Халықаралық салық салудың теориялық негіздері
ЖОСПАР
Кіріспе 3
І-ТАРАУ. Халықаралық салық салудың теориялық негіздері 4
1.1 Салық салуда дүниежүзілік тәжірибесіндегі теориялық негіздері 5
1.2 Халықаралық салық салудағы қағидалары 9
ІІ-ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы халықаралық салық салу 13
2.1 Қазақстан Республикасында халықаралық салық салудың дамуы 13
2.2. Резидент еместердің салық түсімдеріне талдау жасау. 17
ІІІ-ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы резидент еместерге салық салу
18
3.1. Резидент еместерге салық тәртібі мен ережеліктері. 18
3.2 Халықаралық салық салу шарттарының негізіндегі шетелдік заңды және
жеке тұлғаға салық салу ерекшеліктері 29
3.3. Қазақстан Республикасындағы резидент еместерге салық салуды жетілдіру
жолдары 31
Қорытынды 37
Пайдаланылған әдебиеттер 39
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстандағы нарық қатынасының дамуы
шаруашылықтың жаңа ұйымдастырушылық-құқықтық түрлерінің пайда болуымен
түсіндіруге болады. Қазақстан аймағында шетел заңдарына сәйкес құрылған
көптеген кәсіпкерліктер, кәсіпорындар басқа да мекемелер шаруашылық
қызметін шетел мемлекеттерінің заңдары негізінде атқарып жүр. Бұл
субъектілердің іс-әрекеттері күннен күнге өз шеңберін кеңейтіп келеді.
Алайда, Қазақстан аймағында қызмет жасап, елді жұмыспен қамтамасыз етуге
біршама көмек беретін шетел компанияларының іс-әрекеттеріне Қазақстан
аймағында шетел компанияларының іс-әрекеттерін ұйымдастыру, бірінші
жағдайда салық ережелерінің соның ішінде халықаралық заңдарының жеткілікті
дәрежеде қалыптасып орнығуы кедергі болып отыр. Сол себепті халықаралық
салық жүйесі мен шетел заңды және жеке тұлғалардан салық жинау мәселесі
курстық жұмыстың өзекті мәселесі болып табылады.
Осы тақырыпты таңдау біздің мемлекетте ол туралы аз сөз қозғалуы мен
жан-жақты зерттеу талабынан туындады.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Осы жұмыстың мақсаты шетелдік
заңды және жеке тұлғалаға салық салу ережелері мен қағидаларын, негізгі
категорияларын, олардың ерекшеліктерін айқындап, сонымен бірге қазіргі
кезде қолданылып жүрген ішкі заңдылықтардың негізінде қызмет жасап жүрген
шетел заңды және жеке тұлғалардың салық төлемі жайында жан-жақты зерттеу
жүргізу.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет болды:
- Халықаралық салық салу зерттеу-талдау жасау саласындағы және
халықаралық Шетел заңды және жеке тұлғалардың кәсіби
кәсіпкерліктің ерекше зерттеу-талдау жасау саласы ретінде салық
салудің теориялық және практикалық жақтарын жалпылап зерттеу;
- Шетел салық төлемшілерінен алынатын салық жүйесіне талдау жасап,
олардың нарық қатынасындағы ерекшеліктерін айқындау;
- Қазақстан мен Ресейдің шетел заңды және жеке тұлғаларына салық
салым заңдылықтың, ерекшеліктеріне талдау жасай келе Қазақстан
Республикасы үшін тиімді бағытты анықтау;
Курстық жұмыстың нысаны салық жүйесін және ережелердің халықаралық
және ішкі заңдылықтарды қолдану болып табылады.
Зертеудің объектісі шет мемлекеттерінің заңдары негізінде құрылған
шетелдік заңды тұлғалардың-фирмалардың, компанияладың және басқа
мекемелердің іс-әрекеті нәтижесінде пайда болған экономикалық қатынастар.
І-ТАРАУ. Халықаралық салық салудың теориялық негіздері
1.1 Салық салуда дүниежүзілік тәжірибесіндегі теориялық негіздері
Мемлекет пайда болған заманнан бері салық экономикалық қатынасының
ажырамас бөлігіне айналды. Мемлекет құрылымының өзгеруі не дамуы салық
жүйесіне әсер етпей қоймайды. Қазіргі кедегі өркениетті мемлекеттерде салық
мемлекеттің пайда көзінің бірі және негізгісі болып саналады. Сонымен
бірге салық механизм мемлекеттің жалпы өнеркәсіптің дамуына, оның даму
барысы мен құрылымына, ғылыми–техникалық прогрестің дамуына ықпал тигізеді.
Халықаралық салық салуға тоқталмастан бұрын, салықтың экономикалық
негізінің теориялық мәселесі мен салықтың роліне, оның тарихи бағыттары мен
қазіргі кезде дамыған мемлекеттердің салық жүйесін салыстыра келіп белгілі
бір нәтиже шығару керек. Бұл мәселелер салық салудың негізгі қағидалары мен
халықаралық салық жүйесінің негізіне енген.
Ескеретін жайт, салық жайындағы ғылыми зерттеулер көптеген саяси
экономикалық классиктерінің еңбектерінде сөз болғанымен салықтың анықтамасы
экономикалық әдебиеттерде ұзақ уақыт бойы қозғалмады.
Мысалы, “Халықтың баюының себептері мен оның табиғаты жайында зерттеу”
атты еңбегіндегі кейбір айтылымдар арқылы халық өзінің табысы арқылы
мемлекеттік пайданы көбейтуге қатысып, ол өз кезегінде қажетті тетіктерге
жұмсалуға қатысушы деген қорытындыға келуге болады.
Салықтың болуы дау тудырмайтыны хақ, бірақ А. Смит және оны
қолдаушылар бұл қажеттіліктің әрқашан оңтайлы нәтиже беретініне күмән
келтіреді. Мәселен, мемлекеттің барлық табысы басқалардың еңбегіне сүйенген
өндірілмейтін элементтерді қамтамасыз етуі теріс әсер береді.
Ж.В. Сэйдің негізгі көзқарасы бойынша салық ол азаматтарға жақсы
қызметі үшін берілген мемлекеттің пайдалы сыйы. Алайда, Сэй өз көзқарас
жүйесін тізбектей келе А. Смиттің ұлт үшін шығын әкелуі мүмкін деген
тұжырымдамасын қолдамайды. С. Сисмонди салық құрбандық болғанымен, ол
сонымен бірге жақсы іс деп тұжырымдайды өз ойын.
Дж. С. Милль салыққа анықтама бермегенімен, оның пайымдауынша салықты
халықтың игілігіне жұмсалатын өндірістен алынған ұстам деп ұғынуға болады.
Салық теориясының пайда болуына және оның дамуына едәуір ықпал еткен
классиктерінің пайымдары Ресейдегі салық жайлы ғылыми ойдың дамуына да
әсерін тигізді. Алғашқы осы саладағы күрделі зерттеулер “салық” термині
пайда болған кезден, яғни XVІІІ-ғасырдың екінші жартысынан бастау алды.
Солардың ішінен Н.И. Тургеневтің “Салық теориясының тәжірибесі” атты
сол кезеңдегі терең ғылыми зерттеуін айтып кетуге болады. Осы еңбекте
қозғалған кейбір жағдайлар әлі күнге дейін өз көкейкестігін жоғалтпады.
Автор салыққа мынадай анықтама береді: “Салық мемлекеттің немесе халықтың
алға қойған мақсатына жетудің құралы, халық өздеріне ортақ мақсатына жету
үшін мемлекетке салық төлейді”. Халық пен мемлекетті тығыз байланыста ала
отырып, автор мемлекеттің пайда болуы – халықтың өз ниетімен бірігуі деп
түсіндіреді. Сондықтан, салық та өзі берілген, ортақ мақсатқа жұмсалған
қаржы дейді. Бұдан өзгеше көзқарасты профессор И.Х. Озеров ұстанады. Ол
салықтың өз бетінше беруден шыққанын қолдай келіп, ол осы дәрежеге зорлау
арқылы алынған салықтан кейін пайда болды дейді.
А.А. Соколовтың көзқарасы бойынша “Салық жеке қожайындардан өз
шығынын өтеу үшін немесе мемлекеттің белгілі бір экономикалық саясатын
жүзеге асыру үшін және салық төлеушілерге ешқандай арнайы балама
(эквивалент) берілмейтін алым”. Салық категориясының мазмұнын кеңірек ашып,
автор салықтың фискальді қызметпен бірге экономикалық саясаттың түрлі
мақсат-міндеттерін атқара алатынын мойындайды.
Қазіргі экономикалық әдебиеттерде салық “заңды және жеке тұлғаларға
мерзім мен мөлшері заң негізінде белгіленген бюджетке міндетті түрде
төленетін төлемдер” деген анықтама берілген.
Жоғарыда айтылған анықтамалар әрине қазіргі кезде қаржы ғылымының
жинақталған қорының бір бөлшегі ғана. Бұл анықтама тізімін әлі ұзақ
жалғастыруға болады. Тәжірибе көрсеткендей, салыққа бір ғана толыққанды
анықтама беру мүмкін емес, оған тек белгілі бір уақыттағы жағдайға
байланысты салықтың негізі мен қасиеттерін ашып беруге болады.
Біздің ойымызша бұл қасиеттер мыналар:
- салықтың міндеттемелік қасиеті;
- бюджетке және түрлі деңгейдегі бюджеттік емес қорларға
мемлекеттік шығынды өтеу үшін алынатын алым;
- заң күшінің болуы;
- баламалық (эквиваленттік) ауыстыруды қажет етпейді;
- жеке субъектілердің заттық және шарушылық нарығы
Көптеген шетел экономистерінің айтуы бойынша кез келген өндірістің
негізін экономикалық ресурстар болады дейді. Әйгілі “Экономикс”
монографиясында автор: “... ұшақ құрастыру не мектеп салу үшін өкіметке ақша
емес, ылғи шектеуде болатын экономикалық ресурстар: еңбек, жер және капитал
қажет”. Сондықтан, халыққа қажетті ресурстар басқа шаруашылық бірліктен
алынып, қажетті тауарлар, қызметер мен басқа заттарға жұмсалады. Салықты
алу бір қожайыннан экономикалық ресурстардың алынып, екіншіге берілуі,
халықтық өндірісте жағдайымен, орны, ролі, қызығушылығы, қажеттілігі мен
мақсаттарымен ерекшеленетін екі жеке субъекті қатысатын үрдіс деп те
қарауға болады.
Салықтың экономикалық негізі, ішкі мазмұны, ролі оның фискальді,
бөлуші, бағыттаушы, шектеуші, қадағалаушы, қажеттілік пен қордың
пропорциясын сақтаушы қызметтерінен көрініс табады.
Қазіргі кезеңдегі экономист ғалымдар халықтың саяси тұрақтылығына
бағытталған критерийлер туралы сөз болғанда кез келген салық жүйесінің бес
түрлі қасиеттерін бөліп алады:
- Экономикалық тиімділік (салық жүйесі ресурстарды тиімді таратуға
кедергі жасамау керек);
- Әкімшілік қарапайымдылық (салық жүйесі қарапайым және қымбат
болмау керек);
- Үнемділік (салық жүйесі экономикалық жағдайда болған өзгерістерге
қарапайым, ал кей кезде автоматты түрде жауап беруі керек);
- Саяси жауапкершілік (салық жүйесі саяси үрдістегі азаматтардың
қажеттілігін өтейтіндей болып құрылуы керек);
- әділеттілік (салық жүйесі өз төлемшілеріне әділетті болуы керек).
Салық жүйесі заң негізінде белгіленген салық түрлерінен
формаларынан, құрылымдық әдістерден тұрады. Бұл инструменттер жиынтығы
1 кестеде көрсетілген.
Салық көзі Еңбек табысы
Кәсіпкерлік табыс
Капитал
Салықтың объектісі Табыс
Байлық
Байлықты бөлу
Табыс айналымы
Жер
Салықтың субъектісі Жеке және заңды тұлғалар
Салықты төлеушілер Жұмыскерлер, шаруалар, рантье
қызметкерлері, жер иелері,
кәсіпкерлер
Салық салым бірлігі Ақша
Тауар бірлігі және басқалар
Салық өлшемі % пайыздық салым
Салық алудың түрі Баға жүйесі арқылы
Табыс арқылы
1-кесте. Салықтың интрументтер жиынтығы
Салықтар сонымен бірге тура және жанама болып бөлінеді (2-кесте). Бұл
терминология XVІІ ғасырда пайда болып, өзінің өміршеңдігін дәлелдеді.
Тарихи тұрғыда алғанда тура салықтар жанама салықтан бұрын пайда болды.
Тура салықтардың алынуы жер меншігі пайда болған заманнан бастап ол
салықтың алғашқысы және ең көне формасы болып саналады.
САЛЫҚТАР
Тура жанама
шынайы
акциздер жеке фискальді
монополиялар
кедендік баждар
мемлекеттік
жергілікті
2-кесте Салықтардың негізгі жіктемесі
Салықтардың бұлай болып жіктелуі, алғашқыда тура салықтар пайданың
көлемінен алынып, жанама салықтар тұтынушыға өзінің тауарын жүктеме етеді.
Алайда, салықтардың тура және жанама болып бөліну критерийі іс-
тәжиребе жүзінде көбінесе шынайы өмірге жанаспай сай келмейді. Өйткені
тура салықтар да оңтайлы сәтте бағаның өсу механизмі арқылы беріліп, жанама
салықтар нарықтың бұрынғы көлемде көтерме бағамен тауарды қайта сатып ала
алмау себебінен оған ылғи тәуелді болмайды.
Сонымен бірге салықты белгілеу және жинау тәсілдеріне байланысты
салықтар өзара жіктеледі. “Тура салықтар белгілі бір уақытта белгіленген
салық мөлшері бойынша алынады. Жанама салықтар – жеке жағдайларға,
фактілерге тәуелді болады, сол себепті олар мерзім, мөлшер жағынан
регламентке бағынбайды”.
Тура салықтар мүлікке не табысқа белгіленеді. Жанама салықта тауар
сатушы не қызмет көрсетуші өз жұмысын атқарғаннан кейін салық мөлшерін
алып, мемелекеттің атына аудартады.
Тура салықтар жанама салықтармен салыстыра келгенде, неғұрлым
прогрессивті форма, өйткені ол субъектінің табысын ескеріп, соған
байланысты салық көлемін белгілейді. Сонымен қатар ол салық алынбайтын
минимум, түрлі жеңілдіктер жасайды. Ал жанама салықтарға келетін болсақ, ол
құпиялық сипатта болғанымен тауардың бағасымен біте қайнасып білінбей
төленеді және жанама салықтар салық төлеушіге жеңіл көрінеді.
Қорытындылай келе біз салықтың ролі мен экономикалық негізіне қатысты
теориялық көзқарастарды талдау жасадық. Ал ол өз кезегінде осы курстық
жұмыстың негізгі мақсатына жетуге бір қадам жақындауға септігін тигізді деп
ойлаймыз.
1.2 Халықаралық салық салудағы қағидалары
Көптеген мемлекеттердің үкіметтері бір-бірімен салық саясаты саласында
бірге жұмыс жасауға тырысып жатыр. Бұл бірлестіктердің қажеттілігі екі және
көп жақты шаруашылық байланыстың дамуы мен экономикалық интеграцияның
қарқынды алға жылжуымен түсіндіруге болады. Бұл әлемдік нарықта
бәсекелестікте тең дәрежеде жағдай жасау бағытымен жасалып жатқан игі істер
деп ұғуға болады.
Шетке шығарылатын тауарлардың немесе қызметтердің ұлттық
бәсекелестігі, белгілі бір мемлекеттің шет елге капиталын шығару
мүмкіндігі тек мемлекеттің ұлттық шаруашылығының тиімділігіне емес,
сонымен қатар оның салықтың мөлшеріне, ұлттық жеңілдіктер көмегі арқылы
ұлттық кәсіпкеліктердің сыртқы экономикалық әрекетінің мемлекеттік қолдау
деңгейіне байланысты болады.
Барлық дамыған мемлекеттер өзінің аймағында табылған табыстарға салық
салады. Көптеген мемлекеттер (АҚШ, Канада, Жапония, Ұлыбритания) басқа
мемлекеттерде табылған табыстардан өз мемлекеттерінің заңды және жеке
тұлғаларынан салық алады. Нәтижесінде олар шет елде және өз еліндеде екі
есе салыққа (қос салық) ілінеді.
Қос салық салудан босату жайындағы алғашқы келісім сөздер 1940 жылы
Ұлттар Лигасы шешуге талпыныс жасады. 1960 жылы Экономикалық Бірлестік және
Даму Ұйымы (ЭБДҰ) құрылып, 1963 жылы оның Фискальді кабинеті “Табыс пен
капитталға байланысты қос салық салудан босату жайындағы келісімнің
жобасын” жариялады. ЭБДҰ келісімнің бірінші редакциясы 1963 жылғы жасалған
жобадан кейін ЭБДҰ-ға мүше мемлекеттердің тәжірибесін саралай келе тек қана
1977 жылы жарық көрді.
1991 жылы айтылған ЭБДҰ келісімі үздіксіз қайта қаралып, жаңа шешімдер
қабылдауға үкім қабылданды. Бұл жолғы қайта қарауда салық саласында
айтарлықтай өзгеріс болғанын және бұрынғы жүйе ескіріп, оны жылдамдату,
бүгінгі күнге сай ету мәселелері қозғалды. Соның әсерінен 1972 жылғы жоба
қайта қаралып, 1992 жылы жаңа жоба қолданысқа енді.
ЭБДҰ келісімінің мақсаты – ЭБДҰ мүше мемлекеттердің арасында қос
салық салуды жою.
Халықаралық салық салудың негізгі қағидасы қос салық салуды жою болып
табылады. Бұл қағиданы тереңірек түсіну үшін, алдымен қос салық қалай және
неге пайда болады деген міңселеге тоқталған жөн.
Қос салық салымының екі негізгі түрі бар. Біріншісін, кейде “заңды қос
салық” (юридическое двойное налогообложениең) деп атайды, ол табылған
табыс екі мемлекттің заңдары бойынша салық төлеушіден алынады. Көп
жағдайда бұл құдылыс салық төлеушінің “ғаламдық” салық жүйесі бар
мемлекеттің азаматы болып табылып, ал табыс көзі “аймақтық” жүйелі
мемлекетте орналасқан. Мысалға, Ұлыбритания ғаламдық жүйені ұстанған және
Ұлыбританиядағы тұрғылықты халықтан салық жинайды, ал Гонконгта аймақтық
жүйе енгізілген және тек осы аймақта табылған табыстан ғана салық алынады.
Соның нәтижесінде Ұлыбритания мемлекетінің өкілі Гонконгта табыс тауып,
келісім шарт арқылы берілген жеңілдіктер болмаған жағдайда екі мемлекетте
тапқан табыстан қос салық салымын алынады.
Қос салық салымының екінші түрі “экономикалық қос салық” болып
табылады. Ол бір табыстан екі мемлекетте салық алынғанымен, оны төлеушілер
екі басқа субъектілер болады. Мысалға, егер АҚШ компаниясы Нидерландыда
филиалы болса, онда оның табысынан Нидерланды заңы бойынша салық алынады.
Егер ол табыс АҚШ-тағы негізгі компанияның шотына аударылатын болса, онда
ол қосымша АҚШ заңы бойынша салыққа қайта ілінеді.
Бұл екі қос салық салу түрлері бір-бірін жауып не теріске шығармайды.
Мысалы, егер компанияның филиалы орналасқан мемлекетте дивидендтерге салық
салынып, ал негізгі компания орналасқан мемлекетте шетелде орналасқан
филиалынан алынатын салық жайында хабарлама беріп, жеңілдіктер болмаса
онда ол заңды да, экономикалық қос салық салынуға ілігеді.
Көптеген мелекетердің ұлттық заңдары бойынша қос салыққа байланысты
бір жақты жеңілдіктер ұсынылады. Экономикалық бірлестік және Даму Ұйымында
бұл мәселеге аз тоқталған. Онда тек “мемлекеттердің экономикалық қарым-
қатынасына, дамуына біршама теріс әсер беретін мәселелердің негізгісі ол
қос салық салу болып табылады”.
Халықаралық сауданы дамыту мақсатында жасалып жатқан шаралардың ресми
мәліметтерінде осы мәселеге байланысты бірнеше мақсат-мүдделер қойылған:
қос салық салымының кері әсерлерін жоюға тырысу, инвесторлар мен
коммерсанттар үшін салық тәртібінің тұрақты болуын қамтамасыз ету. Жоғарыда
аталған ұйымның келісім-шарт құжаттарында тағы да бір көтерілген
көкейкесті мәселелердің бірі ол салық төлеуден жалтыратуды жою. Көптеген
елдерде келісім-шарттар салықтық бақылаудың қосымша түрі деп саналады.
Алайда келісім-шарттың басты мақсаты ол салық салуға байланысты елдер
арасындағы тең құқылы болып, келісілген табыс бөлігін ешқандай кедергісіз
алып отыру. Келісім-шарттар белгілі бір операцияны жасау барысында салық
салуға қатысты бір елдің құқығын дәл және тура жеткізуге септігін тигізеді.
Қос салықтан босануға қатысты келісім-шарттарда салық мөлшерін
азайтылуы мүмкін және ол салық төлеушінің өз еліндегі салық мөлшерінен аз
көлемде төлеуге мүмкіндік алады. Салық төлеуге байланысты жеңілдіктер
салық несиесі мен салық төлемінен босату әдістерін жатқызуға болады. Көп
елдерде бұл екі әдістің біреуі, яғни тек салық несиесі немесе салықтан
босату әдісі қолданылады, бірақ кейде ол табыс табу әдісіне байланысты да
болып келеді. Қос салық салудан босатуға қарсы қолданылатын тағы да бір
әдіс, ол көп елдерде қолданыс тапқан “салық төлемінен прогрессивті түрде
босату” әдісі. Бұл әдіс бойынша салық мөлшерін анықтау мақсатында шетел
табысы табыстың жалпы сомасына қосылып, ал табыс салыққа ілінбей қалады.
Ұлыбритания мен Америка Құрама Штаттарында салық несиесін қолдануды жөн
көреді, екі жағдайда да табысқа қатысты жергілікті салық эквивалентіне тең
болады. Нәтижесінде салық төлеуші ең жоғарғы, жергілікті немесе шетел салық
мөлшері бойынша төлейге мәжбүр болады. Салық жүйесі бойынша салық
жеңілдіктері жеке салық көздері бойынша (мысалы, Ұлыбританияда), немесе
одан күрделірек жүйе бойынша бірнеше салық көздері біріктіріліп шетелде
төленген салықтың орта есебін шығару үшін қосылады.
Салық несиесі мен салықтан босату әдістері түрлі экономикалық
қорытындыға ие болады. Ол әсіресе салық төлеушінің өз еліндегі салық
мөлшері мен басқа елдегі салық төлемінің мөлшері екі түрлі болғанда
айқынырақ білінеді.
Мысалға, “А” мемлекетінің салық төлеушісі (салық төлеушінің мемлекеті)
“Б” мемлекетінде саудамен айналысады делік. Егер “А” мемлекетінде салық
төлемінен босату әдісі қолданыста болса, онда салық төлеуші салықты тек “Б”
мемлекетінде жүргізеді. Нәтижесінде салық төлеуші “Б” мемлекетіндегі
коммерсанттар сияқты салық мөлшерін солармен тең мөлшерде төлейді.
Керісінше, “А” мемлекетінде салық несие әдісі қолданыста болса, “А”
мемлекетінің салық төлеушісі “Б” коммерсанттарынан гөрі “А” мемлекетінің
коммерсанттары сияқты салықты көбірек төлейді.
Сонымен, салықтан босату әдісі бойынша мемлекетте салық төлеушілердің
саны азаюы мүмкін, өйткені салық төлеушілер өз мемлекетінде жоғары мөлшерде
салықты төлегеннен гөрі салық мөлшерін аз төлейтін мемлекетте табысты
молырақ табу сөзсіз тиімді болады.
Салықтық несие әдісі бойынша әр мемлекеттің салық төлеушісі өз елінде
немесе шет елде табыс табуына байланысты емес салықты тең дәрежеде
төлейді. Егер салық мөлшері салық төленетін мемлекетте салық төлеушінің өз
мемлекетінен гөрі жоғары болса, оның шетелдегі табысы салықтық несие немесе
салықтан босату әдістеріне қарамастан салықтан босатылады.
Әрине келісім-шарттар мемлекеттің заңдарын ескере отырып жасалатынын
түсіну керек. Бұл мәселе егер келісім мен мемлекттің заңы қарама-қайшы
келгенде өзінің өткірлігін танытады. Бұл жағдайда келісім-шарттың не
мемлекеттің заңының күші мықты болатынын белгілеп алу керек.
Бірінші ескеретін жайт, ол келісім-шарт өзіндік күшке ие бола
алатындығы немесе мемлекеттік заңының құрамасы ретінде ерекше рәсімделуі
керек пе деген сұрақ туындайды. Бірінші жағдай жеке құқығы бар
мемлекеттерде (мысалы Францияда), ал екіншісі жалпы құқық жүйесі бар
мемлекеттерде (мысалы Ұлыбритания және Америка Құрама Штаттары) орын алады.
Келісім-шарт пен ұлттық заң арасында келіспеушілік, қарама-қайшылықтар
туындаған кезде қай құжат басым болатынын саралап алу керек деп жоғарыда
айттық. Халықаралық құқықтың жалпы қағидасы бойынша келісім-шарт екі
мемлекеттің арасында келісім бойынша жасалған құжат, сол себепті кез келген
мемлекет екінші мемлекетттің рұқсатынсыз ол келісім-шартқа өзгеріс енгізе
алмайды.
Екінші ескеретін жайт, келісім-шарт қолданыстағы салық шарттарынан
қосымша міндеттерді көбейте алады ма деген сұрақ. Келісім-шарттардың көбісі
қос салық салуды жоюға не жеңілдетуге арналғандықтан, ол қосымша салық
міндеттерін көбейте не күрделендіре алмайды. Алайда, мемлекеттік салық
мекемелері бұл көзқараспен келісе бермейтіндігі жайлы оқиғалар жоқ емес.
ЭБДҰ–ның келісімі халықаралық салық салу жүйесінің маңызды
қағидаларының бірі – дискриминацияламау қағидасын бөліп алады. Бұл жерде
екі аспектіге назар аудару керек: бұл қағида шеттен келген азаматттар үшін
емес, мемлекеттер азаматтарына және тек халықаралық келісімде келісілген
салыққа емес сонымен бірге салықтың кез келген түрінеқатысты қолданылады.
Бұл қағида келісім жасаған мемлекеттердің компаниялары мен азаматтарының
арасында дискриминантты салық салуын болдырмауға арналған.
Келісімде көрсетілген келесі қағида - өзара келісілген үрдіс. Өзара
келісілген үрдіс халықаралық салық салуда пайда бола алатын жеке және ортақ
мәселелерді шешу үшін механизмді қолдануды қамтамасыз етеді. Келсімдегі
жағдай бойынша салық төлеуші өзінің тұрғылықты орны бойынша тиісті
мекемелерге арыз жаза алады. Егер арыз орынды болса, онда мекеме бұл
мәселені шешуге барлық күшін жұмсайды. Іс-тәжірибе жүзінде мұндай шаралар
ұзақ және амал жоқ болғандықтан сирек болып отырады.
Келісімде пайда болған мәселелерді бірге шешу үшін түрлі жағдайлар
белгіленген және келісімге келу мақсатымен екі елдің мекемелері бір-бірімен
байланысқа түсу жағдайлары қарастырылған. Ақпараттармен бөлісу қағидасы
келісім бойынша ақпаратпен ауысуға мүмкіндік береді. Бұл қағида екі
жағдайда шектеу қояды:
А) Ақпарат тек салық салуға қатысты адамдар және мекемелер арасында
жариялана алады;
Б) Ақпарат сауда және кәсіби құпияны таратпауы керек.
Келісімде дипломаттық өкілеттілік пен елшілік қызмет адамдарына
қатысты жағдай жеке қағида болып белгіленген. Бұл қағида бойынша салық
келісімінің халықаралық нормалары дипломаттық өкілеттік пен елшілік
қызметкерлерінің жеңілдіктеріне қатысты болмайды деп көрсетілген.
ІІ-ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы халықаралық салық салу
2.1 Қазақстан Республикасында халықаралық салық салудың дамуы
Бұл мәселеге халықаралық нормаға сәйкес тоқталып, ол үшін Қазақстан
мен Ресей арасында жүргізіліп жатқан халықаралық экономикалық нормаларды
салыстырайық.
Халықаралық экономикалық интеграцияның ең қарапайым түрі ол бос сауда
аймағын белгілеу арқылы, қатысушы мемлекеттер арасындағы сауда шектеулері
мен салық бажын алып тастау.
Келесі түрі – кедендік одақ. Бұл түр бойынша бос сауда аймағында ортақ
тарифті орнату және болып, үшінші мемлекетке де қатысты ортақ сауда
саясатын жүргізу. Екі жағдайың да басты мақсаты елдер арасындағы сауда
қарым-қатынасын дамыту, осы салады жеңілдіктер жасап сауданың қарқында
дамуына ықпал ету.
Бұдан күрделірек түр ол ортақ нарық. Бұл нарық бойынша мемлекеттер
арасында ортақ тарифтер белгіленіп, капитал мен жұмыс күшінің ешқандай
кедергісіз мемлекеттер арасында қозғалуы.
Бұдан да күрделі келесі түр – экономикалық (валюталық) одақ, ол
жоғарыда көрсетілген түрлерді жинақтай келе ортақ экономикалық және қаржы-
валюталық саясатымен ерекшелінеді.
Енді Ресей мен Қазақстан арсындағы интеграциялық үрдіске тоқталайық.
Бұл бағыт екі мемлекеттің экономикасы тығыз байланыста болғандықтан күннен-
күнге өзінің өзектілігін танытып келеді. “Қазақстанның өндірістік
потенциалын жетпіс пайызынан көбі осы Ресей Федерациясымен байланысты”.
Соны ескеріп отырған Қазақстан бұл интеграцияны одан әрі дамытып
тереңдетуге бар күшін салуда. Қазақстан Ресеймен интеграциялық үрдісте
белсенділік танытып жүргені де сондықтан.
Қазақстан мен Ресей арасындағы интеграциялық үрдісіті талдау барысында
алдымен келесі этаптарды анықтап алған жөн. Бірінші саты 1990 жылы төрт
мемлекеттің – Ресей, Украина, Беларусь, Қазақстан – алғаш рет тәуілсіз
мемлекет құру жайында ұсыныс жасаумен ерекшеленді. Қазақстанның бұл үрдісте
белсенділік көрсетіп, 1991 жылғы қазан айында алматылық кездесу болып
өтті. Соның нәтижесінде осы мемлекеттер арасында экономикалық бірлестік
жайында келісімге қол қойылып, Алматыда Тәуелсіз Мелекетер Достығы
құрылды. Осы сатыға Алматыдағы келісімнің жалғасы ретіндегі біз 1992 жылғы
ақпанда қол қойылған “Тәуелсі Мемлекеттер Достығы шеңберіндегі бірлестік
қағидаларын сақтау жайында” минск декларициясын жатқыздық.
1991 жылғы қазан айындағы кездесудің өзінде Қазақстан жасалатын
интеграциялық үрдісті үш жеке бағытта алуды ұсынды:
- сауда одағы;
- қаржы-валюталық және экономикалық одақ;
- әскери-саяси бағыттар
Алайда бірінші сатыда аталған бағыттар бойынша даму байқалмады. 1994
жылғы екінші сатыда ғана интьеграциялық үрдісті тереңдетуге және
эконмикалық және қаржылық интеграцияның дамуының негізі салынды.
Интеграциялық үрдісіті салық тұрғысынан және халықаралық салық салу
тұрғысынан да қарағандықтан осы сатыға аса назар аударамыз. Біз осы сатыға
сай заңды және жеке тұлғалардан салықты алу үшін мынадай шараларды бөліп
алғанды жөн көрдік:
1. 1995 жылдың 1 қаңтарынан бастап СССР-ден қалған салықтық
келісімдерді (конвенциялады) жоққа шығаратын 1994 жылдың 4
қарашасында Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі қабылдаған
№217-Х11 қаулысы.
2. 1995 жылдың 20 қаңтарында Мәскеуде қол қойылған кедендік одақ
жайындағы келісім. Кедендік одақ шетел заңды тұлғалар үшін
Қазақстан мен Ресей аймағында ортақ кедендік тәртіп енгізілген.
Қазақстан мен Ресей арасында салық салу тұрғысынан ешқандай
қосалқы құнға салық салынбайды, сонымен бірге кедендік баждан
босатылады. Қазақстан мен Ресей арасындағы кедендік одақ ары қарай
жалғасын тауып дамуын барған сайын күшейтуде.
3. 1995 жылғы мамыр айында Алматыдағы және осы жылдың 20 ақпанында
Мәскеуде өткен кездесуде сөз болған сыртқы экономикалық әрекетке
ортақ жағдай жасау. Бұл шара шетелдік заңды және жеке тұлғаларға
салықтың салуына тікелей қатысы бар.
4. 1995 жылғы 24 сәуірдегі Қазақстан Республикасы Президентінің
“Салықтар және бюджетке төленетін басқа да төлемдер жайында”
қаулысы. Бұл құжат тек халықаралық құқық актілеріне емес, сонымен
қатар Ресей құқық нормаларына сай жасалған. Қаулыда келешекке
интеграциялық бағдар көрсетілген.
Байқап отырғандай Ресей мен қазақстан арасында нағыз халықаралық
экономикалық интеграция жасалып жатыр. Біз тек интеграцияның қарапайым
түріне яғни кедендік одаққа тоқталдық. Қазіргі кезде одан күрделі
интеграциялық формалар дүниеге келіп олар сауда, экономика, валюта, қаржы
саласында өз қолданысын тауып жатыр.
Қазңргі кезде Қазақстан басқа елдермен қос салықтан босану үшін
үкіметаралық, халықаралық келісімдер жасап жүр. Қазақстан салық
келісімдерін жасауда Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ), Экономикалық Бірлестік
және Даму Ұйымы (ЭБДҰ) тарихында жинақталған тәжірибені өз қолданысында
пайдаланып жүр. Соңғы уақытта ЭБДҰ салық саласында әлемдік мәртебеге ие
болды. Көптеген мемлекеттер қос салықтан босану үшін жасалған келісімдерде
ЭДБҰ-ның жасаған конвенциясын қолданып жүргені мәлім. Бұл конвенция жыл
сайын ЭБДҰ-на мүше елдердің саны көбеюіне байланысты өңделіп, жаңа даму
сатысына ие болады.
Халықаралық салық келісімдері халықаралық салық қатынасының құқықтық
негізі болып табылады. Бұл келісімдер түрлі формаларда көрініс табуы
мүмкін.
Негізгі түрі қос салықтан босану үшін жасалған келісімдер. Әдетте ол
екі жақтық келісімде жасалады. Осы түрдің көп жақты келісім болғандығы
тарихтан аяң, мысалы, Анд келісімі (латын Америкадағы анд тобының елдері
арасында), Солтүстік келісім (Солтүстік теңіз елдерінің арасында), СЭВ мүше
елдердің қос салықты жоюға жасалған келісімдерді келтіруге болады.
Келесі түр ол кәсіпкерліктің жеке бір түрлеріне салық салу н
келісімдері. Бұл келісім түрлеріне су, ауа, көлік арқылы тасымалдаудың
салығын салуды қолдану келісімдері жатады.
Салық салуға тікелей қатысты емес келісімдер тобы да осы түрде
көрсетілген. Бұларға дипломаттық, елшілік мекемелердің, халықаралық
ұйымдардың (Біріккен Ұлтар Ұйымы, Халықаралық валюта қоры, Халықаралық
банк) құрылуы мен қызметі жайындағы келісімдер жатқызылады. Осы тектес
келісімдердің қатарына Еуропалық экономикаылқ Бірлестікті дүниеге әкелуге
ықпал еткен Рим Келісімі де кірді.
Салық салу саласында жеке мәселелер жөнінде келісімдер өзгеше орынға
ие болады. Бұл келісім салық саласындағы ортақ қағидаларға, салық
ақпараттарын бөлісуге, салық салымын алудағы бірлестіктерге арналған.
Салық келісімінің негізгі мақсаты мыналар болып табылады:
А) халықаралық қос салықтан босану, яғни, кәсіпкерлер келісімге келген
мемлекеттер аймағында бір табыстан екі мәрте салық алуды болырмау;
Б) салықты төлемеушілікке қарсы күресу;
В) келісімге келген мемлекеттер арасында салықтық құқық пен
міндеттерді бөлу;
Г) салықтық дискриминацияны жою;
Д) келісмге келген мемлекеттер арасында салық төлеушілер әрекеттерінің
салықтық тәртібін тура және дәл анықтау;
Е) келісімге келген мемлекеттер арасында сауда-экономикалық, мәдени,
және қылыми-техникалық бірлестіктің дамуына ықпал жасау.
Салықтық келісімдер осы мақсаттарға қызмет жасап, халықаралық
инвестицияға және сауда айналымына ықпалын тигізеді. Сонымен бірге салықтық
келісімдер салықтық жеңілдіктер жасауға да көмегін береді. Бұл үшін арнайы
жағдай қабылданып, сый, басқа мемлекеттің көрсеткен гранты немесе көмегіне
салықтық жеңілдіктер ұсына алады.
Кейбір мемлекетте халықаралық салық келісім мен ұлттық заңда бір-
бірінің ықпалы алдын ала белгіленеді. Соның көп тараған түрі ұлттық заңда
егер мемлекет халықаралық келісімге енетін болса, онда халықаралық келісім
басым болады делінеді.
Бұл тәртіп Қазақстанда да қолданылады. Салық кодексінде халықаралық
салық келісіміне арналған арнайы бап бар.
1997 жылдың 1 қаңтарынан Қазақстан Республикасында қос салыққа
байланысты келесі келісімдер қолданылады:
- Қазақстан Республикасы мен Венгер республикасы арасында қос
салықтан босануға және табыс пен капиталға салынған салықты
төлемеушілікке қарсы конвенция
- Қазақстан Республикасы мен Түрік Республикасы арасында табысқа
салынған салықтың қос салық салымына ілінбеуіне байланысты
конвенция
- Қазақстан Республикасы мен Пакистан арасында қос салықтан
босануға және табыс пен капиталға салынған салықты төлемеушілікке
қарсы конвенция
- Қазақстан Республикасы мен Польша арасында қос салықтан босануға
және табыс пен капиталға салынған салықты төлемеушілікке қарсы
конвенция
- Қазақстан мен Америка Құрама Штаттары арасында қос салықтан
босануға және табыс пен капиталға салынған салықты төлемеушілікке
қарсы конвенция
- Қазақстан Республикасы мен Ұлыбритания, Солтүстік ирландия
арасында қос салықтан босануға және табыс пен капиталға салынған
салықты төлемеушілікке қарсы конвенция
Ресейде қазіргі уақытта осы тектес қос салық салымына байланысты
келісімдер 28 мемлекеттер арасында жасалған. Әрине Қазақстан мен Ресейдің
келісім-шарт жасауда тәжірибесі мен мерзімі жағынан талас тудырмайды және
салыстыруға келмейді, өйткені Ресейдің салық саласында келісім жасау
тәжірибесі жиырма жылдан асты. Бірақ, Қазақстанда қабылданған келісімдердің
саны келешекте осы сандардың қарқынды өсуіне септігі тигізетіні анық.
Қазақстан Республикасының қабылдаған келісімдер арасында байқап отырғандай
шетел заңды және жеке тұлғалардың табысын алдын ала салықтан босату
тәжірибемізде әзірге жоқ. Ұсталған салықты бюджеттен қайтару тәртіңбі әлі
белгіленбеген. Бұл құжаттарды қабылдамай Қазақстан Республикасы қос салық
салымының дұрыс қызмет жасауын қамтамасыз ете алмайды. Сонмен қатар бұл
ережелердің енгізілмеуі бюджетке түскен салық мөлшерін анықтауға мүмкіндік
бермесе, бюджетте екі рет ұсталынған салық мөлшерін қайтаруға да мүмкін
болмайды.
Бізге белгілі болып отырғандай қоса салық салу жайында қабылданған
келісімдер салық төлеушіні түгелдей салықтан босатпайды. Бұл келісімдер тек
қос салыққа бақылау жасайды. Бір салық түрі Қазақстанда және шетелде екі
рет салыққа ілінбеуі керек. Егер салық Қазақстанда алынса, онда ол шет
елде алынбауы керек және керісінше. Қазақстан кәсіпорны шетелдік заңды және
жеке тұлғалардан салық мекемелерінен салық жөнінде хабарлама болуы керек.
Қазақстан аймағында салықтан босану үшін шетелдік заңды тұлғаның өз
елінен салықты сол мемлекетте төлейтіндігі жөнінде хабарламасы болуы шарт.
Америка Құрама Штаттарымен жасалған қос салық салу жайында келісімнің
3 бабына сәйкес Америка Құрама Штаттарында бұл хабарламаны беруші мекеме
Қаржы министрлігі немесе оның өкілділігі болып табылады. Алайда Ресей
тарихында болған жағдай бойынша Америка Құрама Штартарының Қаржы
министрлігі заңды және жеке тұлғалардың резиденттілігін дәлелдей алмайды.
Қаржы министрлігі тек соңғы жылы салық төлеушінің Америкада салық
төлегендігін растайтын №6166 формасының анықтамасын бере алады. Осы сияқты
жағдай келешекте болмау үшін Қазақстанға да келісмнің практикалық жағын
әбден саралап алғандығы жөн. Бұл жағдай бойынша салық мекемелері №6166
формасындағы анықтаманы салық төлеуден босату үшін көрсетілген құжат деп
есептеуі керек. Бұл шешімнің жауабы мынадай болу керек деп есептейміз.
“Резидент” деген термин халықаралық салық салуда заңды және жеке тұлғаларға
статусты белгілеуге арналған. Бір мемлекеттің резиденті бола отырып, салық
төлеу мақсатымен келесі бір елдің резиденті бола алады.
Қазақстан Республикасының Президентінің “Салық және бюджетке төленетін
басқа да төлемдер жайында” қаулысында “егер Қазақстан Республикасының салық
туралы заңында белгіленбеген басқа ережелер болса, онда халықаралық
келісімде келісілген ережелер қабылданады” делінген.
2.2. Резидент еместердің салық түсімдеріне талдау жасау.
Осы тармақта Қазақстан Республикасының салық органдарындағы резидент
емес заңды және жеке тұлғаларға салық салу мәлеметтерін зерттеу жұмыстары
көрсетілген.
Республикалық салық органдарында, шетел мемлекетінің заңдарымен
тіркелген. Шетелдік заңды тұлғаларымен Қазақстан Республикасының заңдарымен
тіркелген шетелдік инвестициялары бар. Кәсіпорындардың арасында нақты
айырмашылық жоқ. Олар әр түрлі мемлекеттің заңдары мен реттелінеді.
Шетелдік заңды тұлғалар шеттелдік мемлекеттердің заңдарымен реттелінеді.
Қазақстан заңдары тек оның территориясында жүргізілетін кәсіпкерлік ісі
негізінде жүргізіледі, халықаралық нормаларды ескере. Барлық сыртқы
операциядан түскен пайда Қазақстанның заңдарымен реттелмейді.
Перспективалық формалардың бірі Қазақстандық және шетелдік
партнерлардың бірлесіп шетелдік инвенстициялары бар кәсіпорындарды құру.
Мысалы: СП Тенгизшевройл тұрақты мекемесі Шевройл компаниясын көріп
отырмыз. Бұндай бірлескен кәсіпорындар тұрақты және ұзақ уақытқа капиталды
шоғырландырады.
Қазақстан экономикасында ірі капиталды қиюшыларға өз мақсаттарын
орындауы үшін Қазақстан Республикасының салық жүйесіне сенімі мол болуы
керек. Әрине салық салу жүйесінің тұрақты және түсінікті болу шетел
инвесторлар қолайлы жағдайдын бірі. Сол себепті қазіргі уақытта Қазақстан
Республикасының салық жүйесінің тұрақтылық, түсініктілік, қарапайымдылық,
әділеттілік және икемділік принциптеріне қол жеткізуге тырысудамыз.
Шетел инвестициялары бар кәсіпорындары мен шетелдік заңды және жеке
тұлғалардың салықтық түсімдері республикалық бюджеттердің маңызды көзі
болып табылады. Мысалы, Шеврон компаниясының және СП Тенгизшевройлдың
1998-1999 жылдардағы салық түсімдері 41 372 744 АҚШ долларын құрды.
Қазақстан Республикасының территориясында резидент емес заңды және
жеке тұлғалардың ең көп шоғырланған жерлердің бірі Алматы қаласы. Ол
информацияның байланыс жолдарының және экономикалық іс-әрекеттердің
орталығы болуы мен түсіндіріледі.
Біздің мәлеметтеріміз бойынша Алматы қаласында резидент емес заңды
тұлғалардың ең көп шоғырланған аудандардың бірі ол Алмалы ауданы, екінші
орында Медеу ауданы орналасқан мемлекеттік бюджетке салықтың түсімдері 2000
жылы тенге, 2001 жылы теңге құрды.
Алматы қаласының Алмалы ауданы бойынша 2000 жылы 294 резидент емес
тұлғалар тіркелген (кесте №1). Бұл кестеден көрінетіндей Алмалы ауданы
бойынша резидент емес заңды тұлғалардың табыс салығы бойынша 94646 тенге
бюджетке төленді.
Алматы қаласының Медеу ауданы бойынша 2000 жылы 236 резидент емес
заңды тұлғалар тіркелген (кесте №2, кесте №3, кесте №4, кесте №5, кесте №6,
кесте №7).
Жоғарыда көрсетілген кестелерді нәтижелеп келетін болсақ 2000 жылы
резидент емес заңды тұлғалардың табыс салығы бойынша төленген салық сомасы
– 164320 тенгені құраған. Ол негізінен төмен көрсеткіш болып табылады.
өйткені ол жылдары резидент емес заңды тұлғаларға салық салу режимнің
жетіспейтін жақтары өте көп болған. Мысалы салық органдарының резидент емес
заңды тұлғалардың жұмысына халықаралық нормаларды ескере отырып, ерекше
және жеке категория ретінде қарамауда.
ІІІ-ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы резидент еместерге салық салу
3.1. Резидент еместерге салық тәртібі мен ережеліктері.
Резидент дегеніміз - Қазақстан Республикасында тұрақты болатын
немесе өмірлік мүдделерінің орталығы Қазақстан Республикасында орныққан
немесе Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын жеке тұлғалар,
Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау туралы өтініш немесе
Қазақстан Республикасының азаматтығын қабылдамай, Қазақстан Республикасында
тұрақты тұруға рұқсат ету туралы өтініш берген мынадай жеке тұлғалар:
Мемлекеттік билік органдары шет елге іссапарға жібергендер, оның
ішінде дипломатиялық, консулдық мекемелердің, халықаралық ұйымдардың
қызметкерлері, сондай-ақ аталған жеке тұлғалардың отбасы мүшелері;
Тұрақты халықаралық тасымалдарды жүзеге асыратын Қазақстан
Республикасының заңды тұлғаларына немесе азаматтарына тиесілі көлік
құралдарының экипаж мүшелері;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде орналасқан әскери
базалардың, әскери бөлімдердің, топтардың, контингенттердің немесе
құрамалардың әскери қызметшілері мен азаматтық қызметкерлері;
Қазақстан Республикасының тыс жерлерде орналасқан және Қазақстан
Республикасының меншігі немесе Қазақстан Республикасының субъектілері
болып табылатын объектілерде (оның ішінде концессиялық шартттар негізінде)
жұмыс істейтіндер;
оқу немесе практикадан өту мақсатымен Қазақстан Республикасының
шегінен тыс жерлерде жүрген студенттер, стажерлар мен практиканттар оқу
немесе практикадан өтудің бүкіл кезеңінде;
сабақ беру, консультациялар беру немесе ғылыми жұмыстарды жүзеге асыру
мақсатымен Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде журген оқытушылар
мен ғылыми қызметкерлер сабақ берудің немесе аталған жұмыстарды орындаудың
бүкіл кезеңінде Қазақстан Республикасының тұрған уақытына қарамастан
резидент жеке тұлғалар деп танылады.
Жеке тұлға ағымдағы салық кезеңінде аяқталатын кез келген үздіксіз он
екі айлық кезеңде кемінде бір жұз сексен үш күнтізбелік күн Қазақстан
Республикасында болса, ол ағымдағы салық кезеңі үшін Қазақстан
Республикасында тұрақты болатын жеке деп танылады және егер ол ағымдағы
салық кезеңінде және өткен екі салық кезеңінде Қазақстан Респуб-ликасында
болған күндердің санына мынадай:
ағымдағы салық кезеңінде болған күндердің санына –1;
өткен бірінші салық кезеңінде болған күндердің санына –13;
өткен екінші салық кезеңінде болған күндердің санына –16;
коэффицентттерін әрбір салық кезеңіне қолдана отырып анықталған
күндердің саны кеміне бір жүз сексен үш күнтізбелік күн болған жеке тұлға
да ағымдағы салық кезеңі үшін Қазақстан Республикасында тұрақтты болатын
жеке тұлға деп танылады.
Қазақстан Республикасының зандарына сәйкес құрылған заңды тұлғалар
және (немесе) өздерінің тиімді басқару орны (нақты басқару органдары)
Қазақстан Республикасында орналасқан өзге заңды тұлғалар даа (осы
Кодекстің мақсатында) резиденттер деп танылады.
Негізгі басқаруды жүзеге асыратын және заңды тұлғаның кәсіпкерлік
қызметін жүргізу үшін қажет стратегиялық коммерциялық шешімдерді
қабылдайтын орын тиімді басқару орны (нақты басқару органы) деп танылады.
Резидент емес дегеніміз – жоғарыда айтылған шартттарғаа сай келмейтін
жеке және заңды тұлғалар.
Резидент емес зааңды тұлғаларды 2 топқа бөлеміз;
1. Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме құру арқылы қызметін жүзеге
асыратын және
2. Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме құрмай қызметін жүзеге
асыратындар.
Резидент еместің тұрақты мекемесі деп – кәсіпкерлік қызметті толық
немесе ішінара жүзеге асыраттын тұрақты қызмет орны, атап айтқанда:
1) қызметті жүзеге асыру мерзімдеріне қарамастан, тауарларды өндірумен,
ұқсатумен, жинақтаумен, орап-буумен, берумен, өткізумен байланысты
қызмет жүзеге асырылатын кез келген орын;
2) қызметті жүзеге асыру мерзімдеріне қарамастан, резидент еместің кез
келген басқару орны, филиалы, бөлімшесі,өкілдігі, бюросы, кеңсесі,
офисі, кабинеті, агенттігі, фабрикасы, шеберханасы, цехы, зертханасы,
дүкені, қоймасы;
3) қызметті жүзеге асыру мерзімдеріне қарамастаң, көмірсутектерін өндіру
орындары қоса алғанда, табиғи ресурстарды өндірумен байланысты қызметі
жүзеге асыратын кез келген орын: шахта, кеніш, мұнай және (немесе) газ
скважинасы, карьер, жер үсті немесі теңіз мұнаралары және (немесе)
скважиналары:
4) қызметті жүүзеге асыру мерзімдеріне қарамастан, құбырмен, газ құбырмен,
табиғи ресурстарды барлаумен және (немесе) игерумен, құрал-жабдықтарды
орнатумен, монтаждаумен, құрастырумен, жөнге келтірумен, іске қосумен
және (немесе) қызмет көрсетумен байланысты қызметті жүзеге асыратын
(оның ішінде бақылау және байқау қызметін жүзеге асыратын) кез келген
орын;
5) қызмет көрсету мерзімдеріне қарамастан, ойын автоматтарын (жалғамаларын
қоса), компьютерлік желілер мен байланыс арналарын, аттракциондарды,
көлік немесе өзге де инфрақұрылымды пайдаланумен байланысты қызметті
жүзеге асыратын кез келген тұрақты орын резидент еместің Қазақстан
Республикасындағы тұрақты мекемесі деп танылады.
Құрылыс алаңы, монтаждау немесе құрастыру объектісі, жобалау жұмыстарын
жүргізу, жұмысты жүзеге асыру мерзімдеріне қарамастан, тұрақты мекеме
құрады.
Бұл ретте, атап айтқанда, жылжымайтын мүлік объектілерін тұрғызу және
(немесе) қайта жаңарту жөніндегі қызметті жүзеге асыру, оның ішінде үйлер,
ғимараттар салу және (немесе) монтаждау жұмыстарын жүргізу, көпірлер,
жолдар, каналдар салу және (немесе) қайта жаңарту, құбырлар тарту,
энергетикалық, технологиялық немесе өзге де жабдықтарды және (немесе) басқа
да осыған ұқсас жұмыстттарды жүзеге асыру орны құрылыс алаңы (объектісі)
деп түсініледі.
Құрылыс алаңы (объект) пайдалануға берілген объектіні (орындалған
жұмыстың көлемін) қабылдау туралы актіге қол қойылған және құрылысқа толық
ақы төленген күннен кейінгі күннен бастап өзінің іс-әрекетін тоқтатады.
Резидент емес, сондай-ақ, егер:
1) уәкілетті агент арқылы Қазақстан Республикасында сақтандыру сыйлықтарын
жинауды жүргізсе және (немесе) сақтандыру және қайта сақтандыру
тәуекелін жүзеге асырса;
2) Қазақстан Республикасында аумағында қызметшілер немесе осы мақсаттар
үшін жалданған қызметкер арқылы осы салық кезеңінде аяқталатын кез
келген үзіліссіз он екі кезеңі үздіксіз күнтізбелік тоқсан күннен
асттам қызмет көрсетсе;
3) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес құрылған және Қазақстан
Республикасының аумағында жұмыс істейтін жай серіктестікке (бірлескен
қызмет туралы шартқа) қатысушы болып табылса;
4) Қазақстан Республикасында ақылы негізде (немесе) тауарлар сатуды іске
асыратын көрме өткізсе;
5) резидентке немесе резидент емеске шарт қатынастары негізінде Қазақстан
Республикасында оның мүддесін білдіруге, іс-әрекет жүргізуге немесе
оның атынан келісім-шарт (шарт, келісім) жасауға құқық берсе, Қазақстан
Республикасында тұрақты мекеме құрады.
Резидент еместердің Қазақстан Республикасындағы табыстарының негізгі
көздері мыналар:
1) Қазақстан Республикасында тауарларды өткізуден, жұмыстарды орындаудан,
қызметтер көрсетуден түскен табыстар;
2) нақты қызмет көрсетілген жеріне қарамастан, тұрақты мекеме арқылы
Қазақстан Республикасында қызмет атқаратын және осындай тұрақты
мекемемен байланысты резиденттерге немесе резидент еместерге
көрсетілетін басқару, қаржылық (сақтандыру және (немесе) тәуекелдерді
қайта сақтандыру жөніндегі қызмет көрсетулерді қоспағанда),
консультациялық, аудиторлық, маркетингтік, заңдық, (адвокаттық қызмет
көрсетулерді қоспағанда), агенттік, ақпараттық қызмет көрсетуден
алынатын табыстар;
3) Қазақстан Республикасының аумағындағы мүлікті өткізу;
резиденттер шығарған бағалы қағаздарды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
І-ТАРАУ. Халықаралық салық салудың теориялық негіздері 4
1.1 Салық салуда дүниежүзілік тәжірибесіндегі теориялық негіздері 5
1.2 Халықаралық салық салудағы қағидалары 9
ІІ-ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы халықаралық салық салу 13
2.1 Қазақстан Республикасында халықаралық салық салудың дамуы 13
2.2. Резидент еместердің салық түсімдеріне талдау жасау. 17
ІІІ-ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы резидент еместерге салық салу
18
3.1. Резидент еместерге салық тәртібі мен ережеліктері. 18
3.2 Халықаралық салық салу шарттарының негізіндегі шетелдік заңды және
жеке тұлғаға салық салу ерекшеліктері 29
3.3. Қазақстан Республикасындағы резидент еместерге салық салуды жетілдіру
жолдары 31
Қорытынды 37
Пайдаланылған әдебиеттер 39
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстандағы нарық қатынасының дамуы
шаруашылықтың жаңа ұйымдастырушылық-құқықтық түрлерінің пайда болуымен
түсіндіруге болады. Қазақстан аймағында шетел заңдарына сәйкес құрылған
көптеген кәсіпкерліктер, кәсіпорындар басқа да мекемелер шаруашылық
қызметін шетел мемлекеттерінің заңдары негізінде атқарып жүр. Бұл
субъектілердің іс-әрекеттері күннен күнге өз шеңберін кеңейтіп келеді.
Алайда, Қазақстан аймағында қызмет жасап, елді жұмыспен қамтамасыз етуге
біршама көмек беретін шетел компанияларының іс-әрекеттеріне Қазақстан
аймағында шетел компанияларының іс-әрекеттерін ұйымдастыру, бірінші
жағдайда салық ережелерінің соның ішінде халықаралық заңдарының жеткілікті
дәрежеде қалыптасып орнығуы кедергі болып отыр. Сол себепті халықаралық
салық жүйесі мен шетел заңды және жеке тұлғалардан салық жинау мәселесі
курстық жұмыстың өзекті мәселесі болып табылады.
Осы тақырыпты таңдау біздің мемлекетте ол туралы аз сөз қозғалуы мен
жан-жақты зерттеу талабынан туындады.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Осы жұмыстың мақсаты шетелдік
заңды және жеке тұлғалаға салық салу ережелері мен қағидаларын, негізгі
категорияларын, олардың ерекшеліктерін айқындап, сонымен бірге қазіргі
кезде қолданылып жүрген ішкі заңдылықтардың негізінде қызмет жасап жүрген
шетел заңды және жеке тұлғалардың салық төлемі жайында жан-жақты зерттеу
жүргізу.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет болды:
- Халықаралық салық салу зерттеу-талдау жасау саласындағы және
халықаралық Шетел заңды және жеке тұлғалардың кәсіби
кәсіпкерліктің ерекше зерттеу-талдау жасау саласы ретінде салық
салудің теориялық және практикалық жақтарын жалпылап зерттеу;
- Шетел салық төлемшілерінен алынатын салық жүйесіне талдау жасап,
олардың нарық қатынасындағы ерекшеліктерін айқындау;
- Қазақстан мен Ресейдің шетел заңды және жеке тұлғаларына салық
салым заңдылықтың, ерекшеліктеріне талдау жасай келе Қазақстан
Республикасы үшін тиімді бағытты анықтау;
Курстық жұмыстың нысаны салық жүйесін және ережелердің халықаралық
және ішкі заңдылықтарды қолдану болып табылады.
Зертеудің объектісі шет мемлекеттерінің заңдары негізінде құрылған
шетелдік заңды тұлғалардың-фирмалардың, компанияладың және басқа
мекемелердің іс-әрекеті нәтижесінде пайда болған экономикалық қатынастар.
І-ТАРАУ. Халықаралық салық салудың теориялық негіздері
1.1 Салық салуда дүниежүзілік тәжірибесіндегі теориялық негіздері
Мемлекет пайда болған заманнан бері салық экономикалық қатынасының
ажырамас бөлігіне айналды. Мемлекет құрылымының өзгеруі не дамуы салық
жүйесіне әсер етпей қоймайды. Қазіргі кедегі өркениетті мемлекеттерде салық
мемлекеттің пайда көзінің бірі және негізгісі болып саналады. Сонымен
бірге салық механизм мемлекеттің жалпы өнеркәсіптің дамуына, оның даму
барысы мен құрылымына, ғылыми–техникалық прогрестің дамуына ықпал тигізеді.
Халықаралық салық салуға тоқталмастан бұрын, салықтың экономикалық
негізінің теориялық мәселесі мен салықтың роліне, оның тарихи бағыттары мен
қазіргі кезде дамыған мемлекеттердің салық жүйесін салыстыра келіп белгілі
бір нәтиже шығару керек. Бұл мәселелер салық салудың негізгі қағидалары мен
халықаралық салық жүйесінің негізіне енген.
Ескеретін жайт, салық жайындағы ғылыми зерттеулер көптеген саяси
экономикалық классиктерінің еңбектерінде сөз болғанымен салықтың анықтамасы
экономикалық әдебиеттерде ұзақ уақыт бойы қозғалмады.
Мысалы, “Халықтың баюының себептері мен оның табиғаты жайында зерттеу”
атты еңбегіндегі кейбір айтылымдар арқылы халық өзінің табысы арқылы
мемлекеттік пайданы көбейтуге қатысып, ол өз кезегінде қажетті тетіктерге
жұмсалуға қатысушы деген қорытындыға келуге болады.
Салықтың болуы дау тудырмайтыны хақ, бірақ А. Смит және оны
қолдаушылар бұл қажеттіліктің әрқашан оңтайлы нәтиже беретініне күмән
келтіреді. Мәселен, мемлекеттің барлық табысы басқалардың еңбегіне сүйенген
өндірілмейтін элементтерді қамтамасыз етуі теріс әсер береді.
Ж.В. Сэйдің негізгі көзқарасы бойынша салық ол азаматтарға жақсы
қызметі үшін берілген мемлекеттің пайдалы сыйы. Алайда, Сэй өз көзқарас
жүйесін тізбектей келе А. Смиттің ұлт үшін шығын әкелуі мүмкін деген
тұжырымдамасын қолдамайды. С. Сисмонди салық құрбандық болғанымен, ол
сонымен бірге жақсы іс деп тұжырымдайды өз ойын.
Дж. С. Милль салыққа анықтама бермегенімен, оның пайымдауынша салықты
халықтың игілігіне жұмсалатын өндірістен алынған ұстам деп ұғынуға болады.
Салық теориясының пайда болуына және оның дамуына едәуір ықпал еткен
классиктерінің пайымдары Ресейдегі салық жайлы ғылыми ойдың дамуына да
әсерін тигізді. Алғашқы осы саладағы күрделі зерттеулер “салық” термині
пайда болған кезден, яғни XVІІІ-ғасырдың екінші жартысынан бастау алды.
Солардың ішінен Н.И. Тургеневтің “Салық теориясының тәжірибесі” атты
сол кезеңдегі терең ғылыми зерттеуін айтып кетуге болады. Осы еңбекте
қозғалған кейбір жағдайлар әлі күнге дейін өз көкейкестігін жоғалтпады.
Автор салыққа мынадай анықтама береді: “Салық мемлекеттің немесе халықтың
алға қойған мақсатына жетудің құралы, халық өздеріне ортақ мақсатына жету
үшін мемлекетке салық төлейді”. Халық пен мемлекетті тығыз байланыста ала
отырып, автор мемлекеттің пайда болуы – халықтың өз ниетімен бірігуі деп
түсіндіреді. Сондықтан, салық та өзі берілген, ортақ мақсатқа жұмсалған
қаржы дейді. Бұдан өзгеше көзқарасты профессор И.Х. Озеров ұстанады. Ол
салықтың өз бетінше беруден шыққанын қолдай келіп, ол осы дәрежеге зорлау
арқылы алынған салықтан кейін пайда болды дейді.
А.А. Соколовтың көзқарасы бойынша “Салық жеке қожайындардан өз
шығынын өтеу үшін немесе мемлекеттің белгілі бір экономикалық саясатын
жүзеге асыру үшін және салық төлеушілерге ешқандай арнайы балама
(эквивалент) берілмейтін алым”. Салық категориясының мазмұнын кеңірек ашып,
автор салықтың фискальді қызметпен бірге экономикалық саясаттың түрлі
мақсат-міндеттерін атқара алатынын мойындайды.
Қазіргі экономикалық әдебиеттерде салық “заңды және жеке тұлғаларға
мерзім мен мөлшері заң негізінде белгіленген бюджетке міндетті түрде
төленетін төлемдер” деген анықтама берілген.
Жоғарыда айтылған анықтамалар әрине қазіргі кезде қаржы ғылымының
жинақталған қорының бір бөлшегі ғана. Бұл анықтама тізімін әлі ұзақ
жалғастыруға болады. Тәжірибе көрсеткендей, салыққа бір ғана толыққанды
анықтама беру мүмкін емес, оған тек белгілі бір уақыттағы жағдайға
байланысты салықтың негізі мен қасиеттерін ашып беруге болады.
Біздің ойымызша бұл қасиеттер мыналар:
- салықтың міндеттемелік қасиеті;
- бюджетке және түрлі деңгейдегі бюджеттік емес қорларға
мемлекеттік шығынды өтеу үшін алынатын алым;
- заң күшінің болуы;
- баламалық (эквиваленттік) ауыстыруды қажет етпейді;
- жеке субъектілердің заттық және шарушылық нарығы
Көптеген шетел экономистерінің айтуы бойынша кез келген өндірістің
негізін экономикалық ресурстар болады дейді. Әйгілі “Экономикс”
монографиясында автор: “... ұшақ құрастыру не мектеп салу үшін өкіметке ақша
емес, ылғи шектеуде болатын экономикалық ресурстар: еңбек, жер және капитал
қажет”. Сондықтан, халыққа қажетті ресурстар басқа шаруашылық бірліктен
алынып, қажетті тауарлар, қызметер мен басқа заттарға жұмсалады. Салықты
алу бір қожайыннан экономикалық ресурстардың алынып, екіншіге берілуі,
халықтық өндірісте жағдайымен, орны, ролі, қызығушылығы, қажеттілігі мен
мақсаттарымен ерекшеленетін екі жеке субъекті қатысатын үрдіс деп те
қарауға болады.
Салықтың экономикалық негізі, ішкі мазмұны, ролі оның фискальді,
бөлуші, бағыттаушы, шектеуші, қадағалаушы, қажеттілік пен қордың
пропорциясын сақтаушы қызметтерінен көрініс табады.
Қазіргі кезеңдегі экономист ғалымдар халықтың саяси тұрақтылығына
бағытталған критерийлер туралы сөз болғанда кез келген салық жүйесінің бес
түрлі қасиеттерін бөліп алады:
- Экономикалық тиімділік (салық жүйесі ресурстарды тиімді таратуға
кедергі жасамау керек);
- Әкімшілік қарапайымдылық (салық жүйесі қарапайым және қымбат
болмау керек);
- Үнемділік (салық жүйесі экономикалық жағдайда болған өзгерістерге
қарапайым, ал кей кезде автоматты түрде жауап беруі керек);
- Саяси жауапкершілік (салық жүйесі саяси үрдістегі азаматтардың
қажеттілігін өтейтіндей болып құрылуы керек);
- әділеттілік (салық жүйесі өз төлемшілеріне әділетті болуы керек).
Салық жүйесі заң негізінде белгіленген салық түрлерінен
формаларынан, құрылымдық әдістерден тұрады. Бұл инструменттер жиынтығы
1 кестеде көрсетілген.
Салық көзі Еңбек табысы
Кәсіпкерлік табыс
Капитал
Салықтың объектісі Табыс
Байлық
Байлықты бөлу
Табыс айналымы
Жер
Салықтың субъектісі Жеке және заңды тұлғалар
Салықты төлеушілер Жұмыскерлер, шаруалар, рантье
қызметкерлері, жер иелері,
кәсіпкерлер
Салық салым бірлігі Ақша
Тауар бірлігі және басқалар
Салық өлшемі % пайыздық салым
Салық алудың түрі Баға жүйесі арқылы
Табыс арқылы
1-кесте. Салықтың интрументтер жиынтығы
Салықтар сонымен бірге тура және жанама болып бөлінеді (2-кесте). Бұл
терминология XVІІ ғасырда пайда болып, өзінің өміршеңдігін дәлелдеді.
Тарихи тұрғыда алғанда тура салықтар жанама салықтан бұрын пайда болды.
Тура салықтардың алынуы жер меншігі пайда болған заманнан бастап ол
салықтың алғашқысы және ең көне формасы болып саналады.
САЛЫҚТАР
Тура жанама
шынайы
акциздер жеке фискальді
монополиялар
кедендік баждар
мемлекеттік
жергілікті
2-кесте Салықтардың негізгі жіктемесі
Салықтардың бұлай болып жіктелуі, алғашқыда тура салықтар пайданың
көлемінен алынып, жанама салықтар тұтынушыға өзінің тауарын жүктеме етеді.
Алайда, салықтардың тура және жанама болып бөліну критерийі іс-
тәжиребе жүзінде көбінесе шынайы өмірге жанаспай сай келмейді. Өйткені
тура салықтар да оңтайлы сәтте бағаның өсу механизмі арқылы беріліп, жанама
салықтар нарықтың бұрынғы көлемде көтерме бағамен тауарды қайта сатып ала
алмау себебінен оған ылғи тәуелді болмайды.
Сонымен бірге салықты белгілеу және жинау тәсілдеріне байланысты
салықтар өзара жіктеледі. “Тура салықтар белгілі бір уақытта белгіленген
салық мөлшері бойынша алынады. Жанама салықтар – жеке жағдайларға,
фактілерге тәуелді болады, сол себепті олар мерзім, мөлшер жағынан
регламентке бағынбайды”.
Тура салықтар мүлікке не табысқа белгіленеді. Жанама салықта тауар
сатушы не қызмет көрсетуші өз жұмысын атқарғаннан кейін салық мөлшерін
алып, мемелекеттің атына аудартады.
Тура салықтар жанама салықтармен салыстыра келгенде, неғұрлым
прогрессивті форма, өйткені ол субъектінің табысын ескеріп, соған
байланысты салық көлемін белгілейді. Сонымен қатар ол салық алынбайтын
минимум, түрлі жеңілдіктер жасайды. Ал жанама салықтарға келетін болсақ, ол
құпиялық сипатта болғанымен тауардың бағасымен біте қайнасып білінбей
төленеді және жанама салықтар салық төлеушіге жеңіл көрінеді.
Қорытындылай келе біз салықтың ролі мен экономикалық негізіне қатысты
теориялық көзқарастарды талдау жасадық. Ал ол өз кезегінде осы курстық
жұмыстың негізгі мақсатына жетуге бір қадам жақындауға септігін тигізді деп
ойлаймыз.
1.2 Халықаралық салық салудағы қағидалары
Көптеген мемлекеттердің үкіметтері бір-бірімен салық саясаты саласында
бірге жұмыс жасауға тырысып жатыр. Бұл бірлестіктердің қажеттілігі екі және
көп жақты шаруашылық байланыстың дамуы мен экономикалық интеграцияның
қарқынды алға жылжуымен түсіндіруге болады. Бұл әлемдік нарықта
бәсекелестікте тең дәрежеде жағдай жасау бағытымен жасалып жатқан игі істер
деп ұғуға болады.
Шетке шығарылатын тауарлардың немесе қызметтердің ұлттық
бәсекелестігі, белгілі бір мемлекеттің шет елге капиталын шығару
мүмкіндігі тек мемлекеттің ұлттық шаруашылығының тиімділігіне емес,
сонымен қатар оның салықтың мөлшеріне, ұлттық жеңілдіктер көмегі арқылы
ұлттық кәсіпкеліктердің сыртқы экономикалық әрекетінің мемлекеттік қолдау
деңгейіне байланысты болады.
Барлық дамыған мемлекеттер өзінің аймағында табылған табыстарға салық
салады. Көптеген мемлекеттер (АҚШ, Канада, Жапония, Ұлыбритания) басқа
мемлекеттерде табылған табыстардан өз мемлекеттерінің заңды және жеке
тұлғаларынан салық алады. Нәтижесінде олар шет елде және өз еліндеде екі
есе салыққа (қос салық) ілінеді.
Қос салық салудан босату жайындағы алғашқы келісім сөздер 1940 жылы
Ұлттар Лигасы шешуге талпыныс жасады. 1960 жылы Экономикалық Бірлестік және
Даму Ұйымы (ЭБДҰ) құрылып, 1963 жылы оның Фискальді кабинеті “Табыс пен
капитталға байланысты қос салық салудан босату жайындағы келісімнің
жобасын” жариялады. ЭБДҰ келісімнің бірінші редакциясы 1963 жылғы жасалған
жобадан кейін ЭБДҰ-ға мүше мемлекеттердің тәжірибесін саралай келе тек қана
1977 жылы жарық көрді.
1991 жылы айтылған ЭБДҰ келісімі үздіксіз қайта қаралып, жаңа шешімдер
қабылдауға үкім қабылданды. Бұл жолғы қайта қарауда салық саласында
айтарлықтай өзгеріс болғанын және бұрынғы жүйе ескіріп, оны жылдамдату,
бүгінгі күнге сай ету мәселелері қозғалды. Соның әсерінен 1972 жылғы жоба
қайта қаралып, 1992 жылы жаңа жоба қолданысқа енді.
ЭБДҰ келісімінің мақсаты – ЭБДҰ мүше мемлекеттердің арасында қос
салық салуды жою.
Халықаралық салық салудың негізгі қағидасы қос салық салуды жою болып
табылады. Бұл қағиданы тереңірек түсіну үшін, алдымен қос салық қалай және
неге пайда болады деген міңселеге тоқталған жөн.
Қос салық салымының екі негізгі түрі бар. Біріншісін, кейде “заңды қос
салық” (юридическое двойное налогообложениең) деп атайды, ол табылған
табыс екі мемлекттің заңдары бойынша салық төлеушіден алынады. Көп
жағдайда бұл құдылыс салық төлеушінің “ғаламдық” салық жүйесі бар
мемлекеттің азаматы болып табылып, ал табыс көзі “аймақтық” жүйелі
мемлекетте орналасқан. Мысалға, Ұлыбритания ғаламдық жүйені ұстанған және
Ұлыбританиядағы тұрғылықты халықтан салық жинайды, ал Гонконгта аймақтық
жүйе енгізілген және тек осы аймақта табылған табыстан ғана салық алынады.
Соның нәтижесінде Ұлыбритания мемлекетінің өкілі Гонконгта табыс тауып,
келісім шарт арқылы берілген жеңілдіктер болмаған жағдайда екі мемлекетте
тапқан табыстан қос салық салымын алынады.
Қос салық салымының екінші түрі “экономикалық қос салық” болып
табылады. Ол бір табыстан екі мемлекетте салық алынғанымен, оны төлеушілер
екі басқа субъектілер болады. Мысалға, егер АҚШ компаниясы Нидерландыда
филиалы болса, онда оның табысынан Нидерланды заңы бойынша салық алынады.
Егер ол табыс АҚШ-тағы негізгі компанияның шотына аударылатын болса, онда
ол қосымша АҚШ заңы бойынша салыққа қайта ілінеді.
Бұл екі қос салық салу түрлері бір-бірін жауып не теріске шығармайды.
Мысалы, егер компанияның филиалы орналасқан мемлекетте дивидендтерге салық
салынып, ал негізгі компания орналасқан мемлекетте шетелде орналасқан
филиалынан алынатын салық жайында хабарлама беріп, жеңілдіктер болмаса
онда ол заңды да, экономикалық қос салық салынуға ілігеді.
Көптеген мелекетердің ұлттық заңдары бойынша қос салыққа байланысты
бір жақты жеңілдіктер ұсынылады. Экономикалық бірлестік және Даму Ұйымында
бұл мәселеге аз тоқталған. Онда тек “мемлекеттердің экономикалық қарым-
қатынасына, дамуына біршама теріс әсер беретін мәселелердің негізгісі ол
қос салық салу болып табылады”.
Халықаралық сауданы дамыту мақсатында жасалып жатқан шаралардың ресми
мәліметтерінде осы мәселеге байланысты бірнеше мақсат-мүдделер қойылған:
қос салық салымының кері әсерлерін жоюға тырысу, инвесторлар мен
коммерсанттар үшін салық тәртібінің тұрақты болуын қамтамасыз ету. Жоғарыда
аталған ұйымның келісім-шарт құжаттарында тағы да бір көтерілген
көкейкесті мәселелердің бірі ол салық төлеуден жалтыратуды жою. Көптеген
елдерде келісім-шарттар салықтық бақылаудың қосымша түрі деп саналады.
Алайда келісім-шарттың басты мақсаты ол салық салуға байланысты елдер
арасындағы тең құқылы болып, келісілген табыс бөлігін ешқандай кедергісіз
алып отыру. Келісім-шарттар белгілі бір операцияны жасау барысында салық
салуға қатысты бір елдің құқығын дәл және тура жеткізуге септігін тигізеді.
Қос салықтан босануға қатысты келісім-шарттарда салық мөлшерін
азайтылуы мүмкін және ол салық төлеушінің өз еліндегі салық мөлшерінен аз
көлемде төлеуге мүмкіндік алады. Салық төлеуге байланысты жеңілдіктер
салық несиесі мен салық төлемінен босату әдістерін жатқызуға болады. Көп
елдерде бұл екі әдістің біреуі, яғни тек салық несиесі немесе салықтан
босату әдісі қолданылады, бірақ кейде ол табыс табу әдісіне байланысты да
болып келеді. Қос салық салудан босатуға қарсы қолданылатын тағы да бір
әдіс, ол көп елдерде қолданыс тапқан “салық төлемінен прогрессивті түрде
босату” әдісі. Бұл әдіс бойынша салық мөлшерін анықтау мақсатында шетел
табысы табыстың жалпы сомасына қосылып, ал табыс салыққа ілінбей қалады.
Ұлыбритания мен Америка Құрама Штаттарында салық несиесін қолдануды жөн
көреді, екі жағдайда да табысқа қатысты жергілікті салық эквивалентіне тең
болады. Нәтижесінде салық төлеуші ең жоғарғы, жергілікті немесе шетел салық
мөлшері бойынша төлейге мәжбүр болады. Салық жүйесі бойынша салық
жеңілдіктері жеке салық көздері бойынша (мысалы, Ұлыбританияда), немесе
одан күрделірек жүйе бойынша бірнеше салық көздері біріктіріліп шетелде
төленген салықтың орта есебін шығару үшін қосылады.
Салық несиесі мен салықтан босату әдістері түрлі экономикалық
қорытындыға ие болады. Ол әсіресе салық төлеушінің өз еліндегі салық
мөлшері мен басқа елдегі салық төлемінің мөлшері екі түрлі болғанда
айқынырақ білінеді.
Мысалға, “А” мемлекетінің салық төлеушісі (салық төлеушінің мемлекеті)
“Б” мемлекетінде саудамен айналысады делік. Егер “А” мемлекетінде салық
төлемінен босату әдісі қолданыста болса, онда салық төлеуші салықты тек “Б”
мемлекетінде жүргізеді. Нәтижесінде салық төлеуші “Б” мемлекетіндегі
коммерсанттар сияқты салық мөлшерін солармен тең мөлшерде төлейді.
Керісінше, “А” мемлекетінде салық несие әдісі қолданыста болса, “А”
мемлекетінің салық төлеушісі “Б” коммерсанттарынан гөрі “А” мемлекетінің
коммерсанттары сияқты салықты көбірек төлейді.
Сонымен, салықтан босату әдісі бойынша мемлекетте салық төлеушілердің
саны азаюы мүмкін, өйткені салық төлеушілер өз мемлекетінде жоғары мөлшерде
салықты төлегеннен гөрі салық мөлшерін аз төлейтін мемлекетте табысты
молырақ табу сөзсіз тиімді болады.
Салықтық несие әдісі бойынша әр мемлекеттің салық төлеушісі өз елінде
немесе шет елде табыс табуына байланысты емес салықты тең дәрежеде
төлейді. Егер салық мөлшері салық төленетін мемлекетте салық төлеушінің өз
мемлекетінен гөрі жоғары болса, оның шетелдегі табысы салықтық несие немесе
салықтан босату әдістеріне қарамастан салықтан босатылады.
Әрине келісім-шарттар мемлекеттің заңдарын ескере отырып жасалатынын
түсіну керек. Бұл мәселе егер келісім мен мемлекттің заңы қарама-қайшы
келгенде өзінің өткірлігін танытады. Бұл жағдайда келісім-шарттың не
мемлекеттің заңының күші мықты болатынын белгілеп алу керек.
Бірінші ескеретін жайт, ол келісім-шарт өзіндік күшке ие бола
алатындығы немесе мемлекеттік заңының құрамасы ретінде ерекше рәсімделуі
керек пе деген сұрақ туындайды. Бірінші жағдай жеке құқығы бар
мемлекеттерде (мысалы Францияда), ал екіншісі жалпы құқық жүйесі бар
мемлекеттерде (мысалы Ұлыбритания және Америка Құрама Штаттары) орын алады.
Келісім-шарт пен ұлттық заң арасында келіспеушілік, қарама-қайшылықтар
туындаған кезде қай құжат басым болатынын саралап алу керек деп жоғарыда
айттық. Халықаралық құқықтың жалпы қағидасы бойынша келісім-шарт екі
мемлекеттің арасында келісім бойынша жасалған құжат, сол себепті кез келген
мемлекет екінші мемлекетттің рұқсатынсыз ол келісім-шартқа өзгеріс енгізе
алмайды.
Екінші ескеретін жайт, келісім-шарт қолданыстағы салық шарттарынан
қосымша міндеттерді көбейте алады ма деген сұрақ. Келісім-шарттардың көбісі
қос салық салуды жоюға не жеңілдетуге арналғандықтан, ол қосымша салық
міндеттерін көбейте не күрделендіре алмайды. Алайда, мемлекеттік салық
мекемелері бұл көзқараспен келісе бермейтіндігі жайлы оқиғалар жоқ емес.
ЭБДҰ–ның келісімі халықаралық салық салу жүйесінің маңызды
қағидаларының бірі – дискриминацияламау қағидасын бөліп алады. Бұл жерде
екі аспектіге назар аудару керек: бұл қағида шеттен келген азаматттар үшін
емес, мемлекеттер азаматтарына және тек халықаралық келісімде келісілген
салыққа емес сонымен бірге салықтың кез келген түрінеқатысты қолданылады.
Бұл қағида келісім жасаған мемлекеттердің компаниялары мен азаматтарының
арасында дискриминантты салық салуын болдырмауға арналған.
Келісімде көрсетілген келесі қағида - өзара келісілген үрдіс. Өзара
келісілген үрдіс халықаралық салық салуда пайда бола алатын жеке және ортақ
мәселелерді шешу үшін механизмді қолдануды қамтамасыз етеді. Келсімдегі
жағдай бойынша салық төлеуші өзінің тұрғылықты орны бойынша тиісті
мекемелерге арыз жаза алады. Егер арыз орынды болса, онда мекеме бұл
мәселені шешуге барлық күшін жұмсайды. Іс-тәжірибе жүзінде мұндай шаралар
ұзақ және амал жоқ болғандықтан сирек болып отырады.
Келісімде пайда болған мәселелерді бірге шешу үшін түрлі жағдайлар
белгіленген және келісімге келу мақсатымен екі елдің мекемелері бір-бірімен
байланысқа түсу жағдайлары қарастырылған. Ақпараттармен бөлісу қағидасы
келісім бойынша ақпаратпен ауысуға мүмкіндік береді. Бұл қағида екі
жағдайда шектеу қояды:
А) Ақпарат тек салық салуға қатысты адамдар және мекемелер арасында
жариялана алады;
Б) Ақпарат сауда және кәсіби құпияны таратпауы керек.
Келісімде дипломаттық өкілеттілік пен елшілік қызмет адамдарына
қатысты жағдай жеке қағида болып белгіленген. Бұл қағида бойынша салық
келісімінің халықаралық нормалары дипломаттық өкілеттік пен елшілік
қызметкерлерінің жеңілдіктеріне қатысты болмайды деп көрсетілген.
ІІ-ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы халықаралық салық салу
2.1 Қазақстан Республикасында халықаралық салық салудың дамуы
Бұл мәселеге халықаралық нормаға сәйкес тоқталып, ол үшін Қазақстан
мен Ресей арасында жүргізіліп жатқан халықаралық экономикалық нормаларды
салыстырайық.
Халықаралық экономикалық интеграцияның ең қарапайым түрі ол бос сауда
аймағын белгілеу арқылы, қатысушы мемлекеттер арасындағы сауда шектеулері
мен салық бажын алып тастау.
Келесі түрі – кедендік одақ. Бұл түр бойынша бос сауда аймағында ортақ
тарифті орнату және болып, үшінші мемлекетке де қатысты ортақ сауда
саясатын жүргізу. Екі жағдайың да басты мақсаты елдер арасындағы сауда
қарым-қатынасын дамыту, осы салады жеңілдіктер жасап сауданың қарқында
дамуына ықпал ету.
Бұдан күрделірек түр ол ортақ нарық. Бұл нарық бойынша мемлекеттер
арасында ортақ тарифтер белгіленіп, капитал мен жұмыс күшінің ешқандай
кедергісіз мемлекеттер арасында қозғалуы.
Бұдан да күрделі келесі түр – экономикалық (валюталық) одақ, ол
жоғарыда көрсетілген түрлерді жинақтай келе ортақ экономикалық және қаржы-
валюталық саясатымен ерекшелінеді.
Енді Ресей мен Қазақстан арсындағы интеграциялық үрдіске тоқталайық.
Бұл бағыт екі мемлекеттің экономикасы тығыз байланыста болғандықтан күннен-
күнге өзінің өзектілігін танытып келеді. “Қазақстанның өндірістік
потенциалын жетпіс пайызынан көбі осы Ресей Федерациясымен байланысты”.
Соны ескеріп отырған Қазақстан бұл интеграцияны одан әрі дамытып
тереңдетуге бар күшін салуда. Қазақстан Ресеймен интеграциялық үрдісте
белсенділік танытып жүргені де сондықтан.
Қазақстан мен Ресей арасындағы интеграциялық үрдісіті талдау барысында
алдымен келесі этаптарды анықтап алған жөн. Бірінші саты 1990 жылы төрт
мемлекеттің – Ресей, Украина, Беларусь, Қазақстан – алғаш рет тәуілсіз
мемлекет құру жайында ұсыныс жасаумен ерекшеленді. Қазақстанның бұл үрдісте
белсенділік көрсетіп, 1991 жылғы қазан айында алматылық кездесу болып
өтті. Соның нәтижесінде осы мемлекеттер арасында экономикалық бірлестік
жайында келісімге қол қойылып, Алматыда Тәуелсіз Мелекетер Достығы
құрылды. Осы сатыға Алматыдағы келісімнің жалғасы ретіндегі біз 1992 жылғы
ақпанда қол қойылған “Тәуелсі Мемлекеттер Достығы шеңберіндегі бірлестік
қағидаларын сақтау жайында” минск декларициясын жатқыздық.
1991 жылғы қазан айындағы кездесудің өзінде Қазақстан жасалатын
интеграциялық үрдісті үш жеке бағытта алуды ұсынды:
- сауда одағы;
- қаржы-валюталық және экономикалық одақ;
- әскери-саяси бағыттар
Алайда бірінші сатыда аталған бағыттар бойынша даму байқалмады. 1994
жылғы екінші сатыда ғана интьеграциялық үрдісті тереңдетуге және
эконмикалық және қаржылық интеграцияның дамуының негізі салынды.
Интеграциялық үрдісіті салық тұрғысынан және халықаралық салық салу
тұрғысынан да қарағандықтан осы сатыға аса назар аударамыз. Біз осы сатыға
сай заңды және жеке тұлғалардан салықты алу үшін мынадай шараларды бөліп
алғанды жөн көрдік:
1. 1995 жылдың 1 қаңтарынан бастап СССР-ден қалған салықтық
келісімдерді (конвенциялады) жоққа шығаратын 1994 жылдың 4
қарашасында Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі қабылдаған
№217-Х11 қаулысы.
2. 1995 жылдың 20 қаңтарында Мәскеуде қол қойылған кедендік одақ
жайындағы келісім. Кедендік одақ шетел заңды тұлғалар үшін
Қазақстан мен Ресей аймағында ортақ кедендік тәртіп енгізілген.
Қазақстан мен Ресей арасында салық салу тұрғысынан ешқандай
қосалқы құнға салық салынбайды, сонымен бірге кедендік баждан
босатылады. Қазақстан мен Ресей арасындағы кедендік одақ ары қарай
жалғасын тауып дамуын барған сайын күшейтуде.
3. 1995 жылғы мамыр айында Алматыдағы және осы жылдың 20 ақпанында
Мәскеуде өткен кездесуде сөз болған сыртқы экономикалық әрекетке
ортақ жағдай жасау. Бұл шара шетелдік заңды және жеке тұлғаларға
салықтың салуына тікелей қатысы бар.
4. 1995 жылғы 24 сәуірдегі Қазақстан Республикасы Президентінің
“Салықтар және бюджетке төленетін басқа да төлемдер жайында”
қаулысы. Бұл құжат тек халықаралық құқық актілеріне емес, сонымен
қатар Ресей құқық нормаларына сай жасалған. Қаулыда келешекке
интеграциялық бағдар көрсетілген.
Байқап отырғандай Ресей мен қазақстан арасында нағыз халықаралық
экономикалық интеграция жасалып жатыр. Біз тек интеграцияның қарапайым
түріне яғни кедендік одаққа тоқталдық. Қазіргі кезде одан күрделі
интеграциялық формалар дүниеге келіп олар сауда, экономика, валюта, қаржы
саласында өз қолданысын тауып жатыр.
Қазңргі кезде Қазақстан басқа елдермен қос салықтан босану үшін
үкіметаралық, халықаралық келісімдер жасап жүр. Қазақстан салық
келісімдерін жасауда Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ), Экономикалық Бірлестік
және Даму Ұйымы (ЭБДҰ) тарихында жинақталған тәжірибені өз қолданысында
пайдаланып жүр. Соңғы уақытта ЭБДҰ салық саласында әлемдік мәртебеге ие
болды. Көптеген мемлекеттер қос салықтан босану үшін жасалған келісімдерде
ЭДБҰ-ның жасаған конвенциясын қолданып жүргені мәлім. Бұл конвенция жыл
сайын ЭБДҰ-на мүше елдердің саны көбеюіне байланысты өңделіп, жаңа даму
сатысына ие болады.
Халықаралық салық келісімдері халықаралық салық қатынасының құқықтық
негізі болып табылады. Бұл келісімдер түрлі формаларда көрініс табуы
мүмкін.
Негізгі түрі қос салықтан босану үшін жасалған келісімдер. Әдетте ол
екі жақтық келісімде жасалады. Осы түрдің көп жақты келісім болғандығы
тарихтан аяң, мысалы, Анд келісімі (латын Америкадағы анд тобының елдері
арасында), Солтүстік келісім (Солтүстік теңіз елдерінің арасында), СЭВ мүше
елдердің қос салықты жоюға жасалған келісімдерді келтіруге болады.
Келесі түр ол кәсіпкерліктің жеке бір түрлеріне салық салу н
келісімдері. Бұл келісім түрлеріне су, ауа, көлік арқылы тасымалдаудың
салығын салуды қолдану келісімдері жатады.
Салық салуға тікелей қатысты емес келісімдер тобы да осы түрде
көрсетілген. Бұларға дипломаттық, елшілік мекемелердің, халықаралық
ұйымдардың (Біріккен Ұлтар Ұйымы, Халықаралық валюта қоры, Халықаралық
банк) құрылуы мен қызметі жайындағы келісімдер жатқызылады. Осы тектес
келісімдердің қатарына Еуропалық экономикаылқ Бірлестікті дүниеге әкелуге
ықпал еткен Рим Келісімі де кірді.
Салық салу саласында жеке мәселелер жөнінде келісімдер өзгеше орынға
ие болады. Бұл келісім салық саласындағы ортақ қағидаларға, салық
ақпараттарын бөлісуге, салық салымын алудағы бірлестіктерге арналған.
Салық келісімінің негізгі мақсаты мыналар болып табылады:
А) халықаралық қос салықтан босану, яғни, кәсіпкерлер келісімге келген
мемлекеттер аймағында бір табыстан екі мәрте салық алуды болырмау;
Б) салықты төлемеушілікке қарсы күресу;
В) келісімге келген мемлекеттер арасында салықтық құқық пен
міндеттерді бөлу;
Г) салықтық дискриминацияны жою;
Д) келісмге келген мемлекеттер арасында салық төлеушілер әрекеттерінің
салықтық тәртібін тура және дәл анықтау;
Е) келісімге келген мемлекеттер арасында сауда-экономикалық, мәдени,
және қылыми-техникалық бірлестіктің дамуына ықпал жасау.
Салықтық келісімдер осы мақсаттарға қызмет жасап, халықаралық
инвестицияға және сауда айналымына ықпалын тигізеді. Сонымен бірге салықтық
келісімдер салықтық жеңілдіктер жасауға да көмегін береді. Бұл үшін арнайы
жағдай қабылданып, сый, басқа мемлекеттің көрсеткен гранты немесе көмегіне
салықтық жеңілдіктер ұсына алады.
Кейбір мемлекетте халықаралық салық келісім мен ұлттық заңда бір-
бірінің ықпалы алдын ала белгіленеді. Соның көп тараған түрі ұлттық заңда
егер мемлекет халықаралық келісімге енетін болса, онда халықаралық келісім
басым болады делінеді.
Бұл тәртіп Қазақстанда да қолданылады. Салық кодексінде халықаралық
салық келісіміне арналған арнайы бап бар.
1997 жылдың 1 қаңтарынан Қазақстан Республикасында қос салыққа
байланысты келесі келісімдер қолданылады:
- Қазақстан Республикасы мен Венгер республикасы арасында қос
салықтан босануға және табыс пен капиталға салынған салықты
төлемеушілікке қарсы конвенция
- Қазақстан Республикасы мен Түрік Республикасы арасында табысқа
салынған салықтың қос салық салымына ілінбеуіне байланысты
конвенция
- Қазақстан Республикасы мен Пакистан арасында қос салықтан
босануға және табыс пен капиталға салынған салықты төлемеушілікке
қарсы конвенция
- Қазақстан Республикасы мен Польша арасында қос салықтан босануға
және табыс пен капиталға салынған салықты төлемеушілікке қарсы
конвенция
- Қазақстан мен Америка Құрама Штаттары арасында қос салықтан
босануға және табыс пен капиталға салынған салықты төлемеушілікке
қарсы конвенция
- Қазақстан Республикасы мен Ұлыбритания, Солтүстік ирландия
арасында қос салықтан босануға және табыс пен капиталға салынған
салықты төлемеушілікке қарсы конвенция
Ресейде қазіргі уақытта осы тектес қос салық салымына байланысты
келісімдер 28 мемлекеттер арасында жасалған. Әрине Қазақстан мен Ресейдің
келісім-шарт жасауда тәжірибесі мен мерзімі жағынан талас тудырмайды және
салыстыруға келмейді, өйткені Ресейдің салық саласында келісім жасау
тәжірибесі жиырма жылдан асты. Бірақ, Қазақстанда қабылданған келісімдердің
саны келешекте осы сандардың қарқынды өсуіне септігі тигізетіні анық.
Қазақстан Республикасының қабылдаған келісімдер арасында байқап отырғандай
шетел заңды және жеке тұлғалардың табысын алдын ала салықтан босату
тәжірибемізде әзірге жоқ. Ұсталған салықты бюджеттен қайтару тәртіңбі әлі
белгіленбеген. Бұл құжаттарды қабылдамай Қазақстан Республикасы қос салық
салымының дұрыс қызмет жасауын қамтамасыз ете алмайды. Сонмен қатар бұл
ережелердің енгізілмеуі бюджетке түскен салық мөлшерін анықтауға мүмкіндік
бермесе, бюджетте екі рет ұсталынған салық мөлшерін қайтаруға да мүмкін
болмайды.
Бізге белгілі болып отырғандай қоса салық салу жайында қабылданған
келісімдер салық төлеушіні түгелдей салықтан босатпайды. Бұл келісімдер тек
қос салыққа бақылау жасайды. Бір салық түрі Қазақстанда және шетелде екі
рет салыққа ілінбеуі керек. Егер салық Қазақстанда алынса, онда ол шет
елде алынбауы керек және керісінше. Қазақстан кәсіпорны шетелдік заңды және
жеке тұлғалардан салық мекемелерінен салық жөнінде хабарлама болуы керек.
Қазақстан аймағында салықтан босану үшін шетелдік заңды тұлғаның өз
елінен салықты сол мемлекетте төлейтіндігі жөнінде хабарламасы болуы шарт.
Америка Құрама Штаттарымен жасалған қос салық салу жайында келісімнің
3 бабына сәйкес Америка Құрама Штаттарында бұл хабарламаны беруші мекеме
Қаржы министрлігі немесе оның өкілділігі болып табылады. Алайда Ресей
тарихында болған жағдай бойынша Америка Құрама Штартарының Қаржы
министрлігі заңды және жеке тұлғалардың резиденттілігін дәлелдей алмайды.
Қаржы министрлігі тек соңғы жылы салық төлеушінің Америкада салық
төлегендігін растайтын №6166 формасының анықтамасын бере алады. Осы сияқты
жағдай келешекте болмау үшін Қазақстанға да келісмнің практикалық жағын
әбден саралап алғандығы жөн. Бұл жағдай бойынша салық мекемелері №6166
формасындағы анықтаманы салық төлеуден босату үшін көрсетілген құжат деп
есептеуі керек. Бұл шешімнің жауабы мынадай болу керек деп есептейміз.
“Резидент” деген термин халықаралық салық салуда заңды және жеке тұлғаларға
статусты белгілеуге арналған. Бір мемлекеттің резиденті бола отырып, салық
төлеу мақсатымен келесі бір елдің резиденті бола алады.
Қазақстан Республикасының Президентінің “Салық және бюджетке төленетін
басқа да төлемдер жайында” қаулысында “егер Қазақстан Республикасының салық
туралы заңында белгіленбеген басқа ережелер болса, онда халықаралық
келісімде келісілген ережелер қабылданады” делінген.
2.2. Резидент еместердің салық түсімдеріне талдау жасау.
Осы тармақта Қазақстан Республикасының салық органдарындағы резидент
емес заңды және жеке тұлғаларға салық салу мәлеметтерін зерттеу жұмыстары
көрсетілген.
Республикалық салық органдарында, шетел мемлекетінің заңдарымен
тіркелген. Шетелдік заңды тұлғаларымен Қазақстан Республикасының заңдарымен
тіркелген шетелдік инвестициялары бар. Кәсіпорындардың арасында нақты
айырмашылық жоқ. Олар әр түрлі мемлекеттің заңдары мен реттелінеді.
Шетелдік заңды тұлғалар шеттелдік мемлекеттердің заңдарымен реттелінеді.
Қазақстан заңдары тек оның территориясында жүргізілетін кәсіпкерлік ісі
негізінде жүргізіледі, халықаралық нормаларды ескере. Барлық сыртқы
операциядан түскен пайда Қазақстанның заңдарымен реттелмейді.
Перспективалық формалардың бірі Қазақстандық және шетелдік
партнерлардың бірлесіп шетелдік инвенстициялары бар кәсіпорындарды құру.
Мысалы: СП Тенгизшевройл тұрақты мекемесі Шевройл компаниясын көріп
отырмыз. Бұндай бірлескен кәсіпорындар тұрақты және ұзақ уақытқа капиталды
шоғырландырады.
Қазақстан экономикасында ірі капиталды қиюшыларға өз мақсаттарын
орындауы үшін Қазақстан Республикасының салық жүйесіне сенімі мол болуы
керек. Әрине салық салу жүйесінің тұрақты және түсінікті болу шетел
инвесторлар қолайлы жағдайдын бірі. Сол себепті қазіргі уақытта Қазақстан
Республикасының салық жүйесінің тұрақтылық, түсініктілік, қарапайымдылық,
әділеттілік және икемділік принциптеріне қол жеткізуге тырысудамыз.
Шетел инвестициялары бар кәсіпорындары мен шетелдік заңды және жеке
тұлғалардың салықтық түсімдері республикалық бюджеттердің маңызды көзі
болып табылады. Мысалы, Шеврон компаниясының және СП Тенгизшевройлдың
1998-1999 жылдардағы салық түсімдері 41 372 744 АҚШ долларын құрды.
Қазақстан Республикасының территориясында резидент емес заңды және
жеке тұлғалардың ең көп шоғырланған жерлердің бірі Алматы қаласы. Ол
информацияның байланыс жолдарының және экономикалық іс-әрекеттердің
орталығы болуы мен түсіндіріледі.
Біздің мәлеметтеріміз бойынша Алматы қаласында резидент емес заңды
тұлғалардың ең көп шоғырланған аудандардың бірі ол Алмалы ауданы, екінші
орында Медеу ауданы орналасқан мемлекеттік бюджетке салықтың түсімдері 2000
жылы тенге, 2001 жылы теңге құрды.
Алматы қаласының Алмалы ауданы бойынша 2000 жылы 294 резидент емес
тұлғалар тіркелген (кесте №1). Бұл кестеден көрінетіндей Алмалы ауданы
бойынша резидент емес заңды тұлғалардың табыс салығы бойынша 94646 тенге
бюджетке төленді.
Алматы қаласының Медеу ауданы бойынша 2000 жылы 236 резидент емес
заңды тұлғалар тіркелген (кесте №2, кесте №3, кесте №4, кесте №5, кесте №6,
кесте №7).
Жоғарыда көрсетілген кестелерді нәтижелеп келетін болсақ 2000 жылы
резидент емес заңды тұлғалардың табыс салығы бойынша төленген салық сомасы
– 164320 тенгені құраған. Ол негізінен төмен көрсеткіш болып табылады.
өйткені ол жылдары резидент емес заңды тұлғаларға салық салу режимнің
жетіспейтін жақтары өте көп болған. Мысалы салық органдарының резидент емес
заңды тұлғалардың жұмысына халықаралық нормаларды ескере отырып, ерекше
және жеке категория ретінде қарамауда.
ІІІ-ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы резидент еместерге салық салу
3.1. Резидент еместерге салық тәртібі мен ережеліктері.
Резидент дегеніміз - Қазақстан Республикасында тұрақты болатын
немесе өмірлік мүдделерінің орталығы Қазақстан Республикасында орныққан
немесе Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын жеке тұлғалар,
Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау туралы өтініш немесе
Қазақстан Республикасының азаматтығын қабылдамай, Қазақстан Республикасында
тұрақты тұруға рұқсат ету туралы өтініш берген мынадай жеке тұлғалар:
Мемлекеттік билік органдары шет елге іссапарға жібергендер, оның
ішінде дипломатиялық, консулдық мекемелердің, халықаралық ұйымдардың
қызметкерлері, сондай-ақ аталған жеке тұлғалардың отбасы мүшелері;
Тұрақты халықаралық тасымалдарды жүзеге асыратын Қазақстан
Республикасының заңды тұлғаларына немесе азаматтарына тиесілі көлік
құралдарының экипаж мүшелері;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде орналасқан әскери
базалардың, әскери бөлімдердің, топтардың, контингенттердің немесе
құрамалардың әскери қызметшілері мен азаматтық қызметкерлері;
Қазақстан Республикасының тыс жерлерде орналасқан және Қазақстан
Республикасының меншігі немесе Қазақстан Республикасының субъектілері
болып табылатын объектілерде (оның ішінде концессиялық шартттар негізінде)
жұмыс істейтіндер;
оқу немесе практикадан өту мақсатымен Қазақстан Республикасының
шегінен тыс жерлерде жүрген студенттер, стажерлар мен практиканттар оқу
немесе практикадан өтудің бүкіл кезеңінде;
сабақ беру, консультациялар беру немесе ғылыми жұмыстарды жүзеге асыру
мақсатымен Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде журген оқытушылар
мен ғылыми қызметкерлер сабақ берудің немесе аталған жұмыстарды орындаудың
бүкіл кезеңінде Қазақстан Республикасының тұрған уақытына қарамастан
резидент жеке тұлғалар деп танылады.
Жеке тұлға ағымдағы салық кезеңінде аяқталатын кез келген үздіксіз он
екі айлық кезеңде кемінде бір жұз сексен үш күнтізбелік күн Қазақстан
Республикасында болса, ол ағымдағы салық кезеңі үшін Қазақстан
Республикасында тұрақты болатын жеке деп танылады және егер ол ағымдағы
салық кезеңінде және өткен екі салық кезеңінде Қазақстан Респуб-ликасында
болған күндердің санына мынадай:
ағымдағы салық кезеңінде болған күндердің санына –1;
өткен бірінші салық кезеңінде болған күндердің санына –13;
өткен екінші салық кезеңінде болған күндердің санына –16;
коэффицентттерін әрбір салық кезеңіне қолдана отырып анықталған
күндердің саны кеміне бір жүз сексен үш күнтізбелік күн болған жеке тұлға
да ағымдағы салық кезеңі үшін Қазақстан Республикасында тұрақтты болатын
жеке тұлға деп танылады.
Қазақстан Республикасының зандарына сәйкес құрылған заңды тұлғалар
және (немесе) өздерінің тиімді басқару орны (нақты басқару органдары)
Қазақстан Республикасында орналасқан өзге заңды тұлғалар даа (осы
Кодекстің мақсатында) резиденттер деп танылады.
Негізгі басқаруды жүзеге асыратын және заңды тұлғаның кәсіпкерлік
қызметін жүргізу үшін қажет стратегиялық коммерциялық шешімдерді
қабылдайтын орын тиімді басқару орны (нақты басқару органы) деп танылады.
Резидент емес дегеніміз – жоғарыда айтылған шартттарғаа сай келмейтін
жеке және заңды тұлғалар.
Резидент емес зааңды тұлғаларды 2 топқа бөлеміз;
1. Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме құру арқылы қызметін жүзеге
асыратын және
2. Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме құрмай қызметін жүзеге
асыратындар.
Резидент еместің тұрақты мекемесі деп – кәсіпкерлік қызметті толық
немесе ішінара жүзеге асыраттын тұрақты қызмет орны, атап айтқанда:
1) қызметті жүзеге асыру мерзімдеріне қарамастан, тауарларды өндірумен,
ұқсатумен, жинақтаумен, орап-буумен, берумен, өткізумен байланысты
қызмет жүзеге асырылатын кез келген орын;
2) қызметті жүзеге асыру мерзімдеріне қарамастан, резидент еместің кез
келген басқару орны, филиалы, бөлімшесі,өкілдігі, бюросы, кеңсесі,
офисі, кабинеті, агенттігі, фабрикасы, шеберханасы, цехы, зертханасы,
дүкені, қоймасы;
3) қызметті жүзеге асыру мерзімдеріне қарамастаң, көмірсутектерін өндіру
орындары қоса алғанда, табиғи ресурстарды өндірумен байланысты қызметі
жүзеге асыратын кез келген орын: шахта, кеніш, мұнай және (немесе) газ
скважинасы, карьер, жер үсті немесі теңіз мұнаралары және (немесе)
скважиналары:
4) қызметті жүүзеге асыру мерзімдеріне қарамастан, құбырмен, газ құбырмен,
табиғи ресурстарды барлаумен және (немесе) игерумен, құрал-жабдықтарды
орнатумен, монтаждаумен, құрастырумен, жөнге келтірумен, іске қосумен
және (немесе) қызмет көрсетумен байланысты қызметті жүзеге асыратын
(оның ішінде бақылау және байқау қызметін жүзеге асыратын) кез келген
орын;
5) қызмет көрсету мерзімдеріне қарамастан, ойын автоматтарын (жалғамаларын
қоса), компьютерлік желілер мен байланыс арналарын, аттракциондарды,
көлік немесе өзге де инфрақұрылымды пайдаланумен байланысты қызметті
жүзеге асыратын кез келген тұрақты орын резидент еместің Қазақстан
Республикасындағы тұрақты мекемесі деп танылады.
Құрылыс алаңы, монтаждау немесе құрастыру объектісі, жобалау жұмыстарын
жүргізу, жұмысты жүзеге асыру мерзімдеріне қарамастан, тұрақты мекеме
құрады.
Бұл ретте, атап айтқанда, жылжымайтын мүлік объектілерін тұрғызу және
(немесе) қайта жаңарту жөніндегі қызметті жүзеге асыру, оның ішінде үйлер,
ғимараттар салу және (немесе) монтаждау жұмыстарын жүргізу, көпірлер,
жолдар, каналдар салу және (немесе) қайта жаңарту, құбырлар тарту,
энергетикалық, технологиялық немесе өзге де жабдықтарды және (немесе) басқа
да осыған ұқсас жұмыстттарды жүзеге асыру орны құрылыс алаңы (объектісі)
деп түсініледі.
Құрылыс алаңы (объект) пайдалануға берілген объектіні (орындалған
жұмыстың көлемін) қабылдау туралы актіге қол қойылған және құрылысқа толық
ақы төленген күннен кейінгі күннен бастап өзінің іс-әрекетін тоқтатады.
Резидент емес, сондай-ақ, егер:
1) уәкілетті агент арқылы Қазақстан Республикасында сақтандыру сыйлықтарын
жинауды жүргізсе және (немесе) сақтандыру және қайта сақтандыру
тәуекелін жүзеге асырса;
2) Қазақстан Республикасында аумағында қызметшілер немесе осы мақсаттар
үшін жалданған қызметкер арқылы осы салық кезеңінде аяқталатын кез
келген үзіліссіз он екі кезеңі үздіксіз күнтізбелік тоқсан күннен
асттам қызмет көрсетсе;
3) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес құрылған және Қазақстан
Республикасының аумағында жұмыс істейтін жай серіктестікке (бірлескен
қызмет туралы шартқа) қатысушы болып табылса;
4) Қазақстан Республикасында ақылы негізде (немесе) тауарлар сатуды іске
асыратын көрме өткізсе;
5) резидентке немесе резидент емеске шарт қатынастары негізінде Қазақстан
Республикасында оның мүддесін білдіруге, іс-әрекет жүргізуге немесе
оның атынан келісім-шарт (шарт, келісім) жасауға құқық берсе, Қазақстан
Республикасында тұрақты мекеме құрады.
Резидент еместердің Қазақстан Республикасындағы табыстарының негізгі
көздері мыналар:
1) Қазақстан Республикасында тауарларды өткізуден, жұмыстарды орындаудан,
қызметтер көрсетуден түскен табыстар;
2) нақты қызмет көрсетілген жеріне қарамастан, тұрақты мекеме арқылы
Қазақстан Республикасында қызмет атқаратын және осындай тұрақты
мекемемен байланысты резиденттерге немесе резидент еместерге
көрсетілетін басқару, қаржылық (сақтандыру және (немесе) тәуекелдерді
қайта сақтандыру жөніндегі қызмет көрсетулерді қоспағанда),
консультациялық, аудиторлық, маркетингтік, заңдық, (адвокаттық қызмет
көрсетулерді қоспағанда), агенттік, ақпараттық қызмет көрсетуден
алынатын табыстар;
3) Қазақстан Республикасының аумағындағы мүлікті өткізу;
резиденттер шығарған бағалы қағаздарды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz