Жанама салықтардың топталуы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кiрiспе 2
I-тарау. Қазақстан Республикасының салық жүйесi қазiргi кезеңде 6
1. Салықтың мәнi және оның Қазақстан Республикасының қаржы жүйесiндегi
ролi. 6
2. Қазақстан Республикасының салық жүйесiнiң қалыптасуы және даму
ерекшелiктерi. 10
3.Қазақстан Республикасының салық жүйесiндегi салықтардың жiктелiнуi 15
II-тарау. Қазақстан Республикасының салық жүйесiндегi жанама салықтар
17
1. Жанама салықтардың экономикалық-әлеуметтiк мәнi мен маңызы 17
2. Жанама салықтардың топталуы. 20
3. Акциз салығы және оның дамуы, маңызы, бюджеттiк кiрiс бөлiмiндегi
үлесi. 22
Қорытынды 31
Әдебиеттер тізімі 33

Кiрiспе

Бiздiң мемлекетiмiз Қазақстан Республикасы өзiнiң тәуелсiздiгiн
алғанына 13 жыл болды. Осы мезгiл аз да болмас, көп те болмас. Әлемдiк
аренаға ығыумыз үшiн ең басты мәселе бiздiң бюджетiмiздiң кiрiстерiн
молайту болып табылады. Бүгiнгi таңда экономикамыздағы әртүрлi дағдарыстар
мен келеңсiз жағдайлардан шығу үшiн және өзiмiздiң отандас өндiрушiлердiң
мұқтаждарын көтеру үшiн әртүрлi заңдар мен нормативтi актiлер, қаулылар
қабылданған едi. Нарыққа көшу кезеңiндегi бiздiң экономикамыздың негiзгi
бөлiмдердiң бiрi салық салу саясаты болып табылды, яғни бюджеттiк
кiрiстердiң бiр бөлiмi салықтық түсiмдерден тұратынын бiлемiз. Мемлекеттiң
нарық жағдайына байланысты реформаларды жүзеге асыру үшiн бiздiң
республикамызға үлкен ақша қаражаттары қажет. Осы қаражаттардың басты қоры
бюджет, яғни кiрiстер бөлiмi болып табылады. Кiрiстер бөлiмiн құрайтын
салықтық түсiмдердiң мағызды бөлiгiн жанама салықтар құрайды. Қазiргi
уақытта ҚР-сының жанама салық салу механизiмi әлемдiк стандарттарға
жакындатылып, халықаралық талаптарға сай келтiрiлген деп айтуға болады,
бiрақ та экономистердiң жүргiзген талдаулары салық тәжiрiбесiн сырттан,
шетелдерден алып өзiмiздiң салық жүйемiзге қондыра салуға көнбейтiнiн
көзiмiзге жеткiзгендей.
Салықтар қаржылық қатынастардың органикалық құрамдас бөлiгi болып
табылады, сонымен қатар олардың мемлекеттiң әдет-ғұрыпына, қоғамның мiнез-
құқынатерен сiнiп кеткенi рас. Есiмiзге түсiрсек, 20-шы жылдардың басында
өкiмет төңкерiсiне дейiнгi салықтарды қалпына келтiруге мәжбүр болды. Кейiн
олардан бас тарту үшiн көптеген жылдар қажет болып, алдынғы қатарлы
салықтар мемлекеттiң кiрiсiн қамтамасыз етуге кепiл бола алмады. Сондықтан
салықтардың, олардың iшiнде жанама салықтардың жаңа түрлерiн, тұтынушыға
аурпалығын тигiзбейтiн тиiмдi ставкаларын iздеп табу қажеттiлiгi туды.
Осыған байланысты жанама салықтардың артықшылықтарын және кемшiлiктерiн жан-
жақты зерттеп қарастырайық:
1.артықшылықтары:1) жанама салықтарды тиiмдi де мақсатқа сәйкес
мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiмiне жинақтайтын болсақ, онда үлкен
мөлшерде табыс әкелуге болады. Мысалы: жанама салықтардың iшiнде ең
көлемдiсi де маңыздысы болып саналатын салық түрi-қосылған құнға жсалынатын
салықты қарастырайық, ол өндiрiстiң барлық айналымының барлық кезеңiнде
алынып отырады және барлық тауарларға қатысты қолданылады, яғни қысқаша
айтқанда, бұл салықтың салық салу негiзi өте үлкен, сондықтан да бюджетке
түсетiн түсiмнiң көлемi де өте үлкен болады;
2) жанама салықтар оңай жинақталады, яғни кез-келген тұлға тұтыну үшiн
тауарларды сатып алғанда жанама түрде жанама салықтарды өз еркiмен
төлейдi.кемшiлiктерi: инфляциялық сипаттамалардың туғызу әсерi, мысалы:
қазiргi кезде қосылған қунға салынатын салық түргiн жиi де ашық түрде
әртүрлi көз-қарастармен қарастырулуда, яғни 2001 жылдың 1-шi шiлдесiнде
қолданылатын салықтын 16 пайыздық ставкасы екi түрлi өзгерiстердiң пайда
болуына негiзгi әсер етушi болуы мүмкiн: 1) егер көптеген кәсiпорындар
еңбек ақы қорынан босытылған қаражаттары есебiнен өздерiнiң өнiмдерiне
бағаны төмендету жолы бойынша жүретiн болса, онда түсiнiктi түрде инфляция
қарқыны төмендейдi, ал егер: 2) кәсiпорындардың басшылары босатылған
қаражаттары есебiнен жұмысшылардың еңбек ақыларын жоғарлатқысы келсе, онда
мұндай жағдай инфляцияның орын алуына ықпал жасайды.
Жанама салықтар өндiрiс кезеңдерiнде жиi алынатын болғандықтан
экономикалық әрбiр секторына өздерiнiң керi жерлерiн тигiзедi.
Жанама салықтар мемлекеттiң фискалды қызығушылықтарын бiлдiредi. Осы
салықтарды қолданудың негiзгi ерекшелiктерi:
салық өндiру процесi мен салықтық ставкаларына унитарлығы;
тауарлар мен артықшылықтардың қозғалысына бақылау жүргiзудi ықшамдату;
бюджеттi тұрақты түсiмдермен қамсыздандыру.
Жанама салықтар отандық Салық жүйесiнде өте маңызды орын алады. Нақты
кезде олардың қатарына қосылған құнға салынатын салық (ҚҚС), акциздер және
кедендiк баждар кiредi. Осы жанама салықтардың iшiнде ең маңыздысы болып
қосылған құнға салынатын салық саналады. Осы салықпен салу тек қана iшкi
нарықтағы тауарлық айналымдарды ғана қамтытпай, сонымен қатар шетелдермен
Қазақстанның сыртқы саудалық iстерi жүзеге асырғандағы пайда болатын
айналымдарды да қамтиды. Қосылған құнға салынатын салықпен тауарды салу-
жанама салық салу формалардың ең маңыздысы болып саналады. Батысеуропалық
интеграциялық процестiң құрылуы мен дамуындағы осы салықтың маңызды ролiне
қатысты ҚҚС-ты өте жиi еуропалық салық деп те атайды. Жалпы қосылған
құнға салынатын салық болмасын, акциздер болмасын, бұл салықтардың
енгiзiлуi бiз үшiн құпия емес. Бiздiң мемлекетiмiз тәуелсiздiктi алғаннан
кейiн, тез арада салық салу Заңы да шығарылған едi. Бiрақ та, осы Заңда
қарастырылған жағдайлар тәжiрибе жүзiнде өмiрге сәйкес келмейдi. Нарықтық
экономикаға көшу кезiнде жанама салықтардың бюджетке толық түспеу жағдайы
туылған едi. Нақты экономикалық бағдарламалардың болмауы салықтардың
тұрпайы фискалдық құралға айналуына желдi, экономикалық процестердiң
айқындалмағандықтан жанама салықтардың реттеушiлiк мағынасы бiршама
төмендеп кеттi. Сондықтан да жанама салықтардың механизмнiң қолдану аймағын
нақты айқындап алу керек. Әдетте, жанама салық жүйесiн жетiлдiру мәселесiн
жалпы салық жүйесiмен, бюджет жүйесiмен, амортизация саясатымен,
бухгалтерлiк есеп жүйесiмен ұштастыра отырып, кешендi түрде қарастыру
орынды болады. ҚР-ның Президентi Н.Назарбаев шығарған Салықтар мен
бюджетке төленетiн тағы басқа мiндеттi төлемдер туралы Заң күшiне иеленген
Жарлығына аз да болмасын, көп те болмасын 6 жыл толды, бiрақ қабылданған
Заңымызға қайтадан өзгерiстер мен түзетулердiң енгiзiлгендерiн бiлемiз.
Яғни мұндай өзгерiлiстердiң енгiзiлiуi тәжiрибе жүзiнде болған-жағдайларға
сәйкес жүргiзiлген. Салықтық өрiстегi жаңалықтардың бiрi болып, 2001 жылы
қабылдануға алынған Салықтық Кодексiнiң Жобасы саналған едi. Яғни жаңа
Салықтық Жоба Парламенттiң мүшелерiмен қарастырылған. Енгiзiлген өзгерiстер
салық төлеушiлерге қатысты болған, өйткенi кейбiр салықтардың ставкалары
төмендетiлдi. Қысқа уақыт iшiнде экономикамыз, экономикалық қарым-қатынас
құрылысы, меншiк құрылысы, мемлекет пен салық төлеушiлер арасындағы өзара
қарым-қатынас және сонымен қоса адамдардың түйсiктерi өте үлкен бұрылыс
жасап өзгергенiн байқауға болады. Бiр жағынан, мемлекет салық саясатының
мақсаттарын, қызметтерiн және талаптарын терең түсiндi, ал екiншi жағынан,
көптеген экономикалық қарым-қатынастар нақты күшiне не Заңда
қарастырылмаған едi. Бiрақ ең маңыздысы - бiз өзiмiздiң дамуымыздың жаңа да
сапалы кезеңiмiзге жақындадық, сондықтан да қайталама қатерлердi
жiбермеуiмiз керек.

I-тарау. Қазақстан Республикасының салық жүйесi қазiргi кезеңде

1. Салықтың мәнi және оның Қазақстан Республикасының қаржы жүйесiндегi
ролi.

Нарықтық экономика жағдайнда салықтар мемлекеттiң iсiн қаржыландыру
және оның аппаратын қаржыландырудың негiзгi қайнар көзi болып санады.
Салықтық тұтқаларды пайдалана отырып, мемлекетелдегi болып жатқан
экономикалық процестерге, қоғамға тиiмдi болатындай етiп әсер ете алады.
Бұл үшiн мемлекет өзiнiң салық жүйесiн құрайды, оның құрамына салықтың
әрбiр түрлерiнiң жиынтығын кiргiзедi. Онда әрбiр салық бойынша оның салық
төлеушiсi, салық салу объектiсi, ставкалары, төлеу мерзiмдерi мен
жеңiлдiктерi анықталады, сонымен қатар салықтық құрылым, яғни
мамандандырылған салық органдарының жүйесi құрылады. Салық органдардың
негiзгi мiндетi-бюджетке салықтық төлемдердiң толық және мерзiмiнде келiп
түсуiн қамсыздандыру болып саналады. Салық түрiнде жинақталған ақшалай
қаражаттар мемлекетке әлеуметтiк саясатты жүргiзуге мүмкiндiк бередi,
сонымен қатар минималды деңгейде өзiнiң өмiрiн қамтамасыз ете алмаған халық
тобына материалдық көмек көрсетуге жағдай туғызады. Салықтардың қызметтерiн
жүзеге асыру үшiн мемлекетпен жүзеге асырылатын әртүрлi - құқықтық
нормалардан тұратын салықтық құқық қолданылады. Салық құқықтың
нормаларымен, сонымен қатар салықтарды толық және мерзiмiнде төлеу үшiн
жүргiзiлетiн бақыл, төлеуден жалтару кезiнде салықтарды өндiру, салық
заңдылығы ережелерiн бұзған заңды тұлғаларды белгiленген заңды
жауапкершiлiкке тарту қызметтерi қамсыздандырылады.
Кез келген мемлекет, өзiнiң жеке қаржылық базасы болған кезде тәуелсiз
бола алады, яғни жай айтқанда, аппаратын қаржылатындыруға және өзiнiң
қызметтерiн атқарған кезде пайда болатын шығындарды жабу үшiн қолданалатын
ақшалай қаражаттары болу керек. Мемлекет мұндай ақшалай қаражаттарды
әртурлi әдiстермен жинақтайды: бiрiншi жағдайда - қаражат иесi мемлекетке
өз еркiмен берген кезi карастырылады, мұндай кездi қарастыру үшiн
классикалық мысал келтiрейiк, бұл мемлекеттiк заем (сыртқы және iшкi);
басқа жағдайларда, мысал ретiнде салық қарастырылатын жағдай, яғни
қаражаттар өндiрiлiп алынады. Салықтар, бұл мемлекеттiң ең ежелгi ақша табу
әдiсi деп те айтуға болады. Төңкерiске дейiнгi атақты қаржыгер
П.П.Гензелдiң осы жағдайға байланысты, мынандай айтқан сөздерi бар едi:
ежелгi дүниенiң өзiнде салықты өндiрудiң әдiстерi, әртүрлi кадастрлар және
салық салу әдiстерi жақсы танымал болған. Мемлекеттiң түрi мен экономикалың
түрi тек салық салу механизмне ғана әсерiн тигiзе алады. Осы салық салу
аймағында атақты классик Адам Смиттiң жасаған тұжырымдары мен еңбектерi
орынды болған. Салықтың сипаттамаларын көрсете отырып, мемлекеттiң
пайдасына жасалатын т.б. төлемдердiң түрлерiнен ерекшелiктерiн де
көрсетейiк. Соңғысы өте қажет, өйткенi Қазақстан Республикасының Ата
Заңында мiндеттi түрде төленетiн тек қана салықтар туралы айтып қана
қоймай, сонымен қатар алымдар мен т.б. мiндеттi төлемдер туралы да
айтылған. Салыққа сипаттама беретiн болсақ, бiрнеше сипаттама топтарын
қарастыруға болады:
1) материалдық сипаттама- зат санын немесе ақша сомасын анықтайды
(яғни салық төлеушiнiң мемлекетке мiндеттi түрде беруге тиiстi бөлiмi;
2) салықтың заң сипаттамаларына мындай түрлерi жатқызылады:
1. салықты мемлекетпен тағайындалу;
2. салықтың болуы тек қана құқықтық формада болуы;
3. құқықтық формаға жатқызылатын акт пен органдар салықты тағайындау;
4. салықтың салық өндiру сипаттамасы;
5. салық бюджетке төленетiн мiндеттi төлем болып саналады;
6. салықты төлеу заңды мiндет болып саналады;
7. салықты төлеу процесiнде мемлекеттiк бақылаудың болуы.
3) экономикалық сипаттамаларына:
1. салық мемлекетке төленетiн төлем ретiнде қарастырылады;
2. қайтарымсыздылығы;
3. эквивалентсiздiгi;
4. салықтық қарым-қатынастардың тұрақтылық сипаттамасы;
5 салық салу объектiсiнiң бар болуы;
6. салықтың субъектiсiн анықтау;
7. салықтың мөлшерiн анықтау;
8. салықты төлеу мерзiмiнiң заңдылық түрде белгiленуi;
9. салық мемлекеттiң табысы болып саналады;
10. салықты төлеу кезiнде меншiк формасының ауыспалылығы.[12]
Жалпы салық терминiне көптеген анықтамалар берiлген, солардың iшiнде:
1) cалықтар дегенiмiз мемлекеттiк бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгiлi бiр мөлшерде түсетiн төлемдер;
заңды және жеке тұлғалармен заңға сәйкес мемлекеттiк бюджеттке
алынатын мiндеттi төлемдердi салықтар деп атаймыз.
Салық Заңында салықтардың құраушы элементтерi қарастырылады:
1) салықтың субъектiлерi – салық заңына сәйкес мемлекеттiк бюджетке
салық төлейтiн заңды және жеке тұлғалар. Салық механизмнiң жұмысы барысында
салық субъектiлерi әркашан нақты салық төлеушi болып табыла бермейдi,салық
жүгiнiң аудару механизмi бойынша кей уақытта салықты нақты төлеушi болып
заңмен анықталған субъект емес, ақырғы тұтынушы болып саналады.
2) Салық объектiлерi –зат түрiнде белгiлi бiр кимал түрiнде және
белгiлi бiр қарым-қатынас түрiнде болуы мүмкiн, салық объектiлерiне-табыс
(пайда), тауардың құны, қызметтiң, өнiмнiң қосылған құны, жеке және заңды
тұлғалар мүлiктерi, құнды қағаздармен жасалған операциалар және тағы басқа;
3) Салық ставкасы, бұл салық объектiсiнiң алынған мөлшерi немесе салық
ставкасы өлшем бiрлiктен алған салықтық мөлшерлiк пайыз;
4) Салық көзi-бюджетке төленуге қажеттi салық сомасын төлеген
материалдық қор;
5) Салықтық жеңiлдiктерi, бұл заңға сәйкес салық төлеуден бiртiндеп
немесе салық төлеуден толық босату.
Салық төлеушiлер салық заңына сәйкес 4 түрлi тәсiлмен бюджетке салықты
төлей алады:
1) кадастрлiк тәсiл-салық органдары барлық салық төлеушiлердiң
мүлiктерiн, жерiн, үйiн және т.б. тiркеу жасайды.
3) патенттiк тәсiл–салық алуды патенттiң құнында төлеуге мiндеттi
барлық салық түрлерi ескерiледi, яғни салық төлеушi осы патентты салық алу.
Сөйтiп салық төлеушiнiң табыс алу-алмауына қарамастан салық объектiсiнен
тиiстi салықты алады.
2) декларативтiк тәсiл-салық төлеушiнiң декларацияда толтырған барлық
табыстары, шегерiстерi, берiлген барлық жеңiлдiктерi ескерiле отырып салық
алынып отырады, яғни салық төлеушiнiң барлық жағдайлары қарастырылады,
табыс болмаса, онда салық сомасы төленбейдi.арқылы өзiнiң мемлекет
алдындағы салық төлеу мiндетiнен құтылады.
4) табыс алу кезiнен салық төлеу тәсiлi, бұл кәсiпорындарда,
фирмаларда, яғни жалпы заңды тұлға формаларында қызмет ететiн жеке
тұлғалардан алынады.
Мiне, осы атап өткен салық төлеу тәсiлдерi бiзде мiндеттi түрде
қолдаланады. Көптеген қаржы экономистердiң, классиктердiң жалпы салық
туралы айтқан сөздерi көп. Мысал ретiнде: П.М.Гозме былай деп жазған:
Салық - мемлекеттiң тәуелсiздiк сипаты (белгiсi), ал салық салу
мумкiндiгi тәуелсiздiктiң нақты мәнi болып саналады.
Салық туралы ҚР-сының Президентiнiң қабылдаған Жарлығына дейiн салық
салу сұрақтарына арналған 77 заңды актiлерi қолданған, сонымен қатар соның
iшiнде 37 актiсi салық заңына мүлдем жатпайды.
“Қазақстан Республикасының Салық жүйесi туралы” 1991 жылдың 25
желтоқсанында шыққан ескi Заңында, бұл есепке нақты және толық 22 бап
болған едi.

2. Қазақстан Республикасының салық жүйесiнiң қалыптасуы және даму
ерекшелiктерi.

Салық және оның қызметтерi нақты базистi бередi, яғни мемлекетпен
салық саясатында қолданылатын салық қарым-қатынастардың заңдылықтарын
бiлдiредi. Нарықтық экономиканың дамуына әсер етушi мемлекеттiң қолданатын
экономикалық тұтқалар арасында маңызды орын осы салықтарға берiледi.
Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттердiң тәжiрибесi көрсеткендей, салық
және салық жүйесi, бұл экономиканы басқаруға қолданыбалы құрал болып
саналады. Кез-келген мемлекеттiң нарықтық дамуы салықты экономиканың
реттеушi құралы ретiнде қолдануды тандайды. Салықтар өзiнiң фискалдық
қызметi арқылы бюжеттiң кiрiсiн қалыптастырады, ал экономикалық қызметiмен
мемлекет өндiрiсiне, оның өсуiне, халықтың сатып алу қабiлетiне ықпал
етедi. Ұйымдық заңдық жағынан салық заңға байланыста белгiлi мөлшерде және
бекетiлген уақытта бюджетке төленетiн мiндеттi төлем.
Қазақстанның нарықтық экономикаға көшу жағдайында маңызды жай болып,
бұл тиiмдi де қолайлы салық жүйесiн құру болып табылады. Салық жүйесi
дегенiмiз мемлекеттiң жинайтын салықтар мен олардың құру принциптердiң
салықтық бақылауды ұйымдастырудың жалпы жиынтығын айтамыз. Бүгiнгi күнi
республикамыздың мемлекеттiк салық жүйесi нарықтық қатынастар жағдайында
кәсiпкерлiк қызметтi қорғап, оның бермеуi қажет. Қазақстан Республикасының
Салық Жүйесi туралы, жалпы құжат ретiнде тiркелген (1995 жылдың 24
сәуiрiнде) Салықтар және бюджетке төленетiн т.б. мiндеттi төлемдер туралы
Заңында қарастырылған, яғни 18 бөлiмнен тұрады. Әрбiр бөлiмнiң өзiнiң
аталуы бар, бөлiмдер тарауға, ал тарау парагрфтарға және баптарға
тарамақталады. Төленетiн салақтардың iшiнде осы салық жүйесiнде жанама
салықтар, заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы маңызды орын
алады. Бiздiң мысал бойынша ҚҚС мен акциздер III және IV бөлiмдерiнде
түсiндiрiлген. ҚР Салық жүйесiне салықты, алымдарды, т.б. төлемдердiң
жиынтығын, салықтық қатынастарды реттейтiн құқықтық нормалар және салықтық
қызмет органдары кiргiзiледi. Салық жүйесiн қурастыру кезiнде қолданылатын
салық саясаты-салық облысында мемлекетпен қолданылатын шаралар жүйесiн
бiлдiредi және қаржы саясатының құрамдас бөлiмi болып саналады. Салық
саясатының мазмұны мен мақсаты қоғамның әлеуметтiк экономикалық құрылысына
шартталған. Салық саясатының басты мақсаттары, бұл мемлекеттi қаржалық
ресурстармен қамсыздандыру, жалпы елдiң шаруашылығын реттеу үшiн дұрыс
жағдай туғызу, қарымқатынас процесiнде халықтың табыстылық деңгейлерiнде
тепе-теңсiздiк жағдайларын жою болып табылады. Салық саясаты салық
механизмi арқылы жүзеге асырылады. Мемлекет салық механизмiне қызмет ететiн
заңдылығына сәйкес заңды сипат бередi және оны реттейдi.Салық механизмiнiң
әрбiр элементi оның функцияларында маңызды рөл атқарады. Салық механизмiн
құрған кезде негiзгi элементтерi болып салық салу объектiсi мен салық салу
субъектiсi саналады. ҚР-сының Заңына сәйкес салық салу объектiлерiне: заңды
және жеке тұлғалардың табысы, мүлiк, жер, қосылған құн, iс түрлерi,
тауарлардың импорты, жер қойнауын пайданалушылардың табыстары
жатқызыланады. Салық механизмнiң маңызды элементтердiң бiрi болып-салық
ставкасы саналады. Салық ставкаларының мөлшерiн белгiлеу кезiнде iстiң
әртүрлерiне тиiстi жақындасуды қамсыздандыру мақсатымен нақты мезгiлде
экономикалық жағдайын есепке алуымыз керек, өндiрiстi ынталандырып,
нарықтық процестерiн еркiн бағытталуын реттеуiмiз керек. Сонымен қатар
салық механизмнiң құрамында маңызды орынды жеңiлдiктер алып жатыр, яғни
салықтың төмендеуi, нақты субъектiлер үшiн салықты төлеуге бөлшектеп уақыт
берiледi немесе толық босатылады. Өкiнiшке орай, салықты төлеу мерзiмi мен
тәртiбi тәжірибемiз көрсетiп тұрғандай, салық төлеушiлердiң толық
қызығушылықтарын бiлдiрмейдi.
Осымен 8 жыл бұрын күшiне ие болған ҚР-ның Салық Жүйесi даму жолында
орналасып, сонымен қатар салықмеханизмi де күрделенедi.ҚР Салық жүйесiн
құру барысында өзiндiк құру тәжiрибесi болмағандықтан, негiзiнен көршiлес
мемлекеттердiң тәжiрибелерiнен алынған. Негiзiнен 1991 жылы 24
желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының Салық Жүйесi туралы
Заңы Ресейлiк варианттың көшiрмесi едi, нәтижесiнде федералдық мемлекетке
сай, Қазақстанда үш деңгейлiк салық жүйесi құрылған едi. 1992 жылдың 1
қантарынан бастап салықтың 43 түрi қызмет еткен, олар келесi түрлерге
топтастырылған едi: жалпы мемлекеттiк, жалпы мiндеттi жергiлiктi,
салықтармен алымдар, жергiлiктi салықтармен алымдар; сөйтiп салық жүйесiнiң
жетiлдiрiлуiне байланысты жұмыстар жүргiзiле бастады. [6]
Қазақстан Үкiметiмен салық реформаның концепциясы өндiрiлiп,
жарияланған едi, бұл концепцияда көрсетiлген өзгерiстердiң келесi кезеңдерi
қарастырылған 1 кезең-1994 –1995 ж.ж.-Жаңа Салық Жүйесiнiң негiзiн өндiру
және оны iске қосу;
2 кезең-1996-1998 ж.ж.-нарықтық экономиканың талаптарына сәйкес салық
жүйесiнiң құрастыруын аяқтау.[ 6 ]
Бiрiншi кезенде қарастырылған мақсаттар, бұл салықтық ауртпалықты
төмендету, салықтар санын қысқарту, ҚР Салық Жүйесiн дүниежүзiлiк
стандарттарға жақындату. Негiзiнен бұл талаптарға сәйкес, iске 1995 жылдың
1 шiлдеде енгiзiлген, бiрақ 1995 жылдың 24 сәуiрде жарияланған Салықтар
және бюджетке төленетiн тағы басқа мiндеттi төлемдер туралы Заң күшiне ие,
ҚР Президентiнiң қабылдаған Жарлығы едi. Жаңа Салық Заңына сәйкес қазiргi
кезде Қазақстанда салықтар мен алымдардың 11 түрi қызмет етедi, олар болса
сәйкесiнше, унитарлы мемлекеттiң ерекшелiктерiн есепке ала отырып, мынандай
топтарға бөлiнедi:
I.жалпы мемлекеттiк:
заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
қосылған құнға салынатын салық;
акциздер;
құнды қағаздардың эммисияларын тiркеу үшiн алынатын алым;
арнайы төлемдер мен жер қойнауын пайдаланушылар төлейтiн салықтары;
II.жерлiктi: жер салығы; заңды және жеке тұлғалардың мүлiкке төлейтiн
салығы;
көлiк құралдарына төленетiн салық түрi;
заңды тұлғалар мен жеке кәсiпкерлiк iспен айналасытатын жеке
тұлғаларды тiркеу үшiн алынатын алым;
iстердiң бөлек түрлерiне берiлетiн құқық үшiн алынатын алым;
аукциондық сатулардан алынатын алым. [6]
ҚР салық механизмнiң қызметтерiн окып, талдаған кезде жалпы салық салу
механизiмiндегi тәжирибелiк қиыншылықтар мен теорияның дұрыс шешiлмегенiн
алып шығардық. Тиiмсiз салық механизмiн куәлiндiретiн жағдай болып бюджетке
төленетiн салықтардың толық келiп түспеуi және жетiспеушiлiк мөлшерiнiң
үйемi өсуi саналады. 1997 жылдың алғашқы 6 айында жалпы республика бойынша
салықтың жинақталуы шамамен 73-75 пайызды құрды. 1997 жылдың 1 қаңтарына
қатысты жетiспеушiлiк сомосы шамамен 38 млрд.теңгенi құрды, сол кезде
жасалған Қазақстанда өндiрiлетiн тауарларға салынатын акциздер, заңды
тұлғалардан алынатын табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық бойынша
болжамдар жоққа шықты, салықтар ойдағыдай жинақталмады, яғни 1996 жылдың
сәйкес мерзiмiмен салыстырғанда салықтардың бюджетке келiп түсуi төмендеп
кеткен. Салықтардың бюджетке толық түспеуi объективтi себептермен
түсiндiрiледi, олар өндiрiстiң түсiп кетуiмен, төлемсiздiктермен және
дебиторлық қарыздармен түсiндiрiледi, сонымен қатар салық механизмнiң
кейбiр жетiспеушiлiктерiмен, салық салудан бас тарту жағдайымен шартталған.
[ 6]
Салық Заңына сәйкес ҚҚС есепке алу үшiн 1000 айлық есептi көрсетiм
мөлшерiнде салық салу айналымның минимумы тағайындылған. Осы салық бойынша
жинақталған салық сомалардың төмен болуының басты себебi, бұл қосылған
құнға салынатын салық бойынша есепке тұру барысында шын-нақты салық шот-
фактураларды жазып беруден жалтару болып саналады.Өзiмiз бiлетiндей, салық
жүенiң құраушы басты элементтердiң бiрi болып салықтық жеңiлдiктерi
саналады, яғни ҚР Салық Заңына сәйкес кейбiр салық төлеушiлер салық
төлеуден жартылай немесе мүлдем босатылады. Менiң ойымша, салықтық
жеңiлдiктердiң бiр кемшiлiгi бар, бұл салықтық түсiмдер базасын төмендетуi
болып саналады, сондықтан салықтық ставкалар өте жоғары мөлшерде
белгiленедi, бұл бiрыңғай салық салу процесiне қарағанда болатын жағдай. Ал
мұндай жағдай салық салудың жайлылығы мен нейтралдық принциптерiнiң
бұзылуына әкеледi.
ҚР Заңдылығына сәйкес орташа және кiшi бизнестегi кәсiпорындар
бюджетке салықтың барлық түрлерiн төлеуге тиiстi, олар: табыс салығы,
қосылған құнға салынатын салық, мүлiктiк салық, жер салығы, көлiк
құралдарына салынатын салық және тағы басқа мiндеттi төлемдер.
Салық Жүйесiн құрастыру барысында негiзгi шарт болып салық салудың
тиiмдi жүйесiн құру болып саналған. Ең алдымен, бұл салықтық ауртпалықты
төмендетумен түсiндiрiлген.
Қазақстан Республикасының Салық Жүйесiнде қойылған негiзгi талаптарына
келесiлердi жатқызуға болады:
салықтың құрамы нақты анықталған болу керек, бұл үшiн мемлекеттiң
салықтық заңында жиналуға қажеттi барлық салықтың толық қызметi орындалу
керек;
Салық жүйесi салық төлеушi үшiн салықтан жалтарудың тиiмсiз болатындай
етiп жағдай жасау керек;
Салық жүйесiнiң жайлылығы, бұл талап әсiресе салық төлеушiнiң
дұрыстығын бакылау үшiн маңызы зор;
Салық жүйесi салық төлеушiнiң қаражаттарын өндiрiске кұюға ынталандыру
керек, бұл талап негiзiнен салықтарды ынталандырушы қызмет арқылы жүзеге
асырады.
Қазақстанда жұмыс iстеп жатқан салық жүйесi негiзiнен келесiдей
әдiстерге сүенедi:
1.бюджеттiң түрлi деңгейдегi билiк органдарына салықтарды тағайндау
және жинақтау құқығын қатаң түрде бөлiп беру;
2.республиканың Салық Заңында Салық төлеушiлер мен салық органдарың
құқықтары мен мiндеттердiң толық тiзiмiн анықтау;
3.Салық Заңында тағайндалған нормалардың басқа заңдардағы нормаларға
қарағандағы салық сұрақтары бойынша алда болу; салық салудың бiр реттiлiгi,
яғни 1 жыл iшiнде 1 рет салық салынған объектiге екiншi рет салық салуды
болдырмау.
Сонымен қатар Салық жүйесiнiң бiрден бiр нөмiрi болып, салық
төлеушiнiң тiркелу нөмерi (СТН), бұл нөмiрдi ҚР-сының әрбiр азаматына
тағайындылады, ол 12 белгiден тұрады, әрбiр белгiсi белгiлi мағынан
бiлдiредi; алғашқы 2 саны-облыстың коды, кейiнгi 2 саны-ауданның коды, бұл
сан - салық төлеушiнiң статусын бiлдiредi, кейiнгi, сан қатарынан-салық
төлеушiнiң мемлекеттiк реестргелыс журналы бойынша реттiк нөмiрi. Ал соңғы
санбақылау немесе алгоритм саны деп аталады.

3.Қазақстан Республикасының салық жүйесiндегi салықтардың жiктелiнуi

Қазақстан Республикасының Салық жүйесiнде қолданылатын салықтардың
түрлерi көп болғандықтан, оларды жiктеуге мәжбүр болдық, яғни олар келесi
нышанда болады:
1.алыну формасы бойынша: тура (тiкелей) және жанама салықтар болып
бөлiнедi, бұл жерде тура салықтар нақты салық төлеушiден алынады, ал жанама
салықтар болса, тауардың, өнiмнiң, көрсетiлген қызметтiң қунына коредi,
сондықтан да тауардың бағасы сәйкесiнше көтерiледi, яғни салық төлеушi бiр
адам болса, салық субъектiсi болып екiншi адам саналады. Жанама салықтарға
қосылған құнға салынатын салық және акциздер жатқызалады.
2.салық салу дәрежесi бойынша:
1) прогрессивтi - жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, мүлiк
2) пропорциналды -ҚҚС, заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы;
3)регрессивтi - бiздiң мемлекетiмiзде қолданымайды.
3.салықтың көзi бойынша келесiдей бөлiнедi:
1) өнiмнiң құнына немесе бағасына кiретiн салықтар,олар: қосылған
қунға салынатын салық және акциздер
2) өнiмнiң өзiндiк құнына кiретiн салықтар-мүлiк және жер салықтары;
4. салықтардың қолданылуы, бағыты бойынша:
1) жалып-нақты қолдану мақсаты болмайды, бюджетте топтасады, одан
2) арнайы-қолдану мақсаттары болады;
5. бюджет реттеушi кұралдары ретiнде:
бекiткен салықтар-белгiлi бiр деңгейдегi бюджетке толығымен түсетiн
және сол бюджеттiң толығымен табыс көзiн құрайтын салықтар болып табылады,
олардың қатарына: жеке заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы;
реттеушi салықтар-жоғары деңгейдегi бюджеттерден төменгi деңгедегi
бюджеттердi баланстандыру мақсатында берiлген салықтар.[7]

II-тарау. Қазақстан Республикасының салық жүйесiндегi жанама салықтар

1. Жанама салықтардың экономикалық-әлеуметтiк мәнi мен маңызы

Әрбiр мемлекеттiң өз экономикасын дамыту, тұрақтандыру кезiнде
қаражаттар қолданалады. Басты ролдi бюджет ойнайды, яғни бюджеттiң кiрiс
бөлiмiнен қажеттi қаражаттар қоғамдық қажеттiлiктерге жұмсалады.
Кiрiстердiң салықтық түсiмдерден тұратынын бiлемiз, яғни тiкелей және
жанама салықтардан бюджетке келiп түсуiнен кiрiс көлемi ұлғаяды. Жанама
салықтар өте маңызды рол атқарады, өйткенi барлық тұтынушылар кез-келген
тауар сатып алу барысында жанама түрде салықты төлейдi. XVII ғасырдың аяғы
XVIII ғасырдың басында Еуропа елдерiнде чиновниктi аппарат құрған
әкiмшiлдiк мемлекеттер пайда бола бастады, сол кездiң өзiнде тiкелей (тура)
және жанама салықтар жүйелерi құралған. Сонда тiкелей төленетiн салық түрi
(табыс, жер, көлiк құралдарына төленетiн салықтар), ал жанама салықтар
дегенiмiз - сатылған тауарлар, орындалған жұмыстар, көрсетiлген кызметтер
үшiн төленетiн және бағаға немесе тарифке үстеме түрiнде белгiленген, салық
төлеушiнiң табысымен немесе мүлкiмен тiкелей байланысты емес (ҚҚС, акциздер
және кедендiк баждар).
Жанама салықтарды пайдалану барысында, олардың оңай жинақталуы сипаты,
жанама салықтарға маңыздылық белгiсiн бередi. Жанама салықтардың iшiнде
акциз де, қосылған құнға салынатын салық та өте үлкен көлемдi үлестерiн
қосады. Қосылған құнға салынатын салық салық төлеушiнiң тауарды сатып алу
қабiлеттiлiгiне қарамастан жинақталса, акциздер керiсiнше қымбат және
екiншi дәрежелi тауарлар бағасының құрамына кiргiзiлген. [15]
Акциз әдетте ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.