Қазақстанда салық жүйесін жетілдіру

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе 2
1-тарау. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі: қалыптасу және даму
кезеңдері 4
1.1 Қазақстан Республикасының Салық жүйесінің түсінігі және сипаттамасы 4
1.2 Салықтың мәні және оның Қазақстан Республикасының қаржы жүйесіндегі
ролі 8
1.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы және даму
ерекшеліктері 11
2-тарау. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесін жетілдіру 16
2.1 Салықтық функциялары және салық жүйесінің принциптері 16
2.2 Қазақстанда салық жүйесін жетілдіру 20
Қорытынды 29
Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі 31

Кіріспе

Салық жүйесін мемлекет және заңды тұлға арасындағы қаржы
қатынастарының жиынтығы, салықтар мен алымдар, салық салу әдістері мен
тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары
мен салық қызметі жиынтығын құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы
болумен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызды.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-ші желтоқсанда қабылданған
"Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы Заңы, тәуелсіз Қазақстанның
салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл еліміздің
экономикасын реформалаудағы күрделі істердің бірегейі. Осы мезгілден бастап
ел экономикасында бұрын болған жанды құбылыстар іске аса бастады. Оларды
атап айтсақ: шаруашылықты жүргізудің еркіндігі, меншік түрлерінің бір-
біріне өзара тепе-тендік шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет
арасындағы қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі. Бұл салық жүйесін
құрудың басты принциптерін, алым мен салықтың түрлерін, олардың бюджетке
түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат болып есептелінеді. Осы заң
бойынша салық төлеушілер мен салық қызметін жүргізетін органдардың
құқықтары мен міндеттері, республикалық және жергілікті басқару
органдарының да салыққа байланысты қызметтері, құқықтары мен міндеттері
айқын бекітілді, ал құқықтық нормалар құқық жүйесінің бастауыш элементі
болып есептелінеді. Яғни, осы элементтердің үйлесуімен әр бөлек нормалардың
құрылуымен қатар, біртұтас құқық жүйесі құралады. Жүйе болу үшін құқықты
құрайтын нормалар бір-бірімен өзара қарым-қатынаста болуы керек.
Салықтың ең басты түрі болып табысқа салынатын салық, яғни пайда емес,
табыстан салық алынатын болды. 2001 жылдың 1-ші шілдесінен бастап қосымша
құнға салық 20%-дан - 16%-ға, а л әлеуметтік салық 26%-дан - 21%-ға дейін
төмендетілді. Салықтық қызметтің құқылық негіздері болып Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қаржылық және салықтық заңдар және т.б.
нормативті актілер есептелінеді. Осы салықтық қызметтің құқылық негіздерін
мемлекеттік өкімет және басқару органдары, арнайы қаржылық, салықтық
органдар мен басқа да өкілеттігі бар органдар қабылдайтын құқықтық актілер
құрайды, сондай-ақ бұл актілер салықтық қызметінің құқылық формалары болып
табылады.
Салықтық құрылыс мемлекетіміздің салық жүйесінің ұйымдастырылуы
құрылысын және оның әрбір құрамдас бөліктерінің өзара қарым-қатынасын
белгілейтін салықтық құқықтың жалпы бөлімінің институты. Бұл институт
мемлекетіміздің салық жүйесінің ұйымдастырылу құрылысын белгілейтін және
осы жүйеге ұйымдастырылу құрылысын белгілейтін және осы жүйеге кіретін
салықтар мен басқа міндетті төлемдерді түрлерін анықтайтын құқықтық
нормалардан тұрады. Ал, осыдан келіп жүйесі дегеніміз - Қазақстан
аумағындағы әр дәрежедегі және әртүрлі салықтар мен басқа міндетті
төлемдердің, салық қызметті органдарының жүйесі мен өкілеттіліктерінің,
сондай-ақ салықтық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында болашақтағы
мемлекетіміздің негізгі байлық көзі шикізатты, соның ішінде ең біріншіден
мұнайды экспорттау болып табылады. Осыған сәйкес, салық жүйесінің алдында
тұрған маңызды мәселелердің бірі шикізатты экспорттаушыларға салынатын
салықтардың тиімділігін арттыру болып табылады.

1-тарау. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі: қалыптасу және даму
кезеңдері

1.1 Қазақстан Республикасының Салық жүйесінің түсінігі және сипаттамасы

Салық жүйесі дегеніміз — мемлекет тарапынан алынатын барлық салықтар
мен басқа міндетті төлемдердің, олардың құрылымы мен есептеу әдістерінің,
салық салу саласындағы органдар жүйесі мен олардың өкілеттіктерінің, салық
қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды қамтитынын көреміз.
Біздің зерттеуіміз бойынша, салық жүйесі салықтарды ұйымдастыру
нысанын қамтиды.
