1%)
-Қалалық жолаушы көлігін қамтамасыз етуге (еңбекке ақы төлеу
қорынан 5-20%)
Жетістік немесе жетістікке жетуге ұмтылу, салықтық қатынастардың
реттелуі, яғни салық процесіне қатысушылардың қызығушылықтарының балансын
білдіреді. Тәжірибеде бұл салық ауыртпалығының төмендеуін білдіреді.
Салық салу тәртібінің өзгеруі экономиканың нақты жағдайына
байланысты болды, яғни: дағдарыстық көріністер, өндірістің құлдырауы,
кәсіпорындардың жағдайының нашарлауы бюджетті табыспен қамтамасыз етуіне
есер етті, ал дебиторлық және кредиторлық қарыздардың көлемінің тұрақты
өсімі, олардың төленбеуі салық қызметінің жұмысын қиындатты. Оны
макроэкономикалық көрсеткіштер де дәлелдейді: 1991 жылдан бастап ЖІӨ жылдық
көлемінің 10% және 1995 жылы өзінің ең төменгі деңгейі 61,4% жетті. (ЖІӨ
бойынша Қазақстан 150 орын алды).
Сол кездегі Қазақстан бойынша тіркелген кәсіпорындардың жартысының
қызметі шығынды болды, ал экономика саласындағы кредиторлық қарыз 1996
жылғы ЖІӨ-нен асып кетті. Бюджеттің табыстылық бөлігінің жағдайының
нашарлауының себебі түсінікті: экономика стегнациясы салық базасын
қысқартады. Осының нәтижесінде салықтық қарыз ауыртпалығының негізгі бөлігі
жұмыс істеп жатқан кәсіпорындарға түседі, ал бұл өндірістің әрі қарай
дамуына тежеу жасайды және өндірушілерді көлеңкелі экономикаға кетуін
ынталандырады. Бұл сол кезеңдегі негізгі мәселе болды.
1995 жылғы “Салықтар туралы” заңы жеке тұлғалардан табыс салығын
прогрессивті шкаласын (5-40%) қарастырды. Нақты еңбекақыға салық салынды,
ал басқа табыстар (кәсіпкерлік қызметтен, тауарларды қайта сатудан)
жасырылды. Осының нәтижесінде салық регрессивті қызметке иеленді және
тұрғындардың табыс және мүліктік жағдайы бойынша талдауды тереңдетті [10,
21].
Арнайы экономикалық аймақтарға тікелей инвестицияны ынталандыру
үшін осы аймақтарда қызметін іске асыратын және тіркелген заңды тұлғалардың
табысынан 20% мөлшерінде салықтық жеңілдік ставкалары белгіленген.
Өндірістің негізгі құралы болып табылатын заңды тұлғалардың табыс салығына
қосымша 10% жеңілдік ставкасы тағайындалған. Заңды өңдеушілердің ойы
бойынша салық салу тәртібінің жүйелігі сол кездегі салықтардың
тұрақтылығын, жалпы заңның болуын қарастырды, салық төлеуші бюджетке қанша
қарыз екенін білуі тиіс деп есептеді. Сонымен қатар, жаңа заң салықтардың
мөлшерін 20% төмендетті.
Осы жылдарда (1996-1997 жылдары) ЖІӨ 0,5%-і және 1,7% өсімімен
көрінетін экономиканың тұрақтылық белгілері байқалды. Салықтық қарыз
ауыртпалығының төмендеуінен басқа, бұл кәсіпорындарды жандандыруға шетелдік
инвестициялардың ағымымен түсіндіріледі.
Осыған байланысты, өз уақытында салық реформаларын тиімді жүргізу
үшін қажетті заңдылық базасы құрылды. Алайда реформа ақталусыз созылып,
уақыт өтуіне байланысты нысанын өзгертті.
Нәтижесінде 1999 жылы Қазақстанның салық жүйесі бастапқыдан өзгеше
болды. Салық жүйесі 4 жылда 30 жуық рет өзгерді (орташа алғанда жылына 7
рет). Соңында кәсіпорындардың жұмысындағы іскерлік белсенділікті жоспарлау
үшін қағидалы шарт болып табылатын тұрақтылық және болжамдылықтан айырылды.
Сол уақытта салықтар мен алымдардың саны екі есе шамаға (11 ден 19 дейін)
өсті, бұл оларды жинауды қиындата түсті.
Салықтық ауыртпалық және салық заңдылығының тұрақсыздығындағы
өзгерістер сол кездегі экономика жағдайымен объективті түрде байланысты
болды. 1998 жылдың бірінші жарты жылдығындағы байқалған өсімге қарамастан
ресей және азиаттық қаржылық дағдарыстар Қазақстан экономикасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1Салық мәні, мазмұны және элементтері
1.2 Салық жүйесінің түсінігі, құрылу принциптері мен даму кезеңдері
1.3 Қазақстан Республикасының салық түрлері мен салық төлеушілері
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ЖАҒДАЙЫ
2.1Салықтық реттеу органдары, олардың функционалдық қызметтері
2.2 Қазақстана Республикасының салықтық реттеу тиімділігі
2.3 Қазақстан Республикасының экономикасындағы салықтық реттеу
құралдарын қадағалау
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЫЛАТУ
БАҒЫТТАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы салықтық реттеу мәселелері, салықтық
реттеудің даму тенденциялары
3.2 Салықтық реттеуді жетілдіру механизмі және перспективалары
3.3 Қазақстан Республикасы салық комитеті органдарындағы жемқорлықпен
күрес стратегиясы
КІРІСПЕ
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы
болуымен қатар ел экономикасын қайта құрып, оның дамуына, ұлғаюына, саяси
әлеуметтік істердің толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Салықтық жүйе мемлекеттік биліктің тиімді формаларының бірі болып
табылады.Салықтар – бұл мемлекеттік табысының негізгі көзі ғана емес, бұл
қоғамның барлық салаларына әсер ететін нарық түріндегі экономиканы басқару
жүйесінің әрекеттегі әдісі болып табылады.
Қазақстан Республикасында 1991 жылы 25-желтоқсанда қабылданған
Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы заңы тәуелсіз еліміздің
салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл еліміздің
экономикасын реформалаудағы күрделі істің бірегейі болып табылады. Соған
байланысты еліміздің экономикасында елімізде бұрын болмаған жаңа құрылыстар
мен өзгерістер енгізіле бастады. Оларды атап айтатын болсақ шаруашылық
жүргізу еркіндігі, меншік түрлерінің бір-бірімен теңдігі, шаруашылық
жүргізушімен мемлекет арасындағы қатынас-тардың құқықтық негізі жүргізілді.
Бұл заң салық жүйесін құрудың басты қағидаларының салықтар мен бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер түрлерін, олардың бюджетке түсу
тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат болып табылады.
Осы заң бойынша салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының
құқықтары мен міндеттері республикалық және жергілікті органдардың салыққа
байланысты қызметтері, құқықтары мен міндеттері айқын белгіленді. 1995
жылдан бастап салық жүйесіне бірқатар өзгертулер мен толықтырулар
енгізілді. 1995 жыл сәуір айында Қазақстан Республикасы Президентінің
қабылдауымен заң күші бар Салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдер
туралы жарлығы қабылданып, Қазақстан Республика-сының 1995 жылғы 1
шілдесінен бастап жаңа салық жүйесі іске қосылды. Бұл жаңа салық жүйесі
біршама болса да нарықтық қатынастар талабына бейімделіп халықаралық
тәжірибеге мейлінше жақындатылған.
Салық мемлекет бюджет кірісінің негізгі көзі ретінде мемлекттік
әлеуметтік-бағдарламасын орындауда маңызы зор. Салықтар мемлекеттің өмір
сүруінің барлық кезеңдеріне тән құбылыс. Олардың басты міндеті - әр
қоғамның дамуын қамтамасыз ететін өндірістік емес саланы қаржыландыру болып
табылады. Сонымен бірге салық жаңадан құрылған қосымша құнды алудың тәсілі
ретінде салық төлеушілердің қаржылық күйіне шешуші әсер жасайды. Салықтың
мәні әлеуметтік-экономикалық мәні мен құрылымы мен рөлі қоғамның
экономикалық және саяси құрылысымен, сондай-ақ мемлекеттің табиғаты және
қызметімен анықталады.
Салық мәселесімен А.Нұрымов, Б.Ермекбаева, Н.Мамыров, К.Ілиясов,
Ө.Шеденов, Құлпыбаев сияқты белгілі ғалымдар айналысады.
Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап,
дамып және нығайып келеді. Мысалы, Елбасының Жолдауына зерделей үңілгенде
мұндағы әр тұжырым мұқият зерттеулермен, сараптаулармен, нақты
болжаулармен түйінделгенін ұғынамыз. Президент биылғы Жолдауында
Қазақстанның әлемнің бәсекеге барынша қабілетті әрі серпінді дамып келе
жатқан мемлекеттерінің қатарына қалай қосылуы жолындағы негізгі жеті басым
бағытты айқындаған екен. Сол басымдардың ішінде салық мәселесіне біршама
өзгерістер енгізілді. Екінші басым бағыт Қазақстанды жаңа белеске көтеру-
тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы болмақ. Яғни экономи-калық саланы
жаңарту және жаңғырту, қарқынды дамыту жолдарын ұстануымыз қажет деп
қарастырылған.
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінгі күні салық жүйесі – бұл тек қана
салықтар тізімі, олардың ставкалары, субъектілері, объектілері ғана емес.
Бұл экономикаға әсер етудің күшті тетіктерінің жиынтығы, мемлекеттік
биліктің тиімді формаларының бірі. Салықтар мемлекеттің өмір сүруін
экономикалық сипаттауын бейнелейді деп К. Маркс әділ көрсетеді. Салықтық
жүйенің дұрыс құрылуына, салықтар мен ставкалар үйлесімділігі ұлттық
экономиканың жағдайы, яғни Қазақстанның болашағына елеулі әсер етеді. Осы
аталған мәселе – дипломдық жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қалыптасудың барлық кезеңдеріндегі елдің
экономикасы үшін салықтық жүйенің маңызын, оның нарықтық өзгерістерге,
экокномикалық өсімге инвестицияларды тарту, кәсіпкерлікті дамытуға әсерін
және дүниежүзілік салықтық жүйелерге әсерін анықтаумен сипатталады және
Қазақстан Республикасының экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудегі
салық жүйесінің алатын орны мен рөліне талдау жасау және оны жетілдіру
жолдарын ұсыну болып табылады.
Зерттеудің алға қойған мақсатын жүзеге асыру үшін келесі міндеттерді
шешу алға қойылды:
-салық жүйесінің мәнін, мазмұнын, атқаратын қызметін, салық
жүйесінің құрылу принциптері мен даму кезеңдерін, оны жетілдіру жолдарын
теориялық тұрғыда қарай отырып, оны практикамен ұштастыру, қорытынды жасау;
- салық жүйесінің шаруашылық субъект қызметіне әсер етуін талдау;
- салықтардың мемлекеттік бюджеттегі орнын қарастырып, талдау және
салықтың экономикалық маңызын ашу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы : Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан
тоғыз бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен --
беттен тұрады.
Жұмыстың кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының теориялық және
практикалық өзектілігі, тақырыптың зерттелу деңгейі, зерттеу мақсаттары мен
міндеттері, зертеудің объектісі анықталып, қорғауға ұсынылған негізгі
ғылыми жаңалықтары келтірілген.
Бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасының салық салу жүйесінің
құрылымы, оның экономикалық дамуының барлық қалыптасу кезеңдеріндегі салық
жүйесінің ролі талданды және салық жүйесінің даму тенденциясы қарастырылды.
Екінші бөлімінде Қазақстан Республикасындағы салықтық реттеу
органдары, олардың функционалдық қызметтері және салықтық реттеу
тиімділігі және Қазақстан Республикасының экономикасындағы салықтық реттеу
құралдарын қадағалау қамтылған.
Үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасындағы салықтық реттеу
тиімділігін жоғарылату бағыттары ұсынылады, яғни Қазақстан
Республикасындағы салықтық реттеу мәселелері мен салықтық реттеудің даму
тенденциялары және салықтық реттеуді жетілдіру механизмі мен
перспективалары, сонымен қатар Қазақстан Республикасы салық комитеті
органдарындағы жемқорлықпен күрес стратегиясы да қамтылады.
Сонымен дипломдық жұмысымда Экономиканы салықтық реттеу атты
зерттеуде өзiмiздiң Қазақстандық авторлармен қоса шетелдiк авторлардың да
еңбектерiн пайдалана отырып, кеңiнен зерттеуге ден қойдым. Бұл тақырып
бойынша қазақ тiлiнде шыққан салық жүйесі бойынша әдебиеттер аз
болғандықтан, дипломдық жұмысымды өзiмнiң ана тiлiмде жазуға бiраз
қиындықтар болды. Бiрақ ол қиындықтарды жеңдiм деп ойлаймын, өйткенi алда
баяндалар еңбегiм соның жемiсi.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ
1.1Салық мәні, мазмұны және элементтері
Қазіргі нарықтық экономика жүйесінде салықтардың алатын орны өте
зор. Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі бөлігі. Бүгінгі күнде салықтар
әлеуметтік сферада және экономикалық реттеуде негізгі инструмент ретінде
көрініс табады, өйткені мемлекет салық жүйесінің көмегімен ұлттық табысты
қайта бөлу кезінде өзінің әсерін тигізе алады.
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер болып
табылады.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Салықтар
мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі
болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен
әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына
бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып,
олар – дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса
жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі –
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі
қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және
функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу
әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 35-бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған [1, 87].
Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалылығын) бөлудің
екі қағидаты қалыптасқан:
-пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
-„қайыр көрсету” (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Салық мәселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен.
