Салық бақылауын жүргізудің әдістері және салық тексерулері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе 4
I тарау. Салық бақылау түсінігі және оның теориялық негіздері 5
Салық бақылауының экономикалық мәні: қажеттілігі, ұйымдастырылуы және
заңнамалық негізі 5
1.2 Қазақстан Республикасында салық бақылауының тиімділігін арттыруда
шетелдік тәжірибелерді қолдану 10
II тарау. Қазақстан Республикасындағы қолданыстағы салық бақылауы
механизмін талдау 13
2.1. Салық бақылауын жүргізудің әдістері және салық тексерулері 13
Салық бақылауының ұйымдастырылуын талдау және бағалау 22
III тарау. Қазақстандағы салық бақылауын жетілдіру және дамыту жолдары 27
Қорытынды 31
Қолданылған әдебиеттер 32

Кіріспе

Салық жүйесі кез-келген мемлекеттің негізгі қаржылық тұрақтылығының
маңызды құралдарының бірі болып табылады. Осыған байланысты мемлекет
бюджетінің ең көп бөлігін құрайтын салықтар және басқа да міндетті
төлемдердің толық әрі уақытылы аударуылуы тікелей салықтық бақылауға
байланысты. Қазіргі жағдайда мемлекеттің тұрақты қаржылық негізін қалау,
салық салу саласында сәтті реформалар жүргізу, барлық деңгейдегі
бюджеттерді толық әрі уақытылы қалыптастыру мемлекеттің, сондай-ақ
шаруашылық субьектілер мен заңды тұлғалардың мүдделерін қорғайтын тиімді
салық бақылау жүйесін іске асырудан басталады. Сондықтан салық бақылауын
ұйымдастырумен, бақылаушы салық органдарының жұмыстарының тиімділігін
талдаумен байланысты сұрақтар тек біздің елімізде ғана емес, сонымен қатар
шетелдерде де өте маңызды болып отыр.
Салық бақылауы – салық қызметі органдарының салық заңдарының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
және Мемлекеттің әлеуметтік сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдардың
толық және уақытылы аударылуын бақылауы [1]. Қазақстан үшін салықтардың
фискалдық мәнінің жоғарлауы және еліміздің салық органдары ресурстарының
шектеулігі жағдайларында, салықтық бақылаудың теориялық және тәжірибелік
мәселелерінің терең зерттелуі мен оны келешектегі жетілдіру қажеттігі
заңнамалық түрде жоғарылап отыр. Салық бақылауы мемлекеттің салық
саясатының сәтті жүргізілуіне ықпал етумен қатар, оның маңыздылығын
айқындайды. Тәжірибеде салықтық әкімшілік жүргізу терминімен жиі
түсіндірілетін салық бақылауының теориялық және тәжірибелік маңыздылығы,
оның ұйымдастырылу және жүзеге асырылу мәселелерінің жеткіліксіз зерттелуі,
сонымен қатар мемлекеттік салықтық бақылаудың көпқырлылығы мен күрделілігі
оның әлі де болса толық түрде жетілдірілмегенін көрсетеді.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты – салық бақылауының мәнін,
қажеттілігін және теориялық негіздерін түсіндіру, Қазақстан
Республикасындағы салық бақылау механизміне және оның ерекшеліктеріне
талдау жасау, сондай-ақ шетел тәжірибелерін қолдана отырып, еліміздің салық
бақылау жүйесін жетілдіру жолдарын қарастыру.
Жұмыстың бірінші тарауында салық бақылауы түсінігі, оның қаржы
жүйесіндегі орны, сондай-ақ оның сыныпталуы мен экономикалық мәні
қарастырылады.
Ал екінші тарауда салық тексерулерінің қажеттілігі мен олардың
жүргізілу тәртібі, Қазақстандағы қолданыстағы салық бақылау механизміне
талдау жасалады. Республика шеңберінде бюджетке түсетін салық түсімдерінің
динамикасы мен орындалуы бағаланады.
Үшінші тарауда жалпы салық бақылауын жетілдіру жолдары мен
бағыттары, осыған байланысты шетелдік тәжірибелер мен ұсыныстар
көрсетілген.

I тарау. Салық бақылау түсінігі және оның теориялық негіздері

Салық бақылауының экономикалық мәні: қажеттілігі, ұйымдастырылуы және
заңнамалық негізі

Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін алғашқы кезеңде Ресей
Федерациясының салық жүйесінің тәжірибесіне негізделген салық жүйесінің
заңнамалық негізін қалаптастырды. Алғаш рет 1991 жылдың 25 желтоқсанында
Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы Заң қабылданды. Бұл
еліміздегі салық бақылауының дамуының алғашқы қадамы болатын. Салық салу
саласындағы қоғамдық қатынасының дамуының қазіргі деңгейі, сонымен қатар
салықтық реттеудің тұрақты түрде жетілуі жалпы салық бақылауының
маңыздылығын арта түсіруде. Салықтық бақылаудың қажеттілігі сол –
мемлекеттің 90-95% кіріс көзін қалыптастыратын салықтар мен басқа да
міндетті төлемдердің толық әрі уақытылы түсуін қамтамасыз ету. Салықтық
бақылауды зерттеу барысында, оның мемлекеттік қаржылық бақылаудың құрамдас
бөлігі екендігін және салықтардың экономикалық категория ретіндегі
атқаратын бақылау функциясынан бастау алу керек.
Мемлекеттік қаржылық бақылау – мемлекеттік негізгі заңдарының
кесімдеріне негізделетін, белгілі бір басқару мен билік органдарының
экономикалы-құқықтық іс-әрекеттерінің кешенді және мақсатты бағытталған
жүйесі. Экономика дамуының түрлі сатыларында салық бақылау мәселелері ,
оның нысандарымен әдістерін жетілдіру шетел және отандық экономистердің
зерделеу пәні болды. Дегенмен қазіргі қаржылық ғылымда салықтық бақылауды
ұйымдастыру және салық салу жүйесінің кейбір теориялық және тәжірибелік
аспектілері жеткіліксіз қарастырылған.
Салықтық бақылау түсінігін ашу үшін ең алдымен жалпы бақылау
категориясының сипаттамасына көңіл аударған жөн.
Аталған категория ұзақ мерзім ішінде ғылымның түрлі саласында
қолданылды, сондықтан ол ғылымның түрлі саласының мамандарымен жеткілікті
түрде зерделенген. Осыған орай салық бақылауы келесідей аспектілер түрінде
қарастырылуы мүмкін:
1. басқару органдарының атқарушы-жайғастырушы (басқарушылық) қызметінің,
оның басшыларының функциясы, әдісі не нысаны ретінде,
2. басқару органдары қолданатын әдістер мен тәсілдердің (немесе нысаны мен
тәсілдері) жиынтығы ретінде;
3. басқарушы процестің аяқтаушы сатысы ретінде,
4. басқарылатын объектінің нақты күйі мен басқарушылық шешімдердің
орындалуы туралы қажетті ақпарат алатын бақылаушы жүйе арқылы кері байланыс
нысаны ретінде;
5. берілген параметрден ауытқуын анықтау мақсатымен басқарылатын объектінің
қызмет ету процесін тексеру және бақылау жүйесі ретінде.
Осылайша, бақылау кез келген басқару процесінің бөлінбес бөлігі ретінде
басқарылатын объектінің дұрыс қызмет етуін қамтамасыз етуге шақырылған.
Басқару және құқықтық реттеу қоғамдық қатынастардың түрлеріне қатысты
жүргізілетіндіктен әдетте бақылаудың сәйкес түрлерін ерекшелейді.
Салық бақылауы – қаржылық бақылау элементі және салық механизмінің
бөлігі. Салықтық бақылау әрекеттері салық салудың барлық жүйесін қамтиды,
сонымен қатар жеке салық, салық төлеушілер тобы, территорияларға бөлініп
жүргізіледі. Салықтық бақылау салық салудың заңнамалық негізін,
бухгалтерлік есеп пен есептіліктің ерекшеліктерін сақтауды қамтамасыз ете
отырып, барлық экономиканы қамтиды.
Салықтық бақылау қажеттілігі салық салудан салық төлеушілердің жиі
жалтарудың жағдайларынан туындайды. Бұл құбылыс салық салумен қатар дамыды
және тұрақты заңдылық нысанын иеленді. Салықтан қашудың көптеген әдістері
бар, нәтижесінде мемлекет кейде салықтық төлемдердің өте жоғары сомаларын
ала алмайды. Осылайша, салық бақылауы мемлекеттік қаржылық бақылау
жүйесінде өте маңызды орын алады, өйткені мемлекеттік салық органдарының
бақылау функциясын іске асыру арқылы салықтық заңнаманың орындалуы ғана
қамтамасыз етіліп қоймай, сонымен бірге мемлекеттік бюджетке қаржылық
ресурстардың тікелей тартылуы жүргізіледі. Мұнда табыс (кіріс) бойынша
мемлекеттік бюджеттің орындалуын қамтамасыз етуде салықтық бақылаудың
жоғары ролі айқын, өйткені мемлекеттің бюджеттік кірістерінің 90-95%-ы
салықтық түсімдерге негізделеді. Бақылау саласындағы салық органдарының
тиімді жұмысынсыз мемлекеттің өзінің тікелей функцияларын орындау мүмкін
емес.
Салық бақылауының ұйымдастырылу қағидалары да салық саясатының сәтті
жүргізілуінде маңызды болып табылады. Сондықтан, еліміздің салық органдары
негізделуге тиіс негізгі қағидаларды қарастыру маңызды болып есептеледі.
Міндеттілік қағидасы. Салықтық бақылау міндетті түрде жүзеге асуы
тиіс, яғни мемлекеттік билік сипаты салық заңнамасының міндетті орындалуы
қажеттілігінен бастау алады, ал оның орындалмағаны үшін жазалау шараларын
қарастырады.
Анықтылық қағидасы. Салықтық бақылау, салық қатынастарының барлық
қатысушыларына анық болуы тиіс, яғни салық төлеуші салық заңнамасының
орындалуының бақылануы қалай жүзеге асып жатқандығын білуге құқылы.
Әділеттік қағидасы. Салықтық бақылау бәріне бірдей жүргізілуі тиіс,
яғни жеке сипаттағы қандайда-бір артықшылықтар берілмеуі тиіс.
Тиімділік қағидасы. Бұл қағида салық органдарының ресурстарын тиімді
пайдаланумен байланысты салық бақылауына арналған талапты қарастырады, яғни
жоғары кәсіпқой мамандар, оларға берілген уақыт пен материалдық база тиімді
пайдалануы тиіс.
Нәтижелік қағидасы. Салық бақылауы, оның жүйеге асқандығының
қортындысын көрсететін, белгілі бір нәтижеге бағытталуы тиіс. Себебі
алынған нәтижелер оны жүргізуге кеткен шығындары жоғары болған жағдайда
ғана салықтарға қойылған талаптардың орындалуы болады.
Кәсіпқойлық қағидасы. Салық қызметінің мамандарының кәсіпқойлылығы
қазіргі кезде өзекті мәселе болуда, яғни бақылаушы субьектінің өз ісін
білмеуі орынсыз болып табылады және тәжірибе жүзінде көптеген тиімсіз
жағдайларға әкеледі.
Жауапқа тартушылық қағидасы. Салықтық міндеттемелерді орындауда салық
бақылауын тікелей жүзеге асыру барысында салықтық қатынастардың
қатысушылары әрқашан кеткен қателерді немесе заң бұзушылықтар үшін жауапқа
тартылатындығын ескеруі тиіс.

Салықтық бақылаудың ұйымдастырылуын қарастыру барысында ұйымдастырылу
аспектісінің, оның субъектілері мен объектілерінің құрамын білдіретіндігін
ескеру қажет. Салықтық бақылаудың субъектілері болып салықтық бақылауды
жүргізуге бірегей құқы бар салық қызметінің органдары болып табылады.
Салықтық бақылаудың объектілері болып заңнамамен жүктелген салық
міндеттемелері бар тұғалар табылады. Салық кодекісіне сәйкес салық қызметі
органдары уәкілетті мемлекеттік органнан және салық органдарынан тұрады.
Салық органдары сәйкес салық қызметі органына тікелей көлденеңнен бағынады
және жергілікті атқару органдарына жатпайды.
Қазақстан Республикасының салық бақылауы:
1) салық төлеушілерді тіркеу есебі;
2) салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді есепке
алу;
3) бюджетке түсімдерді есепке алу;
4) қосылған құн салығын төлеушілерді есепке алу;
5) салық тексерістері;
6) камералдық бақылау;
7) салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметі мониторингі;
8) фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелері;
9) акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік
постыларды белгілеу;
10) мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және сату
тәртібін сақтауды, сондай-ақ мемлекет меншігіне айналдырылған мүліктің
толық және үақытылы берілуін тексеру;
11) уәкілетті органдарға бақылау жасау нысандарында жүргізіледі [2].
Жоғарыда аталған салық бақылауының негізгі түсініктерінен басқа маңызды
рөлді оның атқаратын қызметтері ойнайды. Салық бақылауының атқаратын
қызметтері:
- салықтық түсімдер есебінен әртүрлі деңгейдегі бюджеттерге түсімдердің
түсуін қамтамасыз ету;
- салық төлеушілер тарапынан салық заңнамасын орындауын тексеру жолымен
салықтан жалтаруға тосқауыл қою;
- салық төлеушілердің салық заңнамасы мен тәртібін орындауын, салық
төлемдерін уақытылы төлеуін қадағалау;
- әртүрлі деңгейдегі бюджеттерге түсетін салық түсімдерінің көбеюінің
резервін анықтау;
Салық бақылауының мақсаты – салық төлеушілерінің өздерінің салық
міндеттемелерін толық әрі уақытылы орындауын бақылау. Қазақстан
Республикасының Салық кодексіне сәйкес, салық органдарының заңды және жеке
тұлғалардың барлық ақша құжаттарын, бухгалтерлік кітаптарын, есеп
берулерін, сметаларын, бағалы қағаздарын, декларацияларын және де басқа
құжаттарын тексеруге құқысы бар. Салық бақылауы міндеті жүктелген салық
органдары талаптарды орындамаған салық төлеушілерге қаржылық және әкімшілік
шаралар қолдануға құқылы болып табылады: бюджетке қосымша салықтар мен
міндетті төлемдерді төлеуге талап қойылады, салықтарды мәжбүрлеп өндіру
шаралары қолданылады, айыппұлдар салынады, сотқа шағымдар жіберіледі.
Сонымен, мемлекеттік салықтық бақылау органдары заңнаманың орындалуның
қадағалаумен қатар, мемлекеттік бюджетке қаржы ресурстарын тартумен
айналысады. Е.В.Пороллоның пікірінше, салық бақылауының мәні екі жақтан
көрінеді: біріншіден, салық бақылауы – экономиканы мемлекеттік басқаруының
элементі, екіншіден, ол – салық заңнамасын орындау бойынша ерекше қызмет
[3].
Салықтардың бақылау функциясының мәні салықтық түсімдердің сандық
сипатталу мүмкіндігінің туындауында және олардың мемлекеттің қаржылық
ресурстарға қажеттілігімен сәйкестендірілуінде. Бақылау функциясының
негізінде салық механизімінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының
қозғалысына бақылау қамтамасыз етіледі, салық жүйесіне және бюджеттік
саясатқа өзгертулер енгізу қажеттілігі анықталады. Салықтардың бақылау
функциясының жүзеге асырылуы, оның толықтығы мен тереңділігі белгілі
деңгейде салықтық тәртіпке тәуелді. Оның мәні салық төлеушілер заңнамамен
бекітілген салықтарды уақытылы және толық көлемде төлеуін білдіреді. Салық
бақылауы мемлекеттің фиксалдық мүдделерін іске асыруға бағытталған, бірақ
оның жетілдірілуі кезінде салықтардың реттеушілік функциясының сәтті қызмет
етуіне де жағдайлар жасалынады, яғни салық бақылауы екі функцияға да бір
шамада әсер етеді. Өз кезегінде тиімді қызмет ететін салықтар экономиканың
және әлеуметтік саланың бүтіндей дамуына жағымды жағдайлар жасайды.
Қазақстанда салық төлеушілер мен мемлекет арасындағы қарым-қатынасты
реттейтін алғашқы заңнама – Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы
Заң. Нарық талаптарына сәйкес, салық заңнамасына жылдан-жылға өзгертулер
мен толықтырулар енгізіліп отырды. Республикадағы салық жүйесін реформалау
және жетілдіру мақсатында 1995 жылдың 24 сәуірінде Қазақстан
Республикасының №2235 Бюджетке төленетін салықтар мен басқа да міндетті
төлемдер туралы Заң қабылданды. Салық бақылауын жетілдірудегі маңызды
қадам болып 2001 жылдың 12 шілдесінде қабылданған Салық кодексі табылды.
Бұл Кодексте салық бақылауын ұйымдастырудың қағидалары мен оны жүзеге
асырудың әдістері қарастырылған. Сондай-ақ Кодекске салық тексерулері
түсінігі енгізіліп, салық бақылауын жүргізудің 11 нысаны көрсетілді.
2001 жылдың 20 желтоқсанынан бастап елімізде есеп берудің жаңа түрі –
табыстарды декларациялау жүйесі енгізілді. Бұл жүйе салық бақылауы
органдарының жұмысын тиімді түрде жеңілдетті және бақылау анықталығын
арттырды. Декларацияларды компьютерлік байланыс каналдары бойынша
электронды түрде немесе салық төлеушілердің өздерінің салық органдарына
келіп тапсыруына болатын болды. Болашақта мемлекеттік салық бақылауын одан
әрі жетілдіру мақсатында Қазақстанның ең ірі салық төлеуші-кәсіпорындары
бойынша мәліметтер базасына ақпараттарды жинау тәсілімен электронды
мониторинг жүйесі енгізіледі.

1.2 Қазақстан Республикасында салық бақылауының тиімділігін арттыруда
шетелдік тәжірибелерді қолдану

Біздің мемлекетте шетел тәжірибесін қолдану үлкен маңызға ие. Шетел
мемлекеттерінің бақылау қызметін ұйымдастыру тәжірибесінде өзіне тән
ерекшеліктер байқалады. Біріншіден, дамыған мемлекеттердің экономикасында
салық бақылауының ерекше маңызды бағыты болып шығындарға бақылау жасау
табылады және үлкен көңіл талдауға бөлінеді: көптеген бақылау шаралары
жақсы дамыған талдау жүйесіне негізделген. Одан басқа салық қызметі
органдары мен аудиторлық компаниялары арасындағы тығыз қарым-қатынас орын
алады. Мысалы, Францияда салық төлеушілердің өздері белгілі бір төлемді
анықтау үшін мәліметтерді береді (төлемнің 90% ерікті түрде төленеді), ал
кәсіпорындармен ұсынылатын декларациялар аудиторлық компаниялар немесе
консультациялық бюролар көмегімен толтырылады. Францияда салық бақылауы
салық төлеушінің құқықтары мен міндеттері арасындағы тепе-теңдікті ұстап
тұрады. Салық тексерулерді жүргізу әр департаменттерде құрылған салық
орталықтарына жүктелген. Салық қызметкерлері камералдық бақылауды және
кәсіпорынның өзіне барып тексеруді жүзеге асырады. Тексеруге алынатын
кәсіпорынды таңдау көп критерийлер бойынша жүзеге асырылады, бірақ
негізінде тәуекелді талдауға көп көңіл бөлінеді. Салық төлеушінің
орналасқан жеріне барып тексеру қатаң тәртіппен жүргізіледі. Тексеру
жүргізер алдында салық төлеуші кемінде 8 күн бұрын ол туралы хабардар болуы
керек. Тексеріс мерзімінің ұзақтығы тексерілетін кәсіпорын көлеміне
байланысты:
- шағын кәсіпорындар үшін – 2 айдан көп емес;
- ірі кәсіпорындар үшін уақыт белгіленбейді. Егер жеке тұлға
болатын болса – 12 айдан көп емес;
Салық бақылауын жүргізу барысында заң бұзушылықтар анықталған болса,
келесідей санкциялар қолданады: декларация кешіктіріліп тапсырылса,
кешіктірілген сомадан 9% мөлшерде айыппұл салынады. Табыстарды қысқарту
және бухгалтерлік мәліметтерді ұсыну бойынша жалған ақпарат берілсе,
айыппұл сомасы салықтың 40-80% құрауы мүмкін.
АҚШ-та салықтан жалтаратын салық төлеушілерге өте қатаң талаптар мен
шаралар қолданылады. Салық төлемдері бойынша сот шағымдарын қарау үрдісінде
растау міндеттері салық төлеушінің мойнына жүктеледі. Көптеген дамыған
мемлекеттерде салықтық сот шағымдары қылмыстық істерге теңестірілген.
Мысалы, АҚШ-та салықтан жалтарғаны үшін салық төлеуші 100 мың доллар
(кәсіпорындар үшін – 500 мың доллар) көлемінде файыппұл төлейді немесе бес
жылға дейін қамауға алынады. Осыған байланысты мемлекетте салық соттарының
институты қызмет жасайды. Қааржылық бақылау органдары зерттеу жүргізу
барысында келесідей әдістерді қолданады:
- хабарлаусыз бақылау;
- күмәнді тұлғаның айналасындағы адамдардан сауалнама алу;
- пошта аударымдарын тексеру және телефонды тыңдау;
- ақылы ақпарат берушілерді тарту;
Табыстарды жасыру фактілерін анықтау үшін қолданылатын әдістерінің
бірі – салық төлеушінің декларацияланған табыстарын нақты шығындарымен
салыстыру. Ол үшін бірнесе жылдар ішінде алынған ірі мүліктер немесе басқа
да активтер сол кезеңдегі салық декларациясында көрсетілген нақты
табыстармен салыстырылады. Мемлекетті қаржы бақылауының ұйымдастырылған
жүйесінің мысалы болып АҚШ-тың Қаржы Министрлігінің ішкі табыстар Қызметі
(ІТҚ) табылады. Табыстар туралы ақпараттар мен салық декларацияларын сәтті
жинау және өңдеу үшін ІТҚ-тің мемлекетте 115 мың адам жұмыс істейтін
бірнеше штаттарда салық салумен айналысатын аймақтық бөлімшелері, 65
жергілікті бюролары, 9 қызмет көрсету орталықтары және 2 есеп айырысу
орталықтары бар. Салықтарды басқару жүйесі келесідей бөлімшелерден тұрады:
1. Салық декларацияларын өңдеу бөлімі (мемлекет бойынша 30мың адам
жұмыс істейді);
2. Салық декларацияларын тексеру бөлімі ( мемлекет бойынша 35 мың
адам қамтылған);
3. Салықтарды мәжбүрлеп өндіру бөлімі (15 мың адам);
4. Қылмыстық істермен айналысу бөлімі (5 мың адам);
5. Салық төлеушілерге қызмет көрсету бөлімі (5 мың адам);
6. Коммерциялық ұйымдар мен зейнктақы бағдарламаларының бөлімі (2
мың адам);
7. Халықаралық бөлім;
АҚШ-та салық төлеушілер туралы барлық ақпараттар өңделетін 10
компьютерлік орталықтар қызмет атқарады. Мемлекеттің салық салу жүйесінің
негізінде төлем жүргізілген сома мен қалған төленбеген сомасы, салықтың
жылдық көлемі көрсетілетін салықтық декларацияларды ерікті түрде толтыру
және оны өткізу қағидасы жатыр. Салық декларациялары электрондық пошта
немесе электрондық жүйе көмегімен жіберіледі.
Ішкі табыстар Қызметіне қажетті ақпараттар келесі көздерден түседі:
- әрбір салық төлеуші жыл сайын (15 ақпанға дейін) ІТҚ-не капитал мен
бағалы қағаздарға байланысты дивидендтер мен пайыздарды қоса, өзінің
жиынтық табысы туралы декларацияны өткізуге міндетті;
- бір мезгілде барлық мемлекеттік мекемелер, банктер, сақтандыру
компаниялары, биржалар, фирмалар және тағы басқалары жалақы,
салымдарға пайыздар, дивидендтер, ұтыстар түріндегі ақша сомаларын
қандай да бір тұлғаларға төлегендері туралы ақпараттарды өткізуге
міндетті;
Қызмет көрсету орталықтарының мамандары хат алмасу әдісін қолдану
арқылы салық төлеушілердің бастапқы тексеруін жүргізеді. Егер салық
төлеушімен жіберілген декларацияларды бағалаудың нәтижелері бойынша салық
инспекторында қандай да бір сұрақтар туындайтын болса, ол салық төлеушіге
оларды пошта арқылы жібереді, ал салық төлеуші өз кезегінде қажетті
құжаттарды жібереді.
АҚШ-тың Федералдық салық Қызметі тексеру жүргізу үшін салық
төлеушілерді таңдауда 40 аса әдістерді қолданады. Оған салық төлеушілердің
декларацияларын талдаудың әртүрлі әдістерін, үшінші бір тұлғалардың
ақпараттарын қолдануды және сол салық төлеушілерге бұрын жүргізілген
тексерулердің ақпараттарын қолдануды жатқазуға болады.
Ал Германияда құжаттық тексерулерді жүргізу үшін салық төлеушілерді
таңдауда екі әдіс қолданылады:
1. Кездейсоқ таңдау – статистикалық таңдау әдісін қолдану негізінде
салық тексерулерді жүргізу үшін қолданылады;
2. Арнайы таңдау – талдау нәтижелері бойынша салық бұзушылықтарды
ең көп жасауы мумкін салық төлеушілерді мақсатты түрде таңдауды
көздейді;
Германияда бақылау қызметі бойынша нәтижелерді бағалау сұрағында
ерекше орынды қолданылып жүрген тексерулер жүргізетін салық
инспекторларының жүмыстарын балл бойынша бағалау жүйесі алады. Әрбір
тексерілетін кәсіпорын санатына байланысты (ірі, орта, шағын кәсіпорындар )
салық инспекторына белгілі балл саны есептеледі (1-ден 8-ге дейін). Есепті
жыл ішінде әрбір салық инспекторы тексерулер нәтижесінде кемінде 32 балл
жинауы керек, осы арқылы салық қызметі органдарының біліктілік деңгейі
тексеріледі. Германияның салық органдары қызметінің және олардың жинақтаған
тәжірибелерінің талдауы Қазақстан үшін салық заңнамасын және бақылаушы
органдардың қызметін жетілдіруде қолданылуы мүмкін. Шетел мемлекеттерінің
тәжірибесі салық тексерулерді жүргізуде салық төлеушілерді тиімді таңдау
процедурасының маңыздылығын көрсетеді.
Қазақстанда салықтық бақылау тиімділігін арттыруда төмендегі шаралар
қолданылуы керек:
• Салық төлеушілер мен салықтық бақылау субъектілері арасындағы қарым -
қатынасты реттеуде заң жобалары мен басқа да нормативті құжаттарды
дайындауда ғалымдар мен маман-практиктерді тарту. Заң немесе басқа
нормативті актілер қабылданғаннан кейін салықтық бақылауды іске асыру
бойынша әдістемелік материалдарды жасаудың мерзімін мейлінше қысқарту
қажет.
• Мемлекеттік салық қызметінің жариялылық, біртұтастық және тәуелсіздік
қағидалары тек салықтық бақылаудың қалыпты инфрақұрылымы үрдісін
қалыптастыру жағдайында ғана мүмкін.
• Мемлекеттік бюджеттің тапшылығын төмендету бойынша шаралар қолдану
және бюджетке қарыз салық төлеушілермен жұмысты күшейту;
• Салықтық құқық бұзушылық, қылмыстарға қоданылатын салықтық
санкцияларды тиімді үйлестіру және азаматтық құқық негізінде кейбір
бұзушылықтардың алдын алу тәжірибесін қолдану;
Құқық қорғау және салық органдарының қызметттерін бір жүйеге келтіру,
олардың жоғары техникамен қамтамасыз етілуін және шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен азаматтардың салықтық беделін, мәдениетін арттыруды
жүзеге асыру

II тарау. Қазақстан Республикасындағы қолданыстағы салық бақылауы
механизмін талдау

2.1. Салық бақылауын жүргізудің әдістері және салық тексерулері

Жалпы бақылаудың бірнеше элементтерін топтастыруға болады. Салықтық
бақылауды сипаттайтын оның ең маңызды элементтері келесідей :
1) Cалық бақылауының субъектілері.

2) Cалық бақылауының объектілері.
3) Cалық бақылауының нысандары , әдістері.
4) Cалық бақылауының құжаттары.
5) Cалық бақылауын жүргізу тәртібі мен кезеңдері.
Cалық бақылауының субъектілері болып заңды және жеке тұлғалар, яғни
салық төлеушілер табылады. Оларға заң бойынша , бір жағынан салық және
басқа да бюджетке міндетті төлемдерді жүзеге асыру болса , екінші жағынан
мемлекеттік салық органдарына салықтарды төлеу жүктеледі.
Cалық бақылауының объектілері болып заңды және жеке тұлғалардың
мемлекет арасындағы салықтық қатынастары, сонымен қатар заңды және жеке
тұлғалардың салықтар мен бюджетке төленетін міндетті төлемдерін есептеу
процесіндегі салықтық қатынас табылады.
Cалық бақылауының нысандары мен әдістері ең маңызды элементтері
болып табылады. Салық бақылауы қаржылық бақылаудың құрамдас бөлігі
болғандықтан, қаржылық бақылаудың көрсеткіштері, жүйенің негізгі қасиеттері
салық бақылауына да тән болады. Салық жүйесінің тиімді асырылуы, салық
бақылауының қызмет тиімділігін арттырады. Қазақстан Республикасында салық
заңнамасына сәйкес салық бақылауының нысандары мен әдістеріне көп көңіл
бөлінген. Салық төлеушінің салық салу объектісі пайда болғаннан бастап,
бұл тұлға салық бақылауына алынады. Салық бақылауын жүргізбеу - бұл салық
кодексіне сәйкес салықтық міндеттемелердің тоқтатылуы, яғни заңды тұлғаның
қызметін тоқтатуы немесе азаматтың қайтыс болуы.
Жалпы алғанда салық бақылауының нысандары салық органдарының жүзеге
асыратын іс – шараларының жиынтығын білдіреді. Оған қоса, әрбір нысанның
бақылау жүйесінде өзінің атқаратын қызметтері бар. Бірақ барлық
нысандардың жиынтығынан салық бақылауының тиімділігі жоғары болады,
нәтижесінде мемлекеттің салық жүйесінің қызметі нақты жұмыс атқарады. Қаржы
ғылымында авторлар арасында салық бақылауы нысандарын анықтау мәселесіне
байланысты ортақ көзқарас жоқ екенін айта кету керек. Мысалы, кейбіреулер
альтернативті заңнамалық бекітілген нысандар: ревизия мен қадағалауды
ерекшелейді. Бірақ әртүрлі пікірлерге қарамастан ең дұрысы болып белгілі
бір мемлекеттің өз заңнамасымен бекітілген және оның ерекшеліктерін
ескеретін бақылау нысандарын қарастыру табылады.
Cалық бақылауында нысандарымен қоса, оның түрлері мен әдістері болады.
Салық бақылауы келесідей бақылау шараларымен жүзеге асырылады:
− тексерулер;
− зерттеулер;
− салық төлеушілер және басқа да тұлғаларды сұрау;
− талдау;
Салық бақылауының әдісі - бұл уәкілетті органдардың салықтардың және
басқа да міндетті төлемдердің бюджетке толық және уақытылы төленуін
қадағалау. Сонымен қатар, салық бақылауының әдістері көмегімен
объектілердің нақты жағдайын зерттеуге болады.
Қаржылық және салық бақылауының әдістері салық бақылауының көп
деңгейлі жүйесінің әдістері болғандықтан, келесідей әдістердің түрлерін
қарастырады:
− жалпы ғылыми әдістер, оған талдау, синтез, модельдеу, статистикалық әдіс
жатады.
− арнайы зерттеу тәсілдері, оған құжаттарды тексеру, экономикалық талдау
жасау, экспертиза, объектілерді, аймақтарды қарау, яғни бақылау қызметіне
байланысты іс – шаралар жатады.
− тексерілетін тұлғаларға ықпал ету әдісі, яғни салық бақылауын жүргізу
кезінде күшпен көндіру негізінде жүргізу.
Сонымен қатар, салық бақылауының әрбір түрінің өзіне тән әдістері
болады. Сондықтан салық бақылауының нақты бір әдісін қолдану бақылаудың
өткізілу түріне байланысты.
Салық бақылауының барлық түрлерін біріктіретін жағдай – ол экономикалық
мазмұнның, әдістердің, пәндердің біртұтастығы. Бірақ олардың әрқайсысына
тән арнайы қолдану ерекшеліктері мен белгілері болады. Осыған орай салық
бақылауының жіктелімі келесідей :
1) Бақылауды жүзеге асыратын cубъектілерге байланысты :
а) салық органдары жүзеге асыратын салық бақылауы (ішкі);
б) кеден және басқа да органдар мен жүзеге асыратын салық бақылауы
(сыртқы);
Мұндағы ішкі салық бақылауын ведомстволық және салық органдарының
тәуелділік деңгейіне байланысты келесідей бөлуге болады :
− салық органдарының жүзеге асыратын салық бақылауы, мұнда салық төлеуші
салықтық есепке тіркеледі;
− жоғары деңгейдегі салық органдары төменгі деңгейдегі салық органдарына
салық бақылауын жүргізеді;
2) Бақылауға алынған тұлғаларға байланысты :
а) мекемеге салық бақылауын жүргізу;
б) жеке кәсіпкерлерге салық бақылауы;
в) жеке кәсіпкер болып табылмайтын , жеке тұлғаларға салық бақылауы;
3) Тексерілетін тұлғаның бақылау көлеміне қарай :
а) кешенді салық бақылауы, мұнда салық салуға байланысты тексерілетін
тұлғаның қызметін кешенді тексеру қарастырылады;
б) мақсаттық салықтық бақылауы – бұл салық төлеушінің жеке қаржылық
операциялары бойынша жүзеге асырылатын тексеру;
в) тақырыптық салық бақылауы - нақты салықтардың және төлемдердің
төленуін тексеру және салық заңнамасын қолдануын тексеру;
4) Салық бақылауы тексерілетін құжаттардың әдістері мен тәсілдерін
қолдануға байланысты :
1. Бақылауды жүргізу ауқымына қарай :
а) жалпы салық бақылауы, мұнда салық салуға байланысты барлық құжаттар
тексеріледі;
б) таңдаулы салық бақылауы, мұнда тек арнайы таңдап алынған құжаттарды
тексеру жүзеге асырылады;
2. Бақылау үшін қажетті мәліметтер мен ақпараттарды алу көздеріне
байланысты :
а) құжаттық салық бақылауы, бұл бақылау құжатық түрде тіркелінген
мәліметтерді зерттеуге негізделеді;
б) тақырыптық салық бақылауы, бұл бақылау салық салу объектісінің нақты
жағдайын зерттеуге негізделген, мүліктерді инвентаризациялау, құрылыстарды
қарау және тағы басқа тәсілдер арқылы жүргізіледі;
в) қарсы тексеру – салықты тексеруді жүргізу кезінде салық органында
салық төлеушілердің жүргізілген операцияларының салық есебінде дұрыс
көрсетілуі туралы қосымша ақпарат алу қажеттігі туындаған жағдайда, үшінші
тұлғаға қатысты жүргізілетін тексеру;
5) Бақылауды жүргізу уақытына қарай :
а) алдын – ала бақылау;
б) ағымдағы бақылау;
в) қорытынды бақылау;
6) Салық бақылауын жүргізу орнына қарай :
а) камералды бақылау – салық органының орналасқан жерінде жүргізіледі;
б) рейдтік тексеру – салық төлеушінің орналасқан жерінде жүргізіледі;
в) хронометраждық зерттеу – патент, оңайлатылған декларация негізінде
жүргізіледі;
7) Бақылау шараларының жоспарлылығына байланысты :
а) жоспарлы салық бақылауы;
б) жоспардан тыс салық бақылауы;
Бұл салық бақылауының жіктелімі мемлекеттік салық бақылауына
негізделеді. Мемлекеттік салық бақылауы – бұл салық органдар жүйесінің
мақсаттылығы мен тиімділігін , атқарылатын шаралардың заңды түрде жүзеге
асырылуын , бюджетке төленетін салықтық түсімдердің ұлғаюын, салық
заңнамасын орындауын тексеру.
Мемлекеттік салық бақылауы Қазақстан Республикасының “ Салықтар және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Заңына сәйкес салық
органдарымен жүргізіледі. Салық бақылауын салық органдарымен қатар кеден
органдары да жүргізе алады. Бірақ кеден органдарының бақылауды жүзеге
асыруының ерекшелігі - тексеруді жүргізу ауқымы шектеулі болады. Себебі,
олар тек кеден шекарасына байланысты тауарлардың қозғалысын бақылай алады.
Кеден органдары өздерінің қызметтерін Қазақстан Республикасының Салық
кодесіне және кеден заңнамасына сәйкес жүргізеді.

Салық органдары бақылау жүргізу барысында негізінен салық тексерулер
нәтижелеріне сүйенеді. Салық тексерулері – салық қызметі органдары жүзеге
асыратын Қазақстан Республикасының салық заңдарының орындалуын тексеру.
Салық тексерулері келесідей түрлерге бөлінеді:
1. құжаттық тексеру;
2. рейдтік тексеру;
3. хронометраждық зерттеу;
Құжаттық тексерулер − салық төлеушінің орналасқан жеріне салық
комитетінің лауазымды тұлғасының барып, алғашқы бухгалтерлік құжаттарды
тексеруді көздейді. Құжаттық тексеру камералдық бақылауға қарағанда өзінің
тереңділігімен ерекшеленеді. Құжаттық тексеру алдағы уақытта өткізілген
тексеруден кейін жүргізіледі. Құжаттық тексеру мынандай түрлерге бөлінеді:
- тақырыптық тексеру – салықтар мен бюджетке төленетін міндетті
төлемдердің жекелеген түрлері бойынша жүргізілетін тексеру;
- кешенді тексеру – салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің барлық түрлері бойынша салық міндеттемелерінің орындалуын
тексеру;
- қарсы тексеру – егер салықты тексетуді жүргізу барысында салық
органында аталған тұлғаларға байланысты салық төлеушілердің жүргізген
операцияларының салық есебінде дұрыс көрсетілуі туралы қосымша ақпарат
алу қажеттігі туындаған жағдайда үшінші бір тұлғаларға қатысты
жүргізілетін тексеру.
Тексеруді жүргізу кезінде бақылаудың бірнеше әдістері қолданылады. Бұл
әдістерді тексеруші өз еркіндігімен таңдап алады.
Құжаттық тексеру әдістерінде келесідей әдістер жатады:
− нақты тексеруді өткізу;
− өндіріске шикізаттар мен материалдарды өткізу;
− тексеруге ұсынылмаған құжаттарды табу мақсатында кеңселерді, үстелдер
мен сейфтерді қарау;
− қызметкерлермен сауалнама жүргізу;
Негізгі әдістердің бірі − нақты тексеруді өткізу немесе инвентаризация
әдісі. Салық бақылауында инвентаризацияның маңызы өте зор. Көбінесе
салықтан жалтару кезінде маңыздылығы көрінеді. Инвентаризацияны жүргізу
процесінде қайта есептеу, өлшеу, сандық көрсеткіштерін талдау жұмысы
атқарылады.
Салық бақылауы әдістерінің ең көп қолданылатын және ең қолайлы
әдістердің бірі − бұл экономикалық талдау. Экономикалық талдаудың
нәтижесінде құжаттарды зерттеу , кәсіпорынның қаржы шаруашылық қызметіне
байланысты бақылау жасалынады. Экономикалық талдау − бұл шаруашылық
субъектінің белгілі бір уақыт кезеңіне байланысты жұмысының қорытынды
бағасын, сонымен қатар алғашқы және даму деңгейін зерттеу.
Рейдтік тексеру – Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес,
салық төлеушілердің жекелеген талаптарды орындауын көздейтін тексеру түрі,
ол талаптар:
- салық төлеушілердің салық органдарында тіркеу есебіне қойылуы;
- фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолданудың дұрыстығы;
- лицензияның, біржолғы талонның және өзге де рұқсат ету құжаттарының
болуы;
- салық қызметі органдарының құзыретінде болатын акцизделетін тауарлардың
жекелеген түрлерін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.