Салық ұғымын, яғни салық жүйесінің ұғымын кейбір авторлар былайша
береді: Салық жүйесі деп; Ресей аумағындағы федералдық, регионалдық және
жергілікті салықтардың жиынтығын айтамыз[1]. Бұл ұғымдардың барлығы салық
жүйесінің мазмұнына сәйкес келмейтінін көреміз, өйткені жоғарыда айтып
өткендей салық жүйесі күрделі құрылым болып есептелінеді[2]. Сонымен,
мемлекетте көптеген салықтардың түрлері, олардың төлеушілері, сол
салықтарды есептеу және алу жолдары мен әдістері және т.б. болуына
байланысты салықтарды топтастыру негіздерінде де әр түрлі нышандар
қолданылады.
Демек, салықтарды әртүрлі белгі — нышандарына қарай топтастыру
жөніндегі экономист жөніндегі экономист-ғалымдардың көзқарастары, пікірлері
бір шығады деп айтуға болады. Енді, осы ғылыми қалыптасқан көзқарастар
бойынша салықтар былайша топтастырылады:
1 Салық салу объектілері бойынша;
1 Салықтарды алуды жүзеге асыратын органдар бойынша;
2 Салықтардың пайдалануына қарай;
3 Салық салу объектісін бағалау дәрежесі бойынша;
4 Салық ставкаларын (нарқын) белгілеу әдістері бойынша;
Топтастыру кезінде аталған белгілердің әрқайсысына сипаттама беруге
болады.
1 Салық салу объектілері бойынша Салық объектісі - заң жүзінде
негізделген табыс, мүлік, қызмет көрсету ақшалай операциялар т.б. көптеген
салық салуға негіз болатын тауарлық-материалдық игіліктер.
Яғни салық салу объектілері мыналар:
- заңды және жеке тұлғалардың кірістері, пайдалары;
- заңды және жеке тұлғалардың қызметтерінің түрлері;
- қаржылық операциялары;
- мемлекет тарапынан көрсетілетін қызметтер;
- заңды және жеке тұлғалардың мүліктері мен басқа да игіліктері;
- өнімдер мен қызметтердің қосылған құны;
- тауарлардың кейбір түрлері мен топтары.
Салық салу объектілері бойынша салықтар тікелей және жанама болып
екіге бөлінеді[3]:
а) Тікелей салықтар, яғни заңды және жеке тұлғалардың табыстары мен
мүліктеріне тікелей, нақты белгіленетін салықтар (табыс салығы, мүлікке
салынатын салық, жер салығы және т.б. жатады). Бұл салықтардың нақты
төлеушілер заңды және жеке тұлғалар болғандықтан Г.Қарағұсованың айтуы
бойынша, келесідей өзіне тән артықшылықтары бар:
1. Тікелей салықтар мемлекетке тұрақты белгіленген кірістер береді.
2. Тікелей салықтар салық төлеушілердің шынайы төлеу қабілеттігін дәл
есептей алады.
3. Тікелей салықтарды төлеу кезінде мемлекет салық төлеуші мен тікелей
жолығып, оның мемлекет азаматы ретіндегі міндеттемелерін дәл анықтап берді.
4 Тікелей салықтар негізінде жек:е табыстардан алынғандықтан тұтас
алғанда экономикаға әсерін тигізе алмайды[4].
ә) Жанама салықтар, яғни тауарлардың бағасы немесе көрсетілген
қызметтердің тарифтері арқылы алынатын салықтар.
Бұл салықтар А.И.Худяковтың айтуы бойынша күрделі конституциялық
салықтар болып табылады[5]. Өйткені, негізгі салық төлеушілер тауарларды
өндіретін, және сататын, сондай-ақ белгілі қызмет көрсететін заңды
тұлғалар, болғанымен, шынайы салық төлеушілер сатып алушы немесе қызмет
көрсетілген тұлға болып есептелінеді.
Салық сомасы тауар бағасына немесе көрсетілген қызмет тарифіне
қосылғандықтан, соның нәтижесінде салық төлеуші сол соманы сатып алушылар
есебінен өндіріп алады және бюджетке төлейді. Жанама салықтарға қосылған
құнға салынатын салық акциздер және кедендік баждар жатады.
Енді жанама салықтардың тікелей салықтарға қарағандағы артықшылығына
тоқталайық:
1 Жанама салықтар, оларды ұтымды және тиімді қолдану нәтижесінде,
мемлекет қазынасына өте мол қаржылық түсім әкеле алады. Мысалы, қосылған
құнға салынатын салық қазіргі кезеңде бюджеттік түсімдердің, басты
көздерінің бірі болып отырғаны белгілі.
2 Жанама салықтар аздап және шамалы мөлшерде алынғандықтан төлеушіге
айтарлықтай ауыртпашылығын түсірмейді.
3 Жанама салықтарды төлеу төлеушінің ақшасы бар кезде ғана
жүргізіледі. Бұл жерде күнделікті тұтынуға қажет емес заттарды сатып алу
кезіндегі жағдай ескеріледі.
4 Жанама салықтың мемлекетке тигізер пайдасы, іс жүзінде бұл салықтан
ешқандай салық төлеуші жалтара алмайды.