Ал, оларға ғылыми көзқарас ХҮІІ-ХІХ ғасырларда пайда болды. Оған дәлелді
теориялық экономия классикалық мектебі ағылшын өкілдері еңбегінен табамыз:
В.Петти (1623-1687ж.ж.) „Салық пен жиынтық трактаты” – (1662ж), Д.Рикардо
„Салық салу және саяси экономияның басталуы” – (1817ж.), А.Смит „Халықтар
байлығының себептері мен табиғатын зерттеу” – (1776ж.) А.Смит салық салудың
төрт принциптерін айқындаған. Оның осы принциптері дамыған елдерде салық
салудың негізін құрайды.
1.Өзіне бекем мемлекет мүмкіндігіне қарай, қабілеті мен күшіне сай
үкіметті ұстауға қатысады. Мемлекеттің қорғауымен қамқорлығын пйдалана
отырып, қаржыландыру үкіметтің табысына сай жүзеге асады. Бұл ережені
сақтау немесе сақтамау салық салудың тереңдігіне немесе тепе-теңдігіне
ұрындырады.
2.Жеке тұлға төлейтін салық міндетті түрде айқын болуы керек.
Салықтық төлеу мерзімі, төлем тәсілі, сомасы - барлығы дәрлік төлем төлеуші
үшін анық әрі ашық болуы қажет және кез келген адамға да солай.
3.Әрбір алынатын салық белгілі уақытта немесе белгілі тәсілмен
төлеуші үшін ыңғайлы кезде барлығын төлейді.
4.Әрбір салық ой елегінен өткізіліп, толғағына толық жеткізілгені
дұрыс. Оның мемлекет қазынасына құйылуы, халық қалтасынан алғаны және
ұстағаны мүмкіндігінше аздау болғаны жөн. Қазынаға құйылғаннан гөрі,
салықты халық қатынасынан алу мен ұстаудың көп болуы да әбден мүмкін.
Себебі, оны жинау шенеуніктердің көп болуын талап етсе, оларға төленетін
айлық сомасы салықтың мол мөлшері арқылы жүзеге асады [2, 183].
А.Смит тікелей, жанбасы, жанама салықтар жүйесін және оларды
қолданудың әлеуметтік – экономикалық салдарын барынша талдады.
Салық дегеніміз не? Экономикалық мазмұн тұрғысынан салық дегеніміз
тұрғындар, кәсіпорын (фирма) мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын
міндетті төлем жүйесін айтамыз. Салық салудың мақсаты кәсіпорын, тұрғындар
қаржыларын қоғамдық қажеттілікке (өндірістік және әлеуметтік) тарту болмақ.
Салық салудың мынадай принциптері бар:
- салық бар игіліктерге пропорционалды түрде қоғам мүддесіне сай
алынады;
- салық табыс мөлшері мен әлауқаттылық деңгейіне тәуелді болады.
Сонымен, салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке
тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер
болып табылады.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін
құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық
категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық
табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді.
екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және
мемлекеттің өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады.
Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық
жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке
өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы
көздері қажет.
Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі. Мемлекет
салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық
тетік ретінде пайдаланады. Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде
мемлекет қайраткерлері, экономистер, философтар, ойшылдар көптеген еңбектер
жазған. Мысалы, Ф.Аквиннский Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны
ретінде анықтаса, салық салу теориясының негізін салушылардың бірі А.Смит
Салық төлеушілер үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі деп
тұжырымдаған.
Салық ұғымы әр түрлі әдебиеттерде әр түрлі қарастырылады.
Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде „салық” ұғымы бюджет қорына
белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті төлем ретінде
қарастырылады [3,73].
Нарықтық эколномиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының
негізгі бағыты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне
мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру. Салық салудың әдістері
мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары, салық салуды ұйымдастыру
салық механизміне жатады.
Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше тетіктер мен
элементтер болады. Сол сияқты салық механизмі де белгілі бір салық
элементтерінен тұрады. Салық салу элементтері мыналар: субъект, объект ,
салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі, салық оклады, салық
жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық
қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, салық төлеуін бақылау,
салықтық жазалау шаралары. Осы элементтерге жеке-жеке тоқталатын болсақ:
Салық төлеуші (субъект) - салықты және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға. Қазақстан
Республикасының салық төлеушілері:
1) резидент және резидент емес заңды тұлғалар;
2) Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және
азаматтығы жоқ адамдар болып жіктеледі.
Салық объектісі – заң жүзінде негізделген салық салуға негіз
болатын табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және тағы да
басқа көптеген тауарлық – материалдық игіліктер.
Салық көзі – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық
жиынтық табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
Салық ставкасы – бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
Ставкалар тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді. Пайыздық салық
ставкасы прогрессивтік, регрессивтік және пропорционалдық (тұрақты) болып
бөлінеді.
Прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес
ұлғайып отырады.
Пропорционалды ставкалар керісінше, салық салынатын табыстың
мөлшеріне байланыссыз тұрақты пайызбен тағайындалады.
Регрессивті салық ставкасы – салық салынатын табыс мөлшерінің
өсуіне қарай салық ставкасының төмендеуі. Тұрақты салық ставкасы салық
объектісінің көлемінен тәуелсіз бірыңғай сома түрінде белгіленеді.
Салық өлшем бірлігі – есептеу үшін берілген салық объектісінің
өлшем бірлігі.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір объектісінен төленетін
салық сомасы.
Салық жеілдіктері заңға сәйкес салық төлеушіні бірітіндеп немесе
салық төлеуден толық босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан толық
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту тағы да басқалары жатады. Салық
төлеуші шегерімдерді жылдық жиынтық табыс алумен байланысты шығыстарды
растайтын құжаттары болған кезде жүргізіледі.
Салықты төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке төлену уақыты.
Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық төлеушілердің құқығы:
-қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі
органдарынан ақпарат алу;
-салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау және оны
өзі, не өз өкілі арқылы білдіру;
-салық бақылауы нәтижелері бойынша салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызметі
органдарына түсіндірме табыс ету;
-салық бақылауы нәтижелерін алу;
жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы бойынша бюджетпен
есеп айрысудың жай-күйі туралы көшірме алу;
-Салық Кодексінде және Қазақстан Республикасының басқа да заң
актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша
хабарламаға және салық қызметі органдары лауазымды адамдарының әрекетіне
(әрекет-сіздігіне) шағым жасау; [4, 183].
-салық құпиясының сақталуын талап ету;
-салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.
Салық төлеушінің міндеттері:
-салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемінде орындау;
-салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды
жою туралы заңды талаптарын орындау, сондай-ақ қызметтік міндеттерін
атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамау;
-нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының
салық салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып табылатын
мүлікті тексеруіне жол беру;
-салық есептілігі мен құжаттарды заңға сәйкес тәртіптен табыс ету;
сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде тұтыну-
шылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау – касса
машиналарын міндетті түрде пайдалана тұтынушының қолына бақылау чегін
бере отырып жүргізу.
Салықты төлеуді бақылау – салық заңдарының орындалуын, мемлекетке
түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және
олардың уақытылы төлену мәселелері бойынша заңды және жеке тұлғаларды
тексеру. Салықты төлеуді басқаруды тек қана салық қызметі органдары жүзеге
асырады.
Салық салу қағидалары:
Салық механизмінің қызметі белгілі қағидаларға сүйеніп іске
асырылады. Қазақстан Республикасының Салық Кодексі салық ісін мынадай
қағидаларға негізделіп жүргізілуін талап етеді:
-міндеттілік қағидасы бойынша салық төлеуші салықтық міндетін толық
және белгіленген мерзімде орындауы тиіс;
-нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы бюджетке
төленетін төлемдер мен салықтар нақты болуы тиіс;
-әділеттілік қағидасы бойынша Қазақстан Республиикасында салық салу
жалпыға бірдей және міндетті болады, жеке түрдегі жеңілдік жасауға рұқсат
етілмейді;
-жариялылық қағидасы бойынша салықты реттеуші нормативтік құқықтық
кесімдер ресми басылымдарда жарық көреді [5, 13].
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің де алатын орны зор. Салық
жүйесін мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржы қатынастары
және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни, салық салу
әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа қатысты
кесімдердің, салық қызметі органдарының жиынтығы құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы
болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
1.2 Салық жүйесінің түсінігі, құрылу принциптері мен даму кезеңдері
Жас тәуелсіз еліміздің қомақты бюджеті болуы жолында, мемлекеттік
қазынаның қаражатын молайта түсу - маңызды мәселе. Өйткені, денсаулық
сақтау органдарының, халыққа білім беру мекемелерінің, зейнеткерлер мен
студенттердің, басқа да толып жатқан халық жіктерінің тағдыры бюджетке
байланысты екені хақ. Бюджет кірістерінің құрамы, бюджетке шоғырланатын
ақша қаражаттарының формалары шаруашылық жүйелері мен әдістерінен, сол
сияқты қоғамның экономикалық шараларын шешуге тәуелді. Бұрын бюджет
кірістері мемлекеттік кәсіпорындардың ақша қорларынан құралса, нарықтық
экономикаға- көшуге байланысты, ол заңды және жеке түлғалардың салықтық
және салықтық емес төлемдерінен тұрады.
Қандай да болмасын мемлекеттің атқаратын қызметінің ең маңызды,
басты түрі мемлекеттік кірістерді қалыптастыру екені бізге белгілі.
Мемлекеттік кіріс деп, мемлекет қарамағына әр түрлі түсім көздерінен келіп
түсетін және оның өзіне тән міңдеттерін шешуге, сондай-ақ, функцияларын
жүзеге асыруға пайдаланылатын қаржылық ресурстарды айтуға болады. Сол
мемлекеттік кірістердің қатарынан салықтар да өзіне тиісті, өте маңызды
орын алады.
Салықтар мемлекеттің басқа да атрибуттары сияқты мемлекеттер құрыла
бастаған кезде пайда болған және олар әркашан да мемлекеттің мемлекет болып
қалыптасуының, сондай-ақ оның өсіп-өркендеуінің негізгі материалдық тірегі
болып табылған.
Алғашқы кездерде мемлекетті ұстауға қажетті қаражаттар сол мемлекет
тұрғындарынан заттай немесе ақшалай күйінде алынған болса, кейінінен олар
тұрақты, жүйелі түрде ақшалай алынатын міндетті төлемдерге - салықтарға
айналған.
Салықтардың, салықтық құқықтың мемлекеттермен қатар пайда болуы
олардың құқықтық табиғатын, мәнін ашып көрсететін сияқты. Өйткені сол
кездерден бастап мемлекеттерде әлеуметтік әділеттілік, демократиялық және
құқықтық принциптері көрініс берген. Әртүрлі меншік нысандарының теңдігі,
олардың өндіріс құралдары мен жабдықтарына негізделуі де мемлекеттің
экономикалық жүйесімен шартталған болатын.
Сонымен салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық
жүргізуші субьектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық
қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші
субьектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне
жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет қүрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін
белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар - мемлекеттің тұрақты
қаржы көзі. Сондықтанда мемлекет экономиканы дамытып, тұрақтандыру
барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтардың функционалдық, сипаттамасын нақтыландыру, яғни
қызметтеріне талдау жасау арқылы салықтардың тікелей мәнін және
экономикалық табиғатын, сондай-ақ атқаратын қызметтерінің негізгі бағытын
көруге болады. Салықтардың қызметтері белгілі кезеңде өздері атқаратын
рөліне байланысты, мемлекет алдында тұрған негізгі мәселелерді шешуге
септігін тигізуге, қажетті экономикалық тұтқа және реттеуші болып табылады.
Салыктардың қалыптасқан түрдегі негізгі үш қызмет бар. Олар:
фискалдық, қайта бөлу және реттеуші қызметтер. Негізінде экономикалық
теория жене басқа тиісті оқулықтарда осы негізгі үш қызмет
көрсетілмегенімен, кейбір белгілі экономист-ғалымдардың еңбектерінде оларға
қоса тағы бірнеше қызметтер аталады.
Бірінші, фискалдық қызмет-салықтардың және басқа да міндетті
телемдердің бюджетке толығымен және уақтылы (мерзімінде) түсіп отыруын
қамтамасыз етеді. Фиск - латын тілінде мемлекеттік қазына деген мағынада
айтылған. Сондықтан, фискалдық қызмет-салықтық-бюджеттік қызмет, яғни
мемлекеттік қазына-бюджетті түсім көздері - салықтар мен басқа да міндетті
төлемдер арқылы ақшалай қаражаттармен қамтамасыз ету жөнінде қызмет болып
табылады. Қысқаша айтқанда, қаражаттарды бюджетке жұмылдыру қызметі.
Тауарлық-ақшалай қатынастардың, өндірістің дамуына байланысты бұл қызмет
-мемлекет қарамағына түсетін ақшалай кірістерді ұлғайта түседі. Ал қайта
бөлу қызметі, әртүрлі субьектілерінің табыстарының белгілі бөлігін мемлекет
пайдасына қайта бөлу қызметі. Бұл қызметтің барысында жалпы ұлттық өнім
көлеміндегі салықтардың үлесі анықталады, яғни ұлттық табысты бөлу және
қайта бөлу арқылы оның қандай бөлігінің мемлекет меншігіндегі қорға
қосылғанын көрсетеді.
Үшінші қызметі - салықтық реттеу, яғни реттеуші қызмет-салық
нарықтарының мөлшерін өзгерту, салық түрлерін азайту және негізделген салық
жеңілдіктерін енгізу арқылы, заңды және жеке тұлғаларды нарыққа бағытталған
экономикалық белсенділіктерін (қызметтерін), сондай-ақ мүдделерін
қамтамасьгз ету. Бұл қызмет өзінің осындай сипаттамасына байланысты
ынталандыру қызметі деп те аталады. Салықтық реттеу (салықпен реттеу деген
де болады) мүмкіндігінше тиімді салық түрлерін таңдау, олардың мөлшерін
өзгерту, сондай-ақ жеңілдік көрсету, кейде кейбір түрлерін алу тәсілін
өзгерту сияқты әрекеттерден тұрады. Әсіресе бұл қызметті ғылыми-техникалық
процестерді ынталандыру кезінде қолдану өте тиімді болады.
Мемлекет үстінде аталған салықтардың қызметін қолдана отырып салық
салу, салық қызметі саласындағы әртүрлі шараларды жүргізеді және салық
жүйесін анықтап, олардың қызмет атқару тұтқасын әзірлейді. Салық салу
саласыңдағы жүзеге асырылатын шараларды қоғамның нақты бір даму кезеңіндегі
әлеуметтік-экономикалық мақсаттарына байланысты экономика-лық саясатпен
ұштастыру да осы қызметтер арқылы жүргізіледі.
Енді осы қызметтер жөнінде қалыптасқан, дәстүрлі көзқарастармен
шектеліп қана қоймай басқа да авторлардың пікірлеріне тоқталайық. Белгілі
экономист-ғалым Қарағұсова Г.Ж. айтуынша салықтардың атқаратын қызметтері
мына төмендегідей болып келеді:
1.фискалдық немесе жұмылдыру қызметі арқылы мемлекет тиісті
шығындарын қаржыландыруға қажетті салықтарды жиыстырады;
2.қайта бөлу қызметі арқылы мемлекет экономика аясының әртүрлі
саласына ықпал етеді, әлеуметтік саясатты жүзеге асырады, табыстарды халық
арасындағы әлеуметтік топтарға қайта бөледі, табысты өте төмен топтарға
жәрдем береді. Мысал ретінде үдемелі ставкалы табыс салығын көрсеткен;
3.ынталандыру қызметі - экономиканы дамыту, техникалық жаңарту және
т.б, әртүрлі жағдайлар жасауды жүзеге асырады;
4.шектеу кызметі, салық саясаты арқылы мемлекетке тиімсіз (пайдасыз)
өндірістердің дамуын шектеу немесе тоқтата тұру больтп табылады;
5.бақылау-есептеу қызметі, кәсіпорындар мен азаматтардың табыстарын,
өндірістің құрылымы мен көлемін және қаржылардың қозғалысын есептеп,
бақылаудан тұрады.
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін пайдалана
отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету
жолдарын белгілейді, жалпы экономпкалық саясатты негізге ала отырып, салық
саясатын анықтайды.
Салық категориясының нақты формалары болып құқық органдарымен
тағайындалған салық төлемдерінің түрлері жатады. Салық дегеніміз - жеке
және заңды тұлғалардың мемлекеттік шығындарын жабу үшін, заң жүзінде
бекітілген төлемі. Мемлекеттің алатын салықтарының формасы мен
әдістерінің жиынтығын салық жүйесі дейміз.
Салық жүйесі тікелей және жанама салықтардың ара қатынасынан тұрады.
Біріншісі - салық төлеушілердің табысы мен мүлкінен алынатын мемлекет
түсімі, екіншісі - тауар бағасына немесе қызмет көрсетуге үстеме құн
ретінде тағайындалып тұтынушыдан төленеді. Тікелей салық салуда ақша
қатынастары мемлекет пен қазынаға енгізетін төлеушінің өзімен тура болады.
Жанама салықтың субьектісі, мемлекет пен төлеуші арасьында болатын
делдал, яғни тауар сатушысы болып табылады.
Тікелей салықтар өз кезегінде нақты мүлік түрлерінің әрқайсына
төленетін, жеке және заңды түлғалардың кіріс көздерінен немесе декларация
бойынша алынатын салықтар болып бөлінеді.
Тікелей салықтардың біреулерін тек заңды түлғалар, келесісін тек-
жеке тұлғалар, ал үшіншісін - заңды да жеке түлғада төлейді.
Жанама салықтар құрамы да әр түрлі - акциздер және қосылған құнға
салынатын салықтар. Олардың алынуыда өте қарапайым Олардың алымдық әсері
өндіріс құлдырауында да қолданылады. Алыну обьектісі мен колданылу әдістері
әр түрлі болып келетін, тікелей және жанама салықтардың жүйесі, мемлекетке
салықтардың - алымдық және экономикалық қызметтерін толықтай атқаруына
мүмкіндік береді.
Нарықтық экономикалық қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі
бағыты немесе салық саясатының басқы мақсаты - салық жүйесін құру және оның
тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесінің құрамы мынадай: қаржы қатынастары және осы қатынасты
анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары;
нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық салуды ұйымдастыру, салық салудың
негізгі принциптері және тағы басқалар салық механизміне жатады. Салық
жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер
ықпалы өте зор.
Сонымен салық жүйесінің өте маңызды және күрделі құрылым екенін
білдік. Салық жүйесінің мемлекеттің нақты тарихи ұлттық даму кезеңдерімен
шартталарыны белгілі.
Сондықтан, қандай да болмасын дамыған елдің салық жүйесі бізге
эталон бола алмайды.
Бірақ дамыған елдерінің салық жүйесінің тенденциясын және жалпы
сипаттамасын қарастыру және талдау жасап отыру біздің міндетіміз.
Салық салу кезінде мемлекет белгілі бір принциптерді колданады.
Салық салу принциптері салық теориясының басты элементі болып табылатынын
ұмытпауымыз қажет.
Салықтар жөніндегі ілімнің тұңғыш қарлығаштары, саяси экономикалық,
теорияның ең ірі классиктері Адам Смит, Вильям Питти және т.б. болатын.
Кезінде салық жүйесін құрудың төрт қағидасын Адам Смит ұсынған
болатын. Олар күні бүгінге дейін (әрине дамыған елдерде) салық салуды
ұйымдастыру қағидалары ретінде қолданылады.
1.Бірнші қағида - салық әрбір салық төлеушінң тапқан табысына сәйкес
алынуға тиісті;
2.Екінші қағида - салық мөлшері мен оны төлеу мерзімі заң жүзінде
күні бұрын және дәл белгіленуі қажет;
3.Үшінші қағида - ыңғайлылық қағидасы, яғни әрбір салық төлеушіге
қолайлы уақытта және осы салық төлеушіге ыңғайлы әдіспен алынуға тиісті;
4.Төртінші қағида - үнемділік қағидасы, яғни салық алу кезінде салық
төлеушінің шығындары мейлінше аз болуға тиісті.
Салық салу кезінде, аталмыш принциігіерді басшылыққа алу барысында
мемлекет тарапынан белгілі қағидаларды қолдану тәртібі туындаған болатын.
Қазіргі кезде қолданылатын салық салу прпнциптері тікелей салық салу
жүйесіне бағынышты (байланысты) болады. Белгілі ғалым Қарағүсова Г.Ж.
өзінің еңбегінде салық салу принцпптерінің ең қолайлы деген түрлерін атап
көрсеткен:
1.Салық салмағының тең болуы, яғни әркім мемлекет қорына " әділ
үлесін " қосуға міндетті;
2.Салық жүйесінің қарапайым және анық болуы, яғни салық төлеушілерге
түсінікті болуы қажет;
3.Салық салудың теңділігі және әділеттілігі, яғни әлеуметтік-экономи-
қалық мақсаттарға жету үшін, мүмкіндігінше әртүрлі жеңілдіктерді азайту;
4.Салықтарды басқару және заңдылықты сақтау жөніндегі әкімшілік
шығындар мүмкіндігінше аз мөлшерде болуы қажет.
Қазіргі кезеңде, мемлекет алдында тұрған бірден-бір күрделі мәселе
-салық салмағын (айырмашылығын) халық арсында ойдағыдай етіп бөлу. Әзірше
осы мәселе жөргінде екі принцип барын білуіміз қажет.
Біріншісі, тапқан (алған) игіліктерге негізделген яғни мемлекет
тарапынан көрсетілетін қызметтердің бәрі оның азаматтарына кәдімгі тауар
ретінде берілуге тиісті. Бірақ мемлекеттен алынатын игілгктердің сапасы
әртүрлі болуы мүмкін, ал сол үшін бәрі бірдей төлейді. Нарық кезеңінің
көрінісі ретінде, қоғамымызда байлар мен кедейлердің пайда болғаны баршаға
мәлім. Сондықтан мемлекеттен берілетін жәрдем ақыларды, субси-дияларды тек
табысы төмен, тұрақты табыс көзі жоқ адамдарға беру қажет.
Екіншісі, төлеу қабілеттілігі принцппіне негізделген. Бұл жерде
салық айырмашылығы салық төлеушілердің нақты табыстарына және тұрмыс
деңгейлеріне байланысты болады
Мельников В.Д. өз еңбегіңде дүние жүзілік мәні бар салық салу
принцицтерінің ұтымды түрлерін (Я.Корнай және т.б. ұсынған) атап көрсеткен.
Бүл принциптер нарық қатынастары жағдайындағы салық жүйесінің ойдағыдай
тиімді болуына бағытталған.
Дүние жүзілік тәжірибеден өткен ол принциптер мыналар:
1.Салық салу формаларын белгілеу барысында карапайым формаларды
қолданған жөн. Сонда төлеушілер салық төлеуден жалтара алмайды.
2.Салық жүйесі мүмкіндігінше бейтарап болуы тиіс. Былайша айтқанда,
мемлекет салық төлеушілерді салық жүйесі арқылы ынталандыруға (жеңлдік беру
арқылы) немесе жазалауға жол бермеуі керек. Өнімдердің, қызметтердің жеке
түрлерін салық салуда немесе кейбір әлеуметтік саясат, денсаулық сақтау,
мәдеииет салаларын мемлекет қаржыландырғанымен, бұл қаржыларды салық
ставкаларын өзгерту (жоғарлату жолымен алуға болмайды).
3.Прогресивті салықтардың орнына тікелей пропорционалды салықтарды
басымырақ пайдалану.
5.Салық жүйесі экономикалық қызметтердің жақсаруына және күрделі
жұмсалымдардың өсуіне кедергі келтірмеуіне тиіс. Көп өнімді жұмыс істегенде
прогресивті салықты қолданбай, салықтардың өнімділікке, өндіріске және
күрделі жұмсалымдарға тигізер ықпалының нәтижесі қандай болатынын ескерту
қажет.
Сонымен салық жүйесі мемлекеттің экономикалық саясатымен
анықталатын, үстінде аталған принциптерді еске ала отырып, біздің
пікірімізше, салық салу (салық қызметі) принциптері мүмкіндігінше мына
төмеңдегідей болуы қажет; заңдылық және негізділік; жалпыға бірдей және
нақтылық; теңділік және әділеттілік; ыңғайлылық және жеткшіктілік;
карапайымдылық және бейтараптылық; жоспарлылық және нормативтік; тиімділік
және үнемділік; жеңілділік және бірдүркінділік.
XX ғасырдың соңында Қазақстан тәуелсіз мемлекет болып табылды, ел
алдында тиімді нарықтық экономиканы құру міндеті тұрды. Реформаларды
дамытудың маңызды факторларының бірі салық саясаты болып табылады.
Қазақстандық қаржылық ғылым алдында салық және салық салудың күрделі және
ауқымды мәселесі, яғни жоғарғы тиімді дамыған салықтық жүйе құру міндеті
тұр.
Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздігін алу және нарықтық қатынастарға
көшу кезеңінен шаруашылық механизімінің түбегейлі өзгеріс процесі,
сәйкесінше салық салу жүйесінің өзгерісі жүргізілді.
Бұрынғы Совет Өкіметінің салық заңдылығы жаңа жағдайларға сәйкессіз
және экономиканың дамуына тежеуші болды. Бұрынғы экономикалық жүйенің
салықтары негізінен қаражаттарды мықтыдан әлсізге, жақсы жұмыс істеушіден
нашар жұмыс істеушіге, яғни “теңестірілген әділдік” қағидасы бойынша қойма
бөлінді. Реформаға нашарлаған экономикалық жағдай итермеледі. Инфляция және
дағдарыс тиімді экономикалық тетіктерді, әсіресе салықты қолдану
қажеттіктері туралы ойландырды [6, 183].
Салықтарды алудың әдістері мен формаларының даму кезеңдерінде бес
ірі кезеңді бөліп көрсетуге болады:
1-ші кезең (1992-1995 жж) – жаңа салық жүйесі базисінің, салық
кезеңінің өңделуі және іске қосылуы;
2-ші кезең (1995-1998 жж.) – нарықтық экономика талаптарына сай
келетін салық жүйесін құруды аяқтау;
3-ші кезең (1998-2000жж.) – барлық қағидалардың ескерілуі арқылы
салық жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан
әрі жетілдіру.
4-ші кезең (2001-2008 жж.) – Жаңа салық Кодексі қабылданып, іске
қосылды.
5-ші кезең (2009ж)- салық Кодексіне өзгерту қабылданып, іске
қосылды.
Салықтық реформаны бірінші кезеңіндегі Қазақстан Республика-сының
салық жүйесі (1992 жылдың шілдесінен 1995 жыл аралығы).
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған
Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін
құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады.
Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі
болып саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген өзгерістер болды және
экономиканың дамуына көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген
түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы
қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі және тағы да басқа құбылыстар
іске аса бастады.
Қазақстанның салық жүйесі 1991 жылы өзінің бастамасын алды. Оны
қалыптастыру кезінде дүниежүзілік тәжірибе, өтпелі кезең заңдылықтары,
сонымен қатар тарихи, саяси, әлеуметтік-экономикалық даму аспектілері
ескерілген жоқ. Осыған байланысты салық жүйесін енгізу күтілген нәтижені
берген жоқ.
Бөтен тәжірибені ұлттық экономиканың ерекшеліктерін ескермей,
толығымен қайталау осымен түсіндіріледі. Бұл ресей салық заңдылығымен толық
сәйкес келетін, 1991 жылдың желтоқсанында қабылданған „Қазақстан
Республикасының салық жүйесі туралы“ заңы осыны растайды. Бұл салық
жүйесіне сәйкес Қазақстан территориясында салықтың үш тобы қолданылды:
жалпы мемлекеттік, жалпы міндетті жершілікті және жергілікті. Федеративті
құрылыстағы мемлекеттерге үш деңгейлі салық жүйесін қолдану унитарлы
Қазақстанның салық жүйесіне мұндай бөлу сәйкес келмеді.
Мәні бойынша „салық жүйесі модерленген, советтік билік-әкімшілік
жоспарлы экономиканы бейнелейді”. Салық заңдылығы сол кезеңде салық
қатынастарын реттейтін Қазақстан Республикасының 14 заңымен құралады. Бұл
топтағы негізгісі “Қазақстан Республикасы салық жүйесі туралы” заңы болды,
оған сәйкес үй салықтары мен аударымдар қарастырылды :
16 жалпы мемлекеттік
10 жалпы міндетті жергілікті
19 жергілікті салықтар және әртүрлі аударымдар
Сол кезеңдегі салық жүйесінде салаға байланысты белгілінетін табысқа
14 салық ставкасы, осы салық түрі бойынша 37 жеңілдік түрін қамтиды.
Табысқа салық ставкалары келесі түрде болды:
- кәсіпорындардан - 25%
- коммерциялық банктер мен сақтандыру компанияларынан – 45%
- өндірістік кооперативтерден – 35%
- коммерциялық кіші кәсіпорындардан, қор, тауар-шикізаттық
биржалардан, делдалдық фирмалардан – 55%.
Мемлекеттік бюджетке салықтық түсімдердегі маңызды үлес салмағын
айналымнан салық алды, ол 1992 жылы қосылған құн салығына алмастырылды.
Салықтық міндеттемелердің мөлшеріне ҚҚС, сатудан салық және өнімді
өткізуден табыс сияқты жанама салықтарды салыстырмалы талдау нәтижесінде
алмастырылды. Бөлшектік бағадағы олардың деңгейі сәйкесінше 16,7; 24,9;
18,3 % екені анықталынды. Талдау нәтижелері өткізу нәтижелері мен сатудан
салықты қолдану кезінде салық міндеттемелерінің өсетінін дәлелдеді. Бұл
ҚҚС пайдасына таңдау жасауға жәрдемдесті.
ҚҚС экономикалық болжамдарға қарамастан бағаның өсуіне әкеп соқты.
Көптеген тауарлар мен қызметтерге бірнеше кәсіпорындардың монополиясы,
өндірушілердің бәсекесінің болмауы, төменгі сатып алушылық мүмкіндігі
бағаның өсуіне әсер етіп, нарықтық қатынастардың дамуын тежеді. Фискальді
тұрғыдан жоғарғы инфляция жағдайында салық салудың осы формасы ғана,
тауармен бағаның құнымен тікелей байланысты, және ұлттық валютаны
қамтамасыз ету деңгейі мен бағаға тәуелсіз мемлекеттік бюджетке табыстардың
тұрақты түсімін қамтамасыз ете алады [7, 68].
Теориялық тұрғыда ҚҚС өндірушінің қызметінің нәтижесіне тікелей әсер
етпейді; керісінше ҚҚС өндіріс көлемінің өсімін ынталандыру тиіс. Тауар
өндірушіге табыстың негізгі бөлігін бағаның өсімінен емес, өндіріс көлемін
ұлғайтудан алған пайдалы.
Сонымен қатар, заңды дайындау кезінде тауар құнының ҚҚС сомасына
ұлғаюы оны өндіруші бәсеке кезінде өткізудің соңғы құнын төмендетуі тиіс
деп болжанды бірақ монополист кәсіпорындар өндірісі саласында өзгерістер,
жалпы тауар дефициті жағдайында ҚҚС жағымсыз әсері байқалды. ҚҚС енгізілуі
кезінде бағаның 3-4 реттік өсімі ғана болжанды, бұл жағдайда ҚҚС баға
деңгейінде белгілі шартты маңызға ие болды. Бірақ болжамдар ақталған жоқ.
Тәжірибе жанама салық салудың ролін күшейту өңдірістік салада салық
базасының қысқаруына, салықтық қарыз ауыртпалығының тұтынушыларға түсетіні
анықталды. Бұл төмен қамтамасыз етілген тұрғындарға жағымсыз әсер ететіні,
төлем қабілетін төмендететіні және шығындардың өсуіне жол беретіні көрінді.
1991-1995 жылдарға салық салу жүйесінің негізгі мәселелерінің бірі
жеңілдіктер саясаты боды. Бұл Қазақстан Республикасының заңдылық ұйымдарына
жеңілдіктерді тек қана жеке кәсіпорындарға немесе жеке салаларға ұсыну
жағдайлары кездесті. Мұнда экономиканың негізін құраушы барлық
қатысушыларды теңдікпен қамтамасыз ету және саяси нейтралдылық қағидасы
бұзылды. Негізінен бұл мемлекеттік сектордағы кәсіпорындарға қатысты болды.
Бұл топқа монополистер де жатқызылды, бұл әрекет оларды тұрақты қаржылық
шаруашылық қызметті жетілдіру және өз өнімінің бәсекелестік қабілеттілігін
жоғарлату қажеттілігінен босатты. Осыған байланысты жеңілдік берілетін
кәсіпорындар күтілген дамуға қол жеткізген жоқ және салық жүйесінің
түсініксіз, аз тиімді екенін көрсетті [8, 183].
Бұл кезде барлық әлемде болашағы бар кәсіпорындарға бюджеттен
тікелей субсидиялар төлей және барлық салық төлеушілерге жағымды жасау
тиімдірек екені дәлелденді.
Нәтижесінде “селективті жеңілдік беру” қағидасы бойынша салық жүйесі
құралды. Жеңілдік берілетін объектілерді жеткілікті дәлдікпен және
икемділікпен анықтау, бақылау мүмкін емес мұндай жүйе бюджетпен есеп
айырысуда қиындықтар тудырады.
1991-1995 жылдардағы салық жүйесінің тәуелсіздігін жылдық салық
жүйесінің тиімділігін жылдық салық түсімдерінің төмендеуі динамикасы
бойынша көруге болады.
Біздегі салық салу жүйесі экономикалық және әлеуметтік маңызын
жоғалтты, сонымен қатар өзінің негізгі міндеттерінің бірі фискальді ролі де
нашар орындады. Салықтық қарыз ауыртпалығын көрсетуге салық төлеушілердің
көбісінің жағдайы келген жоқ. Салықтар шаруашылық субъектілерін іскерлік
белсенділікті жоғарлатуға, қымбат, жоғарғы тиімді технология енгізуге,
өздерінің капиталдарын ұзақ мерзімді салымдарға жұмсауға ынталандырмады.
Біздің салық жүйесі шетелдік инвесторларды кері итермеледі.
Нәтижесінде 1995 жылдың басында біздің елдің салық жүйесі күрделі,
тиімсіз болды, ал салық төлеушілердің мойнына түсетін түсім өте жоғары
болып (85-90% құрады), экономикалық прогреске тежеу жасады.
Экономикалық тиімділікті, қарапайымдылықты және жалпыға бірдей
қабылданған дүниежүзілік әділдік қағидаларын есепке ала отырып құрылған
нарықтық қатынастарға сәйкес келетін салық жүйесін түбегейлі өзгерту
қажеттілігі туды.
Салықтық реформаның екінші кезеңіндегі Қазақстан Республи-касының
салық жүйесі (1995 жылдың шілдесінен 1999 жыл аралығы)
1995 жылдың 1 шілдесінде іске қосылған Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылдың 24 сәуіріндегі №2235 “Салықтар және бюджетке
басқа да міндетті төлемдер” заң күші бар Жарлығы талаптарға сәйкес келді.
Бұл кезде, динамикалы дамып келе жатқан экономикасы бар елдер үшін
салық заңдылығын жетілдіру тұрақты, объективті қажет процесс болып
табылатынын атап кету қажет.
Өңдеу кезінде сапалы шетелдік тәжірибе талданды, тәуелсіз эксперттер
есебінде салық салу саласындағы Қазақстандық және шетелдік ғалымдар
қатысты, беделді халықаралық ұйымдардың ойлары ескерілді, мысалы: ХВҚ,
халықаралық салық бағдарламасы, Гуверов институты, стенфорд университеті,
АҚШ-ң Гарвард университеті және Қазақстан экономикасының өзіндік
ерекшеліктері [9, 142].
Салық реформасының міндеттері:
Салық жүйесін және салық заңдылығын қарапайымдандыру. Бұл мақсат
іске асырылды, яғни егер бұрынғы жүйе салықтармен аударымдардың 45 түрін
қарастырса, олар 11 дейін қысқартылды. Олдарың жалпы мемлекеттік және
жергілікті деп бөлу Қазақстанның унитарлы жүйесіне сәйкес келді. Келесідей
аударымдар жойылды:
-Қазақстан Республкасы қайта құру қоры (өзіндік құннан 5%);
-Кәсіпкерлікті қолдау және бәсекелестікті дамыту қорына (таза
табыстан 1%)
-Қалалық жолаушы көлігін қамтамасыз етуге (еңбекке ақы төлеу
қорынан 5-20%)
Жетістік немесе жетістікке жетуге ұмтылу, салықтық қатынастардың
реттелуі, яғни салық процесіне қатысушылардың қызығушылықтарының балансын
білдіреді. Тәжірибеде бұл салық ауыртпалығының төмендеуін білдіреді.
Салық салу тәртібінің өзгеруі экономиканың нақты жағдайына
байланысты болды, яғни: дағдарыстық көріністер, өндірістің құлдырауы,
кәсіпорындардың жағдайының нашарлауы бюджетті табыспен қамтамасыз етуіне
есер етті, ал дебиторлық және кредиторлық қарыздардың көлемінің тұрақты
өсімі, олардың төленбеуі салық қызметінің жұмысын қиындатты. Оны
макроэкономикалық көрсеткіштер де дәлелдейді: 1991 жылдан бастап ЖІӨ жылдық
көлемінің 10% және 1995 жылы өзінің ең төменгі деңгейі 61,4% жетті. (ЖІӨ
бойынша Қазақстан 150 орын алды).
Сол кездегі Қазақстан бойынша тіркелген кәсіпорындардың жартысының
қызметі шығынды болды, ал экономика саласындағы кредиторлық қарыз 1996
жылғы ЖІӨ-нен асып кетті. Бюджеттің табыстылық бөлігінің жағдайының
нашарлауының себебі түсінікті: экономика стегнациясы салық базасын
қысқартады. Осының нәтижесінде салықтық қарыз ауыртпалығының негізгі бөлігі
жұмыс істеп жатқан кәсіпорындарға түседі, ал бұл өндірістің әрі қарай
дамуына тежеу жасайды және өндірушілерді көлеңкелі экономикаға кетуін
ынталандырады. Бұл сол кезеңдегі негізгі мәселе болды.
1995 жылғы “Салықтар туралы” заңы жеке тұлғалардан табыс салығын
прогрессивті шкаласын (5-40%) қарастырды. Нақты еңбекақыға салық салынды,
ал басқа табыстар (кәсіпкерлік қызметтен, тауарларды қайта сатудан)
жасырылды. Осының нәтижесінде салық регрессивті қызметке иеленді және
тұрғындардың табыс және мүліктік жағдайы бойынша талдауды тереңдетті [10,
21].
Арнайы экономикалық аймақтарға тікелей инвестицияны ынталандыру
үшін осы аймақтарда қызметін іске асыратын және тіркелген заңды тұлғалардың
табысынан 20% мөлшерінде салықтық жеңілдік ставкалары белгіленген.
Өндірістің негізгі құралы болып табылатын заңды тұлғалардың табыс салығына
қосымша 10% жеңілдік ставкасы тағайындалған. Заңды өңдеушілердің ойы
бойынша салық салу тәртібінің жүйелігі сол кездегі салықтардың
тұрақтылығын, жалпы заңның болуын қарастырды, салық төлеуші бюджетке қанша
қарыз екенін білуі тиіс деп есептеді. Сонымен қатар, жаңа заң салықтардың
мөлшерін 20% төмендетті.
Осы жылдарда (1996-1997 жылдары) ЖІӨ 0,5%-і және 1,7% өсімімен
көрінетін экономиканың тұрақтылық белгілері байқалды. Салықтық қарыз
ауыртпалығының төмендеуінен басқа, бұл кәсіпорындарды жандандыруға шетелдік
инвестициялардың ағымымен түсіндіріледі.
Осыған байланысты, өз уақытында салық реформаларын тиімді жүргізу
үшін қажетті заңдылық базасы құрылды. Алайда реформа ақталусыз созылып,
уақыт өтуіне байланысты нысанын өзгертті.
Нәтижесінде 1999 жылы Қазақстанның салық жүйесі бастапқыдан өзгеше
болды. Салық жүйесі 4 жылда 30 жуық рет өзгерді (орташа алғанда жылына 7
рет). Соңында кәсіпорындардың жұмысындағы іскерлік белсенділікті жоспарлау
үшін қағидалы шарт болып табылатын тұрақтылық және болжамдылықтан айырылды.
Сол уақытта салықтар мен алымдардың саны екі есе шамаға (11 ден 19 дейін)
өсті, бұл оларды жинауды қиындата түсті.
Салықтық ауыртпалық және салық заңдылығының тұрақсыздығындағы
өзгерістер сол кездегі экономика жағдайымен объективті түрде байланысты
болды. 1998 жылдың бірінші жарты жылдығындағы байқалған өсімге қарамастан
ресей және азиаттық қаржылық дағдарыстар Қазақстан экономикасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz