Қазақстан Республикасының Салық жүйесінің дамуы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе 2
І-тарау. Қазақстан Республикасының Салық жүйесінің дамуы. 4
1.1 Қазақстан Республикасының Салық жүйесінің түсінігі және сипаттамасы.
4
1.3 Нарық экономикасындағы жағдайындағы Қазақстан Республикасының салық
жүйесі: бүгінгі мен ертеңі. 13
2-тарау. Қазақстанда салық жүйесін жетілдіру туралы ой-пікір. 19
Қорытынды 28
Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі 30

Кіріспе

Салық жүйесін мемлекет және заңды тұлға арасындағы қаржы
қатынастарының жиынтығы, салықтар мен алымдар, салық салу әдістері мен
тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары
мен салық қызметі жиынтығын құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы
болумен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызды.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-ші желтоқсанда қабылданған
“Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы” Заңы, тәуелсіз Қазақстанның
салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл еліміздің
экономикасын реформалаудағы күрделі істердің бірегейі. Осы мезгілден бастап
ел экономикасында бұрын болған жаңа құбылыстар іске аса бастады. Оларды
атап айтсақ: шаруашылықты жүргізудің еркіндігі, меншік түрлерінің бір-
біріне өзара тепе-теңдігі, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет
арасындағы қатынастардың құқықтық негізіде жүргізілуі. Бұл салық жүйесін
құрудың басты принциптерін, алым мен салықтың түрлерін, олардың бюджетке
түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат болып есептелінеді. Осы заң
бойынша салық төлеушілер мен салық қызметін жүргізетін органдардың
құқықтары мен міндеттері, республикалық және жергілікті басқару
органдарының да салыққа байланысты қызметтері, құқықтары мен міндеттері
айқын бекітілді, ал құқықтық нормалар құқық жүйесінің бастауыш элементі
болып есептелінеді. Яғни, осы элеметтердің үйлесуімен әрбөлек нормалардың
құрылуымен қатар, біртұтас құқық жүйесі құралады. Жүйе болу үшін құқықты
құрайтын нормалар бір-бірімен өзара қарым-қатынаста болуы керек.
Салықтың ең басты түрі болып табысқа салынатын салық, яғни пайда емес,
табыстан салық алынатын болды. 2001 жылдың 1-ші шілдесінен бастап қосымша
құнға салық 20%-дан - 16%-ға, ал әлеуметтік салық 26%-дан - 21%-ға дейін
төмендетілді. Салықтық қызметтің құқылық негіздері болып Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қаржылық және салықтық заңдар және т.б.
нормативті актілер есептелінеді. Осы салықтық қызметтің құқылық негіздерін
мемлекеттік өкімет және басқару органдары, арнайы қаржылық, салықтық
органдар мен басқа да өкілеттігі бар органдар қабылдайтын құқықтық актілер
құрайды, сондай-ақ бұл актілер салықтық қызметінің құқылық формалары болып
табылады.
Салықтық құрылыс мемлекетіміздің салық жүйесінің ұйымдастырылуы
құрылысын және оның әрбір құрамдас бөліктерінің өзара қарым-қатынасын
белгілейтін салықтық құқықтың жалпы бөлімінің институты. Бұл институт
мемлекетіміздің салық жүйесінің ұйымдастырылу құрылысын белгілейтін және
осы жүйеге ұйымдастырылу құрылысын белгілейтін және осы жүйеге кіретін
салықтар мен басқа міндетті төлемдерді түрлерін анықтайтын құқықтық
нормалардан тұрады. Ал, осыдан келіп жүйесі дегеніміз - Қазақстан
аумағындағы әр дәрежедегі және әртүрлі салықтар мен басқа міндетті
төлемдердің, салық қызметті органдарының жүйесі мен өкілеттіліктерінің,
сондай-ақ салықтық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Қандай да болмасын мемлекеттің салық жүйесі негізінен екі қызметті
атқарады. Біріншісі фискалды қызмет болса, екіншісі реттеуші қызметі.
Фискалды қызмет ешкімді де алаңдата қоймайды, себебі кез келген мемлекеттің
өмір сүруі үшін қаражаттың қажеттілігі өте маңызды нәрсе. Реттеуші қызмет
әркімнің, мейлің мемлекеттің немесе кәсіпкерлердің болсын, аса қызықтыратын
мәселесі болып табылады. Баршамызға белгілі таразының екі жағы бар,
біріншісі мемлекеттің қажеттілігінен туындаса, ал екіншісі еркін
кәсіпкерлікті ұстағандардың мүдделерінен шығады.
Қазақстандағы салықтардың атқаратын реттеуші қызметіне кеңінен
тоқталсақ, оның оншалықты өз атына сәйкес келе бермейтін жақтарын
байқауымызға болады. Салықтардың реттеушілік ролі негізінен мынадай
шарттарға жауап беруі қажет: мемлекеттік бюджетке түсетін кіріс мөлшерінің
белгілі бір деңгейін ұстап отыру және кәсіпорындар мен жеке тұлғаларға
салынатын салықтардың ауыртпалығын реттестіру.
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында болашақтағы
мемлекетіміздің негізгі байлық көзі шикізатты, соның ішінді ең біріншіден
мұнайды экспорттау болып табылады. Осыған сәйкес, салық жүйесінің алдында
тұрған маңызды мәселелердің бірі шикізатты экспорттаушыларға салынатын
салықтардың тиімділігін арттыру болып табылады.

І-тарау. Қазақстан Республикасының Салық жүйесінің дамуы.

1.1 Қазақстан Республикасының Салық жүйесінің түсінігі және сипаттамасы.

Салық жүйесі дегеніміз – мемлекет тарапынан алынатын барлық салықтар
мен басқа міндетті төлемдердің, олардың құрылымы мен есептеу әдістерінің,
салық салу саласындағы органдар жүйесі мен олардың өкілеттіктерінің, салық
қатынастырын реттейтін құқықтық нормаларды қамтитынын көреміз.
Біздің зерттеуіміз бойынша, салық жүйесі салықтарды ұйымдастыру
нысанын қамтиды. Салық ұғымын, яғни салық жүйесінің ұғымын кейбір авторлар
былайша береді: Салық жүйесі деп, Ресей аумағындағы федералдық, регионалдық
және жергілікті салықтардың жиынтығын айтамыз[1]. Бұл ұғымдардың барлығы
салық жүйесінің мазмұнына сәйкес келмейтінін көреміз, өйткені жоғарыда
айтып өткендей салық жүйесі күрделі құрылым болып есептелінеді[2]. Сонымен,
мемлекетте көптеген салықтардың түрлері, олардың төлеушілері, сол
салықтарды есептеу және алу жолдары мен әдістері және т.б. болуына
байланысты салықтарды топтастыру негіздерінде де әр түрлі нышандар
қолданылады.
Демек, салықтарды әртүрлі белгі – нышандарына қарай топтастыру
жөніндегі экономист жөніндегі экономист-ғалымдардың көзқарастары, пікірлері
бір шығады деп айтуға болады. Енді, осы ғылыми қалыптасқан көзқарастар
бойынша салықтар былайша топтастырылады:

1 Салық салу объектілері бойынша;
Салықтарды алуыд жүзеге асыратын органдар бойынша;
Салықтардың пайдалануына қарай;
Салық салу объектісін бағалау дәрежесі бойынша;
Салық ставкаларын (нарқын) белгілеу әдістері бойынша;
Топтастыру кезінде аталған белгілердің әрқайсысына сипаттама беруге
болады.
1 Салық салу объектілері бойынша Салық объектісі - заң жүзінде
негізделген табыс, мүлік, қызмет көрсету ақшалай опреациялар т.б. көптеген
салық салуға негіз болатын тауарлық-материалдық игіліктер.
Яғни салық салу объектілері мыналар:
заңды және жеке тұлғалардың кірістері, пайдалары;
заңды және жеке тұлғалардың қызметтерінің түрлері;
қаржылық операциялары;
мемлекет тарапынан көрсетілетін қызметтер;
заңды және жеке тұлғалардың мүліктері мен басқа да игіліктері;
өнімдер мен қызметтердің қосылған құны;
тауарлардың кейбір түрлері мен топтары.
Салық салу объектілері бойынша салықтар тікелей және жанама болып
екіге бөлінеді[3]:
а) Тікелей салықтар, яғни заңды және жеке тұлағалардың табыстары мен
мүліктеріне тікелей, нақты белгіленетін салықтар (табыс салығы, мүлікке
салынатын салық, жер салығы және т.б. жатады). Бұл салықтардың нақты
төлеушілер заңды және жеке тұлғалар болғандықтан Г.Қарағусованың айтуы
бойынша, келесідей өзіне тән артықшылықтары бар:
1 Тікелей салықтар мемлекетке тұрақты белгіленген кірістер береді
2 Тікелей салықтар салық төлеушілердің шынайы төлеу қабілеттігін дәл
есептей алады
3 Тікелей салықтарды төлеу кезінде мемлекет салық төлеуші мен тікелей
жолығып, оның мемлекет азаматы ретіндегі міндеттемелерін дәл анықтап береді
4 Тікелей салықтар негізінде жеке табыстардан алынғандықтан тұтас
алғанда экономикаға әсерін тигізе алмайды[4].
ә) Жанама салықтар, яғни тауарлардың бағасы немесе көрсетілген
қызметтердің тарифтері арқылы алынатын салықтар. Бұл салықтар
А.И.Худяковтың айтуы бойынша күрделі конституциялы салықтар болып
табылады[5]. Өйткені, негізгі салық төлеушілер тауарларды өндіретін және
сататын, сондай-ақ белгілі қызмет көрсететін заңды тұлғалар болғанымен,
шынайы салық төлеушілер сатып алушы немесе қызмет көрсетілген тұлға болып
есептелінеді.
Салық сомасы тауар бағасына немесе көрсетілген қызмет тарифіне
қосылғандықтан, соның нәтижесінде салық төлеуші сол соманы сатып алушылар
есебінен өндіріп алады және бюджетке төлейді. Жанама салықтарға қосылған
құнға салынатын салық акциздер және кедендік баждар жатады.
Енді жанама салықтардың тікелей салықтарға қарағандағы артықшылығына
тоқталайық:
1 Жанама салықтар, оларды ұтымды және тиімді қолдану нәтижесінде,
мемлекет қазынасына өте мол қаржылық түсім әкеле алады. Мысалы, қосылған
құнға салынатын салық қазіргі кезеңде бюджеттік түсімдердің басты
көздерінің бірі болып отырғаны белгілі.
2 Жанама салықтар аздап және шамалы мөлшерде алынғандықтан төлеушіге
айтарлықтай ауырпашылығын түсірмейді.
3 Жанама салықтарды төлеу төлеушінің ақшасы бар кезде ғана
жүргізіледі. Бұл жерде күнделікті тұтынуға қажет емес заттарды сатып алу
кезіндегі жағдай ескеріледі.
4 Жанама салықтың мемлекетке тигізер пайдасы, іс жүзінде бұл салықтан
ешқандай салық төлеуші жалтара алмайды.
5 Жанама салықтарды жинау оңайға түседі, өйткені өндіруші және сатып
алушы тұлғалардың саны аз болғанмен, бұл процесске өте көп адамдар
қатынасады.
Біздің көзқарасымыз бойынша, жанама салықтардың тауар бағасын үнемі
өсіріп отыратын тенденциясы бар екенін естен шығармау қажет. Сондықтан
мүмкіндігінше, бірінші кезектегі халық тұтынатын тауарларға бағаны
төмендетіп белгілеу керек. Ал, екінші кезектегі халық тұтыну тауарларының
(теледидар, тоңазытқыш...) бағасын көтеруге болады. Егер жанама салықтарды
көп және барлық жерлерде қолданған жағдайда, тауарлардың қымбаттайтынын
ескерсек, соның нәтижесінде халықтың табысының төмендейтінін, ал табыс
төмендесе, салықтан түсетін кірістің азаятынын естен шығаруға болмайды.
2 Салықтарды алуды жүзеге асыратын органдар бойынша:
а) мемлекет салықтар, бұл жерде жалпы мемлекет салықтар;
ә) жергілікті салықтар, бұл жерде жергілікті салықтар мен алымдар;
б) мемлекет аралық салықтар, бұл жерде келісім бойынша алынатын
халықаралық салықтар, мысалы қосылған құнға салынатын салық т.б.
3 Салықтардың пайдалануына қарай:
а) жалпылай салықтар, мемлекет қарамағына түсіп пайдалану кезінде,
белгілі бір кіріс қарамағына бекітілмей мемлекет көлемінде жалпылай
пайдаланылады. Қажет болған жағдайда мемлекеттік бюджеттің (республикалық
бюджет және жергілікті бюджеттердің) қаржылық тапшылықтарын немесе ағымдағы
басқа да шығындарын қаржыландыруға арналады;
ә) Арнайы салықтар қатаң белгіленген мақсатқа, көзделген бағытта
пайдаланылады көлік құралдарына салынатын салық және т.б..
4 Салық салу объектісінің экономикалық белгісіне байланысты:
а) Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің қандай да болмасын
салық салу объектісінен, табатын табысынан алынатын салық;
ә) Тұтынуға салынатын салықтар тауарларды (қызметтерді) тұтыну
кезіндегі төленген жұмсалған шығындарға салынатын салықтар.
5 Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне байланысты:
а) Нақтылық салықтар – шынай түсетін кірістерді есепке алынбай тек
сыртқы белгілері бойынша нақты мүліктерге, жерлерге салынатын салықтар;
ә) жекелей салықтар – заңды және жеке тұлғалардан, олардың қаржылық
жағдайларын есепке ала отырып алынатын салықтар. Бұл салықты алудың үш
тәсілі бар: кадастрлік, салық төлеушінің декларациясы және жұмыс орны
бойынша салық алу әдістері.
Кадастрлік әдіс – бұл жерде қолға тиетін таза табыс есептелінбей, тек
салық салу объектісінің табыстылығы нормасының негізінде салық алу жүзеге
асырылады.
Салық төлеушінің декларациясы бойынша салық алу әдісі - бұл жерде
табыс мөлшері, салық жеңілдіктері және шегерілген шығындары көрсетіліп,
төленетін салық сомасы есептелініп шығарылады.
Жұмыс орны бойынша салық алу әдісі – салық төлеушінің тапқан табысының
белгіленген мөлшері ол жұмыс істейтін заңды тұлғаның бухгалтериясы арқылы
есептелініп, ұсталынады.
6 Салық ставкаларын (нарқын) белгілеу әдістері бойынша:
а) Тұрақты ставкалар
ә) Проценттік ставкалар
тұрақты ставкалар - түсетін табыс мөлшері есепке алынбай салық салу
объектісіне тікелей, нақты салық бірлігінің шекті сомасымен белгіленеді.
проценттік ставкалардың үш түрі бар: пропорциональды, прогрессивті
(шегермелі) проценттік ставкалар.
Пропорционалды прогрессивті ставкалар салық объектісінің көлемі
ескерілмей біріңғай процент түрінде белгіленеді;
Прогрессивті проценттік ставкалар табыс немесе мүліктік
көрсеткіштерінің өсуіне қарай алынатын салық процентінің дереу өсіп отыруын
көрсетеді. Алынатын проценттер үдемелі шкала түрінде белгіленген.
Осы прогрессивті ставкалардың өзінің екі түрге бөлінетінін білеміз.
Олар қарапайым және күрделі прогрессивті ставкалар:
Қарапайым прогрессия бойынша табыстық немесе мүлік құнының ұлғаюына
(өсуіне) байланысты салық ставкасы да арта береді.
Күрделі прогрессия бойынша, табыс екіге бөлініп, олардың әрқайсысына
үдемелі (көбейтілген) салық ставкасы белгіленеді, яғни мөлшері табыстан
гөрі тез өседі. Салық салу шкаласында белгіленген.
Регрессивті (шегермелі) проценттік ставкалар керісінше, салық салу
объектісінің ұлғаюына қарамастан төмендетіле беріледі[6].
Қазақстан аумағында, әр деңгейдегі бюджеттердің түсім көздері болып
табылатын, салық жүйесінің құрамына кіретін мына төмендегідей салықтар бар.
1 қаңтар 2002 жылдан Қазақстан Республикасының Жаңа Салық Кодексі өмірге
келді.
59 бап. Жалпы ережелер.
Қазақстан Республикасында осы Кодексте белгіленген салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер қолданылады.
Салықтар тікелей және жанама болып бөлінеді. Жанама салықтарға
қосылған құн салығы мен акциз жатады.
Салықтар және басқа да міндетті төлемдердің сомалары “Бюджет жүйесі
туралы” Қазақстан Республикасының Заңына және тиісті бюджеттердің кірісіне
түседі.
60-бап. Салықтар.
Корпорациялық табыс салығы.
Жеке табыс салығы.
Қосылған құн салығы.
Акциздер.
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтар мен арнаулы төлемдері.
Әлеуметтік салық.
Жер салығы.
Көлік құралдары.
Мүлік салығы.

1.2 Салықтық формалары және салық жүйесінің принциптері.

Біздің ойымызша, салықтардың функционалдық сипаттамасын нақытландыру,
яғни функцияларына салықтардың тікелей мәнін және экономикалық табиғатын,
сондай-ақ атқаратын қызметтерінің негізгі бағытын зерттедік. Салықтардың
функциялары белгілі кезеңде өздері атқараттын рөліне байланысты, мемлекет
алдында тұрған негізгі мәселелерді шешуге себін тигізуге қажетті
экономикалық және реттеуші болып табылады.
Негізінде, салықтардың қалыптасқан негізгі үш функциясы бар. Олар:
фискалдық, қайта бөлу және реттеуші функциялар. Негізінде экономикалық
теория және басқа тиісті оқулықтарда осы негізгі үш функция
көрсетілгенімен, кейбір белгілі экономист-ғалымдардың еңбектерінде оларға
қоса тағы бірнеше функциялар аталады[7].
Бірінші фискалды функция – салықтардың және тағы басқа міндетті
төлемдердің бюджетке толығымен және уақытылы түсіп отыруын қамтамасыз
етеді. Фиск – латын тілінде мемлекеттік қазына деген мағынада айтылған.
Сондықтан, фискалдық қызмет – салықтық бюджеттік қызмет, яғни мемлекеттік
қазына – бюджетті түсім көздері – салықтар мен басқа да міндетті төлемдер
арқылы ақшалай қаражаттармен қамтамасыз ету жөніндегі қызмет болып
табылады. Қысқаша айтқанда, қаражаттарды бюджетке жұмылдыру қызметі.
Тауарлық-ақшалай қатынастардың, өндірістік дамуына байланысты бұл функция
мемлекеттік қарамағына түсетін ақшалай кірістерді ұлғайта түседі.
Ал, қайта бөлу функциясы, әр түрлі шаруашылық субъектілерінің
табыстарының белгілі бөлігін мемлекет пайдасына қайта бөлу қызметі. Бұл
қызметтің барысында жалпы ұлттық өнім көлеміндеггі салықтардың үлесі
анықталды, яғни ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу арқылы оның қандай
бөлігінің мемлекет меншігіндегі қорға қосылғанын көрсетеді.
Үшінші функция – салықтық реттеу, яғни реттеуші функциялық
нарықтарының мөлшерін өзгерту, салық түрлерін азайту және негізделген салық
жеңілдіктерін енгізу арқылы, заңды және жеке тұлғалардың рынокқа
бағыттылған экнонмикалық белсенділіктерін (қызметтерін), сондай-ақ
мүдделерін қамтамасыз ету. Бұл функция өзінің осындай сипаттамасына
байланысты ынталандыру функциясы деп аталады. Салықтық реттеу (салықпен
реттеу десек де болады) мүмкіндігінше тиімді салық түрлерін таңдау, олардың
мөлшерін өзгертту, сондай-ақ жеңілдік көрсету, кейде кейбір түрлерін аллу
тәсілін өзгерту сияқты әрекеттерден тұрады. Әсіресе бұл функцияны ғылыми-
техникалық процесстерді ынталандыру кезінде қолдану өте тиімді болады.
Мемлекет үстінде аталған салықтардың функциясын қолдана отырып салық
саллу, салық қызметі саласынлағы әр түрлі шараларды жүргізеді және салық
жүйесін анықтап, олардың қызмет атқару тұтқасын әзірлейді. Салық салу нақты
бір даму кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттарына байланысты
экономикалық саясатпен ұштастыру да осы функциялар арқылы жүргізіледі.
Енді осы функциялар жөніндде қалыптасқан, дәстүрлі көзқарастармен
шектеліп қана қоймай басқа да авторлардың пікірлеріне тоқталайық. Белгілі
экономист-ғалым Қарағұсова Г.Ж. айтуынша салықтар атқаратын функциялар
мына төмендегідей болып келеді:
Фискалды немесе жұмылдыру функциииясы арқылы мемлекет тиісті
шығындарын қаржыландыруға қажетті салықтарды жиыстырады;
Қайта бөлу функциясы арқылы мемлекет экономика аясының әртүрлі
саласына ықпал етеді, әлеуметтік саясатты жүзеге асырады, табыстарды халық
арасындағы әлеуметтік топтарға қайта бөледі, табысы өте төмен топтарға
жәрдем береді. Мысал ретінде үдемелі ставкалы табыс салығын көрсеткен;
Ынталандыру функциясы – экономиканы дамыту, техникалық жаңарту және
т.б. әр түрлі жағдайлар жасауды жүзеге асырады;
Шектеу функциясы, салық саясаты арқылы мемлекетке тиімсіз
өндірістердің дамуын шектеу немесе тоқтата тұру болып табылады;
Бақылау-есептеу функциясы, кәсіпорындар мен азаматтардың табыстарын,
өндірістің құрылымы мен көлемін қаржылардың қозғалысын есептеп, бақылаудан
тұрады[8].
Соңғы аталған функцияның маңызы салықтардың дәстүрлі қалыптасқан
функцияларының атқаратын рөлдеррінің кем емес екенін көрсетеді. Оны тағы
бір еңбектегі көзқараспен дәлелдеуге болады. Белгілі ғалым Химичева Н.И.
салықтардың мынадай бірнеше функциясын атап өткен. Фискалдық функция,
реттеуші функция және бақылау функция[9].
Фискалдық функцияның атқаратын рөллі бізге мәлім болғандықтан, оны
қайталамай, реттеуші функциясына автор баса назар аударған. Бұл функция
өндірісті, тұтынуды, халықтың табыстарын, демографиялық процесстер мен
жастар саясатын реттеуде өтте маңызды рөл атқарады, сондай-ақ қоғам алдында
ерекше еңбегімен көзге түскен азаматтар категориясына жеңілдік жасау да осы
функцияға жатады.
Салықтардың бақылау функциясы – салық салу кезінде мемлекет тарапынан
кәсіпорындар мен мекемелердің қаржылық-шаруашылық қызметерріне,
азаматтардың табатын табыстарына және осы табыстардың түсім көздеріне,
мүліктерді, оның ішінде жерді пайдалануға бақылау жүргізуден тұрады[10].
Тағы басқа да экономист-ғалымдардың айтуынша негізгі функциялар ретінде
салықтардың өзімізге белгілі үш функциясы: фискалды, қайта бөллллу,
реттеуші функциялары аталған. Осыған қарағанда келтірілген пікірлердің
кейбір өзгешеліктерге қарамастан бір жерден шыққанын көріп отырмыз.
Салық салу кезінде мемлекет белгілі бір принциптерді қолданады. Салық
салу принциптеріне салық теориясының басты элементі болып табылатынын
ұмытпауымыз қажет.
Салықтар жөніндегі ілімнің тұңғыш қарлығаштары, саяси экономикалық
теорияның ең ірі классиктері Адам Смит, Виьям Петти және т.б. болатын.
Кезінде салық жүйесін құрудың төрт қағидасын Адам Смит ұсынған
болатын. Олар күні бүгінге дейін (әрине дамыған елдерде) салық салуды
ұйымдастыру принциптері ретінде қолданылады.
Бірінші қағида – салық әрбір салық төлеушінің тапқан табысына сәйкес
алынуға тиісті;
Екінші қағида – салық мөлшері мен оны төлеу мерзімі заң жүзінде күні
бұрын және дәл белгіленуі қажет.
Үшінші қағида – ыңғайлылық қағидасы, яғни әрбір салық төлеушіге
қолайлы уақытта және осы салық төлеушіге ыңғайлы әдіспен алынуға тиісті;
Төртінші қағида - үнемділік қағидасы, яғни салық алу кезінде салық
төлеушінің шығындары мейлінше аз болуға тиісті.
Салық салу кезінде, аталмыш принциптерді басшылықққа аллу барысында
мемлекет тарапынан белгілі қағидаларды қолдану тәртібі туындаған болатын.
Қазіргі кезде қолданылатын салық салу принциптері тікелей салық алу
жүйесіне бағынышты байланысты болады. Белгілі ғалым Қарағұсова Г.Ж.
өзінің еңбегінде салық салу принциптерінің ең қолайлы деген түрлерін атап
көрсеткен:
салық салмағының тең болуы, яғни әркім мемлекет қорына өзінің әділ
ұлесін қосуға міндетті;
салық жүйесінің қарапайым және анық болуы, яғни салық төлеушілерге
түсінікті болуы қажет;
салық салудың теңділігі және әдеттілігі, яғни әлеуметтік-экономикалық
мақсаттарға жетту үшін, мүмкіндігінше әр түрлі жеңілдіктерді азайту;
салық құрылымы еліміздің экономикасының дамуы және тұрақтандырылуы
мақсатында пайдаланылатын салық саясатына себебін тигізуі қажет;
салықтарды басқару және заңдылықтты сақтау жөніндегі әкімшілік
шығындар мүмкіндігінше аз мөлшерде болуы қажет.
Қазіргі кезеңде, мемлекет алдында тұрған бірден-бір күрделі мәселе –
салық салмағын ауыртпашылығын халық арасында ойдағыдай етіп бөлу. Әзірше
осы мәселе жөнінде екі принцип барын білуіміз қажет.
Бірінші, тапқан (алған) игіліктерге негізделген, яғни мемлекет
тарапынан көрсетілген қызметтердің бәрі оның азаматтарына кәдімгі тауар
ретінде берілуге тиісті. Бірақ мемлекеттен алынатын игіліктердің сапасы әр
түрллі болуы мүмкін, ал сол үшін бәрі бірдей төлейді. Нарық кезеңінің
көрінісі ретінде, қоғамымызда байлар мен кедейлер пайдда болғаны баршаға
мәлім. Сондықтан мемлекеттен берілетін жәрдем ақыларды, субсидияларды тек
табысы төмен, тұрақты табыс көзі жжоқ адамдарға беру қажет.
Екіншісі, төлеу қабілеттілік принциптеріне негізделген. Бұл жерде
салық ауыртпашылығы салық төлеушілердің нақты табыстарына және тұрмыс
деңгейлерріне байланысты болады.
Мельников В.Д. өз еңбегінде дүниежүзілік мәне бар салық салу
принциптерінің ұғымды түрлерін (Я.Корнай және т.б. ұсынған) атап көрсеткен.
Бұл принциптер нарық қатынастары жағдайындағы салық жүйесінің ойдағыдай
тиімді болуына бағытталған[11].
Дүниежүзілік тәжірибеден өткен ол принциптер мыналар:
Салық салу формаларын белгілеу барысында қарапайым формаларды
қолданған жөн. Сонда төлеушілер салық төлеуден жалтара алмайды.
Салық жүйесі мүмкіндігінше бейтарап болуы тиіс. Былайша айтқанда
мемлекет салық төлеушілерді салық жүйесі арқылы ынталандыруға (жеңілдік
беру арқылы) немесе жазалауға жол бермеуі керек. Өнімдердің, қызметтердің
жеке түрлерін салық салудың немесе кейбір әлеуметтік топтарды салық
төлеуден орынсыз босатуға, әлеуметтік саясат, денсаулық сақтау, мәдениет
салаларын мемлекет қаржыландырғанымен, бұл қаржыларды салық ставкаларын
өзгерту (жоғарылату) жолымен алуға болмайды.
Прогрессивті салықтардың орнына тікелей пропорционалды салықтарды
басымырақ пайдалану.
Салық жүйесі экономикалық қызметтердің жақсаруына және күрделлі
жұмсалымдардың өсуіне кедергі келтірмеуі тиіс. Көп, өнімді жұмыс істелген
прогрессивті салықты қолданбай, салықтардың өнімділікке, өндіріске және
күрделі жұмсалымдарға тигізер ықпалының нәтижесі қандай болатынын ескерту
қажет.
Тағы басқа да ғалым-экономистер дүниежүзілік салық салу істерінде
қолданылатын принциптер ретінде:
Қарапайымдылық және экономикалық бейтараптылық;
Әділеттік;
Салық ставкаларының салыстырмалылығы сияқты принциптерді айтады[12].
Қазіргі кезеңде қолданылатын салық салу принциптері тікелей салық
жүйесімен байланысты, бағынышты болады.
Салық жүйесі мемлекеттің экономикалық саясатымен анықталатын, үстінде
аталған принциптерді мүмкіндігінше мына төмендегідей болуы қажет: заңдылық
және негізділік; жалпыға бірделік және нақтылық; теңділік және әділеттілік;
ыңғайлылық және жеткіліктік; қарапайымдылық және бейтараптылық; жоспарлылық
және нормативтік; тиімділік және үнемділік; жеңілдік және бір дүркінділік.

1.3 Нарық экономикасындағы жағдайындағы Қазақстан Республикасының салық
жүйесі: бүгінгі мен ертеңі.

Нарық экономикасын мемелкет тарапынан реттеуде мемелкеттік бюджеттің
кірісі мен шығысы қалыпты теңдікті ұстап, тиісінше бюджет тапшылығының
алдын алу бүгінгі күннің өткір де өзекті мәселелесі. Әлеуметтік –
экономикалық даму мемелкеттік бюджеттің кіріс көзімен тығыз байланысты.
Бұл орайда мемлекеттің өз қызметін іске асыру салық түсімдерінің алатын
орны ерекше.
Республикамыздың егемендік алуымен қатар 1991 жылы қабылданған “Салық
жүйесі туралы” Қазақстан Республикасының Заңы тәуелсіз Қазақстанның салық
жүйесін құрудың алғашқы бастамасы, оны қабылдаудағы тұңғыш тарихи құжат
болып табылады[13]. Ел экономикасындағы жаңа бастама, жаңңа құбылыстармен
бірге нарыққа бейімделген жаңа салық жүйесі де өз қызметтін бастап кетті.
Дегенмен, жаңа салық жүйесінің өзіндік кемшіліктері болды. Негізгілері:
салық қызметі тәжірибесінің жеткіліксіздігі, салық санының шектен тыс
көптігі, салық сипатына сай дүниәжүзілік принциптердің сақталмауы. Салық
көзінің тұтынуда болуы, шексіз жеңілдіктер мен салық ставкаларының
әртүрлілігі салық жүйесін реформалау қажет екендігін айқындай түсті.
1995 жылдың 24-сәуірінде қабылданған Қазақстан Республикасы
Президенттінің “Салықтар және бюджетке төленеттін басқа да міндетті
төлемдер туралы” Заң күші бар Жарлығы (бұдан әррі Жарлық) салық жүйесіне
оңтайлы өзгерістер енгізді. Олардың қатарына қолданылып келген салықтар мен
алымдар санының 46-дан 11-ге қысқартылуы, салық салу принциптерінің
дүниежүзіллік тәжірибеге сай өзгертілуі, халықаралық салық салу тәртібінің
енгізілуі, салықтардың нышанына, белгілеріне қарай топталу, сонымен қатар
бұл құжаттың көптеген заңдармен тығыз байланыстылығы, салықтық әкімшіліктің
жаңа ережелерінің енгізілуі тағы басқа түбегейлі салық жүйесіндегі
өзгерістер жатады. Әрине мемлекеттік нарықтық экономикалық қатынас талабына
сай даму жағдайында салық жүйесінің де бір орында, өзгеріссіз қалуы мүмкін
емес. Алайда қысқа уақыт аралығында қаббббылданған шексіз өзгертулер мен
толлықтырулардың еңгізілу нәтижесі оның әлі де болса жетілмегендігін
көрсетеді. Мұның нәтижесінде, салық жүйесіндегі салыққа қатысты
заңдылықтардың тұрақсыздығы, үнемі өзгертулер мен толықтырулардың енгізілуі
салық төлеушілерге түсетін ауырпашылықты көбейтіп, салық төлеушілерге
түсетін ауырпашылықты көбейтіп, салықтан жалтарудан етек алуына
әкелеттттін, салық жүйесінің қызмет етуіне кедергі жасайтын проблемаларға
соқтырады.
Мемлекеттік қызметтің өз қызметін нысаналы бағытта іске асыруы салық
түсімдерінің бюджетке уақытылы түсуімен тығыз байланысты. Бүгінгі таңдағы
экономикамыздда бюджет тапшылығының орын алуының басты себебі: шаруашылық
субъектілерінде қалыптасқан қаржы тапшылығы, төлем қаббілетінің болмауы,
өндірілген өнімнің сұранымы жоғары шет ел тауарларымен бәсекеге төтеп бере
алмауы, ең бастысы оларға түсетін салық ауырпалығының шектен тыс жоғары
болуы.
Қазақстан Республикасы Президентінің “Салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы” Заң күші бар Жарлығына 1999 жылдың 16
шілдесінде енгізілген өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес Қазақстан
Республикасында 17 түрлі салықтар, алымдар және тағы басқа да міндетті
төлемдер алынады[14].
Осы енгізілген өзгерістермен бірге салық жүйесіне жаңа салық ретінде
біріңғай жер салығы енгізілді. Бұл салықтың ерекшелігі – салық төлеушілер
ретінде жеке меншігінде немесе жер пайдалану құқығында жер учаскелер бар
шаруа қожалықтары болып табылатындығы және олардың табыс, қосылған құнға,
жер, мүлік, көлік, құралдарына салынатын салықтардан мына шарттарға сәйкес;
тек қана өзі өндірген өнімді сатып өткізуден түскен табыс бойынша табыс
салығынан, өзі өндірген тауарларды сатып өткізудегі айналым көрсетілген
қызмет, атқарылған жұмыс бойынша қосылған құн салығынан және үкімет
белгілеген мөлшерде мүлік, көлік құралдарынан алынатын салықтардан толық
босатылатындығы. Салық жеке меншігіндегі немесе жер пайдалану құқығындда
жер учаскесін бағалау құнының 0,1% мөлшерінде алынады. Ал, әлеуметтік салық
бойынша оларға шаруашылықтың әрбір мүшесі үшін айлық есептік көрсеткіштің
35%мөлшерінде төленетіндддігі белгіленеді. Мемлекеттік алға қойған негізгі
басым бағыттарының бірі ауыл шаруашылығын дамыту екендігін ескерсек,
аталған салықтың енгізілуі шаруа қожалықтарын салық ауырпалығынан
жеңілдетеді, ауыл шаруашылық тұрғындарын жұмыспен қамтамасыз етуде аса
қажетті көмек, олардың дамуына мемлекет тарапынан қолдау болып табылады.
Бұл жерде талас туғызатын негізгі жағдайларды бірі - өндірілген тауардың
отандық немесе сырттан келгенін анықтау. Сондықтан енгізілген өзгерістер
әлі де болса толықтыруды қажет етеді.
1999 жылғы сәуірде “Салықтар туралы...” Жарлыққа енгізілген өзгерістер
мен толықтыруларға сәйкес заңды тұлғалар өздерінің дербес, өкілді және
басқа да құрылымдық бөлімшелері
(бұдан әрі құрылымдық бөлімшелері) үшін табыс салығын олардың
орналасқан орны бойынша жергілікті бюджеттерге төлейді. Сонымен қатар
заңды тұлға өзінің құрылымдық бөлімшелері үшін табыс салығын төлеу мөлшері
олардың еңбек ақы қорларының шаруашылық субъектілерінің жалпы еңбек ақы
қорындағы үлес салмағына байланысты бөледі. Жаңа тәртіптің өзгешелігі:
бұрын құрылымдық бөлімшелер арасында салық төлемі еңбек ақы қорының,
негізгі құралдар құнының, тауарды сатып өткізу көлемінің орташа үлес
салмағына байланысты бөлінген. Енгізілген өзгерістердің негізгі бағыты:
жергілікті бюджет кірісіне осы салық бойынша тиісті бөлігін жергілікті
салық орындарының өндіріп алуын ынталандыру.
1999 жылдың 1 қаңтарынан бастап салық жүйесіне салықтың жаңа түрлері,
бұрынғы бюджеттен тыс қорлардың (зейнетақы қоры, міндетті медициналық
сақтандыру қоры, мемлекеттік жұмыспен қамту қоры) бірігуінен тұраттын
әлеуметтік салық, сонымен қатар әлеуметтік сақтандыру қорының өзгертілуінен
пайдда болған әлеуметтік қамсыздандыруға аллынатын алым және жол қоры жол
салығы деп өзгертіліп, бюджет құрамына жаңа салықтар, алымдар ретінде
енгізілді. Бұл салықтарды енгізудегі басты себеп-бұрынғы бюджеттен тыс
қорлардың қаржыларының орынсыз жұмсалуы, олардың бюджеттің тапшылық
деңгейінің шамадан тыс ұлғаюы (ЖІӨ-гі үлес салмағы 1997ж-0,1%, 1998ж-0,5%),
яғни өзін-өзі ақтай алмау болып табылады.
Алайда 1999 жылдың 1 сәуірінен “Салықтар туралы...” Жарлыққа енгізілген
толықтырулар мен өзгертулер сәйкес жол салығы мен әлеуметтік
қамсыздандыруға алынатын алымның қолданылуы күші тоқтатылды.
Әлеуметтік салық шаруашылық субъектілерінің еңбек ақы қорынан алынады.
Салықты төлеуші – заңды тұлғалар, заңды тұлға болып тіркелмей кәсіпкерлік
қызметпен айналасушы жеке тұлғалар. Салықтың негізгі ставкасы 21%, сонымен
қатар жеңілдік алу топтарына байланысты бұдан басқа 6,5%, 7,0%, 7,5%, 8,0%,
20,5% жеке заңды тұлға болып тіркелмей кәсіпкерлік қызметпен көрсеткіштің
49% мөлшерінде және соңғы енгізілген өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес
шаруа қожалықтарының әрбір мүшесі үшін айлық есептік көрсеткіштің 35%
мөлшерінде ұсталынады. Сондай-ақ еңбекақы қорынан жинақтаушы жейнетақы
қоррынан жинақтаушы зейнетақы қорына аударылатын 10%-тік міндетті зейнетақы
жарнасын ескерсек, жұмыс берушілердің мойнына түсетін әлеуметтік бағытқа
арналған салық ауырпалығы 31% құрайды. Үкімет тарапынан әлеуметтік салық
ставкасын 5 процентке көтерру немесе 5 проценттік арнайы салық деп
енгізілуі жайлы ұсыныстың болғанын ескерсек, 36%-тік ауыртпалық жыл
басындағы енгізілегн өзгеріске дейінгі қалпына келмесіне не шара? Мұндай
ауыртпалықтар онсыз да тығырық деңгейіндегі шаруашылық субъектілерінің
дамуына, өндіріске жұмыс күшін тартуға кедергі, кері әсер етуші факторлар
болып табылады. Сондықтан әлеуметтік салық оның ставкасын төмендету
бағатында қайта қарауды қажет етеді.
Қаржы министрлігінің 2000 жылдың 1 тамызына берген бюджеттің орындалуы
туралы есебі бойынша салық түсімдері мемелекеттік бюджет кірістерінің 80%-
тін, оның ішінде үлес салмағы жағынан негізгілері: қосылған құнға салынатын
салық - 27%, заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы - 25%,
әлеуметтік салық - 23% үлесін құрайды[15].
Біздің зерттеуіміздің нәтижесінде аталған салықтар тобы салық
түсімдерінің 75% құраса, салық ауыртпалығының басым бөлігі бүгінде
шаруашылық субъектілеріне түсіп отыр. Шаруашылық субъектілері барлық
салықтар, алымдар және басқа да төлемдерді қосқанда өз пайдаларының 70%-ке
жуығын (пайданың 1 теңгесінен 70 тиын) мемлекетке өткізсе, салықтық
ынталандырушылық қағидасын қалай байқауға болады? Ал, әлемдік тәжірибеде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.