Корпорациялық табыс салығын салудың жетілдіру жолдары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Табыс салығының экономикалық мәні мен маңызы және
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Табысқа салынатын салықтың пайда болуы мен
дамуы ... ... ... ... ...5
1.2 Табысқа салынатын салықтың мәні мен маңызы және эконо-
микадағы алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .11
2. Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасында корпорациялық табыс салығын
есептеу механизмі және оған экономикалық талдау ... ... ... ... ... ...16
2.1 Корпорациялық табыс салығын есептеу
механизмі ... ... ... ... ... ... .1 6
2.2. Қазақстан Республикасында компаниялардан түсетін салықтардың
тәжірибелік негіздері (мысалға, Алматы қаласы бойынша Салық
комитеті) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3. Бүгінгі нарықтық экономика жағдайында корпорациялық табыс салығын
салудың жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...36
3.1. Заңды тұлғаларға салынатын салықтардың қызмет етуінің шетелдік
тәжірибесі, оны қолдану
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... .36
3.2. Корпорациялық табыс салығын салудың жетілдіру
жолдары ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...60
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Кіріспе
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болды және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылды. Қаңдайда бір мемлекеттің
қаржылық базасы болмаса қызмет атқару мүмкін емес. Соған байланысты
қаржылық базасын құру керек. Ол қаржының негізі болып салық табылады.
Нарықтық жағдайда салықтар мемлекеттік кірістердің қайнар көзі болып
табылады. Оны заңды және жеке тұлғалар белгілі бір мөлшерде белгіленген
мерзімде міндетті төлем ретінде мемлекетке төлейді.
Мемлекет өзіне ақша қаражаттарын әр түрлі тәсілдермен табады.
Кейбір жағдайларда, ол иемденушіден мемлекетке ерікті түрде ақшаны
беруге негізделетін тәсілді қолдану мүмкін. Бұндай тәсілдің классикалық
мысалы - мемлекеттік борыш (ішкі және сыртқы). Басқа жағдайларда,
мемлекетпен ақшаны табу, оларды мәжбүрлі алу жолымен іске асырылады. Бұл
жерде классикалық мысалы болып салықтар табылады.
Салықтар, іскері пайдамен қатар, мемлекет өзіне ақша табудың ең ежелгі
тәсілі болып табылады.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексіне сәйкес елімізде салықтардың
он бір түрі төленеді, оның ішінде өте маңызды салық болып корпорациялық
табыс салығы табылады. Осы салықпен байланысты сұрақтар қаншалықты мемлекет
үшін соншалықты шаруашылық субъект үшін көкейтесті. Мемлекет үшін
корпорациялық табыс салығы - бюджеттегі кіріс бөлімінің негізгі көзі, ал
шаруашылық субъект үшін - бұл салықтың өте үлкен үлестік салмағы, осыдан
кәсіпкерлік қызметке тигізетін әсері елеулі.
Кәсіпкерлік қызметтің дамуы мемлекетіміздің бүгінгі таңдағы басты
проблемаларының бірі. Бүгінгі таңда кәсіпкерлік қызметтің өзектілігі
соншалықты, оған бүкіл дүниежүзі мемлекеттері басты көңіл бөледі.
Кәсіпкерлік құрылымдардың дамуы мен күнделікті өсуі, нарықтық
экономиканың болуының міндетті шарты. Мемлекетімізде нарықтық экономиканың
дамуына нақты уақытта дамымаған салалар үлкен мәнге ие болуда. Ол
халықтың ауқымды бөлігінің экономикалық белсенділігін арттыруда,
бәсекелестіктің дамуында, экономиканың құрылымдық өзгеруіне, жұмыс
орындарының қалыптасуында бастапқы қадам болады.
Қазақстан - 2030 даму стратегиясында мемлекетіміздің өркендеуінің,
дамуының басты жолы, кәсіпкерліктің, оның ішінде шағын және орта бизнестің
дамуы болып саналады. Экономика дамуының басыңқы мақсаттарына жету үшін
кәсіпкерліктің жаңа сапалық деңгейге шығуы абзал. Аталған деңгейге шығу,
мемлекеттің тиімді жұмыс істейтін жүйесі мен қоғамдық қолдау арқылы мүмкін
болады. Қолдаудың бір факторы салық факторы болып табылады. Салық арқылы
мемлекет салаларды қолдап, оларға бәсекелестік жағдай жасай алады, немесе
керісінше, сала субъектілеріне тежеу жасау арқылы олардың жұмыс
белсенділігін шектей алады. Сондықтан, өндірістік кәсіпорындарды салықтық
қолдау өзекті мәселе болады.
Нарықтық экономика қатынастарына өтуде мемлекет алдында өндірістік
кәсіпкерлік қызметке салық салу маңызды сұрақ болуда. Салық салу механизмін
басқару арқылы, яғни салық түрлерін енгізу немесе тоқтату, салық базасын
есептеуде әдістерді өзгерту, салық мөлшерлемесін өзгерту, салық
жеңілдіктерін жүргізу немесе тоқтату арқылы мемлекет кәсіпкерлік қызметтің
дамуына немесе тоқырауына әсер ете алады. Ал бұл мемлекетіміздің
экономикалық өсу карқынына тікелей әсер етеді. Осы орайдағы қарастырылған
диплом жұмысы өзекті тақырыпқа арналған. Диплом жұмысының мақсаты –
корпорациялық табыс салығын талдау негізінде проблемалық мәселелерді
анықтап, жетілдіру жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыста келесідей тапсырмалар қойылады:
- салықтардың мәні, даму эволюциясы және экономикалық маңызын ашу;
- корпорациялық табыс салығын алу механизімін қарастыру;
- корпорациялық табыс салығының мемлекеттік бюджеттегі орнын
қарастырып, талдау;
- Алматы қаласы мысалында өндірістік салалардан корпорациялық табыс
салығының алыну деңгейін талдау;
- корпорациялық табыс салығын жетілдіру үшін шетелдік тәжірибені
қарастыру;
-қолданыстағы салық заңдылығына сай, кәсіпкерлік қызметті салықтық
қолдауға ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және
қолданылған әдебиеттер тізімін құрайды. Дипломдық жұмыстың бірінші
тарауында салықтардың пайда болуы қарастырылып, экономикалық маңызы
ашылған. Екінші тарауда, қазіргі кездегі корпорациялық табыс салығын салу
механизмі талданып салық ауыртпалығы қарастырылған және оның заңды тұлғаның
қызметіне әсер етуі және мемлекеттік бюджеттегі рөлі талданған.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында корпорациялык табыс салығын
жетілдіру максатымен шетелдік тәжірибе қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі болып Қазақстан Республикасының
заңдары мен нормативтік-құқықтық актілері, отандық және шетел
экономистерінің монографиялары, баспасөз мақалалары, Қазақстан
Республикасының статистика Агенттігінің нақты деректері, Алматы каласы
Салық комитетінің жылдық есептері табылды.
Салық экономиканы алға сүйреуші тетік болып табылады. Өйткені бюджет
қаржысының басым бөлігін салықтар алады. Оның ішінде корпоративтік табыс
салығының алатын үлесі орасан. Сондықтан салықтар экономиканы тежеуші
фактор болмай, керісінше экономиканы өсіруші факторы болуы тиіс.
1. Табыс салығының экономикалық мәні мен маңызы және қалыптасуы
1.1 Табысқа салынатын салықтың пайда болуы мен дамуы
Салықтардың экономикалық категория ретінде пайда болуы мен қызмет
атқаруы мемлекеттің дамуымен байланысты.
Қандай да бір мемлекет тек қана белгіленген меншік қаржылық базаға ие
болған кезде қызмет атқаруы мүмкін. Қарапайым сөзбен айтқанда, өзінің
аппаратын ұстау және мемлекеттік қызметті іске асыру процессінде пайда
болатын шығыстарды жабу үшін белгілі ақша саласына ие болғанда. Бұл арада,
ақша саласынан пайда алуға болатын белгілі бір өндірістік материалдық
саланы жатқызамыз. Бұл салаға, мемлекеттік қызмет, яғни оның басқару
қызметі жатпайды, яғни ол қызмет атқару сипатына ие болғанымен акша түрінде
көрінетін құны бар өнімді шығармайды. Осыдан, мемлекеттің ақша іздестіруі
мемлекеттің қызмет атқаруын қамтамассыз ету үшін қажетті ақша қаражаттарын
жұмылдыру деп аталатын, оның қарсылық қызмет элементінің мазмұнын құрайды.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы жағдайында салық саясатының негізгі
бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары арқылы халықтың нақты
табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас
тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық
ынталылықтың механизмі арқылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің табыстарын
айтарлықтай арттыруға мүмкіндік береді. Салық жүйесі арқылы қоғамның
еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік
қорғалуды қамтамасыз етеді.
Мемлекет өзіне ақша қаражаттарын әр түрлі тәсілдермен табады. Кейбір
жағдайларда, ол иемденушіден мемлекетке ерікті түрде ақшаны беруге
негізделетін тәсілді қолдану мүмкін. Бұндай тәсілдің классикалық мысалы -
мемлекеттік борыш (ішкі және сыртқы). Басқа жағдайларда, мемлекетпен ақшаны
табу, оларды мәжбүрлі алу жолымен іске асырылады. Бұл жерде классикалық
мысалы болып салықтар табылады.
Салықтар, іскерлі пайдамен қатар, мемлекет өзіне ақша табудың ең
ежелгі тәсілі болып табылады. Ежелгі тәсілдерді дамыту барысында мемлекет
өзіне қаржы жинақтау жүйесінің түрлі механизімін қалыптастырды. Яғни
мемлекет қаражат жинауда, біріншіден міндеттеп, одан шаруашылық
субъектілерінің табыстарының белгілі бөлігін, сонымен қатар олардан
жеңілдіктер арқылы қаржы тарту, яғни алымдар жүйесін дамытты. Қаражат
жинақтау барысында оның көп бөлігін мемлекет табысқа салынатын салықтардан
қалыптастырды.
Мемлекеттік ұйымдастырудың ең басты кезеңдерінде салық салудың
бастапқы нысаны деп құрбан беруді санауға болады. Бұл тек қана ерікті түрде
жүзеге асырылды деп ойлаған дұрыс емес. Себебі, кұрбан беру, міндетті түрде
жүргізіліп, мәжбүрлі төлем немесе алым болған [1].
Алымдардың пайыз мөлшерлемесі бекітілген Моисейдің бес кітапшасында
келесідей делінген: әр жерге отырғызылған тұқымның, ағаш жемісінің,
жердегі әрзаттың оныншы бөлігі құдайдікі. Сонымен, алғаш салықтық
мөлшерлеме, барлық табыстардың 10 % құрады.
Мемлекет дамуымен қатар зиялы ондық пайда болды, ол ақсүйектердің
пайдасына шіркеу ондығымен қатар алына бастады. Бұл тәжірибе бірнеше жүз
жыл әр түрлі елдерде: Ежелгі Мысырдан орта ғасырлық Еуропаға дейін
қолданылып отырды. Сонымен, көне Грецияда VII-VI ғғ. б.з.д. зиялы қауым
халыққа табыстан 10-шы бөлік немесе 20-шы бөлік салығын енгізді. Бұл
жиналған қаражаттар жалдамалы әскерді ұстауға, қалаларға бекіністер салуға,
шіркеулерді, құбырларды, жолдарды жөндеуге және басқа қоғамдық мақсаттарға
жұмсауға мүмкіндік берді.
Сонымен қатар, бұрынғы заманда салық салуда әртүрлі қарсы әрекеттер
болған. Мысалы, Афинада ерікті азамат салық төлеуден босатылған. Ерікті
құрбан беру –әр азаматтың өз тілегі. Бірақ, ірі шығыстар пайда болған кезде
қаланың халық жиналысы табыстан пайыз аударым ұстаған.
Бұрынғы заманнан келіп жатқан салық жүйелерін қарастырып кетейік.
Рим империясы алғашында, Рим қаласынан және оның қасындағы аймақтардан
тұрған. Бейбітшілік уақытта салықтар болмаған. Қаланы басқару бойынша
шығыстар минималды болған, себебі, басқарушылар өз қызметін ақысыз атқарып,
кейбір кезде өздерінің қаражаттарын салған. Шығыстардың негізгі бабы
қоғамдық ғимарат құрылысына болған.
Соғыс уақытта Рим азаматтары өздерінің кірістеріне сай салық төлеген.
Салықтың сомасын (ценз) анықтау әр - бір бес жылда таңдалған қызметші
- цензормен жүргізілген. Рим азаматтары цензорларға өздерінің мүлік жағдайы
мен отбасылық жағдайы туралы хабарлап отырған. Осыдан келесі қорытындыға
келуге болады - сол кезде тыбысты декларациялау (көрсету) негіздері
қалыптасқан.
ІV-ІІІ ғғ. б.з.д. Рим мемлекеті жаңа қалалар мен жерлерді жаулап алу
себепті дами бастады. Салық салуда да өзгерістер туындап жатты. Отарланған
жерлерде жергілікті салықтар мен борыштар пайда болды. Римдегі сияқты, бұл
салықтар азаматтардың хал-ауқатына негізделетін. Салық сомасы әр 5 жылда
анықталатын.
Рим қаласынан тыс тұратын Рим азаматтары мемлекеттік және сол сияқты
жергілікті салықтарды төлеген.