5 Жанама салықтарды жинау оңайға түседі, өйткені өндіруші және сатып
алушы тұлғалардың саны аз болғанмен, бұл процесске өте көп адамдар
қатынасады.
Біздің көзқарасымыз бойынша, жанама салықтардың тауар бағасын үнемі
өсіріп отыратын тенденциясы бар екенін естен шығармау қажет. Сондықтан
мүмкіндігінше, бірінші кезектегі халық тұтынатын тауарларға бағаны
төмендетіп белгілеу керек. Ал, екінші кезектегі халық тұтыну тауарларының
(теледидар, тоңазытқыш...) бағасын көтеруге болады. Егер жанама салықтарды
көп және барлық жерлерде қолданған жағдайда, тауарлардың қымбаттайтынын
ескерсек, соның нәтижесінде халықтың табысының төмендейтінін, ал табыс
төмендесе, салықтан түсетін кірістің азаятынын естен шығаруға болмайды.
2 Салықтарды алуды жүзеге асыратын органдар бойынша:
а) мемлекет салықтар, бұл жерде жалпы.мемлекет салықтар;
ә) жергілікті салықтар, бұл жерде жергілікті салықтар мен алымдар;
б) мемлекет аралық салықтар, бұл жерде келісім бойынша алынатын
халықаралық салықтар, мысалы қосылған құнға салынатын салық т.б.
3 Салықтардың пайдалануына қарай:
а) жалпылай салықтар, мемлекет қарамағына түсіп пайдалану кезінде,
белгілі бір кіріс қарамағына бекітілмей мемлекет көлемінде жалпылай
пайдаланылады. Қажет болған жағдайда мемлекеттік бюджеттің (республикалық
бюджет және жергілікті бюджеттердің) қаржылық тапшылықтарын немесе ағымдағы
басқа да шығындарын қаржыландыруға арналады;
ә) Арнайы салықтар қатаң белгіленген мақсатқа, көзделген бағытта
пайдаланылады көлік құралдарына салынатын салық және т.б.
4 Салық салу объектісінің экономикалық белгісіне байланысты: а)
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің қандай да болмасын салық салу
объектісінен табатын табысынан алынатын салық;
ә) Тұтынуға салынатын салықтар тауарларды (қызметтерді) тұтыну
кезіндегі төленген жұмсалған шығындарға салынатын салықтар.
5 Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне байланысты:
а) Нақтылық салықтар — шынай түсетін кірістерді есепке алынбай тек
сыртқы белгілері бойынша нақты мүліктерге, жерлерге салынатын салықтар;
ә) жекелей салықтар — занды және жеке тұлғалардан, олардың қаржылық
жағдайларын есепке ала отырып алынатын салықтар. Бұл салықты алудың үш
тәсілі бар: кадастрлік, салық төлеушінің декларациясы және жұмыс орны
бойынша салық алу әдістері.
1 Кадастрлік әдіс — бұл жерде қолға тиетін таза табыс есептелінбей,
тек салық caлy объектісінің табыстылығы нормасының негізінде салық алу,
жүзеге асырылады.
2 Салық төлеушінің декларациясы бойынша салық алу әдісі – бұл жерде
табыс мөлшері, салық жеңілдіктері және шегерілген шығындары көрсетіліп,
төленетін салық сомасы есептелініп шығарылады.
3 Жұмыс орны бойынша салық алу әдісі — салық төлеушінің тапқан
табысының белгіленген мөлшері ол жұмыс істейтін занды тұлғаның
бухгалтериясы арқылы есептелініп, ұсталынады.
6 Салық ставкаларын (нарқын) белгілеу әдістері бойынша:
а) Тұрақты ставкалар
ә) Проценттік ставкалар - тұрақты ставкалар - түсетін табыс мөлшері
есепке алынбай салық салу объектісіне тікелей, нақты салық бірлігінің шекті
сомасымен белгіленеді.
- проценттік ставкалардың үш түрі бар: пропорциональды, прогрессивті
(шегермелі) проценттік ставкалар.
1) Пропорционалды прогрессивті ставкалар салық объектісінің көлемі
ескерілмей бірыңғай процент түрінде белгіленеді;
2) Прогрессивті проценттік ставкалар табыс немесе мүліктік
көрсеткіштерінің өсуіне қарай алынатын салық процентінің дереу өсіп отыруын
көрсетеді. Алынатын проценттер үдемелі шкала түрінде белгіленген.
Осы прогрессивті ставкалардың өзінің екі түрге бөлінетінін білеміз.
Олар қарапайым және күрделі прогрессивті ставкалар:
1. Қарапайым прогрессия бойынша табыстық немесе мүлік құнының ұлғаюына
(өсуіне) байланысты салық ставкасы да арта береді.
2. Күрделі прогрессия бойынша, табыс екіге бөлініп, олардың
әрқайсысына үдемелі (көбейтілген) салық ставкасы белгіленеді, яғни мөлшері
табыстан гөрі тез өседі. Салық салу шкаласында белгіленген.
3. Регрессивті (шегермелі) проценттік ставкалар керісінше, салық салу
объектісінің ұлғаюына қарамастан төмендетіле беріледі[6].
Қазақстан аумағында, әр деңгейдегі бюджеттердің түсім көздері болып
табылатын, салық жүйесінің құрамына кіретін мына төмендегідей салықтар бар.
1 қаңтар 2002 жылдан Қазақстан Республикасының Жаңа Салық Кодексі өмірге
келді.

1.2 Салықтың мәні және оның Қазақстан Республикасының қаржы жүйесіндегі
ролі

Нарықтық экономика жағдайда салықтар мемлекеттің ісін қаржыландыру
және оның аппаратын қаржыландырудың негізгі қайнар көзі болып санады.
Салықтық тұтқаларды пайдалана отырып, мемлекет елдегі болып жатқан
экономикалық процестерге, қоғамға тиімді болатындай етіп әсер ете алады.
Бұл үшін мемлекет өзінің салық жүйесін құрайды, оның құрамына салықтың
әрбір түрлерінің жиынтығын кіргізеді. Онда әрбірі салық бойынша оның салық
төлеушісі, салық салу объектісі, ставкалары, төлеу мерзімдері мен
жеңілдіктері анықталады, сонымен қатар салықтық құрылым, яғни
мамандандырылған салық органдарының жүйесі құрылады. Салық органдардың
негізгі міндеті - бюджетке салықтық төлемдердің толық және мерзімінде келіп
түсуін қамсыздандыру болып саналады. Салық түрінде жинақталған ақшалай
қаражаттар мемлекетке әлеуметтік саясатты жүргізуге мүмкіндік береді,
сонымен қатар минималды деңгейде өзінің өмірін қамтамасыз ете алмаған халық
тобына материалдық көмек көрсетуге жағдай туғызады. Салықтардың қызметтерін
жүзеге асыру үшін мемлекетпен жүзеге асырылатын әртүрлі құқықтық
нормалардан тұратын салықтық құқық қолданылады. Салық құқықтың
нормаларымен, сонымен қатар салықтарды толық және мерзімінде төлеу үшін
жүргізілетін бақылау мен төлеуден жалтару кезінде салықтарды өндіру, салық
заңдылығының ережелерін бұзған заңды тұлғаларды белгіленген заңды
жауапкершілікке тарту қызметтері қамсыздандырылады.
Кез келген мемлекет, өзінің жеке қаржылық базасы болған кезде тәуелсіз
бола алады, яғни жай айтқанда, аппаратын қаржыландыруға және өзінің
қызметтерін атқарған кезде пайда болатын шығындарды жабу үшін қолданылатын
ақшалай қаражаттары болу керек. Мемлекет мұндай ақшалай қаражаттарды
әртүрлі әдістермен жинақтайды: бірінші жағдайда қаражат иесі мемлекетке өз
еркімен берген кезі қарастырылады, мұндай кезді қарастыру үшін классикалық
мысал келтірейік, бұл мемлекеттік заем (сыртқы және ішкі); басқа
жағдайларда, мысал ретінде салық қарастырылатын жағдай, яғни қаражаттар
өндіріліп алынады. Салықтар, бұл мемлекеттің ең ежелгі ақша табу әдісі деп
те айтуға болады. Төңкеріске дейінгі атақты қаржыгер П.П.Гензелдің осы
жағдайға байланысты, мынадай айтқан сөздері бар еді: ежелгі дүниенің өзінде
салықты өндірудің әдістері, әртүрлі кадастрлар және салық салу әдістері
жақсы танымал болған. Мемлекеттің түрі мен экономикалық түрі тек салық салу
механизміне ғана әсерін тигізе алады. Осы салық салу аймағында атақты
классик Адам Смиттің жасаған тұжырымдары мен еңбектері орынды болған.
Салықтың сипаттамаларын көрсете отырып, мемлекеттің пайдасына жасалатын
т.б. төлемдердің түрлерінен ерекшеліктерін де көрсетейік. Соңғысы өте
кажет, өйткені Қазақстан Республикасының Ата Заңында міндетті түрде
төленетін тек.қана салықтар туралы айтып қана қоймай, сонымен қатар алымдар
мен т.б. міндетті төлемдер туралы да айтылған. Салыққа сипаттама беретін
болсақ, бірнеше сипаттама топтарын қарастыруға болады:
1) материалдық сипаттама - зат санын немесе ақша сомасын анықтайды
(яғни салық төлеушінің мемлекетке міндетті түрде беруге тиісті бөлімі);
2) салықтың заң сипаттамаларына мынадай түрлері жатқызылады:
1. салықты мемлекетпен тағайындалу;
2. салықтың болуы тек қана құқықтық формада болуы;
3. құқықтық формаға жатқызылатын акт пен органдар салықты тағайындау;
4. салықтың салық өндіру сипаттамасы;
5. салық бюджетке төленетін міндетті төлем болып саналады;
6. салықты төлеу заңды міндет болып саналады;
7. салықты төлеу процесінде мемлекеттік бақылаудың болуы.
3) экономикалық сипаттамаларына:
1. салық мемлекетке төленетін төлем ретінде қарастырылады;
2. қайтарымсыздылығы;
3. эквивалентсіздігі;
4. салықтық қарым-қатынастардың тұрақтылық сипаттамасы;
5 салық салу объектісінің бар болуы;
6. салықтың субъектісін анықтау;
7. салықтың мөлшерін анықтау;
8. салықты төлеу мерзімінің заңдылық түрде белгіленуі;
9. салық мемлекеттің табысы болып саналады ;
10. салықты төлеу кезінде меншік формасының ауыспалылығы.[12]
Жалпы салық терминіне көптеген анықтамалар берілген, солардың ішінде:
1) салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін төлемдер;
заңды және жеке тұлғалар мен заңға сәйкес мемлекеттік бюджетке
алынатын міндетті төлемдерді салықтар деп атаймыз.
Салық Заңында салықтардың құраушы элементтері қарастырылады:
1) салықтың субъектілері салық заңына сәйкес мемлекеттік бюджетке
салық төлейтін заңды және жеке тұлғалар. Салық механизмнің жұмысы барысында
салық субъектілері әрқашан нақты салық төлеуші болып табыла бермейді, салық
жүгінің аудару механизмі бойынша кей уақытта салықты нақты төлеуші болып
заңмен анықталған субъект емес, ақырғы тұтынушы болып саналады.
2) Салық объектілері - зат түрінде белгілі бір қимыл түрінде және бір
қарым-қатынас түрінде болуы мүмкін, салық объектілеріне (пайда), тауардың
құны, қызметтің, өнімнің қосылған құны, жеке және заңды тұлғалар мүліктері,
құнды қағаздармен жасалған операциялар және тағы басқа;
3) Салық ставкасы, бұл салық объектісінің алынған мөлшері ставкасы
өлшем бірліктен ал салықтық мөлшерлік пайыз;
4) салық көзі - бюджетке төленуі қажетті салық сомасын төлеген
материалдық қор;
5) Салықтық жеңілдіктері, бұл заңға сәйкес салық төлеуден біртіндеп
немесе салық төлеуден толық босату.
Салық төлеушілер салық заңына сәйкес 4 түрлі тәсілмен бюджетке салықты
төлей алады:
1) Кадастрлік тәсіл - салық органдары барлық салық төлеушілердің
мүліктерін, жерін, үйін және т.б. тіркеу жасайды.
2) патенттік тәсіл - салық алуды патенттің құнында төлеуге міндетті
барлық салық түрлері ескеріледі, яғни салық төлеуші осы патентты салық алу,
сөйтіп салық төлеушінің табыс алу-алмауына қарамастан салық объектісінен
тиісті салықты алады.
3) декларативтік тәсіл - салық төлеушінің декларацияда толтырған
барлық табыстары, шегерістері, берілген барлық жеңілдіктері ескеріле отырып
салық алынып отырады, яғни салық төлеушінің барлық жағдайлары
қарастырылады, табыс болмаса, онда салық сомасы төленбейді. Сол арқылы
өзінің мемлекет алдындағы салық төлеу міндетінен құтылады.
4) табыс алу кезінен салық төлеу тәсілі, бұл кәсіпорындарда,
фирмаларда, яғни жалпы заңды тұлға формаларында қызмет ететін жеке
тұлғалардан алынады.
Міне, осы атап өткен салық төлеу тәсілдері бізде міндетті түрде
қолданылады. Көптеген қаржы экономистердің, классиктердің жалпы салық
туралы айтқан сөздері көп. Мысал ретінде: П.М.Гозме былай деп жазған:
Салық-мемлекеттің тәуелсіздік сипаты (белгісі), ал салық салу
мүмкіндігі тәуелсіздіктің нақты мәні болып саналады.
: Салық туралы ҚР-сының Президентінің қабылдаған Жарлығына дейін салық
салу сұрақтарына арналған 77 заңды актілері қолданған, сонымен қатар соның
ішінде 37 актісі салық заңына мүлдем жатпайды. ''Қазақстан Республикасының
Салық жүйесі туралы" 1991 жылдың 25 желтоқсанында шыққан ескі Заңында бұл
есепке нақты және толық 22 бап болған еді.

1.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы және даму
ерекшеліктері

Салық және оның қызметтері нақты базисті береді, яғни мемлекетпен
салық саясатында қолданылатын салық қарым-қатынастардың заңдылықтарын
білдірді. Нарықтық экономиканың дамуына әсер етуші мемлекеттің қолданатын
экономикалық тұтқалар арасында маңызды орын осы салықтарға беріледі:
Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттердің тәжірибесі көрсеткендей, салық
және салық жүйесі, бұл экономиканы басқаруға қолданатын құрал болып
саналады. Кез келген мемлекеттің нарықтық дамуы салықты экономиканың
реттеуші құралы ретінде қолдануды таңдайды. Салықтар өзінің фискалдық
қызметі арқылы бюджеттің кірісін қалыптастырады, ал экономикалық қызметімен
мемлекет өндірісіне, ойың өсуіне, халықтың сатып алу қабілетіне ықпал
етеді. Ұйымдық заңдық жағынан салық заңға байланыста белгілі мөлшерде және
бекітілген уақытта бюджетке төленетін міндетті төлем.
Қазақстанның нарықтық экономикаға көшу жағдайында маңызды жай болып,
бұл тиімді де қолайлы салық жүйесін құру болып табылады. Салық жүйесі
дегеніміз мемлекеттің жинайтын салықтар мен олардың құру принциптердің
салықтық бақылауды ұйымдастырудың жалпы жиынтығын айтамыз. Бүгінгі күні
республикамыздың мемлекеттік салық жүйесі нарықтық қатынастар жағдайында
кәсіпкерлік қызметті қорғап, оның бермеуі қажет. Қазақстан Республикасының
Салық Жүйесі туралы, жалпы құжат ретінде тіркелген (1995 жылдың 24
сәуірінде) Салықтар және бюджетке төленетін т.б. міндетті төлемдер туралы
Заңында қарастырылған, яғни 18 бөлімнен тұрады. Әрбір бөлімнің өзінің
аталуы бар, бөлімдер тарауға, ал тарау параграфтарға және баптарға
тармақталады. Төленетін салақтардың ішінде осы салық жүйесінде жанама
салықтар, заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы маңызды орын
алады. Біздің мысал бойынша ҚҚС мен акциздер III және IV бөлімдерінде
түсіндірілген. ҚР Салық жүйесіне салықты, алымдарды, т.б. төлемдердің
жиынтығын, салықтық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар және салықтық
қызмет органдары кіргізіледі. Салық жүйесін құрастыру кезінде қолданылатын
салық саясаты - салық саласында мемлекетпен қолданылатын шаралар жүйесін
білдіреді және қаржы саясатының құрамдас бөлімі болып саналады. Салық
саясатының мазмұны мен мақсаты қоғамның әлеуметтік экономикалық құрылысына
шартталған. Салық саясатының басты мақсаттары, бұл мемлекетті қаржылық
ресурстармен қамсыздандыру, жалпы елдің шаруашылығын реттеу үшін дұрыс
жағдай туғызу, қарым-қатынас процесінде халықтың табыстылық деңгейлерінде
тепе-теңсіздік жағдайларын жою болып табылады. Салық саясаты салық
механизмі арқылы жүзеге асырылады. Мемлекет салық механизміне қызмет ететін
заңдылығына сәйкес заңды сипат береді және оны реттейді. Салық механизмінің
әрбір элементі оның функцияларында маңызды рөл атқарады. Салық механизмін
құрған кезде негізгі элементтері болып салық салу объектісі мен салық салу
субъектісі саналады. ҚР-сының Заңына сәйкес салық салу объектілеріне; заңды
және жеке тұлғалардың табысы, мүлік, жер, қосылған құн, іс түрлері,
тауарлардың импорты, жер қойнауын пайдаланушылардың табыстары жатқызылады.
Салық механизмінің маңызды элементтердің бірі болып салық ставкасы
саналады. Салық ставкаларының мөлшерін белгілеу кезінде істің әр түрлеріне
тиісті жақындасуды қамсыздандыру мақсатымен нақты, мезгілде экономикалық
жағдайын есепке алуымыз керек, өндірісті ынталандырып, нарықтық процестерін
еркін бағытталуын реттеуіміз керек. Сонымен қатар салық механизмнің
құрамында маңызды орынды жеңілдіктер алып жатыр, яғни салықтың төмендеуі,
нақты субъектілер үшін салықты төлеуге бөлшектеу уақыт беріледі немесе
толық босатылады. Өкінішке орай, салықты төлеу мерзімі мен тәртібі
тәжірибеміз көрсетіп тұрғандай, салық төлеушілердің толық қызығушылықтарын
білдірмейді.
Осымен 8 жыл бұрын күшіне ие болған ҚР-ның Салық Жүйесі даму жолында
орналасып, сонымен қатар салық механизмі де күрделенді. ҚР Салық жүйесін
құру барысында өзіндік құру тәжірибесі болмағандықтан, негізінен көршілес
мемлекеттердің тәжірибелерінен алынған. Негізінен 1991 жылы 24 желтоқсанда
қабылданған Қазақстан Республикасының Салық Жүйесі туралы Заңы Ресейлік
варианттың көшірмесі еді, нәтижесінде федералдық мемлекетке сай,
Қазақстанда үш деңгейлік салық жүйесі құрылған еді. 1992 жылдың 1
қаңтарынан бастап салықтың 43 түрі қызмет еткен, олар келесі түрлерге
топтастырылған еді: жалпы мемлекеттік, жалпы міндетті жергілікті,
салықтармен алымдар, жергілікті салықтармен алымдар; сөйтіп салық жүйесінің
жетілдірілуіне байланысты жұмыстар жүргізіле бастады. [6] Қазақстан
Үкіметімен салық реформаның концепциясы ендіріліп, жарияланған еді, бұл
концепцияда (көрсетілген өзгерістердің келесі кезеңдері қарастырылған 1
кезең-1994 -1995 ж.ж.-Жаңа Салық Жүйесінің негізін өндіру және оны іске
қосу;
- 2 кезең-1996-1998 ж.ж.-нарықтық экономиканың талаптарына сәйкес
салық жүйесінің құрастыруын аяқтау;
Бірінші кезеңде қарастырылған мақсаттар, бұл салықтық ауыртпалықты
төмендету, салықтар сайын қысқарту, ҚР Салық Жүйесін Дүниежүзілік
стандарттарға жақындату. Негізінен бұл талаптарға сәйкес, іске 1995 жылдың
1 шілдеде енгізілген, бірақ 1995 жылдың 24 сәуірде жарияланған Салықтар
және бюджетке төленетін тағы басқа міндетті төлемдер туралы Заң күшіне ие,
ҚР Президентінің қабылдаған Жарлығы еді. Жаңа Салық Заңына сәйкес қазіргі
кезде Қазақстанда салықтар мен алымдардың 11 түрі қызмет eтеді, олар болса
сәйкесінше, унитарлы мемлекеттің ерекшеліктерін есепке ала отырып, мынадай
топтарға бөлінеді:
І. жалпы мемлекеттік: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс
салығы;
қосылған құнға салынатын салық;
акциздер;
құнды қағаздардың эмиссияларын тіркеу үшін алынатын алым;
арнайы төлемдер мен жер қойнауын пайдаланушылар төлейтін салықтары;
ІІ. жергілікті: жер салығы;
заңды және жеке тұлғалардың мүлікке төлейтін салығы;
көлік құралдарына төленетін салық түрі;
заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлік іспен айналысатын жеке тұлғаларды
тіркеу үшін алынатын алым;
істердің бөлек түрлеріне берілетін құқық үшін алынатын алым;
аукциондық сатулардан алынатын алым.
ҚР салық механизмнің қызметтерін оқып, талдаған кезде жалпы салық салу
механизіміндегі тәжірибелік қиыншылықтар мен теорияның дұрыс шешілмегенін
алып шығардық. Тиімсіз салық механизмін куәландыратын жағдай болып бюджетке
төленетін салықтардың толық келіп түспеуі және жетіспеушілік мөлшерінің
үнемі өсуі саналады. 1997 жылдың алғашқы 6 айында жалпы республика бойынша
салықтың жинақталуы шамамен 73-75 пайызды құрады. 1997 жылдың 1 қаңтарына
қатысты жетіспеушілік сомасы шамамен 38 млрд.теңгені құрады, сол кезде
жасалған Қазақстанда өндірілетін тауарларға салынатын акциздер, заңды
тұлғалардан алынатын табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық бойынша
болжамдар жоққа шықты, салықтар ойдағыдай жинақталмады, яғни 1996 жылдың
сәйкес мерзімімен салыстырғанда салықтардың бюджетке келіп түсуі бюджетке
төмендеп кеткен. Салықтардың толық түспеуі объективті себептермен
түсіндіріледі, олар өндірістің түсіп кетуімен, төлемсіздіктермен және
дебиторлық қарыздармен түсіндіріледі, сонымен қатар салық механизмнің
кейбір жетіспеушіліктерімен, салық салудан бас тарту жағдайымен шартталған.

Салық Заңына сәйкес ҚҚС есепке алу үшін 1000 айлық есепті көрсетім
мөлшерінде салық салу айналымның минимумы тағайындылған. Осы салық бойынша
жинақталған салық сомалардың төмен болуының басты себебі, бұл қосылған
құнға салынатын салық бойынша есепке тұру барысында шын нақты салық шот-
фактураларды жазып беруден жалтару болып саналады. Өзіміз, білетіндей,
салық жүйесін құраушы басты элементтердің бірі болып салықтық жеңілдіктер
саналады, яғни ҚР Салық Заңына сәйкес кейбір салық төлеушілер салық
төлеуден жартылай немесе мүлдем босатылады. Менің ойымша, салықтық
жеңілдіктердің бір кемшілігі бар, бұл салықтық түсімдер базасын төмендетуі
болып саналады, сондықтан салықтық ставкалар өте жоғары мөлшерде
белгіленеді, бұл бірыңғай салық салу процесіне қарағанда болатын жағдай. Ал
мұндай жағдай шынайы салық салудың жайлылығы мен нейтралдық принциптерінің
бұзылуына әкеледі.
ҚР Заңдылығына сәйкес кәсіпорындар бюджетке салықтың олар: табыс
салығы, қосылған құнға орташа және кіші бизнестегі барлық түрлерін төлеуге
тиісті, салынатын салық, мүліктік салық, жер салығы, көлік құралдарына
салынатын салық және тағы басқа міндетті төлемдер.
Салық Жүйесін құрастыру барысында негізгі шарт болып салық салудың
тиімді жүйесін құру болып саналған. Ең алдымен, бұл салықтық ауыртпалықты
төмендетумен түсіндірілген.
Қазақстан Республикасының Салық Жүйесінде қойылған негізгі талаптарына
келесілерді жатқызуға болады:
салықтың құрамы нақты анықталған болу керек, бұл үшін мемлекеттің
салықтық заңында жиналуға қажетті барлық салықтың толық қызметі орындалу
керек;
Салық жүйесі салық төлеуші үшін салықтан жалтарудың тиімсіз болатындай
етіп жағдай жасау керек;
Салық жүйесінің жайлылығы, бұл талап әсіресе салық төлеушінің
дұрыстығын бақылау үшін маңызы зор;
Салық жүйесі салық төлеушінің қаражаттарын өндіріске құюға ынталандыру
керек, бұл талап негізінен салықтарды ынталандырушы қызмет арқылы жүзеге
асырады.
Қазақстанда жұмыс істеп жатқан салық жүйесі негізінен келесідей
әдістерге сүйенеді:
1. бюджеттің түрлі деңгейдегі билік органдарына салықтарды тағайындау
және жинақтау құқығын қатаң түрде бөліп беру;
2. республиканың Салық Заңында Салық төлеушілер мен салық органдарының
құқықтары мен міндеттерінің толық тізімін анықтау;
3. Салық Заңында тағайындалған нормалардың басқа заңдардағы нормаларға
қарағандағы салық сұрақтары бойынша алда болу; салық салудың бір реттілігі,
яғни 1 жыл ішінде 1 рет салық салынған объектіге екінші рет салық салуды
болдырмау.

2-тарау. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесін жетілдіру

2.1 Салықтық функциялары және салық жүйесінің принциптері

Біздің ойымызша, салықтардың функционалдық сипаттамасын нақтыландыру,
яғни функцияларына салықтардың тікелей мәнін және экономикалық табиғатын,
сондай-ақ атқаратын қызметтерінің негізгі бағытын зерттедік. Салықтардың
функциялары белгілі кезеңде өздері атқаратын рөліне байланысты, мемлекет
алдында тұрған негізгі мәселелерді шешуге себін тигізуге қажетті
экономикалық және реттеуші болып табылады.
Негізінде, салықтардың қалыптасқан - негізгі үш функциясы бар. Олар:
фискалдық, қайта бөлу және реттеуші функциялар. Негізінде экономикалық
теория және басқа тиісті оқулықтарда осы негізгі үш функция
көрсетілгенімен, кейбір белгілі экономист-ғалымдардың еңбектерінде оларға
қоса тағы бірнеше функциялар аталады[7].
Бірінші фискалды функция - салықтардың және тағы басқа міндетті
төлемдердің бюджетке толығымен және уақтылы түсіп отыруын қамтамасыз етеді.
Фиск — латын тілінде мемлекеттік қазына деген мағынада айтылған. Сондықтан,
фискалдық қызмет — салықтық бюджеттік қызмет, яғни мемлекеттік қазына —
бюджетті түсім көздері — салықтар мен басқа да міндетті төлемдер арқылы
ақшалай қаражаттармен қамтамасыз ету жөніндегі қызмет болып табылады.
Қысқаша айтқанда, қаражаттарды бюджетке жұмылдыру қызметі. Тауарлық ақшалай
қатынастардың, өндірістік дамуына байланысты бұл функция мемлекеттік
қарамағына түсетін ақшалай кірістерді ұлғайта түседі.
Ал, қайта бөлу функциясы, әр түрлі шаруашылық субъектілерінің
табыстарының белгілі бөлігін мемлекет пайдасына қайта бөлу қызметі. Бұл
қызметтің барысында жалпы ұлттық өнім көлеміндегі салықтардың үлесі
анықталды, яғни ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу арқылы оның қандай
бөлігінің мемлекет меншігіндегі қорға қосылғанын көрсетеді.
Үшінші функция — салықтық реттеу, яғни реттеуші функциялық
нарықтарының мөлшерін өзгерту, салық түрлерін азайту және негізделген салық
жеңілдіктерін енгізу арқылы, занды және жеке тұлғалардың рынокқа
бағытталған экономикалық белсенділіктерін (қызметтерін), сондай-ақ
мүдделерін қамтамасыз ету. Бұл функция өзінің осындай сипаттамасына
байланысты ынталандыру функциясы деп аталады. Салықтық реттеу (салықпен
реттеу десек де болады) мүмкіндігінше тиімді салық түрлерін таңдау, олардың
мөлшерін өзгерту, сондай-ақ жеңілдік көрсету, кейде кейбір түрлерін алу
тәсілін өзгерту сияқты әрекеттерден тұрады. Әсіресе бұл функцияны ғылыми-
техникалық процестерді ынталандыру кезінде қолдану өте тиімді болады.
Мемлекет үстінде аталған салықтардың функциясын қолдана отырып салық
салу, салық қызметі саласындағы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.