Тиімді жорықтардан кейін салықтар төмендетілген, кейде мемлекеттік
салықтар толық тоқтатылған. Қажет қаражаттар отар елдердің тарапынан
орындалып отырды. Ал Римде тұрғылықты тұратын азаматтар коммуналдық
салықтарды тұрақты төлеген.
Құрамында провинциялардың артуымен Рим империяға айнала бастады.
Провинция тұрғындары империяға кірді, бірақ тең азамат кұкығын
пайдаланбады. Олар салық төлеуге міндетті болды, бұл олардың тәуелділігін
айқын көрсетеді. Салық салуда тұрақты жүйелік болмады.
Ал, Рим әскерлеріне қатты қарсылық жасаған қалалар мен жерлер, жаулану
барысында жоғары салық төлеуге мәжбүрлі болды.
Рим провинцияларында кірістердің негізгі көзі болып—жер салығы
табылады. Орташа алғанда, оның мөлшерлемесі жер төлемінің 110 кірісін
құрайды. Сонымен қатар, салық салудың ерекше нысандары болған, мысалы,
жеміс талдарына, жүзім бұтақтарын қоса отырып салық салынған.
Меншіктің басқа да түрлеріне салық салынған: жылжымайтын мүлікке,
малға, құнды заттарға. Провинцияның әрбір тұрғыны барлық үшін бірыңғайлы
жанбасылық алымды төлейтін..
Тікелей салықтардан басқа, Рим империясында жанама салықтарда болған.
Сонымен, салықтардың жанама және тікелей түрлеріне бөлінуі бұрынғы заманнан
келе жатқанын көріп отырмыз.
Бұндай төленудің критериі болып тұтынушыларға салықтарды аудару
табылады. Осы критериі келесіні ұсынады: тікелей салықтың төлеушісі табыс
алатын мүлікке ие азамат болып табылады, ол жанама салықты төлейтін тауарды
тұтынатын азаматтар. Оларға, тауар бағасына қосымша құн қосу арқылы салық
аударылады. Бұл тек қана теориялық болжау екенін еске сақтаған жөн, өйткені
практикада басқа да жағдай болуы мүмкін. Мысалы, кейбір жағдайлар болған
кезде, тікелей салықтар, бағаны өсіру механизмі арқылы басқа төлеушілерге
аударылуы мүмкін.
Жанама салықтар, толық мөлшерде тұтынушыларға тұрақты түрде аударылу
мүмкін емес. Себебі, нарық жоғарлатылған баға бойынша тауардың міндетті
түрде тек қана қажетті көлемін қабылдайды. Жанама салықтар арасында, Римде
ең салмақты салықтар болып мыналар табылған: алайда 1% мөлшерлемесі бойынша
тауар айналымынан салық; 4% мөлшерлемесі бойынша құлдарды сату - сатып алу
кездегі ерекше салық; 5% мөлшерлемесі бойынша құлды босатқан үшін салық.
Біздің ғасырдың 6 жылында, император Август, 5% мөлшерлемесі бойынша
мұрадан салық енгізген. Бұл салықты тек қана Рим азаматтары төлейтін. Салық
мақсатты сипатта болған. Алынған қаражаттар маманды сарбаздарды
зейнетақымен қамтамасыз ету үшін бағытталған.
Римдегі көптеген шаруашылық дәстүрлер Византияға көшкен.
Бастапқы Византияда VII ғ. дейін тікелей салықтардың 2 түрі болған.
Олардың ішінде: жер салығы, жанбасылық алым, әскерді қамтамасыз ету салығы,
жылқыны сатып алуға салық, әскери борыштан босатылу үшін салық, тауарды
сату үшін баж төлемі (10-12%), мемлекеттік актілерді беру үшін баж
төлемдері және басқалары.
Византияда көп көлемде төтенше салықтар болған, мысалы: флотты құру
үшін, әскери сарбаздарды асырау үшін және басқалары.
Кейінгі ғасырларда Ресейдің қаржы жүйесі қалыптаса бастаған. Бұл арада
да қазынаның негізгі көзі болып алым - салық табылады. Бұл басында тұрақты
емес, ал соңғы кезде неғұрлым жүйеленген тұрақты тікелей салық. Алым -салық
екі тәсілмен алынған: арбамен немесе жүкпен - оларды Киевке әкелгенде және
адаммен - феодалдар немесе олардың сарбаздары алым - салыққа өздері барған
кезде.
Жанама салық салу сату немесе сот баждары түрінде болған. Мыт бажы -
тау күзетінен тауарды өткізген үшін төлем; өткел бажы - тауарды өзеннен
өткізген үшін; гостинная - нарықты ұйымдастырған үшін төлем; вес және
мера баждары тауарды таразыға тарту және өлншеу үшін алынатын төлем
болған.
Қазіргі мемлекет Еуропада, XVI - XVII ғасырларда, жаңа тарихтың
бастапқы кезеңдерінде пайда болған. Бұндай мемлекетте әлі де салық
болмаған, сондықтан, парламент үкіметке төтенше салықтарды енгізуге және
алуға дүркінді рұқсат беретін.
Алайда, салық төлеушілері үшінші қатарға жататын адамдар болып
табылады, яғни олар, ауыл тұрғындары мен қалада тұратын байларға жатпайтын
адамдар.
Тұрақты түрде, салық құқығы, салық ауыртпашылығын бөлу мәселелері
әрбір дискуссияның қызу ортасы болған.
Тек қана XVII ғасырдың аяғында - XVIII ғасырдың басында, Еуропа
елдерінде әкімшілік мемлекет қалыптаса бастады. Мұндай мемлекетте басқару
органдары және біркелкі, үнемді салық жүйесі құрыла бастады. Салық жүйесі
тікелей және жанама салықтардан тұрған. Жанама салықтардың арасында маңызды
рольді акциз атқара бастады. Алайда, ол қаланың шетінде, шығарылатын және
кіргізілетін тауарлардан алынған. Кейбір кезде салық тек қана қалаға
әкелінетін тауарларға салынатын, яғни экспортқа шығарылатын тауарлар
салықтан босатылатын. Акциздің мөлшері 5% бастап 20% арасында болған.
Салық алудың мөлшеріне қандайда бір ғылыми дәлелдеме болған жоқ.
Тұтыну заттарына салық - ірі кірістердің көзі, бірақ, олар сатудың
дамуына кедергі әкелетін. Тікелей салықтардың арасында негізгі салықтар
жанбасылық салық және пайда салығы болды.
Олардан дворяндар мен рухани мекемелер босатылған. Бірақ, буржуазия
мен қарапайым шаруалар мемлекетке өздерінің барлық кірістерінің 10-15%
тікелей салықтар ретінде табыстаған.
Салық салу теориясының жоқтығы, практикалық шаралардың дәлелсіздігі
көбінесе ауыр жағдайларға әкелетін. Тек қана XVIII ғасырдың аяғында
Еуропада кең көлемде салық салудың теория мен практика мәселелері
әзірленген. Оның негізін салушы деп шотланд экономисті және философы
А.Смитті айтуға болады.
А.Смит ұсынған салық салудың классикалық принциптері бүгінгі салық
салудың негізі болып табылады.
Қазақстан аймағында салық салудың өзгеше жүйесі қалыптасқан.
Бұл жерде, салықтар, бұрынғы заманнан бастап зекет (жер рентасы - мал
шаруашылық аймақтарында малдың 20 бөлігі), үшір (астықтың 10 бөлігі)
ретінде алынған. Себебі, ауыл шаруашылығындағы малшылар байлар мен билердің
жерлерінде көшпелі тұрмыс жүргізген. Осыған қоса алар, хандар мен билер
далада жүрген кезде оларды асырап, жауынгерлерді әскери жарақпен және
тамақпен қамтамасыз еткен. Яғни, өзінің ханына сыйлық берген: малмен -соғым
және етпен - сыбаға.
Сонымен қатар, сот талабының сомасынан 110 мөлшерінде, сот бажы
хаңлык болған. Тағы да баждың бір түрі – бұл, көшпелі жерлерден өткен үшін
баж төлемі. Ал соғыс кездерде, малдан басқа, табыстың ірі көзі болып әскери
табыс - ясыр болған.
XVIII ғасырда Тәуке хан адат жүйесін құрастырған. Бұл тарихта Тәуке
ханның Жеті жарғысы деп аталған. Бұнда, қазақ - феодал қоғамның әртүрлі
әлеуметтік топтарындағы өкілдердің мүліктік қарым-қатынастары реттелген.
Тәуке ханның Жеті жарғысының бір бабы құнға арналған. Яғни, құн бұл
өлтірілген сұлтанның немесе хажданың туысқандарына жеті еселік мөлшерде
(атағы жоқ жеті малшы үшін төлем ретінде) төлем, ал құл өлтірілген кезде ол
ит өлген сияқты саналған.
Сұлтанды немесе хажданы ренжіткен үшін айып алынған, яғни айып -тоғыз
мал мөлшеріндегі айыппұл, ал сойған үшін - 27 малға тең айыппұл төленген.
Егер, құн немесе айыппұл төленбесе, байдың барымтаға құқығы бар болған.
Барымта - жауапкердің немесе оның туыстарының малын тартып алуға құқық
берген [2].
1841 жылы Жәңгір ханның нұсқауы бойынша Зекетті алу туралы ақша
нысанын енгізген, яғни зекет - ақшамен, немесе малмен. Бұл, қазақ - феодал
қоғам дамуындағы сапалы жаңа деңгейдің пайда болғанын білдіреді. Яғни,
тауар өндірісінің жаңа деңгейіне өту.
Аталған алымдардан басқа, ішкі орданың қазақ тұрғын салығы, ешқай
жерде бекітілмеген, яғни, жазылмаған, салықтық төлемдерді төлеген. Мысалы,
басқа тайпаларда жұмыс істеген үшін төлем - билеттік алым, киіз үйге
алым, басқа жерлерге малды жіберген үшін акциз төлемі төленген.
Салық жүйесінің даму сатысының өзгерістерге ұшырауы орыс патшалығына
қосылуымызбен тікелей байланысты. Яғни, орыс патшалығының қолданыстағы
салық салу ережесі енгізілген.
Еліміз даму сатысында көбінде бөгде елдердің жүйелерін сіңістірген
және оларды өз жағдайымызға сай өзгертіп, қолдануды дамытқан.
Барлық қоғам мүшелерінің міндеті мен парызы заңда белгіленген
салықтарды төлеу болып табылады, ал салық дегеніміз - бұл материалдық
төлем, яғни заңнама бойынша белгіленген тәртіппен халықтан, ұйымдардан,
кәсіпорындардан міндетті түрде мемлекет пайдасына алынатын қайтарылмайтын
сипаттағы ақшалай қаражат болып табылады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық экономикалық құрылысы мен
саяси іс - бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі -
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік - экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен
айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір
азаматтың қасиетті борышы деген еді. Бірақ соған қарамастан салық
төлеушілердің бір бөлігі салық төлеуден жалтаруға тырысады. Салықты
төлеуден жалтару – салық төлемдерін толық немесе ішінара төлемеу мақсатымен
салық төлеушінің салық салу обьектісін (табысты, пайданы, тауар айналымын,
мүлікті) әдейі жасыруы және азайтуы. Салық төлеушілердің мұндай заңсыз іс -
әрекеті мемлекет мүддесіне айтарлықтай нұқсан келтіреді: мемлекеттік бюджет
әдәуір қаражаттарды ала алмайды, салық заңнамасын бұзушылар кірістерінің
қосымша криминалдық көздері жасалынады, кәсіпкерлік сферасында, салада
аймақта және тағы басқалардың құн қозғалысының негізгі үйлесімдері
бұрмаланады. Салық төлеуден бас тарту және салықты айналып өту әлемдік
тәжірибеде салық құқығының қалыптасуынан кейін пайда бола бастады. Енді
неге салықты төлеуден жалтаруға тырысады деген сұраққа жауап іздеп көрелік.
Оның әр түрлі себептері болуы мүмкін:
1) шаруашылық, кәсіпкерлік немесе өзгеде қызметті қалыпты жүргізуге
мүмкіндік бермейтін елеулі салық ауыртпалығы; салықтардың көптігі және
жоғары мөлшерлемелері салық салынатын субьектінің көлеңкелі экономикаға
кетуіне жәрдемдеседі.
2) салық заңнамасының күрделілігі, сонымен қатар оның анық еместігі,
нұсқаулықтары мен ережелердің қағидалары мен нормаларын түрліше
түсіндіретін ондағы толықтырулардың, өзгертулердің, түзетулердің көптігі.
3) салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктер; қызметкерлердің төмен
біліктілігі мен біліксіздігі, экономикалық білімдер мен құқықтық
мәселелердің шектес салаларын жеткіліксіз білуі; тексерулер кезіндегі
қызметкерлердің адалдыққа жатпайтын іс - қылықтары;
4) салық сомаларын баю немесе көлеңкелі бизнестегі инвестициялау мақсатымен
субьектілердің оларды төлемеуге қасақана, әдейі ұмтылуы және тағы басқа.
Мемлекет салықтың қоғамдағы алатын маңызды рөлін ескере отырып, өзі
белгілеген салық мөлшерінің толық төленуін міндет етеді. Ол үшін мемлекет
әрбір салық түрін рационизациялау арқылы және тиімді құқықтық қамтамасыз
етуді жүзеге асыра отырып, салық төлеуден бас тартуды мүмкін емес ететіндей
мәжбүрлеу механизмін, бақылау аппаратын құрады, салықтық заңнама негіздерін
дұрыс орындамағаны үшін заңды жауапкершілік шараларын белгілейді және тағы
басқа.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, қазіргі кезде экономиканың
мүлтіксіз дамуы мемлекетте өмір сүретін адамдардың тұтынуы мен
қажеттіліктеріне жеткілікті деңгейде көңіл аударылмайынша мүмкін емес.
Нарықтық қатынастардың қалыптасып, дамуы кезінде маңызды
мәселелердің бірі нарықтың дамуы салдарынан пайда болатын кері әсерлерді
шектеуге және қоғамның әлеуметтік - экономикалық топтарға бөлінуін одан әрі
тереңдетуге мүмкіндік беретін тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың
жетілдірілген жүйесін құру болып табылады. Мұндай маңызды мәселелердің жан
жақты дүрыс шешімін табуда мемлекет қоғамдық дамуға әсер ететін басқа да
құралдарды іске қосып, кешенді түрде қимыл жасауы тиіс.
1.2. Табысқа салынатын салықтың мәні мен маңызы және экономикадағы
алатын орны
"Салық дегеніміз - мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде, мерзімде түсетін міндетті төлемдер.
Салықтар - шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында. Немесе, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен
халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап,
жиынтықтауының қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі
қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және
функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу
әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін бөлудің екі
қағидаты қалыптасқан:
1. пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2. қайыр көрсету (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын А.Смит ұсынған
еді. Оған келесілер жатады:
1. салық салық төлеушінің табысына сәйкес алынуы тиіс (әділеттілік
қағидаты);
2. салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы
керек (анықтылық қағидаты);
3. әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және
әдіспен алынуы тиіс (қолайлылық қағидаты);
4. салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Салық салудағы өзгерістермен қатар салық салу қағидаттары
да өзгерістерге ұшырады. Қазіргі қағидаттарға келесілер жатады:
1. Салық салудағы әділеттілік қағидаты екі аспектіде қарастырылады:
1.1. деңгейлес теңдікке жету - салық төлеушілердің табыстарына тең
жағдайда біркелкі салық салынады;
1.2. сатылас теңдікті сақтау - жеке тұлғалардың табыстарына салық
салу табыстардың бір бөлігін қайта бөлу үшін прогрессивті шәкіл бойынша
сараланған мөлшерлемелерді қолдана отырып жүргізілуі тиіс.
2. Қарапайымдылық қағидаты. Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті
болуы тиіс, ол күрделі және әр түрлі болмауы керек.
3. Салықтардың анықтылығы - алдын ала белгіленген шарттар мен
талаптардың мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.
4. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді
бұрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі кояды.
5. Салық салудың жономикалық бейтараптығы. Салықтар экономиканың жұмыс
істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы тиіс.
6. Экономикалық қатынастар бойынша осы елдің басқа әріптес елдермен
салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемелерінің
салыстырмалығы.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
функцияларында толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан
салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан
қаржыға қатысты салықтардың функцияларын қаржының бөлгіштік функциясының
құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн.
Қазіргі кезде салықтар негізгі:
- фискалдық;
- реттеушілік;
- қайта бөлу .
функцияларын орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының
ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Енді осы қызметтеріне қысқаша тоқталайық. Фискалдық немесе бюджеттік
функция - барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Бұл кызмет арқылы
мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті
артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін толтыра отырып,
әлеуметтік, әскери - қорғаныс, мәдени тағы басқа да шаралардың іске асуын
қамтамасыз етеді.
Реттеушілік функция мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен
байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына сәйкес
қабылданатын бағдарламаларға ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын
тандау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен
шегерімдер пайдалынады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы
мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал етеді. [3]
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі
мемлекет қарамығына өтеді. Бұл қызметтің іс - әрекетінің көлемі жалпы
ұлттық өнімде салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықталады.
Салықтардың осы үш негізгі функциясы арқылы, олардың маңыздылығын
көруге болады. Бұл функциялардың салықтарды төлеушілерге әсерін де
байқаймыз, әсіресе салық төлеуші заңды тұлғаларға бұл қызметтердің әсері
зор. Мысалы: реттеуші қызметі заңды тұлға болып табылатын және экономикада
қазіргі кезде мемлекеттің дамуына аса қажетті кәсіпорындар, акционерлік
қоғамдар, өнеркәсіптер мен шағын бизнес субъектілері, яғни жалпы алғанда
шаруашылық жүргізуші субъектілерге салықты салу әдістері, мөлшерлемелері
мен жеңілдіктері осы ұйымдардың дамуы үшін және салықтардың мемлекетке
қолайлы, жоспарланған түрде түсуіне ықпал етеді.
Ал фискалдық функция тауар - ақша қатынастары мен өндіріс дамыған
сайын мемлекетке қаражаттардың салық ретінде көп түсуін қадағалайды.
Үшінші, қайта бөлу қызметіне келсек, мемлекет мүддесі үшін
орталықтанған қаржы көзін құрудың үлесі зор.
Мемлекетте салықтардың әсіресе заңды тұлғалардың кірістерінен түсетін
салықтардың мөлшері артып отырғандықтан және осы қызметтердің кәсіпорындар
мен өндірістердің, сондай-ақ шағын бизнес субъектілеріне тигізер әсерін
негізге ала отырып, жалпы заңды тұлғаларға салынатын салықтардың
экономикадағы орнына тереңірек көңіл бөлейік.
Келесіні атай кеткеніміз дұрыс болар: егер Қазақстан Республикасының
қаржы жүйесін қарастырсақ, онда кәсіпорындар мен мекемелердің, яғни заңды
тұлғалардың қаржысы өте салмақты орын алатынын көреміз. Өйткені осы салада
материалдық өндіріс пайда болды, яғни жаңадан өнім жасалып айналысқа
жіберіледі. Оның бәрі жалпы түрде ұлттық табысты көрсетеді, ал ұлттық табыс
мемлекеттік бюджеттің қайнар көзі - себебі, ұлттық табыс -салықтың көзі.
Заңды тұлғаларға салынатын салықтарға - заңды тұлға болып табылатын
кәсіпорындарға, өнеркәсіптерге, корпорацияларға және тағы басқа ұйымдар мен
мекемелердің объектілеріне салынатын салықтарды жатқызамыз. Бұл салықтың
экономикадағы алатын орны мен мәнін көру үшін ең алдымен заңды тұлға болып
табылатын ұйымдар мен мекемелердің маңызын ұғынуымыз керек.
Кәсіпорындар, өнеркәсіптер, корпорациялар, ауыл шаруашылығындағы шағын
бизнес субъектілері және тағы да басқа көптеген ірі немесе көп салалы
ұйымдар қазіргі нарықтық экономикада, аралас экономикада өте қажет болып
отыр.
Елбасының 2030 стратегиялық жолдауында кәсіби мемлекет болуға
шақырады. Сонымен қатар, президенттің орта және шағын бизнестің дамуын
жандандыру мен мемлекеттік қолдауды күшейту бойынша шаралар туралы
1997 жылдың 6-шы наурызында қаулы қабылданды.
2008 жылы Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің 751 мың
субъектілері тіркелген. Бұл елдегі жұмыспен қамтылғандардың жалпы санынын
14 құрайды. Шағын кәсіпорындар санын 1 500 мыңға дейін, ал оларда жұмыс
істеушілер санын жұмыспен қамтылған халықтың 40 пайызына жеткізу міндеті
қойылды.
Мемлекет нарықтық жүйеге көшкеннен бері мемлекеттің меншігіндегі
кәсіпорындарды, өндірістерді, ауыл шаруашылығын жекешелендіру жүргізілуде.
Себебі, бұл салалардың қажетті шығындарын мемлекет камтамасыз ете алмады,
ал жекешелендіру арқылы осы кәсіпорындардың ары қарай жұмыс істеуіне
мүмкіндік туды. Сонымен мемлекетте өз меншігін пайдаланғаны үшін заңды
тұлғаларға салық салына бастайды және пайда көзіне де табыс салығы ретінде
салық салынады. Яғни олар: корпоративтік жер қойнауын пайдаланғаны үшін,
әлеуметтік салаларға, жеке табысқа, қосымша құнға, мүлікке, көлікке және
тағы да басқа салық түрлері бойынша салық салынады. Осы салық
түсімдері арқылы мемлекет өз қажеттіліктерін қамтамасыз етеді. Олар:
әлеуметтік-мәдени шаралар, қорғаныс, байланыс, білім беру, денсаулық
сақтау, транспорт, табиғи ортаны қорғау және тағыда басқа шараларды жүзеге
асырады. Сондықтан бұл жерде біріншіден мемлекеттің бюджет қаражатының
негізгі көзі деп айтуға болады. Себебі, мемлекет бюджетінің кіріс бөлігін
осы салық түрлері құрайды.
Екіншіден, заңды тұлға болып табылатын ұйымдар мен мекемелер көптеген
жұмыссыздарға жұмыс көзі болып табылғандықтан экономикадағы жұмыссыздар
санының азаюына көмектеседі. Ал жұмысшылар саны артса салық салу көзі де
көбейіп, мемлекеттің қаржы көзі де артады.
Үшіншіден, бұл салалардың дамуы ғылыми техникалық прогрестің дамуына,
индустриалды-инновациялық бағдарламаның жүзеге асуына және ӘСҰ-ның белсенді
мүшесі болуға, экспорттың дамуына үлкен әсер етіп, мемлекеттің экономикалық
жағдайы дамыған 50 елдің қатарына қосылуға әсер етеді.
Себебі, дамыған мемлекеттердің барлығының да экспорты импортынан
жоғары. Сонымен қатар импортымыз азайса онда бюджеттің шығыны азаяды. Бұл
жерде отандық өндірістің бағасы шетелдік импорт бағасынан төмен екендігін
білдіреді және бұл өзімізге белгілі жағдай. Сонымен жоғарыда айтылғандар
арқылы заңды тұлғалардың салығын қай жағынан алсақ та экономикада орны мен
мәнінің ерекше екенін көруге болады. Ол үшін келесі ірі
кәсіпорындардың қызметтерінен көруге болады. Олар: Қазақтелеком АҚ,
Казахмыс АҚ, Ақсай-Нан АҚ. Бұлар көптеген жұмысшыларды жұмыс орындарымен
қамтамасыз етеді. Салық төлейді, кейбіреулері экспортқа өнім шығарады,
кәсіпорындарды жаңа технологиялармен қамтамасыз етеді. Бірақ мемлекетте осы
заңды тұлғалардың қызметін көптеген мемлекеттік органдар мен комитеттер
тексеріс жүгізіп, қызметтеріне кедергі жасауда. Олар - салық органы,
антимонополиялық комитет, заң органдары және тағы да басқалары. Бұл
органдар мен комитеттердің тексерісі мен бақылау жүргізуінің де
маңызы зор. Егер кәсіпорындардың қызметтерін бақыламаса, өз өздерімен
қызметтерін жүргізетін болса, онда баға жоғары болады, қоршаған орта
қорғалмайды, сапалы өнім және қызмет көрсету болмайды, салықтар уақытымен
төленбейді.
Осы жерде салық органдары кәсіпорындардың бағасын реттеп отырады. Егер
бағасы жоғары болса салық мөлшерлемесін жоғарылатады, керісінше төмен болса
салық мөлшерлемесі де төмендетіледі, яғни фискалды салық қызметі
жүргізіледі. Ал фискалды қызмет осы тараудың бірінші бөлімінде айтып
кеткендей ақша-тауар айналысы артқан кезде мемлекеттің бюджет қорының
табыстарын көбейтуді көздейді.
Екіншіден салықтың реттеушілік қызметі арқылы кәсіпорындардың,
өндірістердің дамуына ықпал ететіндей ғылыми техникалық прогресстің
көтерілуіне, салық мөлшерлемелерін кәсіпкерлерге тиімді әсер ететіндей етіп
қою, маңызды кәсіпорындарға (қайырымдылық көмек көрсететіндеріне) салық
жеңілдіктерін беруді көздейді.
Сонымен қатар заңды тұлғаларға салынатын салықтардың экономикадағы
маңызды салаларға оң әсерін көруге болады. Және бұл салықтың түрі
мемлекеттің экономикасының дамуының негізгі құралы, сондай-ақ бюджеттің
қаржы көзі деп айтуға болады.
Нарықтық жағдайда, мемлекет, салық саясатын және салық механизімін
өзгерте отырып, анықталған шекте, экономикалық дамуды ынталандыруы немесе
оны шектеуі мүмкін.
Салықтық реттеу, экономикаға әсер еткен кезде әмбебап құрал
болғандықтан елдің шаруашылық өмірін, өндіріс құрылымын, капитал қорлануды,
жеке тұтынуды қамтамасыз етеді.[4].
2. Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасында корпорациялық табыс
салығын есептеу механизмі және оған экономикалық талдау
2.1 Корпорациялық табыс салығын есептеу механизмі
Бұл бөлімде корпорациялық табыс салығын есептеу механизмі
карастырылады. Қабылданған концепцияға сәйкес корпорациялық табыс салығының
негізіне, бұрынғы заңды тұлғалардың табысына салық салу қағидасы қойылған.
Салық заңдылықтарының нормаларын дұрыс түсіну үшін, оның қолдануын
жеңілдету үшін салық кодексінде бірнеше нормативті-құқықтық актілер
біріктірілген. Басқаша айтқанда салық кодексінде салық төлеушілер, салық
салу объектісі, Ж.Ж.Т. анықтау және құру әдіс тәсілдері, оны түзету
мүмкіндігі, шегерістер, залалды ауыстыру құқықтары қарастырылған.
Жылдық жиынтық табыстың құрылымы мен шегерістерді қайта қарастыру
арқылы корпорациялық табыс салығы бойынша өзгертулер енгізілді.
Корпорациялық табыс салығын төлеушілер: Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкісінен басқа ҚР-ң резидент және резидент емес заңды тұлғалары
және ҚР-да тұрақты мекеме арқылы өз қызметін жүзеге асыратын ҚР-ң резиденті
емес заңды тұлғалар болып танылады.
Корпорациялық табыс, салығының салық салу объектісіне мыналар жатады:
- салық салынатын табыс;
- төлем көзінен салық салынатын табыс;
- Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы қызметін жүзеге
асыратын резидент емес заңды тұлғаның таза табысы.
Салық салынатын табыс - салық төлеушінің жылдық жиынтық табысы мен
кодексте белгіленген шегерістер арасындағы айырма (қосымша 1).
Сонымен қатар төлем көзінен салық салынатын табыстарға мыналар жатады:
- ұтыстар;
- депозиттер бойынша сыйақылар;
- борыштық бағалы қағаздар бойынша купон түрінде сыйақылар;
- резидент еместердің ҚР-ң көздерінен алынатын табыстары.
Жылдық жиынтық табысты құруда жақсы бір жағдай, активтерді өткізу
кезінде немесе кайтарымсыз берген кезде теріс айырманың алынып тасталуы.
Өйткені салық салу мақсатында активтердің құнын анықтау бірқатар мәселелер
туғызатын.
Салық төлеуші, салық салынатын табысын анықтаған кезде маңызды рөльді
шегеріске жатқызылатын шығыстар атқарады. Соған байланысты жаңа кодексте
өзгеріске ұшыраған келесідей аспектілерді қарастыруды жөн көрдім.
Кодексте салық төлеушінің шығыстарын шегеріске жатқызу принципі
сақталған. Сонымен қатар қазіргі кезде салық салынатын табысты анықтаған
кезде, шығыстардың кейбір түрлері шегерімге жатқызылады, ал бұрын ол
шығыстар шегерімге белгіленген мөлшерде жатқызылатын, немесе мүлдем
жатқызылмайтын. Оған мысал ретінде келесі шығыстарды алуға болады:
- Жұмыскердің уақытша жұмысқа жарамсыздығы бойынша немесе аяғы ауыр
болған кезде нақты жасалған шығыстар. Ал бұрынғы заңда тек еңбекті
төлеу қорының 1,5%- ғана шегеріске жатқызылатын;
- Қаржы лизингі бойынша алынған мүлік үшін сыйақы. Ескі заңда мұндай
сыйақылар мүлік құнын арттырып және амортизация арқылы шегерімге
жатқызылатын. Кодекстегі Бұл норма республикамызда қаржы лизингінің
дамуын қолдайды;
- Теріс бағамдық айырма шегерімге жатқызылады, ал оң бағамдық айырма
салық төлеушінің жылдық жиынтық табысына кіреді. Бұл норма шетелдік
валютада операция жүргізген кезде валюта бағамының өзгеруіне көңіл
аударуды талап етеді;
- Жалға алынған негізгі құралдарды жөндеу шығыстары, амортизациялық
аударымдар арқылы шегерімге жатқызылады. Ал ескі заңда шегерімге
жатқызылмайтын;
- Бәріне бірдей салық салу жағдайын жасау мақсатында, кодексте бюджетке
төленетіндерден басқа ЖЖТ алумен байланысты айыппұлдар мен өсім
пұлдарды шегерімге жатқызу көзделген.
Көптеген елдердің салық салу жүйесінде амортизациялық аударымдармен
байланысты салық базасын құру көзделген. Басқа елдерде амортизациялық
аударымдарды есептеген кезде жеделдетілген әдісті қолдануға болады.
Заңнамада мұндай норма салық төлеушіге, жұмсалған инвестицияларды қысқа
мерзімде қайтарып алуға мүмкіндік береді.
Республикамыздың заңнамасы бойынша, салық есептілігінің бірінші
кезеңінде салық төлеуші, қолдану мерзімі үш жылдан асатын жаңадан
енгізілген машиналар мен құрал жабдықтарға амортизацияны есептеуде екі
еселенген норманы қолдануға құқылы. Бұл активтер бірінші салықтық кезеңде
құн балансынан бөлек есептелінеді.
Шегерімге жатқызылатын іс-сапар шығыстары алты айлық есеп көрсеткіші
мөлшерінде белгіленген. Ал бұрын ол орташа күндік еңбекақының 50% болатын.
Салық кодексі бойынша коммерциялық емес ұйымдар және әлеуметтік салада
қызметін жүзеге асыратын ұйымдар корпорациялық табыс салығынан босатылған.
Сақтандыру компанияларынада салық салу механизмі біраз өзгеріске ұшыраған,
өйткені Бұл компаниялар қаржы қызметінің бір түрімен айналысады. Осы екі
ұйымға корпорациялық табыс салығын есептеу механизмін төменде көруге
болады.
Коммерциялық емес ұйымдарға корпорациялық табыс салығын есептеудің
жаңа тәртібі белгіленген.
Ұйым коммерциялық емес ұйым болып саналу үшін мына талаптарға сай болу
керек:
- өз қызметін жүзеге асыруда негізгі мақсаты, табыс табу болмау керек;
- алынған таза табысты немесе мүлікті қатысушылар арасында бөлмеу
керек.
Егер жоғарыдағы жағдайға қайшы келмесе, мемлекеттің әлеуметтік
тапсырыстарын орындау барысында алған коммерциялық емес ұйымның табысына
салық салынбайды. Осы талаптарды орындаған кезде коммерциялық емес ұйымның
сыйақы, грант,., мүшелік салымдары, қайтарымсыз берілген мүлік,
қайырымдылық салымдар түріндегі табыстары салық салуға жатпайды. Басқа
жағдайда коммерциялық емес ұйымның табыстарына жалпыға белгіленген тәртіп
бойынша корпорациялық табыс салығы салынады. Сонымен қатар Кәсіпкерлік
қызметтен түскен табыстар бойынша коммерциялық емес ұйым жеке есеп-қисап
жүргізу қажет.
Қазіргі кезде әлеуметтік саланың дамуына байланысты әлеуметтік салада
өз қызметін жүзеге асыратын ұйымдарды қолдау мақсатында келесідей қызмет
түрлерімен айналысатын ұйымдарға салық салудың ерекше тәртібі белгіленген:
- косметологиядан басқа, медициналық қызмет көрсету;
- жоғарғы және орта білім саласында қызмет көрсету;
- ғылым және спорт саласында қызмет көрсету;
- кітапханалық қызмет көрсету.
Салық кодексі бойынша Бұл ұйымдардың табыстары салық салуға жатпайды.
Салық салудың Бұл тәртібі, жұмысшылардың жалпы санының 51 % мүгедектер
жұмыс істейтін және еңбекақыны төлеуде шығыстардың 51% мүгедектерге
төлейтін ұйымдар үшін де қолданылады. Сонымен қатар ескеретін нәрсе,
жоғарыда айтылған тәртіп акцизделетін тауарларды шығарудан табыс табатын
ұйымдарға қолданылмайды.
Коммерцилық емес ұйым, жалпы белгіленген тәртіпте салық төлеуге
жататын, табыстар алған жағдайда, шығыстарға жатқызлатын шығындар, салық
төлеушінің қалауымен, пропорционал немесе бөлшек әдіс арқылы анықталады.
Сақтандыру компаниясына корпорациялық табыс салығын есептеу: Салық
кодексінде сақтандыру ұйымдарына салық салудың жеңілдетілген тәртібі
белгіленген. Ескі заң бойынша 2% мөлшерлеме тек сақтандыру сыйлықақылар
түріндегі тапқан табыстарына қолданылса (өмірді сақташдыру, қайта
сақтандыру), қазіргі кодекс бойынша сақтандыру компаниялардың барлық
табыстарына корпорациялық табыс салығы салынады.
- Сақтандыру ұйымы сақтандыру шарты бойынша қабылдаған тәуекелдің бір
бөлігін, келісім шарт арқылы қайта сақтандыру ұйымына берген кезде,
қайта сақтандыру шарты бойынша төленген сақтандыру сыйлықақылары
корпорациялық табыс салығының объектісіне жатпайды;
- Сонымен қатар, инвестициялық табыстар, сақтандыру компаниясының
активтерін депозиттерге, бағалы қағаздарға және басқа қаржылық
құралдарға орналастырудан түскен бағамдық айырма табысы салық салу
объектісі болмайды.
Егер де сақтандыру ұйымы, сақтандыру қызметінен басқа да
Кәсіпкерліктің түрлерімен айналысса, салық салу мақсатында сақтандыру
қызметінен түскен табыстары бойынша және басқадай қызметтен түскен
табыстары бойынша жеке-жеке есеп-қисап жүргізуі қажет. Осылайша сақтандыру
қызметіне байланысты емес табыстары бойынша, сақтандыру ұйымы бәріне бірдей
белгіленген тәртіп бойынша корпорациялық табыс салығын төлейді.
Сақтандыру ұйымдары үшін корпорациялық табыс салығының мөлшерлемесі
келесідей:
- жинақтаушы емес сақтандыру (қайта сақтандыру) бойынша - алынуға
жататын (алынған) сақтандыру сыйлықақылар сомасының 4 %;
- жинақтаушы сақтандыру (қайта сақтандыру) бойынша - алынуға жататын
(алынған) сақтандыру сыйлықақылар сомасының 2 %;
- аннуитеттік сақтандыру бойынша - алынуға жататын (алынған)
сыйақылар сомасының 1 %.
Сақтандыру ұйымдары есепті айдан кейінгі айдың 15-нен кешіктірмей бір
айда есептелген салық бойынша есеп беру керек. Осы мерзімде сақтандыру
сыйлықақылары түріндегі табыстар бойынша корпорациялық табыс салығын төлеу
жүргізіледі. Салық жылынан кейінгі жылдың 31 -ші наурызынан кешіктірмей
сақтандыру ұйымдары барлық табыстары бойынша декларация тапсыруы қажет.
Сақтандыру ұйымдары үшін Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі
корпорациялық табыс салығы бойынша арнайы Декларация шығарған. Егер де
сақтандыру ұйымы басқа да қызметтен табыс тапса, Бұл табыстар бойынша
жалпыға бірдей формада Декларация тапсырылады.
Сақтандыру қызметі қаржы қызметінің бір түрі болғандықтан, казіргі
кездегі табыс салығын есептеу әдісі Қазақстан Республикасында сақтандыру
нарығының дамуына мүмкіндік береді.
Резидент емес заңды тұлғалардың табыстарына корпорациялык табыс
салығын салу кезінде Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша резидент
емес заңды тұлғаларга төмендегілер жатады (қосымша 2).
Жалпы алғанда резидент емес заңды тұлғалардың табыстары бойынша
корпорациялық табыс салығын есептеу механизмін төменде көруге болады
(қосымша 3).
1995 жылғы заңнамаға қарағанда салық кодексі "резиденттік" ұғымын
кеңейтті. Резидент емес жеке және заңды тұлғалардың салық салынатын
табыстары, төлем көзінен салық салынатын табыстары нақты анықталған.
Резидент еместердің салық салынатын табыстарынан ҚР-нан тыс жерлерде қызмет
көрсетуден түскен табыстар алынып тасталды. Сонымен қатар жалпы әкімшілік
және басқару шығындарын шегерімге жатқызу әдістері ұсынылған. Ол мынадай
әдістер:
- шығыстарды пропорционалды бөлу әдісі;
- шығыстарды тікелей шегерімге жатқызу әдісі.
Бірінші әдіс бойынша тұрақты мекеменің шегеріміне жатқызылатын басқару
және жалпы әкімшілік шығыстар сомасы, шығыстар мен есептік көрсеткіштердің
қосындысы ретінде анықталады.
Екінші әдісті қолданған кезде мұндай шығыстар ҚР-ғы тұрақты мекеменің
шегеріміне жатады, егер олар тікелей анықталса және қызмет бойынша табыс
табу үшін жұмсалса.
Белгіленген шығыстарды тұрақты мекеменің шегеріміне жатқызудың басты
шарты, осы шығыстарды дәлелдейтін құжаттардың болуы.
Жоғарыда айтып кеткендей корпорациялық табыс салығын төлеушілерге ҚР-ң
резиденті емес және резиденті боп табылатын заңды тұлғалар жатады.
Банктер және банктік операциялардың кейбір түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдар да заңды тұлғалар боп табылады және басқалармен бірдей
корпорациялық табыс салығын төлейді. Бірақ Бұл бөлімде банктік мекемелерге
салық салудың жалпы қағидалары қарастырылды.
ҚР-ң "Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы" салық кодексі бойынша корпорациялық табыс салығының объектісі болып
мыналар табылады:
- Салық салынатын табыс;
- Төлем көзінен салық салынатын табыс;
ҚР-да тұрақты мекеме арқылы жұмыс істейтін резидент емес заңды
тұлғалардың табысы.
Салық салынатын табыс жоғарыда айтып кетекендей ЖЖТ -мен шегерімдер
арасындағы айырма ретінде анықталады. Банктердің ЖЖТ-на кіретін табыстардың
ішінде, банктер жасаған провизиялардың мөлшерін азайтудан түсетін табыстар
бар. Осыған байланысты салық кодексінің 85 бабына сәйкес, борышкер банктің
және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымның
талабын орындаған кезде бұрын шегерімге жатқызылған провизиялар сомалары,
жасалған провизиялардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Табыс салығының экономикалық мәні мен маңызы және
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Табысқа салынатын салықтың пайда болуы мен
дамуы ... ... ... ... ...5
1.2 Табысқа салынатын салықтың мәні мен маңызы және эконо-
микадағы алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .11
2. Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасында корпорациялық табыс салығын
есептеу механизмі және оған экономикалық талдау ... ... ... ... ... ...16
2.1 Корпорациялық табыс салығын есептеу
механизмі ... ... ... ... ... ... .1 6
2.2. Қазақстан Республикасында компаниялардан түсетін салықтардың
тәжірибелік негіздері (мысалға, Алматы қаласы бойынша Салық
комитеті) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3. Бүгінгі нарықтық экономика жағдайында корпорациялық табыс салығын
салудың жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...36
3.1. Заңды тұлғаларға салынатын салықтардың қызмет етуінің шетелдік
тәжірибесі, оны қолдану
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... .36
3.2. Корпорациялық табыс салығын салудың жетілдіру
жолдары ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...60
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Кіріспе
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болды және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылды. Қаңдайда бір мемлекеттің
қаржылық базасы болмаса қызмет атқару мүмкін емес. Соған байланысты
қаржылық базасын құру керек. Ол қаржының негізі болып салық табылады.
Нарықтық жағдайда салықтар мемлекеттік кірістердің қайнар көзі болып
табылады. Оны заңды және жеке тұлғалар белгілі бір мөлшерде белгіленген
мерзімде міндетті төлем ретінде мемлекетке төлейді.
Мемлекет өзіне ақша қаражаттарын әр түрлі тәсілдермен табады.
Кейбір жағдайларда, ол иемденушіден мемлекетке ерікті түрде ақшаны
беруге негізделетін тәсілді қолдану мүмкін. Бұндай тәсілдің классикалық
мысалы - мемлекеттік борыш (ішкі және сыртқы). Басқа жағдайларда,
мемлекетпен ақшаны табу, оларды мәжбүрлі алу жолымен іске асырылады. Бұл
жерде классикалық мысалы болып салықтар табылады.
Салықтар, іскері пайдамен қатар, мемлекет өзіне ақша табудың ең ежелгі
тәсілі болып табылады.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексіне сәйкес елімізде салықтардың
он бір түрі төленеді, оның ішінде өте маңызды салық болып корпорациялық
табыс салығы табылады. Осы салықпен байланысты сұрақтар қаншалықты мемлекет
үшін соншалықты шаруашылық субъект үшін көкейтесті. Мемлекет үшін
корпорациялық табыс салығы - бюджеттегі кіріс бөлімінің негізгі көзі, ал
шаруашылық субъект үшін - бұл салықтың өте үлкен үлестік салмағы, осыдан
кәсіпкерлік қызметке тигізетін әсері елеулі.
Кәсіпкерлік қызметтің дамуы мемлекетіміздің бүгінгі таңдағы басты
проблемаларының бірі. Бүгінгі таңда кәсіпкерлік қызметтің өзектілігі
соншалықты, оған бүкіл дүниежүзі мемлекеттері басты көңіл бөледі.
Кәсіпкерлік құрылымдардың дамуы мен күнделікті өсуі, нарықтық
экономиканың болуының міндетті шарты. Мемлекетімізде нарықтық экономиканың
дамуына нақты уақытта дамымаған салалар үлкен мәнге ие болуда. Ол
халықтың ауқымды бөлігінің экономикалық белсенділігін арттыруда,
бәсекелестіктің дамуында, экономиканың құрылымдық өзгеруіне, жұмыс
орындарының қалыптасуында бастапқы қадам болады.
Қазақстан - 2030 даму стратегиясында мемлекетіміздің өркендеуінің,
дамуының басты жолы, кәсіпкерліктің, оның ішінде шағын және орта бизнестің
дамуы болып саналады. Экономика дамуының басыңқы мақсаттарына жету үшін
кәсіпкерліктің жаңа сапалық деңгейге шығуы абзал. Аталған деңгейге шығу,
мемлекеттің тиімді жұмыс істейтін жүйесі мен қоғамдық қолдау арқылы мүмкін
болады. Қолдаудың бір факторы салық факторы болып табылады. Салық арқылы
мемлекет салаларды қолдап, оларға бәсекелестік жағдай жасай алады, немесе
керісінше, сала субъектілеріне тежеу жасау арқылы олардың жұмыс
белсенділігін шектей алады. Сондықтан, өндірістік кәсіпорындарды салықтық
қолдау өзекті мәселе болады.
Нарықтық экономика қатынастарына өтуде мемлекет алдында өндірістік
кәсіпкерлік қызметке салық салу маңызды сұрақ болуда. Салық салу механизмін
басқару арқылы, яғни салық түрлерін енгізу немесе тоқтату, салық базасын
есептеуде әдістерді өзгерту, салық мөлшерлемесін өзгерту, салық
жеңілдіктерін жүргізу немесе тоқтату арқылы мемлекет кәсіпкерлік қызметтің
дамуына немесе тоқырауына әсер ете алады. Ал бұл мемлекетіміздің
экономикалық өсу карқынына тікелей әсер етеді. Осы орайдағы қарастырылған
диплом жұмысы өзекті тақырыпқа арналған. Диплом жұмысының мақсаты –
корпорациялық табыс салығын талдау негізінде проблемалық мәселелерді
анықтап, жетілдіру жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыста келесідей тапсырмалар қойылады:
- салықтардың мәні, даму эволюциясы және экономикалық маңызын ашу;
- корпорациялық табыс салығын алу механизімін қарастыру;
- корпорациялық табыс салығының мемлекеттік бюджеттегі орнын
қарастырып, талдау;
- Алматы қаласы мысалында өндірістік салалардан корпорациялық табыс
салығының алыну деңгейін талдау;
- корпорациялық табыс салығын жетілдіру үшін шетелдік тәжірибені
қарастыру;
-қолданыстағы салық заңдылығына сай, кәсіпкерлік қызметті салықтық
қолдауға ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және
қолданылған әдебиеттер тізімін құрайды. Дипломдық жұмыстың бірінші
тарауында салықтардың пайда болуы қарастырылып, экономикалық маңызы
ашылған. Екінші тарауда, қазіргі кездегі корпорациялық табыс салығын салу
механизмі талданып салық ауыртпалығы қарастырылған және оның заңды тұлғаның
қызметіне әсер етуі және мемлекеттік бюджеттегі рөлі талданған.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында корпорациялык табыс салығын
жетілдіру максатымен шетелдік тәжірибе қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі болып Қазақстан Республикасының
заңдары мен нормативтік-құқықтық актілері, отандық және шетел
экономистерінің монографиялары, баспасөз мақалалары, Қазақстан
Республикасының статистика Агенттігінің нақты деректері, Алматы каласы
Салық комитетінің жылдық есептері табылды.
Салық экономиканы алға сүйреуші тетік болып табылады. Өйткені бюджет
қаржысының басым бөлігін салықтар алады. Оның ішінде корпоративтік табыс
салығының алатын үлесі орасан. Сондықтан салықтар экономиканы тежеуші
фактор болмай, керісінше экономиканы өсіруші факторы болуы тиіс.
1. Табыс салығының экономикалық мәні мен маңызы және қалыптасуы
1.1 Табысқа салынатын салықтың пайда болуы мен дамуы
Салықтардың экономикалық категория ретінде пайда болуы мен қызмет
атқаруы мемлекеттің дамуымен байланысты.
Қандай да бір мемлекет тек қана белгіленген меншік қаржылық базаға ие
болған кезде қызмет атқаруы мүмкін. Қарапайым сөзбен айтқанда, өзінің
аппаратын ұстау және мемлекеттік қызметті іске асыру процессінде пайда
болатын шығыстарды жабу үшін белгілі ақша саласына ие болғанда. Бұл арада,
ақша саласынан пайда алуға болатын белгілі бір өндірістік материалдық
саланы жатқызамыз. Бұл салаға, мемлекеттік қызмет, яғни оның басқару
қызметі жатпайды, яғни ол қызмет атқару сипатына ие болғанымен акша түрінде
көрінетін құны бар өнімді шығармайды. Осыдан, мемлекеттің ақша іздестіруі
мемлекеттің қызмет атқаруын қамтамассыз ету үшін қажетті ақша қаражаттарын
жұмылдыру деп аталатын, оның қарсылық қызмет элементінің мазмұнын құрайды.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы жағдайында салық саясатының негізгі
бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары арқылы халықтың нақты
табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас
тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық
ынталылықтың механизмі арқылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің табыстарын
айтарлықтай арттыруға мүмкіндік береді. Салық жүйесі арқылы қоғамның
еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік
қорғалуды қамтамасыз етеді.
Мемлекет өзіне ақша қаражаттарын әр түрлі тәсілдермен табады. Кейбір
жағдайларда, ол иемденушіден мемлекетке ерікті түрде ақшаны беруге
негізделетін тәсілді қолдану мүмкін. Бұндай тәсілдің классикалық мысалы -
мемлекеттік борыш (ішкі және сыртқы). Басқа жағдайларда, мемлекетпен ақшаны
табу, оларды мәжбүрлі алу жолымен іске асырылады. Бұл жерде классикалық
мысалы болып салықтар табылады.
Салықтар, іскерлі пайдамен қатар, мемлекет өзіне ақша табудың ең
ежелгі тәсілі болып табылады. Ежелгі тәсілдерді дамыту барысында мемлекет
өзіне қаржы жинақтау жүйесінің түрлі механизімін қалыптастырды. Яғни
мемлекет қаражат жинауда, біріншіден міндеттеп, одан шаруашылық
субъектілерінің табыстарының белгілі бөлігін, сонымен қатар олардан
жеңілдіктер арқылы қаржы тарту, яғни алымдар жүйесін дамытты. Қаражат
жинақтау барысында оның көп бөлігін мемлекет табысқа салынатын салықтардан
қалыптастырды.
Мемлекеттік ұйымдастырудың ең басты кезеңдерінде салық салудың
бастапқы нысаны деп құрбан беруді санауға болады. Бұл тек қана ерікті түрде
жүзеге асырылды деп ойлаған дұрыс емес. Себебі, кұрбан беру, міндетті түрде
жүргізіліп, мәжбүрлі төлем немесе алым болған [1].
Алымдардың пайыз мөлшерлемесі бекітілген Моисейдің бес кітапшасында
келесідей делінген: әр жерге отырғызылған тұқымның, ағаш жемісінің,
жердегі әрзаттың оныншы бөлігі құдайдікі. Сонымен, алғаш салықтық
мөлшерлеме, барлық табыстардың 10 % құрады.
Мемлекет дамуымен қатар зиялы ондық пайда болды, ол ақсүйектердің
пайдасына шіркеу ондығымен қатар алына бастады. Бұл тәжірибе бірнеше жүз
жыл әр түрлі елдерде: Ежелгі Мысырдан орта ғасырлық Еуропаға дейін
қолданылып отырды. Сонымен, көне Грецияда VII-VI ғғ. б.з.д. зиялы қауым
халыққа табыстан 10-шы бөлік немесе 20-шы бөлік салығын енгізді. Бұл
жиналған қаражаттар жалдамалы әскерді ұстауға, қалаларға бекіністер салуға,
шіркеулерді, құбырларды, жолдарды жөндеуге және басқа қоғамдық мақсаттарға
жұмсауға мүмкіндік берді.
Сонымен қатар, бұрынғы заманда салық салуда әртүрлі қарсы әрекеттер
болған. Мысалы, Афинада ерікті азамат салық төлеуден босатылған. Ерікті
құрбан беру –әр азаматтың өз тілегі. Бірақ, ірі шығыстар пайда болған кезде
қаланың халық жиналысы табыстан пайыз аударым ұстаған.
Бұрынғы заманнан келіп жатқан салық жүйелерін қарастырып кетейік.
Рим империясы алғашында, Рим қаласынан және оның қасындағы аймақтардан
тұрған. Бейбітшілік уақытта салықтар болмаған. Қаланы басқару бойынша
шығыстар минималды болған, себебі, басқарушылар өз қызметін ақысыз атқарып,
кейбір кезде өздерінің қаражаттарын салған. Шығыстардың негізгі бабы
қоғамдық ғимарат құрылысына болған.
Соғыс уақытта Рим азаматтары өздерінің кірістеріне сай салық төлеген.
Салықтың сомасын (ценз) анықтау әр - бір бес жылда таңдалған қызметші
- цензормен жүргізілген. Рим азаматтары цензорларға өздерінің мүлік жағдайы
мен отбасылық жағдайы туралы хабарлап отырған. Осыдан келесі қорытындыға
келуге болады - сол кезде тыбысты декларациялау (көрсету) негіздері
қалыптасқан.
ІV-ІІІ ғғ. б.з.д. Рим мемлекеті жаңа қалалар мен жерлерді жаулап алу
себепті дами бастады. Салық салуда да өзгерістер туындап жатты. Отарланған
жерлерде жергілікті салықтар мен борыштар пайда болды. Римдегі сияқты, бұл
салықтар азаматтардың хал-ауқатына негізделетін. Салық сомасы әр 5 жылда
анықталатын.
Рим қаласынан тыс тұратын Рим азаматтары мемлекеттік және сол сияқты
жергілікті салықтарды төлеген.
Тиімді жорықтардан кейін салықтар төмендетілген, кейде мемлекеттік
салықтар толық тоқтатылған. Қажет қаражаттар отар елдердің тарапынан
орындалып отырды. Ал Римде тұрғылықты тұратын азаматтар коммуналдық
салықтарды тұрақты төлеген.
Құрамында провинциялардың артуымен Рим империяға айнала бастады.
Провинция тұрғындары империяға кірді, бірақ тең азамат кұкығын
пайдаланбады. Олар салық төлеуге міндетті болды, бұл олардың тәуелділігін
айқын көрсетеді. Салық салуда тұрақты жүйелік болмады.
Ал, Рим әскерлеріне қатты қарсылық жасаған қалалар мен жерлер, жаулану
барысында жоғары салық төлеуге мәжбүрлі болды.
Рим провинцияларында кірістердің негізгі көзі болып—жер салығы
табылады. Орташа алғанда, оның мөлшерлемесі жер төлемінің 110 кірісін
құрайды. Сонымен қатар, салық салудың ерекше нысандары болған, мысалы,
жеміс талдарына, жүзім бұтақтарын қоса отырып салық салынған.
Меншіктің басқа да түрлеріне салық салынған: жылжымайтын мүлікке,
малға, құнды заттарға. Провинцияның әрбір тұрғыны барлық үшін бірыңғайлы
жанбасылық алымды төлейтін..
Тікелей салықтардан басқа, Рим империясында жанама салықтарда болған.
Сонымен, салықтардың жанама және тікелей түрлеріне бөлінуі бұрынғы заманнан
келе жатқанын көріп отырмыз.
Бұндай төленудің критериі болып тұтынушыларға салықтарды аудару
табылады. Осы критериі келесіні ұсынады: тікелей салықтың төлеушісі табыс
алатын мүлікке ие азамат болып табылады, ол жанама салықты төлейтін тауарды
тұтынатын азаматтар. Оларға, тауар бағасына қосымша құн қосу арқылы салық
аударылады. Бұл тек қана теориялық болжау екенін еске сақтаған жөн, өйткені
практикада басқа да жағдай болуы мүмкін. Мысалы, кейбір жағдайлар болған
кезде, тікелей салықтар, бағаны өсіру механизмі арқылы басқа төлеушілерге
аударылуы мүмкін.
Жанама салықтар, толық мөлшерде тұтынушыларға тұрақты түрде аударылу
мүмкін емес. Себебі, нарық жоғарлатылған баға бойынша тауардың міндетті
түрде тек қана қажетті көлемін қабылдайды. Жанама салықтар арасында, Римде
ең салмақты салықтар болып мыналар табылған: алайда 1% мөлшерлемесі бойынша
тауар айналымынан салық; 4% мөлшерлемесі бойынша құлдарды сату - сатып алу
кездегі ерекше салық; 5% мөлшерлемесі бойынша құлды босатқан үшін салық.
Біздің ғасырдың 6 жылында, император Август, 5% мөлшерлемесі бойынша
мұрадан салық енгізген. Бұл салықты тек қана Рим азаматтары төлейтін. Салық
мақсатты сипатта болған. Алынған қаражаттар маманды сарбаздарды
зейнетақымен қамтамасыз ету үшін бағытталған.
Римдегі көптеген шаруашылық дәстүрлер Византияға көшкен.
Бастапқы Византияда VII ғ. дейін тікелей салықтардың 2 түрі болған.
Олардың ішінде: жер салығы, жанбасылық алым, әскерді қамтамасыз ету салығы,
жылқыны сатып алуға салық, әскери борыштан босатылу үшін салық, тауарды
сату үшін баж төлемі (10-12%), мемлекеттік актілерді беру үшін баж
төлемдері және басқалары.
Византияда көп көлемде төтенше салықтар болған, мысалы: флотты құру
үшін, әскери сарбаздарды асырау үшін және басқалары.
Кейінгі ғасырларда Ресейдің қаржы жүйесі қалыптаса бастаған. Бұл арада
да қазынаның негізгі көзі болып алым - салық табылады. Бұл басында тұрақты
емес, ал соңғы кезде неғұрлым жүйеленген тұрақты тікелей салық. Алым -салық
екі тәсілмен алынған: арбамен немесе жүкпен - оларды Киевке әкелгенде және
адаммен - феодалдар немесе олардың сарбаздары алым - салыққа өздері барған
кезде.
Жанама салық салу сату немесе сот баждары түрінде болған. Мыт бажы -
тау күзетінен тауарды өткізген үшін төлем; өткел бажы - тауарды өзеннен
өткізген үшін; гостинная - нарықты ұйымдастырған үшін төлем; вес және
мера баждары тауарды таразыға тарту және өлншеу үшін алынатын төлем
болған.
Қазіргі мемлекет Еуропада, XVI - XVII ғасырларда, жаңа тарихтың
бастапқы кезеңдерінде пайда болған. Бұндай мемлекетте әлі де салық
болмаған, сондықтан, парламент үкіметке төтенше салықтарды енгізуге және
алуға дүркінді рұқсат беретін.
Алайда, салық төлеушілері үшінші қатарға жататын адамдар болып
табылады, яғни олар, ауыл тұрғындары мен қалада тұратын байларға жатпайтын
адамдар.
Тұрақты түрде, салық құқығы, салық ауыртпашылығын бөлу мәселелері
әрбір дискуссияның қызу ортасы болған.
Тек қана XVII ғасырдың аяғында - XVIII ғасырдың басында, Еуропа
елдерінде әкімшілік мемлекет қалыптаса бастады. Мұндай мемлекетте басқару
органдары және біркелкі, үнемді салық жүйесі құрыла бастады. Салық жүйесі
тікелей және жанама салықтардан тұрған. Жанама салықтардың арасында маңызды
рольді акциз атқара бастады. Алайда, ол қаланың шетінде, шығарылатын және
кіргізілетін тауарлардан алынған. Кейбір кезде салық тек қана қалаға
әкелінетін тауарларға салынатын, яғни экспортқа шығарылатын тауарлар
салықтан босатылатын. Акциздің мөлшері 5% бастап 20% арасында болған.
Салық алудың мөлшеріне қандайда бір ғылыми дәлелдеме болған жоқ.
Тұтыну заттарына салық - ірі кірістердің көзі, бірақ, олар сатудың
дамуына кедергі әкелетін. Тікелей салықтардың арасында негізгі салықтар
жанбасылық салық және пайда салығы болды.
Олардан дворяндар мен рухани мекемелер босатылған. Бірақ, буржуазия
мен қарапайым шаруалар мемлекетке өздерінің барлық кірістерінің 10-15%
тікелей салықтар ретінде табыстаған.
Салық салу теориясының жоқтығы, практикалық шаралардың дәлелсіздігі
көбінесе ауыр жағдайларға әкелетін. Тек қана XVIII ғасырдың аяғында
Еуропада кең көлемде салық салудың теория мен практика мәселелері
әзірленген. Оның негізін салушы деп шотланд экономисті және философы
А.Смитті айтуға болады.
А.Смит ұсынған салық салудың классикалық принциптері бүгінгі салық
салудың негізі болып табылады.
Қазақстан аймағында салық салудың өзгеше жүйесі қалыптасқан.
Бұл жерде, салықтар, бұрынғы заманнан бастап зекет (жер рентасы - мал
шаруашылық аймақтарында малдың 20 бөлігі), үшір (астықтың 10 бөлігі)
ретінде алынған. Себебі, ауыл шаруашылығындағы малшылар байлар мен билердің
жерлерінде көшпелі тұрмыс жүргізген. Осыған қоса алар, хандар мен билер
далада жүрген кезде оларды асырап, жауынгерлерді әскери жарақпен және
тамақпен қамтамасыз еткен. Яғни, өзінің ханына сыйлық берген: малмен -соғым
және етпен - сыбаға.
Сонымен қатар, сот талабының сомасынан 110 мөлшерінде, сот бажы
хаңлык болған. Тағы да баждың бір түрі – бұл, көшпелі жерлерден өткен үшін
баж төлемі. Ал соғыс кездерде, малдан басқа, табыстың ірі көзі болып әскери
табыс - ясыр болған.
XVIII ғасырда Тәуке хан адат жүйесін құрастырған. Бұл тарихта Тәуке
ханның Жеті жарғысы деп аталған. Бұнда, қазақ - феодал қоғамның әртүрлі
әлеуметтік топтарындағы өкілдердің мүліктік қарым-қатынастары реттелген.
Тәуке ханның Жеті жарғысының бір бабы құнға арналған. Яғни, құн бұл
өлтірілген сұлтанның немесе хажданың туысқандарына жеті еселік мөлшерде
(атағы жоқ жеті малшы үшін төлем ретінде) төлем, ал құл өлтірілген кезде ол
ит өлген сияқты саналған.
Сұлтанды немесе хажданы ренжіткен үшін айып алынған, яғни айып -тоғыз
мал мөлшеріндегі айыппұл, ал сойған үшін - 27 малға тең айыппұл төленген.
Егер, құн немесе айыппұл төленбесе, байдың барымтаға құқығы бар болған.
Барымта - жауапкердің немесе оның туыстарының малын тартып алуға құқық
берген [2].
1841 жылы Жәңгір ханның нұсқауы бойынша Зекетті алу туралы ақша
нысанын енгізген, яғни зекет - ақшамен, немесе малмен. Бұл, қазақ - феодал
қоғам дамуындағы сапалы жаңа деңгейдің пайда болғанын білдіреді. Яғни,
тауар өндірісінің жаңа деңгейіне өту.
Аталған алымдардан басқа, ішкі орданың қазақ тұрғын салығы, ешқай
жерде бекітілмеген, яғни, жазылмаған, салықтық төлемдерді төлеген. Мысалы,
басқа тайпаларда жұмыс істеген үшін төлем - билеттік алым, киіз үйге
алым, басқа жерлерге малды жіберген үшін акциз төлемі төленген.
Салық жүйесінің даму сатысының өзгерістерге ұшырауы орыс патшалығына
қосылуымызбен тікелей байланысты. Яғни, орыс патшалығының қолданыстағы
салық салу ережесі енгізілген.
Еліміз даму сатысында көбінде бөгде елдердің жүйелерін сіңістірген
және оларды өз жағдайымызға сай өзгертіп, қолдануды дамытқан.
Барлық қоғам мүшелерінің міндеті мен парызы заңда белгіленген
салықтарды төлеу болып табылады, ал салық дегеніміз - бұл материалдық
төлем, яғни заңнама бойынша белгіленген тәртіппен халықтан, ұйымдардан,
кәсіпорындардан міндетті түрде мемлекет пайдасына алынатын қайтарылмайтын
сипаттағы ақшалай қаражат болып табылады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық экономикалық құрылысы мен
саяси іс - бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі -
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік - экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен
айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір
азаматтың қасиетті борышы деген еді. Бірақ соған қарамастан салық
төлеушілердің бір бөлігі салық төлеуден жалтаруға тырысады. Салықты
төлеуден жалтару – салық төлемдерін толық немесе ішінара төлемеу мақсатымен
салық төлеушінің салық салу обьектісін (табысты, пайданы, тауар айналымын,
мүлікті) әдейі жасыруы және азайтуы. Салық төлеушілердің мұндай заңсыз іс -
әрекеті мемлекет мүддесіне айтарлықтай нұқсан келтіреді: мемлекеттік бюджет
әдәуір қаражаттарды ала алмайды, салық заңнамасын бұзушылар кірістерінің
қосымша криминалдық көздері жасалынады, кәсіпкерлік сферасында, салада
аймақта және тағы басқалардың құн қозғалысының негізгі үйлесімдері
бұрмаланады. Салық төлеуден бас тарту және салықты айналып өту әлемдік
тәжірибеде салық құқығының қалыптасуынан кейін пайда бола бастады. Енді
неге салықты төлеуден жалтаруға тырысады деген сұраққа жауап іздеп көрелік.
Оның әр түрлі себептері болуы мүмкін:
1) шаруашылық, кәсіпкерлік немесе өзгеде қызметті қалыпты жүргізуге
мүмкіндік бермейтін елеулі салық ауыртпалығы; салықтардың көптігі және
жоғары мөлшерлемелері салық салынатын субьектінің көлеңкелі экономикаға
кетуіне жәрдемдеседі.
2) салық заңнамасының күрделілігі, сонымен қатар оның анық еместігі,
нұсқаулықтары мен ережелердің қағидалары мен нормаларын түрліше
түсіндіретін ондағы толықтырулардың, өзгертулердің, түзетулердің көптігі.
3) салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктер; қызметкерлердің төмен
біліктілігі мен біліксіздігі, экономикалық білімдер мен құқықтық
мәселелердің шектес салаларын жеткіліксіз білуі; тексерулер кезіндегі
қызметкерлердің адалдыққа жатпайтын іс - қылықтары;
4) салық сомаларын баю немесе көлеңкелі бизнестегі инвестициялау мақсатымен
субьектілердің оларды төлемеуге қасақана, әдейі ұмтылуы және тағы басқа.
Мемлекет салықтың қоғамдағы алатын маңызды рөлін ескере отырып, өзі
белгілеген салық мөлшерінің толық төленуін міндет етеді. Ол үшін мемлекет
әрбір салық түрін рационизациялау арқылы және тиімді құқықтық қамтамасыз
етуді жүзеге асыра отырып, салық төлеуден бас тартуды мүмкін емес ететіндей
мәжбүрлеу механизмін, бақылау аппаратын құрады, салықтық заңнама негіздерін
дұрыс орындамағаны үшін заңды жауапкершілік шараларын белгілейді және тағы
басқа.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, қазіргі кезде экономиканың
мүлтіксіз дамуы мемлекетте өмір сүретін адамдардың тұтынуы мен
қажеттіліктеріне жеткілікті деңгейде көңіл аударылмайынша мүмкін емес.
Нарықтық қатынастардың қалыптасып, дамуы кезінде маңызды
мәселелердің бірі нарықтың дамуы салдарынан пайда болатын кері әсерлерді
шектеуге және қоғамның әлеуметтік - экономикалық топтарға бөлінуін одан әрі
тереңдетуге мүмкіндік беретін тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың
жетілдірілген жүйесін құру болып табылады. Мұндай маңызды мәселелердің жан
жақты дүрыс шешімін табуда мемлекет қоғамдық дамуға әсер ететін басқа да
құралдарды іске қосып, кешенді түрде қимыл жасауы тиіс.
1.2. Табысқа салынатын салықтың мәні мен маңызы және экономикадағы
алатын орны
"Салық дегеніміз - мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде, мерзімде түсетін міндетті төлемдер.
Салықтар - шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында. Немесе, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен
халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап,
жиынтықтауының қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі
қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және
функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу
әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін бөлудің екі
қағидаты қалыптасқан:
1. пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2. қайыр көрсету (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын А.Смит ұсынған
еді. Оған келесілер жатады:
1. салық салық төлеушінің табысына сәйкес алынуы тиіс (әділеттілік
қағидаты);
2. салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы
керек (анықтылық қағидаты);
3. әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және
әдіспен алынуы тиіс (қолайлылық қағидаты);
4. салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Салық салудағы өзгерістермен қатар салық салу қағидаттары
да өзгерістерге ұшырады. Қазіргі қағидаттарға келесілер жатады:
1. Салық салудағы әділеттілік қағидаты екі аспектіде қарастырылады:
1.1. деңгейлес теңдікке жету - салық төлеушілердің табыстарына тең
жағдайда біркелкі салық салынады;
1.2. сатылас теңдікті сақтау - жеке тұлғалардың табыстарына салық
салу табыстардың бір бөлігін қайта бөлу үшін прогрессивті шәкіл бойынша
сараланған мөлшерлемелерді қолдана отырып жүргізілуі тиіс.
2. Қарапайымдылық қағидаты. Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті
болуы тиіс, ол күрделі және әр түрлі болмауы керек.
3. Салықтардың анықтылығы - алдын ала белгіленген шарттар мен
талаптардың мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.
4. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді
бұрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі кояды.
5. Салық салудың жономикалық бейтараптығы. Салықтар экономиканың жұмыс
істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы тиіс.
6. Экономикалық қатынастар бойынша осы елдің басқа әріптес елдермен
салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемелерінің
салыстырмалығы.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
функцияларында толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан
салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан
қаржыға қатысты салықтардың функцияларын қаржының бөлгіштік функциясының
құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн.
Қазіргі кезде салықтар негізгі:
- фискалдық;
- реттеушілік;
- қайта бөлу .
функцияларын орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының
ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Енді осы қызметтеріне қысқаша тоқталайық. Фискалдық немесе бюджеттік
функция - барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Бұл кызмет арқылы
мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті
артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін толтыра отырып,
әлеуметтік, әскери - қорғаныс, мәдени тағы басқа да шаралардың іске асуын
қамтамасыз етеді.
Реттеушілік функция мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен
байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына сәйкес
қабылданатын бағдарламаларға ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын
тандау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен
шегерімдер пайдалынады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы
мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал етеді. [3]
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі
мемлекет қарамығына өтеді. Бұл қызметтің іс - әрекетінің көлемі жалпы
ұлттық өнімде салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықталады.
Салықтардың осы үш негізгі функциясы арқылы, олардың маңыздылығын
көруге болады. Бұл функциялардың салықтарды төлеушілерге әсерін де
байқаймыз, әсіресе салық төлеуші заңды тұлғаларға бұл қызметтердің әсері
зор. Мысалы: реттеуші қызметі заңды тұлға болып табылатын және экономикада
қазіргі кезде мемлекеттің дамуына аса қажетті кәсіпорындар, акционерлік
қоғамдар, өнеркәсіптер мен шағын бизнес субъектілері, яғни жалпы алғанда
шаруашылық жүргізуші субъектілерге салықты салу әдістері, мөлшерлемелері
мен жеңілдіктері осы ұйымдардың дамуы үшін және салықтардың мемлекетке
қолайлы, жоспарланған түрде түсуіне ықпал етеді.
Ал фискалдық функция тауар - ақша қатынастары мен өндіріс дамыған
сайын мемлекетке қаражаттардың салық ретінде көп түсуін қадағалайды.
Үшінші, қайта бөлу қызметіне келсек, мемлекет мүддесі үшін
орталықтанған қаржы көзін құрудың үлесі зор.
Мемлекетте салықтардың әсіресе заңды тұлғалардың кірістерінен түсетін
салықтардың мөлшері артып отырғандықтан және осы қызметтердің кәсіпорындар
мен өндірістердің, сондай-ақ шағын бизнес субъектілеріне тигізер әсерін
негізге ала отырып, жалпы заңды тұлғаларға салынатын салықтардың
экономикадағы орнына тереңірек көңіл бөлейік.
Келесіні атай кеткеніміз дұрыс болар: егер Қазақстан Республикасының
қаржы жүйесін қарастырсақ, онда кәсіпорындар мен мекемелердің, яғни заңды
тұлғалардың қаржысы өте салмақты орын алатынын көреміз. Өйткені осы салада
материалдық өндіріс пайда болды, яғни жаңадан өнім жасалып айналысқа
жіберіледі. Оның бәрі жалпы түрде ұлттық табысты көрсетеді, ал ұлттық табыс
мемлекеттік бюджеттің қайнар көзі - себебі, ұлттық табыс -салықтың көзі.
Заңды тұлғаларға салынатын салықтарға - заңды тұлға болып табылатын
кәсіпорындарға, өнеркәсіптерге, корпорацияларға және тағы басқа ұйымдар мен
мекемелердің объектілеріне салынатын салықтарды жатқызамыз. Бұл салықтың
экономикадағы алатын орны мен мәнін көру үшін ең алдымен заңды тұлға болып
табылатын ұйымдар мен мекемелердің маңызын ұғынуымыз керек.
Кәсіпорындар, өнеркәсіптер, корпорациялар, ауыл шаруашылығындағы шағын
бизнес субъектілері және тағы да басқа көптеген ірі немесе көп салалы
ұйымдар қазіргі нарықтық экономикада, аралас экономикада өте қажет болып
отыр.
Елбасының 2030 стратегиялық жолдауында кәсіби мемлекет болуға
шақырады. Сонымен қатар, президенттің орта және шағын бизнестің дамуын
жандандыру мен мемлекеттік қолдауды күшейту бойынша шаралар туралы
1997 жылдың 6-шы наурызында қаулы қабылданды.
2008 жылы Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің 751 мың
субъектілері тіркелген. Бұл елдегі жұмыспен қамтылғандардың жалпы санынын
14 құрайды. Шағын кәсіпорындар санын 1 500 мыңға дейін, ал оларда жұмыс
істеушілер санын жұмыспен қамтылған халықтың 40 пайызына жеткізу міндеті
қойылды.
Мемлекет нарықтық жүйеге көшкеннен бері мемлекеттің меншігіндегі
кәсіпорындарды, өндірістерді, ауыл шаруашылығын жекешелендіру жүргізілуде.
Себебі, бұл салалардың қажетті шығындарын мемлекет камтамасыз ете алмады,
ал жекешелендіру арқылы осы кәсіпорындардың ары қарай жұмыс істеуіне
мүмкіндік туды. Сонымен мемлекетте өз меншігін пайдаланғаны үшін заңды
тұлғаларға салық салына бастайды және пайда көзіне де табыс салығы ретінде
салық салынады. Яғни олар: корпоративтік жер қойнауын пайдаланғаны үшін,
әлеуметтік салаларға, жеке табысқа, қосымша құнға, мүлікке, көлікке және
тағы да басқа салық түрлері бойынша салық салынады. Осы салық
түсімдері арқылы мемлекет өз қажеттіліктерін қамтамасыз етеді. Олар:
әлеуметтік-мәдени шаралар, қорғаныс, байланыс, білім беру, денсаулық
сақтау, транспорт, табиғи ортаны қорғау және тағыда басқа шараларды жүзеге
асырады. Сондықтан бұл жерде біріншіден мемлекеттің бюджет қаражатының
негізгі көзі деп айтуға болады. Себебі, мемлекет бюджетінің кіріс бөлігін
осы салық түрлері құрайды.
Екіншіден, заңды тұлға болып табылатын ұйымдар мен мекемелер көптеген
жұмыссыздарға жұмыс көзі болып табылғандықтан экономикадағы жұмыссыздар
санының азаюына көмектеседі. Ал жұмысшылар саны артса салық салу көзі де
көбейіп, мемлекеттің қаржы көзі де артады.
Үшіншіден, бұл салалардың дамуы ғылыми техникалық прогрестің дамуына,
индустриалды-инновациялық бағдарламаның жүзеге асуына және ӘСҰ-ның белсенді
мүшесі болуға, экспорттың дамуына үлкен әсер етіп, мемлекеттің экономикалық
жағдайы дамыған 50 елдің қатарына қосылуға әсер етеді.
Себебі, дамыған мемлекеттердің барлығының да экспорты импортынан
жоғары. Сонымен қатар импортымыз азайса онда бюджеттің шығыны азаяды. Бұл
жерде отандық өндірістің бағасы шетелдік импорт бағасынан төмен екендігін
білдіреді және бұл өзімізге белгілі жағдай. Сонымен жоғарыда айтылғандар
арқылы заңды тұлғалардың салығын қай жағынан алсақ та экономикада орны мен
мәнінің ерекше екенін көруге болады. Ол үшін келесі ірі
кәсіпорындардың қызметтерінен көруге болады. Олар: Қазақтелеком АҚ,
Казахмыс АҚ, Ақсай-Нан АҚ. Бұлар көптеген жұмысшыларды жұмыс орындарымен
қамтамасыз етеді. Салық төлейді, кейбіреулері экспортқа өнім шығарады,
кәсіпорындарды жаңа технологиялармен қамтамасыз етеді. Бірақ мемлекетте осы
заңды тұлғалардың қызметін көптеген мемлекеттік органдар мен комитеттер
тексеріс жүгізіп, қызметтеріне кедергі жасауда. Олар - салық органы,
антимонополиялық комитет, заң органдары және тағы да басқалары. Бұл
органдар мен комитеттердің тексерісі мен бақылау жүргізуінің де
маңызы зор. Егер кәсіпорындардың қызметтерін бақыламаса, өз өздерімен
қызметтерін жүргізетін болса, онда баға жоғары болады, қоршаған орта
қорғалмайды, сапалы өнім және қызмет көрсету болмайды, салықтар уақытымен
төленбейді.
Осы жерде салық органдары кәсіпорындардың бағасын реттеп отырады. Егер
бағасы жоғары болса салық мөлшерлемесін жоғарылатады, керісінше төмен болса
салық мөлшерлемесі де төмендетіледі, яғни фискалды салық қызметі
жүргізіледі. Ал фискалды қызмет осы тараудың бірінші бөлімінде айтып
кеткендей ақша-тауар айналысы артқан кезде мемлекеттің бюджет қорының
табыстарын көбейтуді көздейді.
Екіншіден салықтың реттеушілік қызметі арқылы кәсіпорындардың,
өндірістердің дамуына ықпал ететіндей ғылыми техникалық прогресстің
көтерілуіне, салық мөлшерлемелерін кәсіпкерлерге тиімді әсер ететіндей етіп
қою, маңызды кәсіпорындарға (қайырымдылық көмек көрсететіндеріне) салық
жеңілдіктерін беруді көздейді.
Сонымен қатар заңды тұлғаларға салынатын салықтардың экономикадағы
маңызды салаларға оң әсерін көруге болады. Және бұл салықтың түрі
мемлекеттің экономикасының дамуының негізгі құралы, сондай-ақ бюджеттің
қаржы көзі деп айтуға болады.
Нарықтық жағдайда, мемлекет, салық саясатын және салық механизімін
өзгерте отырып, анықталған шекте, экономикалық дамуды ынталандыруы немесе
оны шектеуі мүмкін.
Салықтық реттеу, экономикаға әсер еткен кезде әмбебап құрал
болғандықтан елдің шаруашылық өмірін, өндіріс құрылымын, капитал қорлануды,
жеке тұтынуды қамтамасыз етеді.[4].
2. Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасында корпорациялық табыс
салығын есептеу механизмі және оған экономикалық талдау
2.1 Корпорациялық табыс салығын есептеу механизмі
Бұл бөлімде корпорациялық табыс салығын есептеу механизмі
карастырылады. Қабылданған концепцияға сәйкес корпорациялық табыс салығының
негізіне, бұрынғы заңды тұлғалардың табысына салық салу қағидасы қойылған.
Салық заңдылықтарының нормаларын дұрыс түсіну үшін, оның қолдануын
жеңілдету үшін салық кодексінде бірнеше нормативті-құқықтық актілер
біріктірілген. Басқаша айтқанда салық кодексінде салық төлеушілер, салық
салу объектісі, Ж.Ж.Т. анықтау және құру әдіс тәсілдері, оны түзету
мүмкіндігі, шегерістер, залалды ауыстыру құқықтары қарастырылған.
Жылдық жиынтық табыстың құрылымы мен шегерістерді қайта қарастыру
арқылы корпорациялық табыс салығы бойынша өзгертулер енгізілді.
Корпорациялық табыс салығын төлеушілер: Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкісінен басқа ҚР-ң резидент және резидент емес заңды тұлғалары
және ҚР-да тұрақты мекеме арқылы өз қызметін жүзеге асыратын ҚР-ң резиденті
емес заңды тұлғалар болып танылады.
Корпорациялық табыс, салығының салық салу объектісіне мыналар жатады:
- салық салынатын табыс;
- төлем көзінен салық салынатын табыс;
- Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы қызметін жүзеге
асыратын резидент емес заңды тұлғаның таза табысы.
Салық салынатын табыс - салық төлеушінің жылдық жиынтық табысы мен
кодексте белгіленген шегерістер арасындағы айырма (қосымша 1).
Сонымен қатар төлем көзінен салық салынатын табыстарға мыналар жатады:
- ұтыстар;
- депозиттер бойынша сыйақылар;
- борыштық бағалы қағаздар бойынша купон түрінде сыйақылар;
- резидент еместердің ҚР-ң көздерінен алынатын табыстары.
Жылдық жиынтық табысты құруда жақсы бір жағдай, активтерді өткізу
кезінде немесе кайтарымсыз берген кезде теріс айырманың алынып тасталуы.
Өйткені салық салу мақсатында активтердің құнын анықтау бірқатар мәселелер
туғызатын.
Салық төлеуші, салық салынатын табысын анықтаған кезде маңызды рөльді
шегеріске жатқызылатын шығыстар атқарады. Соған байланысты жаңа кодексте
өзгеріске ұшыраған келесідей аспектілерді қарастыруды жөн көрдім.
Кодексте салық төлеушінің шығыстарын шегеріске жатқызу принципі
сақталған. Сонымен қатар қазіргі кезде салық салынатын табысты анықтаған
кезде, шығыстардың кейбір түрлері шегерімге жатқызылады, ал бұрын ол
шығыстар шегерімге белгіленген мөлшерде жатқызылатын, немесе мүлдем
жатқызылмайтын. Оған мысал ретінде келесі шығыстарды алуға болады:
- Жұмыскердің уақытша жұмысқа жарамсыздығы бойынша немесе аяғы ауыр
болған кезде нақты жасалған шығыстар. Ал бұрынғы заңда тек еңбекті
төлеу қорының 1,5%- ғана шегеріске жатқызылатын;
- Қаржы лизингі бойынша алынған мүлік үшін сыйақы. Ескі заңда мұндай
сыйақылар мүлік құнын арттырып және амортизация арқылы шегерімге
жатқызылатын. Кодекстегі Бұл норма республикамызда қаржы лизингінің
дамуын қолдайды;
- Теріс бағамдық айырма шегерімге жатқызылады, ал оң бағамдық айырма
салық төлеушінің жылдық жиынтық табысына кіреді. Бұл норма шетелдік
валютада операция жүргізген кезде валюта бағамының өзгеруіне көңіл
аударуды талап етеді;
- Жалға алынған негізгі құралдарды жөндеу шығыстары, амортизациялық
аударымдар арқылы шегерімге жатқызылады. Ал ескі заңда шегерімге
жатқызылмайтын;
- Бәріне бірдей салық салу жағдайын жасау мақсатында, кодексте бюджетке
төленетіндерден басқа ЖЖТ алумен байланысты айыппұлдар мен өсім
пұлдарды шегерімге жатқызу көзделген.
Көптеген елдердің салық салу жүйесінде амортизациялық аударымдармен
байланысты салық базасын құру көзделген. Басқа елдерде амортизациялық
аударымдарды есептеген кезде жеделдетілген әдісті қолдануға болады.
Заңнамада мұндай норма салық төлеушіге, жұмсалған инвестицияларды қысқа
мерзімде қайтарып алуға мүмкіндік береді.
Республикамыздың заңнамасы бойынша, салық есептілігінің бірінші
кезеңінде салық төлеуші, қолдану мерзімі үш жылдан асатын жаңадан
енгізілген машиналар мен құрал жабдықтарға амортизацияны есептеуде екі
еселенген норманы қолдануға құқылы. Бұл активтер бірінші салықтық кезеңде
құн балансынан бөлек есептелінеді.
Шегерімге жатқызылатын іс-сапар шығыстары алты айлық есеп көрсеткіші
мөлшерінде белгіленген. Ал бұрын ол орташа күндік еңбекақының 50% болатын.
Салық кодексі бойынша коммерциялық емес ұйымдар және әлеуметтік салада
қызметін жүзеге асыратын ұйымдар корпорациялық табыс салығынан босатылған.
Сақтандыру компанияларынада салық салу механизмі біраз өзгеріске ұшыраған,
өйткені Бұл компаниялар қаржы қызметінің бір түрімен айналысады. Осы екі
ұйымға корпорациялық табыс салығын есептеу механизмін төменде көруге
болады.
Коммерциялық емес ұйымдарға корпорациялық табыс салығын есептеудің
жаңа тәртібі белгіленген.
Ұйым коммерциялық емес ұйым болып саналу үшін мына талаптарға сай болу
керек:
- өз қызметін жүзеге асыруда негізгі мақсаты, табыс табу болмау керек;
- алынған таза табысты немесе мүлікті қатысушылар арасында бөлмеу
керек.
Егер жоғарыдағы жағдайға қайшы келмесе, мемлекеттің әлеуметтік
тапсырыстарын орындау барысында алған коммерциялық емес ұйымның табысына
салық салынбайды. Осы талаптарды орындаған кезде коммерциялық емес ұйымның
сыйақы, грант,., мүшелік салымдары, қайтарымсыз берілген мүлік,
қайырымдылық салымдар түріндегі табыстары салық салуға жатпайды. Басқа
жағдайда коммерциялық емес ұйымның табыстарына жалпыға белгіленген тәртіп
бойынша корпорациялық табыс салығы салынады. Сонымен қатар Кәсіпкерлік
қызметтен түскен табыстар бойынша коммерциялық емес ұйым жеке есеп-қисап
жүргізу қажет.
Қазіргі кезде әлеуметтік саланың дамуына байланысты әлеуметтік салада
өз қызметін жүзеге асыратын ұйымдарды қолдау мақсатында келесідей қызмет
түрлерімен айналысатын ұйымдарға салық салудың ерекше тәртібі белгіленген:
- косметологиядан басқа, медициналық қызмет көрсету;
- жоғарғы және орта білім саласында қызмет көрсету;
- ғылым және спорт саласында қызмет көрсету;
- кітапханалық қызмет көрсету.
Салық кодексі бойынша Бұл ұйымдардың табыстары салық салуға жатпайды.
Салық салудың Бұл тәртібі, жұмысшылардың жалпы санының 51 % мүгедектер
жұмыс істейтін және еңбекақыны төлеуде шығыстардың 51% мүгедектерге
төлейтін ұйымдар үшін де қолданылады. Сонымен қатар ескеретін нәрсе,
жоғарыда айтылған тәртіп акцизделетін тауарларды шығарудан табыс табатын
ұйымдарға қолданылмайды.
Коммерцилық емес ұйым, жалпы белгіленген тәртіпте салық төлеуге
жататын, табыстар алған жағдайда, шығыстарға жатқызлатын шығындар, салық
төлеушінің қалауымен, пропорционал немесе бөлшек әдіс арқылы анықталады.
Сақтандыру компаниясына корпорациялық табыс салығын есептеу: Салық
кодексінде сақтандыру ұйымдарына салық салудың жеңілдетілген тәртібі
белгіленген. Ескі заң бойынша 2% мөлшерлеме тек сақтандыру сыйлықақылар
түріндегі тапқан табыстарына қолданылса (өмірді сақташдыру, қайта
сақтандыру), қазіргі кодекс бойынша сақтандыру компаниялардың барлық
табыстарына корпорациялық табыс салығы салынады.
- Сақтандыру ұйымы сақтандыру шарты бойынша қабылдаған тәуекелдің бір
бөлігін, келісім шарт арқылы қайта сақтандыру ұйымына берген кезде,
қайта сақтандыру шарты бойынша төленген сақтандыру сыйлықақылары
корпорациялық табыс салығының объектісіне жатпайды;
- Сонымен қатар, инвестициялық табыстар, сақтандыру компаниясының
активтерін депозиттерге, бағалы қағаздарға және басқа қаржылық
құралдарға орналастырудан түскен бағамдық айырма табысы салық салу
объектісі болмайды.
Егер де сақтандыру ұйымы, сақтандыру қызметінен басқа да
Кәсіпкерліктің түрлерімен айналысса, салық салу мақсатында сақтандыру
қызметінен түскен табыстары бойынша және басқадай қызметтен түскен
табыстары бойынша жеке-жеке есеп-қисап жүргізуі қажет. Осылайша сақтандыру
қызметіне байланысты емес табыстары бойынша, сақтандыру ұйымы бәріне бірдей
белгіленген тәртіп бойынша корпорациялық табыс салығын төлейді.
Сақтандыру ұйымдары үшін корпорациялық табыс салығының мөлшерлемесі
келесідей:
- жинақтаушы емес сақтандыру (қайта сақтандыру) бойынша - алынуға
жататын (алынған) сақтандыру сыйлықақылар сомасының 4 %;
- жинақтаушы сақтандыру (қайта сақтандыру) бойынша - алынуға жататын
(алынған) сақтандыру сыйлықақылар сомасының 2 %;
- аннуитеттік сақтандыру бойынша - алынуға жататын (алынған)
сыйақылар сомасының 1 %.
Сақтандыру ұйымдары есепті айдан кейінгі айдың 15-нен кешіктірмей бір
айда есептелген салық бойынша есеп беру керек. Осы мерзімде сақтандыру
сыйлықақылары түріндегі табыстар бойынша корпорациялық табыс салығын төлеу
жүргізіледі. Салық жылынан кейінгі жылдың 31 -ші наурызынан кешіктірмей
сақтандыру ұйымдары барлық табыстары бойынша декларация тапсыруы қажет.
Сақтандыру ұйымдары үшін Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі
корпорациялық табыс салығы бойынша арнайы Декларация шығарған. Егер де
сақтандыру ұйымы басқа да қызметтен табыс тапса, Бұл табыстар бойынша
жалпыға бірдей формада Декларация тапсырылады.
Сақтандыру қызметі қаржы қызметінің бір түрі болғандықтан, казіргі
кездегі табыс салығын есептеу әдісі Қазақстан Республикасында сақтандыру
нарығының дамуына мүмкіндік береді.
Резидент емес заңды тұлғалардың табыстарына корпорациялык табыс
салығын салу кезінде Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша резидент
емес заңды тұлғаларга төмендегілер жатады (қосымша 2).
Жалпы алғанда резидент емес заңды тұлғалардың табыстары бойынша
корпорациялық табыс салығын есептеу механизмін төменде көруге болады
(қосымша 3).
1995 жылғы заңнамаға қарағанда салық кодексі "резиденттік" ұғымын
кеңейтті. Резидент емес жеке және заңды тұлғалардың салық салынатын
табыстары, төлем көзінен салық салынатын табыстары нақты анықталған.
Резидент еместердің салық салынатын табыстарынан ҚР-нан тыс жерлерде қызмет
көрсетуден түскен табыстар алынып тасталды. Сонымен қатар жалпы әкімшілік
және басқару шығындарын шегерімге жатқызу әдістері ұсынылған. Ол мынадай
әдістер:
- шығыстарды пропорционалды бөлу әдісі;
- шығыстарды тікелей шегерімге жатқызу әдісі.
Бірінші әдіс бойынша тұрақты мекеменің шегеріміне жатқызылатын басқару
және жалпы әкімшілік шығыстар сомасы, шығыстар мен есептік көрсеткіштердің
қосындысы ретінде анықталады.
Екінші әдісті қолданған кезде мұндай шығыстар ҚР-ғы тұрақты мекеменің
шегеріміне жатады, егер олар тікелей анықталса және қызмет бойынша табыс
табу үшін жұмсалса.
Белгіленген шығыстарды тұрақты мекеменің шегеріміне жатқызудың басты
шарты, осы шығыстарды дәлелдейтін құжаттардың болуы.
Жоғарыда айтып кеткендей корпорациялық табыс салығын төлеушілерге ҚР-ң
резиденті емес және резиденті боп табылатын заңды тұлғалар жатады.
Банктер және банктік операциялардың кейбір түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдар да заңды тұлғалар боп табылады және басқалармен бірдей
корпорациялық табыс салығын төлейді. Бірақ Бұл бөлімде банктік мекемелерге
салық салудың жалпы қағидалары қарастырылды.
ҚР-ң "Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы" салық кодексі бойынша корпорациялық табыс салығының объектісі болып
мыналар табылады:
- Салық салынатын табыс;
- Төлем көзінен салық салынатын табыс;
ҚР-да тұрақты мекеме арқылы жұмыс істейтін резидент емес заңды
тұлғалардың табысы.
Салық салынатын табыс жоғарыда айтып кетекендей ЖЖТ -мен шегерімдер
арасындағы айырма ретінде анықталады. Банктердің ЖЖТ-на кіретін табыстардың
ішінде, банктер жасаған провизиялардың мөлшерін азайтудан түсетін табыстар
бар. Осыған байланысты салық кодексінің 85 бабына сәйкес, борышкер банктің
және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымның
талабын орындаған кезде бұрын шегерімге жатқызылған провизиялар сомалары,
жасалған провизиялардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz