Қазақ тілінің мекен ұғымын білдіретін тілдік бірліктері
Мазмұны
1 Тарау. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі мекен ұғымын білдіретін
тілдік бірліктерді салыстырмалы түрде зерттеу.
Салыстырмалы анализ және тілдік интерференция
1.2 Ағылшын тілінің мекен ұғымын білдіретін тілдік
бірліктері.
1.3.Қазақ тілінің мекен ұғымын білдіретін тілдік бірліктері
2 Тарау ағылшын тілінің мекен ұғымынбілдіретін тілдік
бірліктерін
қазақ топтарында оқытудың әдістемесі.
2.1. Қазақ топтарында ағылшын тілінің мекен етістігі жүйесін
оқыту әдістемесінің теориялық негіздері.
2.2. Ағылшын тілінің мекенұғымынбілдіретін тілдік бірліктерін
игерудің
қиындықтарына байланысты әдістемелік типология мен
қателер
мәселесі.
2.3. Ана тілі және шет тілі интерференцияларын жоюға
аргналған
жаттығулар.
3Тарау Ағылшын тілінің мекен ұғымынбілдіретін тілдік бірліктерін
қазақ топтарында оқытудың эксперименталды
тәжірибелік
сипаттамасы.
3.1. Эксперименталды тәжірибелік оқытудың
сипатамасы,эксперимент алды тексеру
3.2. Тәжірибелік оқытуды ұйымдастыру.
3.3. Тәжірибелік оқыту, оның нәтижелері.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша.
ЖОСПАР
1 Тарау. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі мекен ұғымын білдіретін 3
тілдік бірліктерді салыстырмалы түрде зерттеу. 3
1.2 Ағылшын тілінің мекен ұғымын білдіретін тілдік бірліктері. 10
1.3.Қазақ тілінің мекен ұғымын білдіретін тілдік бірліктері. 19
2 Тарау Ағылшын тілінің мекен ұғымын білдіретін тілдік бірліктерін қазақ
топтарында оқыту әдістемесі. 25
2.1. Қазақ топтарында ағылшын тілінің мекен етістігі жүйесін оқыту
әдістемесінің теориялық негіздері. 25
2.3.Ана тілі және шет тілі интерференцияларын жоюға арналған 32
жаттығулар 32
3 Тарау Ағылшын тілінің мекен ұғымын білдіретін тілдік бірліктерін қазақ
топтарында оқытудың эксперименталды тәжірибелік сипаттамасы 42
Қорытынды 47
Қолданылған әдебиеттер тізімі 48
1 Тарау. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі мекен ұғымын білдіретін
тілдік бірліктерді салыстырмалы түрде зерттеу
Салыстырмалы анализ және тілдік интерференция.
Шет тілінде оытуды тиімділігін арттыру және ол тілді игеру прцессінің
ерекшелктерін толықтай анықтау үшін қарастырылып отырға тіл мен ана тілінің
бір -біріне әсер ету ерекшеліктерін толықтай айқындап, дұрыс түсіне білу
қажет. Мұны бігінгі таңда өзекті болып табылатын лингвистикалық және
психологиялық концепцияларға сүйене отырып, оларда қабылданған бастапқы
теоретикалық позициялардан шығатын негізгі ұғымдарды басшылыққа ала отырып
жүзеге асыру қажет. Жалпы шет тілін игерудің ерекшеліктерін қарастырудың
бірнеше жолы белгілі. Салыстырмалы анализ әдісі сол жолдардың ішінде ең
алғаш пайда болған және де кең қолданыс тапқан жолдардың бірі. Шет тілін
игерудің ерекшеліктерін зерттеудің тағы бір тиімді жолдарының бірі қателер
анализі деп аталатын әдіс. Бұл әдіс салыстырмалы анализ әдісінің негізінде
пайда болған. Аталған әдістердің екеуі де лингвистикада түрлі мақсаттармен
өте жиі қолданылады. Біз болсақ бұл әдістерді шет тілін игеру барысында
орын алатын ана тілі мен шет тілдерінің бір – біріне әсер ету процессінің
ерекшеліктерін айқындау мақсатында қолданбақпыз. Осы бағытта бүгінгі күнге
дейін бірталай зерттеу жұмыстары жүргізіліп келген. Біз ол жұмыстардың
нәтижелерімен таныса отырып, келесідей қорытындыларға келеміз: қарастырылып
отырған тілдер арасындағы түрлі айырмашылықтарға байланысты ана тілін игеру
процессі мен ана тілін игеру процесстері өзгеше жолдармен жүзеге асады; шет
тілін оқыту барысында ана тілі мен шет тілдерінің тілдік жүйелеріне
салыстырмалы анализ жүргзу қажет, ол қарастырылып отырған тілдердің
ұқсаастықтарымен айырмашылықтарын және шет тілін игеруде ана тілінің
әсерінен болатын қиындықтардың түрлерін, сол қиындықтардың салдарынан
оқушылардың сөйлеу процессінде жіберетін қателерін анықтауға кәмектеседі.
Салыстырмалы анализге тән тілдік тасымал, шет тілін игерудегі ана
тілінің рөлі, ана тілі мен шет тілдерінің бір – біріне әсері нәтижесінде
пайда болатын қателер, ана тілінің теріс ықпалы салдарынан болатын
интерференция сияқты неізгі ұғымдарды қарастыра отырып, тілдік тасымал
құбылысының мәнін ашуға және интерференция орын алатын нақты жағдайлармен
нақ сол кездегі оқушылардың білім деңгейлерін айқындауға мүмкіншілік
береді. Сонымен қатар шет тілін игеру процессінің ана тілін игеру
прцессімен ұқсастықтарының да бар екенін естен шығармаған жөн. Яғни шет
тілін игеру барысында ана тілі тек қана тежеуші әсер етіп қоймайды, сонымен
қатар оқушыларды тиімді тасымал негіздерімен қамтамасыз етеді, ана тілін
игеру барысында қалыптасқан білім, біліктілік пен дағдылар дұрыс
пайдаланылған жағдайда шет тілін игеру поцессін біршама жеңілдетуге де
көмектеседі.
Жалпы шет тілін оқытудағы ана тілінің рөлі мәселесі көптеген
ғалымдардың назарын аударған көне мәселелердің бірі болып таабыллады. Ана
тілінің шет тілін оқытудағы маңызды рәлін кезінде академик Л.Б.Щерба да
атап өткен: "Сабақ үстінде тек шет тілінде ғана жаттықтырулар жасау арқылы
сабақтан ана тілін аластатуға болғанмен оны оқушылардың санасынан
аластатуға мүмкін емес " [2; 52] Осы пікірді ұстана отырып шет тілін
оқытудағы ана тілінің мәні жөнінде А.Е. Карлинский келесідей пікір
білдірген : "шет тілін игеру процессі тәуелсіз емес, ол ана тілімен тығыз
қарым – қатынаста жүзеге асады. Кез келген өзге іс - әрекетті орындауға
көшкен кездегідей адам игерген дағдыларын басқа ұқсас іс - әрекеттерді
меңгеру мақсатында қолданады." [3; 29]
Шет тілін оқыту кезінде ана тілі шет тілімен байланысқа түсетіні
сөзсіз және де сол байланыс шет тілін игеруге қандай да болсын әсер етеді,
ол әсер жағымды да, жағымсыз да қасиетке ие болуы мүмкін. Дағдының теріс
қолданылуы немесе инт-ерференция оқушылардың ана тілдерінде кездеспейтін
тілдік бірліктері мен ережелерінің орнына өз тілінің тілдік бірліктері
мен ережелерін қолдануларына байланысты болады.
Бүгінгі таңда елімізде жүргізіліп жатқан тілдік саясат бойынша қос
тілділік және көп тілділікті қалыптастыру мәселелерінің өзекті екені
белгілі және де сол көп тілділіктің негізгі де міндетті компоненттерінің
бірі ағылшын тілі болып табылады. Бұл мәселелер ерекше маңызды болғанымен
әлі де аз зерттелген. Ағылшын және қазақ тілдерінің тілдік бірліктерін
түрлі деңгейлерде салыстырмалы түрде қарастыратын бірталай еңбектер бар
болғанымен, аталған тілдердің бір – бірлеріне әсерлері, оның салдары жіне
интерференция құбылыстарын сипаттайтын еңбектер санаулы ғана. Сондықтан да
қазіргі кезде ағылшын тілін оқыту, оқушылардың ол тілде сөйлей алу
қабілеттерін қалыптастыру және дамытудың тиімді жолдарын іздестіру өте
өзекті мәселелердің бірі екені сөзсіз. Және де бұл мәселе ағылшын және
қазақ тілдерінің бір – біріне әсері, тілдік интерференция мәселелерімен
тығыз байланысты. Яғни аталған мәселені шешу үшін алдымен міндетті түрде
ағылшын – қазақ интерференцияын қарастырған жөн. Ол үшін алдымен жалпы
инерфереция мәселесіне тоқтала кету қажет.
Түрлі тілдердегі интерференция түрлерін сипаттайтын көптеген
ғалымдардың еңбектерімен таныса отырып, интерференцияның барлық түрлерінің
ішіндегі ең күрделісі лексика – семантикалық интерференция екенін көруге
болады. Бұл жөнінде орыс тілі мен қазақ тілдері арасындағы интерференция
мәселелерін қарастырған З.К.Ахметжанова және Г.К.Кулибаевалардың еңбектері
бойынша ең күрделі, сол себепті түзетуге және алдын алуға қиын соғатын
қателердің бір түрі – көптеген факторларға байланысты пайда болатын лексика
– семантикалы қателер. Ол қателерді тудыратын факторлар қазақ және орыс
тілдерінің семантикалық көлемдлері жақтарынан сәйкес келмеулері, ұлттық
сөздер (реалий), ұқсас ұғым беретін, алайда ұлттық мәдени – семантикаллық
бөлшектері (Е.М.Верещагин, В.Г.Костомаровтар ұсынған термин) жағынан
ерекшеленетін сөздер де жатады. Интерференцияның бұл түрінің қиыншылығы,
оны айқындау өте қиынға соғады, ол қазақ тілін игерушілердің ол тілдің
иелерінің мәдениетін, тұрмыс ерекшеліктерін, психологиясын, географиялық
ортасын нашар білулеріне байланысты пайда болады. Сонымен қатар бұл лексика
– семантикалық интерференция орыс тілінің иалеріне ғана емес, ана тілін
нашар игерген қазақ оқушыларының сөйлеу кездерінде де кездеседі. Мысалға,
кейбір қазақ тілінің иелері үшін "золотая осень" тіркесінің – алтын күз
деген аудармасы ешқандай ішкі қарсылық тудырмайды, тек қана тіл маманы
мұндай тіркестің анайы екенін байқап, сөз тіркесінің қоңыр күз деген қажет
баламасын таба алады. (пофессор Т. Сайрамбаеваның мысалы) " [4; 78]. Біздің
ойымызша бұл құбылыс барлықтай дерлік тілдерге ортақ бола алады, сондықтан
да біз өз зерттеу жұмысымызда интерференцияның осы түрін қарастырмақпыз,
алайда бұл мәселені қарастырмас бұрын жалпы интерференция құбылысына
тоқтала кетуді дұрыс деп анаймыз. Интерференция ұғымының психолгия және
лингвистика сияқты біршама ғылымдарда қолданылатыны баршаға белгілі.
Психологиялық көзқарас бойынша, адамның кез – келген басқа іс -
әрекеті тәрізді, сөйлеу әрекеті де білім, біліктілік және дағды сияқты үш
психологиялық негіздің белсендендірілуінің арқасында жүзеге асады.
Аталған механизмдердің қалыптасуында оқыту процессі маңызды рөл
атқарады. Ал бұл механизмдердің өздері автоматтандырырылулары жағынан
өзгеше болып келеді. Жалпы дағдылар мен біліктіліктердің белсендендіріле
түсу ерекшеліктері олардың бір – біріне әсері мен араларындағы қарым –
қатынастардың түрлеріне байланысты болып табылады. Егер де бір біліктілік
немесе дағдының негізінде жүзеге асатын операция, басқа бір біліктілік
немесе дағдының негізінде орындалатын операцияға ұқсас болатын болса ондай
құбылыс психологияда дағды жіне біліктілік интерференциясы (немесе
транспозициясы) деп аталады. Дағды мен біліктілік интерференциясы ол
дағдылар мен біліктіліктер тұрақтылық катеориясы бойынша бір – біріне
қарама – қарсы қойылған күнде ғана байқалады. Дағдылар мен біліктіліктер
бірдей тұрақты блған жағдайда интерференция байқалмайды. Интерференция тек
қана дағдылар мен бліктіліктер тұрақтылық жағынан сәйкес келмеген жағдайда
пайда болады. Мұндай кезде белгілі бір іс - әрекетті орындау мақсатында
тұрақтылығы басым дағды мен біліктіліктер басқа тұрақтылығы әлсіз
біліктілік пен дағдылардың орнына қоданылуы мүмкін. Мысалға, егер де оқушы
үнемі ана тілінде сөйлейтін болса немесе оның шет тіліндегі біліктіліктері
мен дағдылары ана тіліндегілерге қарағанда кейінірек қалыптасқан болса,
ана тіліндегі біліктері мен дағдылары кейіннен игерілген тілдегілерге
қарағанда әлдеқайда тұрақты болып келеді. Сол себепті шет тілін оқытқан
кезде оқушылар ол тілде қажетті деңгейде қарым – қатынасқа түсе алулары
үшін олардың бойларында сәйкес біліктіліктер мен дағдылар қалыптастырылу
қажет. Және де қалыптастырылған біліктіліктер мен дағдылардың
тұрақтылықтары жағынан ана тіліндегілермен бірдей болуларын қамтамасыз
етуге тырысу қажет. Яғни, ол дағдылар мен біліктіліктерді автоматтандыру
арқылы ана тіліндегі біліктіліктермен дағдылардың тұрақтылық деңгейіне
жеткізу керек деген сөз.
Жоғарыда айтып кеткендей психологияда қалыптасқан бұл заңдылықтар
адамның кез – келген іс - әрекетіне қатысты, ал сөйлеу әрекетінен ерекше
көрініс табады. Сондықтан да шет тілінде сөйлеуге оқытқан кезде ана
тілінің әсерінен болатын интерференцияға жол бермеу мақсатында оқушылардың
бойларында тұрақтылықтары жағынан әр – түрлі деңгейде қалыптасқан және де
түрлі тілдерде кезек сөйлеу әректін қамтамасыз ететін біліктіліктер мен
дағдыларды қалыптастыру қажет, іөйткені ол біліктіліктер мен дағдылардың
араларында интерференция құбылысының орын алуы мүмкін емес. Алайда мұның
психологиялық жағы мәтінге әсер етіп, лингвистикалық талқылауды қажет етуі
мүмкін. Ал лингвистикалық зерттеулер бойынша, оқушылардың сөйлеу әрекетін
жүзеге асыру кезінде орын алатын интерференция бірден көзге түсетін және
тілдік нормаларды бұзатын қателерден байқалады.
В. Корнев интерференцияның келесідей түрлерін атап өткен: "тілдік,
графикалық, орфографиялы, фонетикалық, лексикалық, морфологиялық,
фразеологииялық, грамматикалық; тілдік – стилистикалық, нормативтік,
қолданыс ерекшелігіне байланысты ; коммуникативтік – тақырыпқа байланысты,
қолданыс жағдайына (ситуациясына) байланысты ; экстралингвистикалық –
ұлттық сөздер (реалий), ым тілі – іc - әрекет, идеология. Сонымен қатар
интерференцияның келесідей түрлері кездеседі: тікелей, теріс (обратная),
екі жақты, импрессивті (рецептивті), тілішілік және тіл аралық, айқын және
жасырынды, бірінші, екінші т.б. тіл интерференциясы." [5;36]
Шет тілін игерудің бастапқы кезеңінде оқушылар сөзінде фонетикалық,
лексика – грамматикалық және орфографиялық интерференциялар айқын
байқалады. Ортаншы кезеңде сәйлеудің кез келген түрінде (ауызша, жазбаша),
интерференцияның барлықтай дерлік түрлері кездеседі деуге болады. Ал соңғы
кезеңде болса нтерференция көбінесе фразеология мен статистикаға байланысты
болып келеді. [6; 48]
Тіл мен сөйлеудің этнолингвистикалық және елтану сияқты
копонентттерінің өзектілігіне байланысты соңғы кезде елтану интерференциясы
ұғымы пайда болған. Болгар ғалымы К. Бобев ұсынған бұл ұғым "өзге ұлт
оқушыларының шет тілінде сөйлеу барысында қателері тіден тыс фактоларға ,
яғни ұлттық мәдениет туралы бастапқы білімдерінің болмауы немесе ол жөнінде
ұғымының жеткілікті деңгейде қалыптаспауына байланысты " деген мағына
береді. [7;57]
А.А Залевская интерференцияның тағы бір ерекше түрін атайды. Ол
оқушылардың шет тілінде сөйлеген кездерінде сол тілдегі кейбір тілдік
бірліктерді қолданбауға тырысуларына байлашнысты пайда болатын
интерференция. Ол кісінің ң-пікірінше интерференция көбінесе ана тілі мен
шет тіліндегі құбылыстар мүлдем өзгеше болған жағдайда емес, керісінше
ұқсас болып келген жағдайда байқалады. Сонымен қатар оқушылардың шет
тілінде сөйлеу кезінде жіберетін барлық қателері дағды интерференциясына
байланысты деуге де болдмайды, себебеі ана тілінің шет тілін игеруге әсері
түрлі себептерге байланысты болуы мүмкін.
Мысалға:
Кей кезде дағды интерференциясының орнына оқушылардың ана тілінде
баламасы жоқ шет тілінің ережелерін елемеулеріне байланысты пайда боатын
қателер орын алады.
Салысытырылып отырған тілдердегі тілдік бірліктердің қолданысына
байланысты кейбір тыйымдар тек қана белгілі бір жағдайларда ұстану қажет
етеді.
Кей кезде шет тілінде сөйлеу барысында оқушылар тіл байлықтарының
жеткіліксіз болуына байланысты коммуникативтік қыйыншылықтарға кездеседі
де, ол қиыншылықтарды жеңу мақсатында ана тіліндегі сөздік қорларына
жүгінеді, яғнишет тілінде білмеген сөздерінің орындарын ана тіліндегі
тілдік бірліктермен толтыруға тырысады. [8; 52]
Тараудың басында айтып кеткендей түрлі тілдердегі интерференция
мәселесі жан–жақты, лингвистикалық, психологиялық, социологиялық,
әдістемелік тұрғыдан қарастырып келген еңбектер өте көп. Алайда, бұл
мәселенің толықтай зерттелмеген жақтары әлі де жеткілікті.
Қазіргі кезде интерференция мәселесі көбінесе келесдей екі бағытта
қарастырылып жүр: бірінші бағыт бойынша түрлі тілдер бір–біріне қарама –
қарсы қойылып, олардың бір – біріне әсерлері сипатталады, екінші бағыт
бойынша интерференция мәселесі белгілі бір тілді оқыту мәселесәмен тығыз
байланыста, көбінесе оқушылардың шет тілін нашар игерулерінің себептерін
анықтау, әсіресе ана тілінің шет тілін игеруге ықпалы мәселелері тұрғысынан
жиі қарастырылады. Алғашқы бағыт тіл білімі ғылымының аясында жүзеге асады
да, көбінесе қос тілділік мәселесімен тығыз – байланыста қарастырылады. У.
Вайнрайх және т. б. ғалымдардың пікірлерінше қос тілділік мәселесін
лингвистикалық тұрғыдан қарастырғанда, ең алдымен бір – бірімен
қарым–қатынасқа түсетін тілдік жүйелерді сипаттай отырып, оларды қатар
игеруге қиындық келтіретін айырмашылықтарды айқындау керек, солай ете отыра
қарастырылып отырған тілдердің бір–біріне әсері нәтижесінде пайда болатуы
мүмкін интерференция түрлерін айқындау қажет және де ос тілді игерген
адамның сөйлеу кезінде сол тілердің нормаларын бұзуы мүмкін жағдайларды
алдын ала ескеруге тырысу керек. [9; 153] Біз де осы пікірді қостаймыз,
алайда біздің ойымызша кез – келген қос тілділік жағдайында бір тіл екінші
тілге қарағанда басым болады, яғни сөйлеуші сол тілді жиірек қоданады және
психологиялық жағынан тиімдірек сезінеді. Мұндай рөлге көбінесе адам қай
тілді бірінші игеріп, жастайынан үйренсе сол тіл атқарады, және де артынан
ол тіл көбінесе екінші тілде сөйлеуге теріс ықпал етеді.
Біз өз жұмысымызда қазақ студенттерінің ағылшын тілінде сөйлеу кезінде
орын алуы мүмкін лексика – семантикалық интерференцияны зерттемекпіз.
Мұндай зерттеу жұмыстардыынң нәтижелері біріншіден, қазақ топтарында
ағылшын тілін оқыту теориясы мен практикасы үшін, екіншіден тілдердің қарым
– қатынас теориясы мен қазіргі кезде осы теория ішінде жеке бағыт ретінде
қалыптасқан интерференция туралы ілім үшін өте маңызды болып табылады.
Қазақ студенттерінің ағылшын тілінде сөйлеу барысында орын алатын
лексика–семантикалық интерференцияның түрлерін анықтап, сипаттау үшін біз
бұрыннан белгілі, М.М.Копыленко, А.Е. Карлинский т.б. ғалымдардың бірталай
зерттеулерінде қолданылған әдістерді қоданбақпыз. Ол әдістер бойынша
алдымен қарастырып отырған құбылыстарды ана тілі және шет тілі тұрғыларынан
сипаттау арқылы айырмашылықтарын айқындау және сол айырмашылықтарға
салдарынан орын алуы мүмкін интерференция түрлерін болжау , ол
интерференциялық қателерді жеңу және олардың алдын алу жолддарын
қарастырмақпыз. Зерттеу жұмысымызда қарастырылып отырған тілдердің тілдік
бірліктерін жекеленген түрде емес тілдік жүйе қалпында қарастырмақпыз, яғни
ағылшын жіне қазақ тілднріндегі мекен – қалып етістіктері жеке лексемалар
күйінде емес, мекен – қалып етістіктерінің лексика – семантикалық тобы
деңгейінде қарастырылады. Бұл жерде біз В.Ю. Розенцвейгтің келесі пікірін
басшылыққа аламыз: "Интерференция және конвергенция құбылыстарын
лингвистикалық тұрғыдан салыстырған кезде қарым – қатынасқа түсетін
тілдердің тілдік бірліктерні саалыстыру жолдары мәселесін шешу қажеттілігі
туады. Ал түрлі тілдердің бір – бірірне толықтай сәйкес келетін тілдік
біірліктер тілдік бірліктер өте аз болып табылатындықтан, жеке фонема, сөз
және формаларды тікелей салыстыру тек қана олардың бір – біріне сәйкес
еместігін дәлелдейді. Сондықтан фонема, морфема немесе лексиканы тікелей
салыстыруға қарағанда, олардың ерекшеліктерін белгілі бір жүйе құрамында
қарастырған жөн." [10; 253]. Жалпы тілдік салаға байланысты интерференция
(фонетикалық, лексика – семантикалық, граматикалық) түрлерінің ішіндегі ең
күрделі болып табылатыны лексика–семантикалық интерференция, себебі бұл
тілдік саланың өзі өте күрделі болып табылады және де оның тілдік
бірліктері арасындағы қарым–қатынастар да толықтай зерттелмеген. Сонымен
қатар көптеген ғалымдардың пікірінше лексика–семантикалық интерференция
түсіну процессі үшін өте маңызды. Ол туралы А.Е. Карлинский былай деген : "
қос тілді игерген адамның екінші тілдік ортадағы тек сол тілді ғана білетін
адаммен қарым – қатынасында интерференццияның кез келген түрі белгілі
әсенрін тиізері сөзсі, алайда түрлі интерференциялардың қарым – қатынасқа
әсер ету деңгейлері де әр – түрлі. Интерференцияны тілдік салаларға
байланысты бөлген кезде, қарым – қатынасқа ең көп теріс әсер ететіні
лексика-семантикалық интерференцитя екені анықталады." [11;95]
Біздің зерттеу жұмысымыз үшін интерференцияның тіл ішілік және тіл
аралық болып бөлінуі де маңызды. Себебі Ю.Ю.Дмитриев [12] И.С.Ровдо [13]
Б.Н.Сүлейменовалар атап өткендей "... оқушылар шет тілінде сөйлегенде ана
тілінің теріс әсері нәтижесінде пайд болатын қателермен қоса қарастырылып
отырған тілдің тілдік бірліктерінің игеруге қиындылығына байланысты болатын
қателер де кездеседі. Бұлардың алдыңғысы тіл аралық интерференцияны
тудыратын болса, соңғысы тілішілік интерференцияның пайда болуына себеп
болады." [14;124]
Сондықтан да интерференцияны анықтау мақсатында ана тілі мен шет
тілінің тілдік материалын салыстырмалы түрде сипаттау мен қатар, тілішілік
салыстыру да жүргізілуі қажет. Яғни салыстыру әдісі басты әдіс болып
табылады. Бұл жөнінде С. Е. Исабеков былай деген: " тілді, бір тіл
ішіндегі, түрлі тілдер арасындағы құбылыстар мен фактілерді тіл білімі
методологиясының негізгі компоненттерінің бірі болып табылатын салыс тыру
әдісінің категориалды жііне операционалды аппаратынсыз зерттеу мүмкін
емес." [15;233]
Интерференция туралы қалыптасқан пікірлер және түрлі ғалымдардің
интерференция құбылысына берген анықтамалары бойынша интерференция құбылысы
"бұрынғы бағыт пен дағды жаңа бағыт – дағдылардың пайда болуына және
қалыптасуына кедергі болатын жағдай." [16;93] Бұл әрине ана тілі мен шет
тілдерінің бір–бірімен қарым–қатынастары және бір–біріне әсерлеріне
байланысты орын алады. Сондықтан да тілдердің қарым – қатынасы және
билингвизм теориясы мәселелерімен айналысатын кейбір ғалымдар
интерференцияға сәл өзгеше анықтама береді. Мысалға, У. Вайнрайх "Қос тілді
игерген оқушылардың сөйлеу кездерінде сол тілдердің тілдік нормаларын
бұзуларын интерференция құбылысы деп атайды." [9;158]. В.Ю.Розенцвейгте
интерференция жөнінде осыған ұқсас пікір білдірген "қос тілді қатар игерген
оқушылардың сөйлеу кездерінде сол тілдердің тілдік ережелерін
сақтамауларының салдарынан тілдік нормаларын бұзулары интерференция деп
алады." [10;59]
Бұл анықтамалар интерференция құбылысының ана тілінің шет тіліне
теріс әсері салдарынан орын алатынына дәлел бола алады. Сонымен қатар
интеференцияның тілдік қарым–қатынас кезінде орын алатын трансференция (ана
тіліне тән біліктіліктер мен дағдылар, тілдік құрылымдар шет тіліндегілерге
сәйкес келеді, оларды игеру оқушыларға аса қиындық келтірмейді), субстрат,
суперстрат, адстрат т.б. құбылыстардан өзгеше екенін көрсетеді. Егерде бұл
құбылыстар тілдік құбылыстар қатарына жататын болса, интерференция құбылысы
сөйлеу сферасына жатады. М.М.Михайлов бұл жөнінде былай деген: "Тілдердің
қарым–қатынасы жалпы да – кең шеңберлі ұғым, ол келесідей құбылыстардан
тұрады: түрлі хронологиялық ауыспалар, басқа тілдің әсерінен болатын
өзгерістер, шет тілін жеткіліксіз игерудің салдарынан болатын тілдік
қателер және т.б.
Тілдердің бір–біріне әсері ұғымына байланысты осы құбылыстарды білдіру
үшін келесідей терминдер қалыптасқан: субстрат, суперстрат, адстрат,
интерференция, акцент.
Субстрат, суперстрат және адстрат туралы айтқан кезде тіл қарым –
қатынас құралы ретінде қарастырылады. Бұл құбылыстар алғашқыда сөйлеу
барысында пайда болып, кейіннен тілде тұрақталып қалған құбылыстарға
жатады.
Ал осы тілдердің бір–біріне әсері ұғымына байланысты келесідей екі
құбылыс – интерференция мен акент болса толығымен сөйлеу сферасына жатады."
[19;74]
В.Ю.Розенцвейг тілдердің қарым–қатынасы негізінде пайда болатын
семантикалық өзгерістерді үнемі жеке сөздер аумағында қарастырылып келген.
Мұндай бағытты ұстанғанда зерттеушілер көбінесе сөздік қорға байланысты –
сөздердің бір тілден екінші тілге енуі, калька немесе кейбір сөздердің
қолданыстан шығып қалуы сияқты мәселелерге назар аударады. [20; 137].
Мұндай зерттеулер әрине маңызды, алайда олар әр тілдің сөздік қорында
кездесетін, сол тілдің тек өзіне ғана тән ұғымдарды білдіретін, сол тіл
иелерінің шындықты тілде белгілеу ерекшеліктерін білдіретін сөздік топтар,
ол топтарға байланысты болатын интерференция мәселелерін қарастырмайды.
Сондықтан бұл зерттеулер жеке тілдік бірліктерге қатысты жүргізіледі. Біз
болсақ тіл мәселелерін жүйелі түрде қарастырған дұрыс деп санаймыз. Сонымен
қатар тілдердің қарым – қатынасы нәтижесінде пайда болатын тілдік құбылыс,
интерференция да генезисінде тілдік жүйемен байланысты, өйткені ол түрлі
тілдердің тілдік жүйелеріндегі айырмашылықтар негізінде орын алады.
1.2 Ағылшын тілінің мекен ұғымын білдіретін тілдік бірліктері.
Кеңістік және уақыт ұғымдары ертеден бері философиялық және ғылыми
ойлардың қозғаушы мәселелерінің бірі болып келген. Лукреций, Аавгустин,
Аристотель т.б. философтардың әйгілі трактаттарындағы зерттеулер мен ой
таластардың пәні де осы кеңістік және уақыт категориялары болып табылады.
Бұл мәселелер кейінірек кезеңдерде өмір сүрген Декарт, Ньютон, Кант,
Гегель, Рассель сияқты европа ғалымдары мен философтарының, Аронов,
Ахундов, Бунге, Рейхенбах сияқты қазіргі заман ғалымдарының еңбектерінде де
тыс қалмааған
Кеңістік пен уақыт категориялары материяның тіршілік етуінің жалпы
формасы болып табылады, басқа сөзбен айтқанда кеңістік пен уақыт материядан
тұратын объектілермен құбылыстарды ретке келтіру қызметін атқарады.
Кеңістік пен уақыт материядан тыс, одан тәуелсіз болуы мүмкін емес, бұл
формалардың бір – бірінен айырмашылықтары кеңістік заттардың тіршілікте
болуының жалпы формасы, ал уақыт болса – құбылыстың ауысып отыруының жалпы
формасы. [21, 82]
Кеңістік жалпы және айрықша қасиеттерге ие болады. Оның жалпы
қасиеттерінің ең бастысы – созылыңқылығы боып табылады. Ол түрлі
элеенттердің (нүктелердің, кесінділердің, сызықтар мен объектілердің ) орны
мен болмысын білдіреді, және де ол элементтердің кез – келгеніне келесі бір
элементтердің қосыылу мүмкіндігін, немесе керісінше элементтердің санының
азаюымүмкін екендігін білдіреді. Құрамындағы элементтердің орналасуы,
сандық және сапалық қасиеттері өзгеруі мүмкін болатын кез – келген жүйені
созылыңқы деуге болады. Яғни созылыңқылық атрибутивті ерекшелігі бар
құрылымды материялық жүйелермен тығыз байланысты. Себебі созылыңқылық
қасиеті жоқ объектілерде ішкі құрылымдық қатынастарымен өзгеріске
бейімділіктері болмайды. Г. Рейхенбахтың кеңістіктің соңғы нүктесі болады,
алайда оның пен еш ұқсастығы жоқ, яғни оның кез – келген нүктесіне жетуге
болады. [22, 254]
Кеңістік сондай–ақ қисындылық, жалғасушылық, үздіксіздік қасиеттеріне
ие, бұл қасиеттер кеңістіктегі заттардың бір нүктесінен екінші нүктесіне
көшкен кезде де, физикалық әсердің түрлі өрістер арқылы таралуы кезінде де
байқалады. Жалғасушылық негізінен кеңістікте үзілістердің болмауын
білдіреді. Ахундов айтқандай жалпы кеңістік адам ойында толық ұғым
қалыптасқанға шейін бір–біріне байланысқан жіне қарама – қатар орналасқан
бірнеше кеңістіктерден тұрады. [23, 173]
Кеңістік ұғымының тарих бойында адам ойында, санасында қалыптасуы
заттардың өмірдегі шынайы кеңістік аралық қатынастарының нәтижелері адам
ойында көрініс табуы арқылы жүзеге асқан. [24, 269] Сонымен қатар
кеңістіктегі қарым - қатынастар мен формаларды танып танып білу –
қабылдаудан ұғынуға, жалғыздан жекеге, жекеден жалпыға, сезім мүшелері
арқылы танудан ойлау қабілетінің көмегімен танып білуге кқшу бағыттарында
жүзеге асқан. Қабылдау қабілетінің көмегімен адам заттардың мекенсіздігін,
яғни кез – келген заттың басқа бір заттан тыс, одан белгілі бір қашқтықта
орналасатынын, солай бола тұра онымен қатар тіршілік етіп, оған тиіп тұруы
да мүмкін екенін түсіне алады.
Танымның материялық түрі адам үшін оның өзіндік Менінен тыс болып
табылады да кеңістіктегі ерекшеліктерге ие болады. [25, 264]. Кеңістік
мекенсіздік қасиетімен қатар өлшем және үлкендік қасиеттеріне ие, бұл
қасиеттер "үлкен", "кіші", "бірдей" т.б. ұғымдардан көрініс табады.
Кеңістікке тән міндетті белгілердің тағы бірі қашықтық және пішін .
Кеңісітктің түрлі формалары (пішіндері) туралы ұғым түрлі затардың әр түрлі
қатынастары негізінде қалыптасады. Кеңістіктегі пішіндер мен қатынастарды
танып білетін басты мүшенің бірі – адамның көру анализаторы, яғни көз болып
табылады.
Психологтар сонымен қатар адамның кеңістікті көру анализаторының
көмегінсіз де қабылдай алатынын, кеңістікті сезіну адам психикасына
генетикалы тұрғыдан тән құбылыс екенін дәлелдеген. Алайда кеңістікті көру
анализаторының көмегінсіз танып білу ойлау процессіне ерекше күш түсіретіні
де айқын. [21, 158], [25, 96] Сонымен кеңістік ұғымы адам ойында оның
санасы және көру анализаторының көмегіме қалыптасып, сөйлеу қабілеті арқылы
тілден көрініс табады. Ал тілдегі сөздер жүйелілік қасиетіне ие екені
баршаға белгілі. Ол жүйелілік ең алдымен тілден тыс құбылыстардың өмірдегі
өзара байланыстары мен қарым – қатынастарына негізделген. Яғни адам ол
байланыстар мен қатынастарды көру анализаторы арқылы қабылдап, ойлау
қабілеті арқылы ұғынады да, тілдің көмегімен жеткізеді. Адам ойын жеткізу
үшін алдымен есінде сақтаған барлық тілдік біріктердің ішінен, яғни ойндағы
лексикалық жүйедегі барлық элементтердің ішінен нақ осы жағдаайға, нақ осы
сөйлеу мақсатына сай ойын анық жеткізуге көмектесетін белгілі бір нақты
тілдік бірліктерді, ойындағы лексикалық жүйенің нақты элементтерін таңдап
қолданады. Бұдан біз өмірдегі құбылыстардың адам санасындағы көрінісі мен
оның ойында қалыптасқан лексикалық (семантикалық) жүйенің арасында тығыз
байланыс бар екенін көреміз. Басқа сөзбен айтқанда адам көру мүшесі арқылы
қабылаған сыртқы орта құбылысын білдіру үшін оның ойында сәйкес лексикалық
жүйе қалыптасып, өзі сол лексикалық жүйе элементтерін дұрыс пайдалаие блу
керек.
"Кеңістік" семантикалық жүйесіне жататын лексикалық сәйкестіктерді
қарастырған кезде оларды мағыналық мазмұны және тілдегі атқаратын қызметі
принциптеріне негізделген классификацияға сүйену қажет.
Бұл класификация бойынша тілдегі сөздік бірліктер екі үлкен категория
құрайды: К. Бюллер бойынша олар символ сөздер және сілтеуіш сөздер (слова
символы и слова указатели) деп аталады. Г.Свит бұл категорияларды толық
мағыналы және жартылай мағыналы (полнозначные, неполнозначные) сөздер деп
атаған, ал В.В.Виноградов оларды негізгі және көмекші (знаменательные и
служебные) еп бөлген.
Егер К.Бюллеррдің классификациясы туралы айтатын болсақ, ол ғалымның
екі өрістілік теориясы негізінде пайда болған бұл теория бойынша символ
сөздер мен сілтеу сөздер сәйкесінше "символдық" және "сілтеуіштік"
өрістерде қызмет атқарады (сілтеуіш немесе дейксистік сөздердің символдық
сөздерден айырмашылықтары олардың өздеріне тән пәндік, логикалық мағыналары
болмайды, ал семантикада денотативті және сигнификативті мағыалары бар
символ сөздер жеке заттар мен бір топ заттардың жалпыланған ұғымдар мен
белгілердің атаулары болып табылады). [26, 137]
К. Бюллер өз жұмысында сөздерге мағына ұсына отырып, ол мағыналарды
нақтылай түсетін белгілі бір факторлардың болатындығы жөнінде айтады. Ол
факторларға ғалым ситуациялар мен контекстілерді жатқызады. "Ситуация и
контекст являюются грубо говоря, двумя источниками, из которых в каждом
случае питается точная интерпретация языковых выражений" [26, 77]
"сілтеуіштік" өрістегі белгілі бір мағынаға ие болған сөз дейксис болып
саналған: " все дейксическое в языке объединено тем, что оно получает
смысловое наполнение и уточнение в каждом случае не в символическом, а в
указательном поле, и только в нем " [26, 93] сонымен өріс бір жағынан ойды
жеткізу шарттарының бірі болса, екінші жағынан айтылғанды түсінудің шарты
болып табылады, өйткегні әр адамның өз ойын жеткізе білу үшін қолданатын әр
элементінің мағынасын түсінуі толық ойды және оның орын алып отырған
ситуациясын қабылдай білуге байланысты болады.
"Кеңістік семантикалық жүйесін құрайтын ұғымдар қарастырылып отырған
тілдік бірліктер классификациясының лексикалық тілдік бірліктер арқылы
аталған екі категория да беріле алады" Біз ағылшын және қазақ тілдерінің
кеңістіктегі мекен ұғымын білдіретін тілдік бірліктерінің әр категориясын
жеке қарастырмақпыз.
Мекен ұғымын білдірудің дейксистік жолы дейксис теориясына
негізделген.
Дейксис мәселесін текст төңірегінде қарастырудың сөздің
экстралингвистикалық қызметін толықтай анықтап, дейксистің комуникативтік
ерекшеліктерін табуға көмектеседі. Зерттеу жұмысы мекен ұғымын білдіретін
тілдік бірліктерге байланнысты болғандықтан біз тек меке нұғымын білдретін
дейксистік тілдік бірліктерге анализ жүргізбекпіз. Барлық дейксистік
сөздердің ішінде саны жағынан ең көбі және мағынасы жағынан ең кеңі мекен
ұғымын білдіретін сөздер болып табылады.
Заттардың кеңістіктегі орны да, қозғалысы да дейксистік жолмен беріле
алады.
Кеңістік ұғымын бідірудің дейксистік жолы деп біз ззаттың белгілі бір
орталыққа қатысты орнын немесе соған қарай жылжу бағытын айтамыз, және де
семантикалық сітеу сол орталыққа қатысты болып табылады. Ол орталық жеке
сөздер арқылы білдірілмейді, оны тек сілтеу сөздердің семантикасынан
байқауға болады.
Мекен ұғымын білдіретін негізгі дейксистік қбылыстарды келесідей
топтарға бөлуге болады:
қос мағыналы сөздер (объектіге де субъектіге де байланысты мағына
беретін)
объектіні сілтейтін сын есімдер (атрибутивті бірліктер)
кеййбір зат есімдер
сөз тіркестері
Мағынасы жағынан субъективті де, объективті де бағыттарды ұстанатын,
яғни бір жағынан тілдегі сөйлеу процессінің координаттарына сілтеейтін,
екінші жағынан экстралингвистикалық заттар арасындағы кеңістік
қатынастардың бекітілген мағынасын сілтейтін келесідей негізгі
категорияларға бөлуге болады:
Объективті референтті ситуациялардың орталықтарына бағытталған
үстеулер: ahead, back, down, up, far (алд, арт, аст, үст, ) т.б.
Мекен ұғымын білдіретін үстеулердің ерекше тобын үстеулердің де
придлогтардыңда қызметін атқара алатын придлогты үстеулер құрайды.
Мысалы:
Ал қазақ тілі аглютинативті тілдер қатарына жататындықтан ол
тілде предлог деген сөз табы кездеспейді де ағылшын тілінің мұндай
придлогты үстеулері қазақ тіліне алды арт т.б. үстеу сөздереге – ында,
інде деген мекен септіктерінің жалғаулары жалғануы арқылы беріледі.
Объективке сілтейтін сын есімдер үнемі дексисті сөздердің қызметін
атқарады. Ондай сын есімдерге next, front, rear, distant, etc. жатады, ал
қазақ тілінде ағылшын тілінің мұндай сын есімдеріне сәйкес тілдік
бірліктеріне алыс, жақын, сырт, іш т.б. мекен үстеулерін жатқызуға болады.
Сонымен қатар кеңістік ұғымын дексистік жолмен білдіру қызметін
сөз тіркестері де атқара алады. Мысалға, close at hand, in the distance
etc. Қазақ тіліне мұндай сөз тіркестері қол астында, қашық жерде т.б.
сөз тіркестері арқылы беріледі. Мұндай сөз тіркестерді дейксистік сөздер
немесе құрамына дейксистік сөздер енетін тіркестерге теңестіруге
болады. Мысалға, close at hand - nearly
in the distance – far away
қашық жерде - алыста
қол асты – жақын жерде
Кеңістік ұғымын білдірудің аталған дексистік жолдарының қолданыс
жиіліктері әр-түрлі. Ол қолданыс жиіліктерін И.Д. Полтавец өз
зерттеулкерінің нәтижесінде келесі кесте түрінде білдіреді. [27, 85]
Лексикалық Қолданыс Пайыз Қарастырған Қоладаныс саны
бірлік түрі жиілігі сөздер саны
Үстеу 75 8,9 14 1052
Етістік 84 42,8 67 5135
Сын 35 14 45 1677
Зат есім 88 34,3 42 4107
Бұл кестеден көріп отырғандай кеңістік дексисін білдіретін
лекситкалық бірліктердің ішінде ең жиі қолданысқа түсетіндері етістіктер
(42,8 %) Мен зат есімдер (34,3%)
Біздің зертеу жұмысымызда етістіктер тобы, оның үшінде статикалық
мекен ұғымын білдіретін етістіктерді қарастырмақпыз және де осы кеңістік
ұғымын білдіретін етістіктер тобын қарастыру келесі бағытта жүзеге
аспақ:
- Біріншіден, ағылшын және қазақ тілдеріндегі кеңістікте орналасу
ұғымын білдіретін етістіктердің статикалық объектілердің кеңістіктеге
орындарын тілде түрлі жолдармен жеткізе алу қабілетін сипаттау.
Екіншіден, ағылшын және қазақ тілдеріндегі тілдік бірліктердің
ішіндегі мекен ұғымын білдіретіндердің аумақты бөлігін етістіктер
құрайтындығын дәлелдеу үшін және олардың сематикалық көлемін сипаттау
мақсатында.
Үшіншіден, етістіктердің деиксистік категориямен байланысын
қарастырып кеңістік семантикасын білдіретін ситуациядағы (айқын немесе
абстрактілі) бақылаушы бейнесін міндетті түрде көрсету.
Ағылшын және қазақ тілдерінің жалпы кеңістікте орналасу ұғымын
білдіретін етістіктері бұл тілдердегі статикалық объектілеордің
кеңістіктегі орнын білдіру үшін ең жиі қолданылатын тілдік бірліктер
болып табылады. Локативті ситуациясын етістіктің өз мағынасын
белсендендіруге қолайлы жағдай тудыратын тілдік орта деуге болады.
Мұндай ситуацияда етістік мағынасы міндетті түрде ашылады немесе
ситуациялық шеңберде етістік дексистік бірліктермен тіркесіп өзі де
дексистік қасиетке ие болады.
Етістік топтарының жалпы сипаттамасына көшпес бұрын олармен
байланысқа түсетін субъектілер тобын анықтап алу керек. Белгілі бір
ситуацияға қажетті етістік мағынасын таңдаған кезде ол етістікке
қатысты кеңістікте нақты орны бекітілген объектілерді білдіретін
субъектілер (атаулар) қолданылады:
Адамның саналы әрекетінен тыс өз беттерімен пайда болатын табиғи
құбылыстар:
А) жер бедері, жер бетінің кейбір бөліктері, қазба байлықтар, су
қыраттарымен тасқындар:
Беткі қабаты жазық болып келетін субъектілер тобына valley, plain,
plateau, prairie, steppe, field etc. (үстірт, жон, көкалды, шалғынды жер,
дала, егістік, өріс, кең алқап) т.б. сөздері жатады.
Сыртқы қабаты бұдырлы болып келетін субъетілер тобына жататындары
болса highland, mountain, ridge, rock, cliff, hill etc. (құз, тас, тау,
жыра, төбе) т.б. сөздерді жатқызуға болады.
Жыра ретінде сипатталатын субъектілерге lowland, hollow, ravine,
gully, canyon, cleft, fissure, abyss, chasm, crevasse, crevise, chimney,
pass, furrow, hotch etc. (сай, терең сай, жыра) т.б. сөздер жатады.
Таулы қыратардың қатарына жататын субъектілерге ledge, overhang,
niche, cave etc. - үңгір мағынасын беретін сөздердің барлығын жатқызуға
боладыю
Б) Табиғи сулы қыраттар: lake, pond, bay, gulf, cove etc. (көл,
тоған су, бұғаз т.б.)
Сулы тасқындар да осы топқа жатады. River, stream, brook, creech etc.
(өзен, жылға т.б. осындай мағына үстейтін сөздер)
Сонымен қатар лингвистикалық зерттеулер жүргізгенде сулы тасқындар
үнемі қозғалыста болатын су массасы ретінде емес өзен ағымының статикалық
қалпында қабылданатын (яғни, сол өзеннің жер бңетінен алатын орнының
жалпы көлемі бойынша) ситуациялар кездеседі. Сөйтіп табиғи және қолдан
жасалғанг себептерге байланысты өзен ағымы өз бағытын өзгертуі мүмкін
алайда өзен ағымы бағытын өзгертуінің немесе судың мүлден құрғап
кетіуінің себептеріне қарамасатан статикалық жағынан тұрақты,
бекітілген табиғи көлем болып табылатын өзеннің арнасы қалады. Алайда
сулы тасқын қозғалысын мүлдем елемеуге де болмайды, сондықтан да біз
зерттеу жұмысымызды өзендер немесе басқа сулыф тасқындаодың бір бағытты
қозғалысын естен шығаромауға тырысамыз. Сөйтіп көлем сипаты оның
динамикасына байланысты болады, ал статиканың сәйкес семантикалық
топтарын қалыптастыру объетінің статикасына қатысты жүргізіледі. Сонымен
қатар мекен ситуациясына динамикалық сипат беретін бақылаушының ролі
анықталып отырады.
В) Өсімдіктер мен жерден өсіп шығатын субъектілер. Субъектілердің
бұл тобына ағаштар мен олардың ірі бөліктері жатады : trunk, branch etc.
(дің, баған, бұтақ т.б.)
Ұсақ өсімдіктерді біз қарастыатын ситуацияда субъектілер тобына
жатқызуға келмейді, сондықтан да олар тек салыстыру мақсатында ірі және
кіші статикалық субъетілерді білдіретін есімдердің сәйкес
етістіктермен тіркесу қабілетін айқындау үшін қолданылады.
Г) Жер бетінің толығымен өсімдіктер алып жатқан бөліктері: forest,
groove, jungle etc. - орман, ну орман, ит тұмсығы орман т.б. сөздері
енеді.
Адамның қолымен жасалатын субъектілер:
А) City, village, street etc. - Қала, қыстақ, ауыл, көше,
Б) Road, track, path, route, way, pass, passage etc. - Жолдар , жол
трасса.
В) Адамның қолымен жасалатын сулы тоғандар: canal, channel etc. -
жасанды канал, бұғаз т.б
Г) Фундаменттік сипатқа ие тұрған жерінің негізгі отрибуттерінің
бірі болып табылпатын, сол араны ұзақ уақыт бойы мекен ететін объектілер,
құрылыстар мен ғимараттар tunnel, wall, fence etc. - қабырға, туннель т.б.
Сондай – ақ адамдардың күнделікті өмірде қолдан жасап отыратын құрылыс
түрлері (қоршау, қорған т.б.) Тұрғын үйлер мен сол сияқты объектілермен
құрылыс түрлері субъектілер қатарына қосылмайды.
Аталған субъектілерді білдіретін тілдіек бірліктер ерекше топологиялық
қасетке ие объектілерді сипаттайтындықтан жұмыста ол оспектілер де
қарастырылып, субъектінің топологиялық ерекшеліктерінің мекен ұғымын
білдіретін ситуацияға әсері және сәйкес етістіктермен тіркесу
қабілеттерін анықтауға тырысамыз.
Кеңістікте орналасу мағынасын білдіретін етістіктердің семантикалық
классификациясы
1. Бақылаушы тұрғысынан :
1. бақылаушының алдында ашық кеңістік
бақылаушының алдында пайдаболу жоқ болып кету:
а) пайда болу, көзге көріну
б) басқа объектінің қасында ерекшеленіп тұру
в) көзден таса болып тұру
2.Кеңістікке толығымен еніп тұру:
Кеңістікке басы не соңының енуі
Кеңістікке ене тұрып ондағы басқа объектілермен шекаралас болу:
А) ашық шекара
Б) ашық жабық шекара
С) жабық шекара
Басқа объектінің шетіне шығып тұру:
А) төменгі сол жақ шет
Б) басқа объектінің шекарасына еніп тұру
С) жоғарғы шет
Биіктікке қатысты орналасу:
а) тігінен
б) жоғарғы шек шетке ұмтылу
Әр – түрлі бағыттарда орналасу:
а) көп бұрылыстарға ие болу : қисықтық + қайталанып отыру + кесте
б) орналасқандағы бастапқы нүктелердің түрлі бағыттарға беттелуі
с) орналасқандағы соңғы нүктелердің түрлі бағыттарға беттелуі
Бұрылыстың болуы:
а) кеңістіктегі тік және көлденең бағыт
б) түзу сызыққа қатысты бағыт
Осы классификациядан көріп отырғандай ағылшын және қазақ тілдеріндегі
мекен ұғымын білдіреттін етістіктерді топастыру алдымен сөздік және
контекістілік талдау арқылы біріншіден “бақылау сферасына” жататын,
екіншіден түрлі субъектілердің жеке немесе басқа объектілермен қатар
орналасуын білдіретін етістіктер негізінде жүзеге асады. Алғашқы
етістіктердің мағынасын белсендендіру үшін бақылаушының бақылау арнасын
міндетті түрде экспликациялау міндетті түрде қажет. Ал сонғы топтағы
етістіктерге келетін болсақ олапрды топтастырғанда локативті ситуация
нақты немесе абстрактілі бақылаушының бақылау имплекациясы ескеріледі.
Сөйтіп біз лакотиыті ситуациядағы бақылаушының статикалық объектілердің
кеңістіктегі ролін сипаттайтын экспликациясы мен имплекациясы
құбылыстарын басшылыққа аламыз. Оның көз аясының экспеликасын қамтитын
“бақылау сферасын” келесі етістік топтары құрайды:
Бақылаушы алдындағы ашық кеңістік мағынасын білдіретін етістіктер.
Олар жоғарыда келтірілген схемада жеке позиция алады, себебі олар
кеңістіктің тікелей атрибуты болып табылатын субъектілерге бағынады, алайда
ол атрибуттер абстрактілі қасиетке ие: view, picture, screne, panorama,
perspective etc. (кеңістік, көрініс, көз алды т.б.) Бұл етістіктер тобының
ішіндегі негізгі етістік: open - ашылу етістігі.
Табиғи, статикалық объектінің адамның назарына іліну, көз алдында
көріну мағынасын білдіретін етістіктер: appear, emerge, expose, show etc.
(пайда болу, көріну, көзге түсу деген мағынада). Мұндай етістіктердің
шеңберін кеңейтетін басқа да етістіктер тобы кездеседі, ол етістіктер басқа
объектілердің ішінде ерекше болып көріну деген қосымша мағына үстейді. Бұл
топтың қатары appear - пайда болу; статикалық объектінің бақылаушының көз
аясынан таса болу мағынасын беретін disappear, vanish, recede, fade etc.
қосымша семантикалық компоненті бар етістіктердің көмегімен толықтырылып
отырады. Бұл етістік топтарының өзегі disappear етістігі болып табылады.
Статикалық объектінің кеңістіктен жалпы орын алуын басқа объектілермен
қатар орналасқан созылыңқылықпен сипатталатын ситуацияға тәнетістіктерге
келесі лексика – семантикалық топтар жатады:
1. Шек – ұғымын беретін қосымша компоненті бар, жалпыжалпы мағынасы –
кеңістікке толығымен ену, көп орын алу ұғыидарын беретін етістіктер тобы
2.Жалпы мағынасы кеңістікте орналасқандағы басқы шет, соңғы шет болып
табылатын етістіктер тобы.
3. Кеңістіктен орын ала тұрып басқа объектілермен шекараласу мағынасын
беретін етістіктер тобы. Бұл топты келесідей семантикалық топтарға бөлуге
болады:
а) басыңқы семантикалық компоненті бекітілмеген ашық шекара ұғымын
беретін етістіктер тобы.
б) жалпы мағынасы кеңістікте орналаса тұрып, басқа объектілермен
шекаралас болу дегенді білдіретін, басыңқы семантикалық компоненті ашық
жабық шекара ұғымын беретін етістіктер тобы.
в) жалпы мағынасы кеңістікте орналаса тұрып, басқа объектілермен
шекаралас болу дегенді білдіретін, басыңқы семантикалық компоненті жабық
шекара ұғымын беретін етістіктер тобы, топтың ішіндегі негізгі етістік
шекарласу, шекаралас болу етістігі.
4. Кеңістікте тарала отырып, басқа объектілердің шетіне шығып тұру
мағынасын беретін етістіктер тобы. Бұл етістіктер тобы келесідей
семантикалық топшаларға бөлінеді:
а) қосымша семантикалық мағынасы астыңғы шек сол жақ шет дегенді
білдіретін етістіктер топшасы.
б) кеңістікте орналасқан кезде бір шеті екінші ір объектінің
шекарасына еніп тұру мағынасын беретін етістіктер тобы, қосымша
семантикалық компоненті жоғарғы шек ұғымын беретін етістіктер топшасы.
5. Кеңістікте биіктік тұрғысынан орналасу мағынасын беретін етістіктер
тобы: Бұл топ келесідей топшаларға бөлінеді:
а) басыңқы семантикалық компоненті тік тігінен орналасу ұғымын
беретін тілдік бірліктер болып табылатын етістіктер.
б) басыңқы семантикалық компоненті биіктік ұғымына сілтейтін
етістіктер тобы.
Соңғы лексикалық топтың шеңбері қосымша семантикалық компоненті
жоғарғы шек шетке бағытталу ұғымын беретін етістіктердің қатарымен
толықтырылып отырады.
6. Кеңістікте түрлі бағыттарда орналасу мағынасын білдіретін
етістіктер тобы. Бұл топ келесідей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Тарау. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі мекен ұғымын білдіретін
тілдік бірліктерді салыстырмалы түрде зерттеу.
Салыстырмалы анализ және тілдік интерференция
1.2 Ағылшын тілінің мекен ұғымын білдіретін тілдік
бірліктері.
1.3.Қазақ тілінің мекен ұғымын білдіретін тілдік бірліктері
2 Тарау ағылшын тілінің мекен ұғымынбілдіретін тілдік
бірліктерін
қазақ топтарында оқытудың әдістемесі.
2.1. Қазақ топтарында ағылшын тілінің мекен етістігі жүйесін
оқыту әдістемесінің теориялық негіздері.
2.2. Ағылшын тілінің мекенұғымынбілдіретін тілдік бірліктерін
игерудің
қиындықтарына байланысты әдістемелік типология мен
қателер
мәселесі.
2.3. Ана тілі және шет тілі интерференцияларын жоюға
аргналған
жаттығулар.
3Тарау Ағылшын тілінің мекен ұғымынбілдіретін тілдік бірліктерін
қазақ топтарында оқытудың эксперименталды
тәжірибелік
сипаттамасы.
3.1. Эксперименталды тәжірибелік оқытудың
сипатамасы,эксперимент алды тексеру
3.2. Тәжірибелік оқытуды ұйымдастыру.
3.3. Тәжірибелік оқыту, оның нәтижелері.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша.
ЖОСПАР
1 Тарау. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі мекен ұғымын білдіретін 3
тілдік бірліктерді салыстырмалы түрде зерттеу. 3
1.2 Ағылшын тілінің мекен ұғымын білдіретін тілдік бірліктері. 10
1.3.Қазақ тілінің мекен ұғымын білдіретін тілдік бірліктері. 19
2 Тарау Ағылшын тілінің мекен ұғымын білдіретін тілдік бірліктерін қазақ
топтарында оқыту әдістемесі. 25
2.1. Қазақ топтарында ағылшын тілінің мекен етістігі жүйесін оқыту
әдістемесінің теориялық негіздері. 25
2.3.Ана тілі және шет тілі интерференцияларын жоюға арналған 32
жаттығулар 32
3 Тарау Ағылшын тілінің мекен ұғымын білдіретін тілдік бірліктерін қазақ
топтарында оқытудың эксперименталды тәжірибелік сипаттамасы 42
Қорытынды 47
Қолданылған әдебиеттер тізімі 48
1 Тарау. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі мекен ұғымын білдіретін
тілдік бірліктерді салыстырмалы түрде зерттеу
Салыстырмалы анализ және тілдік интерференция.
Шет тілінде оытуды тиімділігін арттыру және ол тілді игеру прцессінің
ерекшелктерін толықтай анықтау үшін қарастырылып отырға тіл мен ана тілінің
бір -біріне әсер ету ерекшеліктерін толықтай айқындап, дұрыс түсіне білу
қажет. Мұны бігінгі таңда өзекті болып табылатын лингвистикалық және
психологиялық концепцияларға сүйене отырып, оларда қабылданған бастапқы
теоретикалық позициялардан шығатын негізгі ұғымдарды басшылыққа ала отырып
жүзеге асыру қажет. Жалпы шет тілін игерудің ерекшеліктерін қарастырудың
бірнеше жолы белгілі. Салыстырмалы анализ әдісі сол жолдардың ішінде ең
алғаш пайда болған және де кең қолданыс тапқан жолдардың бірі. Шет тілін
игерудің ерекшеліктерін зерттеудің тағы бір тиімді жолдарының бірі қателер
анализі деп аталатын әдіс. Бұл әдіс салыстырмалы анализ әдісінің негізінде
пайда болған. Аталған әдістердің екеуі де лингвистикада түрлі мақсаттармен
өте жиі қолданылады. Біз болсақ бұл әдістерді шет тілін игеру барысында
орын алатын ана тілі мен шет тілдерінің бір – біріне әсер ету процессінің
ерекшеліктерін айқындау мақсатында қолданбақпыз. Осы бағытта бүгінгі күнге
дейін бірталай зерттеу жұмыстары жүргізіліп келген. Біз ол жұмыстардың
нәтижелерімен таныса отырып, келесідей қорытындыларға келеміз: қарастырылып
отырған тілдер арасындағы түрлі айырмашылықтарға байланысты ана тілін игеру
процессі мен ана тілін игеру процесстері өзгеше жолдармен жүзеге асады; шет
тілін оқыту барысында ана тілі мен шет тілдерінің тілдік жүйелеріне
салыстырмалы анализ жүргзу қажет, ол қарастырылып отырған тілдердің
ұқсаастықтарымен айырмашылықтарын және шет тілін игеруде ана тілінің
әсерінен болатын қиындықтардың түрлерін, сол қиындықтардың салдарынан
оқушылардың сөйлеу процессінде жіберетін қателерін анықтауға кәмектеседі.
Салыстырмалы анализге тән тілдік тасымал, шет тілін игерудегі ана
тілінің рөлі, ана тілі мен шет тілдерінің бір – біріне әсері нәтижесінде
пайда болатын қателер, ана тілінің теріс ықпалы салдарынан болатын
интерференция сияқты неізгі ұғымдарды қарастыра отырып, тілдік тасымал
құбылысының мәнін ашуға және интерференция орын алатын нақты жағдайлармен
нақ сол кездегі оқушылардың білім деңгейлерін айқындауға мүмкіншілік
береді. Сонымен қатар шет тілін игеру процессінің ана тілін игеру
прцессімен ұқсастықтарының да бар екенін естен шығармаған жөн. Яғни шет
тілін игеру барысында ана тілі тек қана тежеуші әсер етіп қоймайды, сонымен
қатар оқушыларды тиімді тасымал негіздерімен қамтамасыз етеді, ана тілін
игеру барысында қалыптасқан білім, біліктілік пен дағдылар дұрыс
пайдаланылған жағдайда шет тілін игеру поцессін біршама жеңілдетуге де
көмектеседі.
Жалпы шет тілін оқытудағы ана тілінің рөлі мәселесі көптеген
ғалымдардың назарын аударған көне мәселелердің бірі болып таабыллады. Ана
тілінің шет тілін оқытудағы маңызды рәлін кезінде академик Л.Б.Щерба да
атап өткен: "Сабақ үстінде тек шет тілінде ғана жаттықтырулар жасау арқылы
сабақтан ана тілін аластатуға болғанмен оны оқушылардың санасынан
аластатуға мүмкін емес " [2; 52] Осы пікірді ұстана отырып шет тілін
оқытудағы ана тілінің мәні жөнінде А.Е. Карлинский келесідей пікір
білдірген : "шет тілін игеру процессі тәуелсіз емес, ол ана тілімен тығыз
қарым – қатынаста жүзеге асады. Кез келген өзге іс - әрекетті орындауға
көшкен кездегідей адам игерген дағдыларын басқа ұқсас іс - әрекеттерді
меңгеру мақсатында қолданады." [3; 29]
Шет тілін оқыту кезінде ана тілі шет тілімен байланысқа түсетіні
сөзсіз және де сол байланыс шет тілін игеруге қандай да болсын әсер етеді,
ол әсер жағымды да, жағымсыз да қасиетке ие болуы мүмкін. Дағдының теріс
қолданылуы немесе инт-ерференция оқушылардың ана тілдерінде кездеспейтін
тілдік бірліктері мен ережелерінің орнына өз тілінің тілдік бірліктері
мен ережелерін қолдануларына байланысты болады.
Бүгінгі таңда елімізде жүргізіліп жатқан тілдік саясат бойынша қос
тілділік және көп тілділікті қалыптастыру мәселелерінің өзекті екені
белгілі және де сол көп тілділіктің негізгі де міндетті компоненттерінің
бірі ағылшын тілі болып табылады. Бұл мәселелер ерекше маңызды болғанымен
әлі де аз зерттелген. Ағылшын және қазақ тілдерінің тілдік бірліктерін
түрлі деңгейлерде салыстырмалы түрде қарастыратын бірталай еңбектер бар
болғанымен, аталған тілдердің бір – бірлеріне әсерлері, оның салдары жіне
интерференция құбылыстарын сипаттайтын еңбектер санаулы ғана. Сондықтан да
қазіргі кезде ағылшын тілін оқыту, оқушылардың ол тілде сөйлей алу
қабілеттерін қалыптастыру және дамытудың тиімді жолдарын іздестіру өте
өзекті мәселелердің бірі екені сөзсіз. Және де бұл мәселе ағылшын және
қазақ тілдерінің бір – біріне әсері, тілдік интерференция мәселелерімен
тығыз байланысты. Яғни аталған мәселені шешу үшін алдымен міндетті түрде
ағылшын – қазақ интерференцияын қарастырған жөн. Ол үшін алдымен жалпы
инерфереция мәселесіне тоқтала кету қажет.
Түрлі тілдердегі интерференция түрлерін сипаттайтын көптеген
ғалымдардың еңбектерімен таныса отырып, интерференцияның барлық түрлерінің
ішіндегі ең күрделісі лексика – семантикалық интерференция екенін көруге
болады. Бұл жөнінде орыс тілі мен қазақ тілдері арасындағы интерференция
мәселелерін қарастырған З.К.Ахметжанова және Г.К.Кулибаевалардың еңбектері
бойынша ең күрделі, сол себепті түзетуге және алдын алуға қиын соғатын
қателердің бір түрі – көптеген факторларға байланысты пайда болатын лексика
– семантикалы қателер. Ол қателерді тудыратын факторлар қазақ және орыс
тілдерінің семантикалық көлемдлері жақтарынан сәйкес келмеулері, ұлттық
сөздер (реалий), ұқсас ұғым беретін, алайда ұлттық мәдени – семантикаллық
бөлшектері (Е.М.Верещагин, В.Г.Костомаровтар ұсынған термин) жағынан
ерекшеленетін сөздер де жатады. Интерференцияның бұл түрінің қиыншылығы,
оны айқындау өте қиынға соғады, ол қазақ тілін игерушілердің ол тілдің
иелерінің мәдениетін, тұрмыс ерекшеліктерін, психологиясын, географиялық
ортасын нашар білулеріне байланысты пайда болады. Сонымен қатар бұл лексика
– семантикалық интерференция орыс тілінің иалеріне ғана емес, ана тілін
нашар игерген қазақ оқушыларының сөйлеу кездерінде де кездеседі. Мысалға,
кейбір қазақ тілінің иелері үшін "золотая осень" тіркесінің – алтын күз
деген аудармасы ешқандай ішкі қарсылық тудырмайды, тек қана тіл маманы
мұндай тіркестің анайы екенін байқап, сөз тіркесінің қоңыр күз деген қажет
баламасын таба алады. (пофессор Т. Сайрамбаеваның мысалы) " [4; 78]. Біздің
ойымызша бұл құбылыс барлықтай дерлік тілдерге ортақ бола алады, сондықтан
да біз өз зерттеу жұмысымызда интерференцияның осы түрін қарастырмақпыз,
алайда бұл мәселені қарастырмас бұрын жалпы интерференция құбылысына
тоқтала кетуді дұрыс деп анаймыз. Интерференция ұғымының психолгия және
лингвистика сияқты біршама ғылымдарда қолданылатыны баршаға белгілі.
Психологиялық көзқарас бойынша, адамның кез – келген басқа іс -
әрекеті тәрізді, сөйлеу әрекеті де білім, біліктілік және дағды сияқты үш
психологиялық негіздің белсендендірілуінің арқасында жүзеге асады.
Аталған механизмдердің қалыптасуында оқыту процессі маңызды рөл
атқарады. Ал бұл механизмдердің өздері автоматтандырырылулары жағынан
өзгеше болып келеді. Жалпы дағдылар мен біліктіліктердің белсендендіріле
түсу ерекшеліктері олардың бір – біріне әсері мен араларындағы қарым –
қатынастардың түрлеріне байланысты болып табылады. Егер де бір біліктілік
немесе дағдының негізінде жүзеге асатын операция, басқа бір біліктілік
немесе дағдының негізінде орындалатын операцияға ұқсас болатын болса ондай
құбылыс психологияда дағды жіне біліктілік интерференциясы (немесе
транспозициясы) деп аталады. Дағды мен біліктілік интерференциясы ол
дағдылар мен біліктіліктер тұрақтылық катеориясы бойынша бір – біріне
қарама – қарсы қойылған күнде ғана байқалады. Дағдылар мен біліктіліктер
бірдей тұрақты блған жағдайда интерференция байқалмайды. Интерференция тек
қана дағдылар мен бліктіліктер тұрақтылық жағынан сәйкес келмеген жағдайда
пайда болады. Мұндай кезде белгілі бір іс - әрекетті орындау мақсатында
тұрақтылығы басым дағды мен біліктіліктер басқа тұрақтылығы әлсіз
біліктілік пен дағдылардың орнына қоданылуы мүмкін. Мысалға, егер де оқушы
үнемі ана тілінде сөйлейтін болса немесе оның шет тіліндегі біліктіліктері
мен дағдылары ана тіліндегілерге қарағанда кейінірек қалыптасқан болса,
ана тіліндегі біліктері мен дағдылары кейіннен игерілген тілдегілерге
қарағанда әлдеқайда тұрақты болып келеді. Сол себепті шет тілін оқытқан
кезде оқушылар ол тілде қажетті деңгейде қарым – қатынасқа түсе алулары
үшін олардың бойларында сәйкес біліктіліктер мен дағдылар қалыптастырылу
қажет. Және де қалыптастырылған біліктіліктер мен дағдылардың
тұрақтылықтары жағынан ана тіліндегілермен бірдей болуларын қамтамасыз
етуге тырысу қажет. Яғни, ол дағдылар мен біліктіліктерді автоматтандыру
арқылы ана тіліндегі біліктіліктермен дағдылардың тұрақтылық деңгейіне
жеткізу керек деген сөз.
Жоғарыда айтып кеткендей психологияда қалыптасқан бұл заңдылықтар
адамның кез – келген іс - әрекетіне қатысты, ал сөйлеу әрекетінен ерекше
көрініс табады. Сондықтан да шет тілінде сөйлеуге оқытқан кезде ана
тілінің әсерінен болатын интерференцияға жол бермеу мақсатында оқушылардың
бойларында тұрақтылықтары жағынан әр – түрлі деңгейде қалыптасқан және де
түрлі тілдерде кезек сөйлеу әректін қамтамасыз ететін біліктіліктер мен
дағдыларды қалыптастыру қажет, іөйткені ол біліктіліктер мен дағдылардың
араларында интерференция құбылысының орын алуы мүмкін емес. Алайда мұның
психологиялық жағы мәтінге әсер етіп, лингвистикалық талқылауды қажет етуі
мүмкін. Ал лингвистикалық зерттеулер бойынша, оқушылардың сөйлеу әрекетін
жүзеге асыру кезінде орын алатын интерференция бірден көзге түсетін және
тілдік нормаларды бұзатын қателерден байқалады.
В. Корнев интерференцияның келесідей түрлерін атап өткен: "тілдік,
графикалық, орфографиялы, фонетикалық, лексикалық, морфологиялық,
фразеологииялық, грамматикалық; тілдік – стилистикалық, нормативтік,
қолданыс ерекшелігіне байланысты ; коммуникативтік – тақырыпқа байланысты,
қолданыс жағдайына (ситуациясына) байланысты ; экстралингвистикалық –
ұлттық сөздер (реалий), ым тілі – іc - әрекет, идеология. Сонымен қатар
интерференцияның келесідей түрлері кездеседі: тікелей, теріс (обратная),
екі жақты, импрессивті (рецептивті), тілішілік және тіл аралық, айқын және
жасырынды, бірінші, екінші т.б. тіл интерференциясы." [5;36]
Шет тілін игерудің бастапқы кезеңінде оқушылар сөзінде фонетикалық,
лексика – грамматикалық және орфографиялық интерференциялар айқын
байқалады. Ортаншы кезеңде сәйлеудің кез келген түрінде (ауызша, жазбаша),
интерференцияның барлықтай дерлік түрлері кездеседі деуге болады. Ал соңғы
кезеңде болса нтерференция көбінесе фразеология мен статистикаға байланысты
болып келеді. [6; 48]
Тіл мен сөйлеудің этнолингвистикалық және елтану сияқты
копонентттерінің өзектілігіне байланысты соңғы кезде елтану интерференциясы
ұғымы пайда болған. Болгар ғалымы К. Бобев ұсынған бұл ұғым "өзге ұлт
оқушыларының шет тілінде сөйлеу барысында қателері тіден тыс фактоларға ,
яғни ұлттық мәдениет туралы бастапқы білімдерінің болмауы немесе ол жөнінде
ұғымының жеткілікті деңгейде қалыптаспауына байланысты " деген мағына
береді. [7;57]
А.А Залевская интерференцияның тағы бір ерекше түрін атайды. Ол
оқушылардың шет тілінде сөйлеген кездерінде сол тілдегі кейбір тілдік
бірліктерді қолданбауға тырысуларына байлашнысты пайда болатын
интерференция. Ол кісінің ң-пікірінше интерференция көбінесе ана тілі мен
шет тіліндегі құбылыстар мүлдем өзгеше болған жағдайда емес, керісінше
ұқсас болып келген жағдайда байқалады. Сонымен қатар оқушылардың шет
тілінде сөйлеу кезінде жіберетін барлық қателері дағды интерференциясына
байланысты деуге де болдмайды, себебеі ана тілінің шет тілін игеруге әсері
түрлі себептерге байланысты болуы мүмкін.
Мысалға:
Кей кезде дағды интерференциясының орнына оқушылардың ана тілінде
баламасы жоқ шет тілінің ережелерін елемеулеріне байланысты пайда боатын
қателер орын алады.
Салысытырылып отырған тілдердегі тілдік бірліктердің қолданысына
байланысты кейбір тыйымдар тек қана белгілі бір жағдайларда ұстану қажет
етеді.
Кей кезде шет тілінде сөйлеу барысында оқушылар тіл байлықтарының
жеткіліксіз болуына байланысты коммуникативтік қыйыншылықтарға кездеседі
де, ол қиыншылықтарды жеңу мақсатында ана тіліндегі сөздік қорларына
жүгінеді, яғнишет тілінде білмеген сөздерінің орындарын ана тіліндегі
тілдік бірліктермен толтыруға тырысады. [8; 52]
Тараудың басында айтып кеткендей түрлі тілдердегі интерференция
мәселесі жан–жақты, лингвистикалық, психологиялық, социологиялық,
әдістемелік тұрғыдан қарастырып келген еңбектер өте көп. Алайда, бұл
мәселенің толықтай зерттелмеген жақтары әлі де жеткілікті.
Қазіргі кезде интерференция мәселесі көбінесе келесдей екі бағытта
қарастырылып жүр: бірінші бағыт бойынша түрлі тілдер бір–біріне қарама –
қарсы қойылып, олардың бір – біріне әсерлері сипатталады, екінші бағыт
бойынша интерференция мәселесі белгілі бір тілді оқыту мәселесәмен тығыз
байланыста, көбінесе оқушылардың шет тілін нашар игерулерінің себептерін
анықтау, әсіресе ана тілінің шет тілін игеруге ықпалы мәселелері тұрғысынан
жиі қарастырылады. Алғашқы бағыт тіл білімі ғылымының аясында жүзеге асады
да, көбінесе қос тілділік мәселесімен тығыз – байланыста қарастырылады. У.
Вайнрайх және т. б. ғалымдардың пікірлерінше қос тілділік мәселесін
лингвистикалық тұрғыдан қарастырғанда, ең алдымен бір – бірімен
қарым–қатынасқа түсетін тілдік жүйелерді сипаттай отырып, оларды қатар
игеруге қиындық келтіретін айырмашылықтарды айқындау керек, солай ете отыра
қарастырылып отырған тілдердің бір–біріне әсері нәтижесінде пайда болатуы
мүмкін интерференция түрлерін айқындау қажет және де ос тілді игерген
адамның сөйлеу кезінде сол тілердің нормаларын бұзуы мүмкін жағдайларды
алдын ала ескеруге тырысу керек. [9; 153] Біз де осы пікірді қостаймыз,
алайда біздің ойымызша кез – келген қос тілділік жағдайында бір тіл екінші
тілге қарағанда басым болады, яғни сөйлеуші сол тілді жиірек қоданады және
психологиялық жағынан тиімдірек сезінеді. Мұндай рөлге көбінесе адам қай
тілді бірінші игеріп, жастайынан үйренсе сол тіл атқарады, және де артынан
ол тіл көбінесе екінші тілде сөйлеуге теріс ықпал етеді.
Біз өз жұмысымызда қазақ студенттерінің ағылшын тілінде сөйлеу кезінде
орын алуы мүмкін лексика – семантикалық интерференцияны зерттемекпіз.
Мұндай зерттеу жұмыстардыынң нәтижелері біріншіден, қазақ топтарында
ағылшын тілін оқыту теориясы мен практикасы үшін, екіншіден тілдердің қарым
– қатынас теориясы мен қазіргі кезде осы теория ішінде жеке бағыт ретінде
қалыптасқан интерференция туралы ілім үшін өте маңызды болып табылады.
Қазақ студенттерінің ағылшын тілінде сөйлеу барысында орын алатын
лексика–семантикалық интерференцияның түрлерін анықтап, сипаттау үшін біз
бұрыннан белгілі, М.М.Копыленко, А.Е. Карлинский т.б. ғалымдардың бірталай
зерттеулерінде қолданылған әдістерді қоданбақпыз. Ол әдістер бойынша
алдымен қарастырып отырған құбылыстарды ана тілі және шет тілі тұрғыларынан
сипаттау арқылы айырмашылықтарын айқындау және сол айырмашылықтарға
салдарынан орын алуы мүмкін интерференция түрлерін болжау , ол
интерференциялық қателерді жеңу және олардың алдын алу жолддарын
қарастырмақпыз. Зерттеу жұмысымызда қарастырылып отырған тілдердің тілдік
бірліктерін жекеленген түрде емес тілдік жүйе қалпында қарастырмақпыз, яғни
ағылшын жіне қазақ тілднріндегі мекен – қалып етістіктері жеке лексемалар
күйінде емес, мекен – қалып етістіктерінің лексика – семантикалық тобы
деңгейінде қарастырылады. Бұл жерде біз В.Ю. Розенцвейгтің келесі пікірін
басшылыққа аламыз: "Интерференция және конвергенция құбылыстарын
лингвистикалық тұрғыдан салыстырған кезде қарым – қатынасқа түсетін
тілдердің тілдік бірліктерні саалыстыру жолдары мәселесін шешу қажеттілігі
туады. Ал түрлі тілдердің бір – бірірне толықтай сәйкес келетін тілдік
біірліктер тілдік бірліктер өте аз болып табылатындықтан, жеке фонема, сөз
және формаларды тікелей салыстыру тек қана олардың бір – біріне сәйкес
еместігін дәлелдейді. Сондықтан фонема, морфема немесе лексиканы тікелей
салыстыруға қарағанда, олардың ерекшеліктерін белгілі бір жүйе құрамында
қарастырған жөн." [10; 253]. Жалпы тілдік салаға байланысты интерференция
(фонетикалық, лексика – семантикалық, граматикалық) түрлерінің ішіндегі ең
күрделі болып табылатыны лексика–семантикалық интерференция, себебі бұл
тілдік саланың өзі өте күрделі болып табылады және де оның тілдік
бірліктері арасындағы қарым–қатынастар да толықтай зерттелмеген. Сонымен
қатар көптеген ғалымдардың пікірінше лексика–семантикалық интерференция
түсіну процессі үшін өте маңызды. Ол туралы А.Е. Карлинский былай деген : "
қос тілді игерген адамның екінші тілдік ортадағы тек сол тілді ғана білетін
адаммен қарым – қатынасында интерференццияның кез келген түрі белгілі
әсенрін тиізері сөзсі, алайда түрлі интерференциялардың қарым – қатынасқа
әсер ету деңгейлері де әр – түрлі. Интерференцияны тілдік салаларға
байланысты бөлген кезде, қарым – қатынасқа ең көп теріс әсер ететіні
лексика-семантикалық интерференцитя екені анықталады." [11;95]
Біздің зерттеу жұмысымыз үшін интерференцияның тіл ішілік және тіл
аралық болып бөлінуі де маңызды. Себебі Ю.Ю.Дмитриев [12] И.С.Ровдо [13]
Б.Н.Сүлейменовалар атап өткендей "... оқушылар шет тілінде сөйлегенде ана
тілінің теріс әсері нәтижесінде пайд болатын қателермен қоса қарастырылып
отырған тілдің тілдік бірліктерінің игеруге қиындылығына байланысты болатын
қателер де кездеседі. Бұлардың алдыңғысы тіл аралық интерференцияны
тудыратын болса, соңғысы тілішілік интерференцияның пайда болуына себеп
болады." [14;124]
Сондықтан да интерференцияны анықтау мақсатында ана тілі мен шет
тілінің тілдік материалын салыстырмалы түрде сипаттау мен қатар, тілішілік
салыстыру да жүргізілуі қажет. Яғни салыстыру әдісі басты әдіс болып
табылады. Бұл жөнінде С. Е. Исабеков былай деген: " тілді, бір тіл
ішіндегі, түрлі тілдер арасындағы құбылыстар мен фактілерді тіл білімі
методологиясының негізгі компоненттерінің бірі болып табылатын салыс тыру
әдісінің категориалды жііне операционалды аппаратынсыз зерттеу мүмкін
емес." [15;233]
Интерференция туралы қалыптасқан пікірлер және түрлі ғалымдардің
интерференция құбылысына берген анықтамалары бойынша интерференция құбылысы
"бұрынғы бағыт пен дағды жаңа бағыт – дағдылардың пайда болуына және
қалыптасуына кедергі болатын жағдай." [16;93] Бұл әрине ана тілі мен шет
тілдерінің бір–бірімен қарым–қатынастары және бір–біріне әсерлеріне
байланысты орын алады. Сондықтан да тілдердің қарым – қатынасы және
билингвизм теориясы мәселелерімен айналысатын кейбір ғалымдар
интерференцияға сәл өзгеше анықтама береді. Мысалға, У. Вайнрайх "Қос тілді
игерген оқушылардың сөйлеу кездерінде сол тілдердің тілдік нормаларын
бұзуларын интерференция құбылысы деп атайды." [9;158]. В.Ю.Розенцвейгте
интерференция жөнінде осыған ұқсас пікір білдірген "қос тілді қатар игерген
оқушылардың сөйлеу кездерінде сол тілдердің тілдік ережелерін
сақтамауларының салдарынан тілдік нормаларын бұзулары интерференция деп
алады." [10;59]
Бұл анықтамалар интерференция құбылысының ана тілінің шет тіліне
теріс әсері салдарынан орын алатынына дәлел бола алады. Сонымен қатар
интеференцияның тілдік қарым–қатынас кезінде орын алатын трансференция (ана
тіліне тән біліктіліктер мен дағдылар, тілдік құрылымдар шет тіліндегілерге
сәйкес келеді, оларды игеру оқушыларға аса қиындық келтірмейді), субстрат,
суперстрат, адстрат т.б. құбылыстардан өзгеше екенін көрсетеді. Егерде бұл
құбылыстар тілдік құбылыстар қатарына жататын болса, интерференция құбылысы
сөйлеу сферасына жатады. М.М.Михайлов бұл жөнінде былай деген: "Тілдердің
қарым–қатынасы жалпы да – кең шеңберлі ұғым, ол келесідей құбылыстардан
тұрады: түрлі хронологиялық ауыспалар, басқа тілдің әсерінен болатын
өзгерістер, шет тілін жеткіліксіз игерудің салдарынан болатын тілдік
қателер және т.б.
Тілдердің бір–біріне әсері ұғымына байланысты осы құбылыстарды білдіру
үшін келесідей терминдер қалыптасқан: субстрат, суперстрат, адстрат,
интерференция, акцент.
Субстрат, суперстрат және адстрат туралы айтқан кезде тіл қарым –
қатынас құралы ретінде қарастырылады. Бұл құбылыстар алғашқыда сөйлеу
барысында пайда болып, кейіннен тілде тұрақталып қалған құбылыстарға
жатады.
Ал осы тілдердің бір–біріне әсері ұғымына байланысты келесідей екі
құбылыс – интерференция мен акент болса толығымен сөйлеу сферасына жатады."
[19;74]
В.Ю.Розенцвейг тілдердің қарым–қатынасы негізінде пайда болатын
семантикалық өзгерістерді үнемі жеке сөздер аумағында қарастырылып келген.
Мұндай бағытты ұстанғанда зерттеушілер көбінесе сөздік қорға байланысты –
сөздердің бір тілден екінші тілге енуі, калька немесе кейбір сөздердің
қолданыстан шығып қалуы сияқты мәселелерге назар аударады. [20; 137].
Мұндай зерттеулер әрине маңызды, алайда олар әр тілдің сөздік қорында
кездесетін, сол тілдің тек өзіне ғана тән ұғымдарды білдіретін, сол тіл
иелерінің шындықты тілде белгілеу ерекшеліктерін білдіретін сөздік топтар,
ол топтарға байланысты болатын интерференция мәселелерін қарастырмайды.
Сондықтан бұл зерттеулер жеке тілдік бірліктерге қатысты жүргізіледі. Біз
болсақ тіл мәселелерін жүйелі түрде қарастырған дұрыс деп санаймыз. Сонымен
қатар тілдердің қарым – қатынасы нәтижесінде пайда болатын тілдік құбылыс,
интерференция да генезисінде тілдік жүйемен байланысты, өйткені ол түрлі
тілдердің тілдік жүйелеріндегі айырмашылықтар негізінде орын алады.
1.2 Ағылшын тілінің мекен ұғымын білдіретін тілдік бірліктері.
Кеңістік және уақыт ұғымдары ертеден бері философиялық және ғылыми
ойлардың қозғаушы мәселелерінің бірі болып келген. Лукреций, Аавгустин,
Аристотель т.б. философтардың әйгілі трактаттарындағы зерттеулер мен ой
таластардың пәні де осы кеңістік және уақыт категориялары болып табылады.
Бұл мәселелер кейінірек кезеңдерде өмір сүрген Декарт, Ньютон, Кант,
Гегель, Рассель сияқты европа ғалымдары мен философтарының, Аронов,
Ахундов, Бунге, Рейхенбах сияқты қазіргі заман ғалымдарының еңбектерінде де
тыс қалмааған
Кеңістік пен уақыт категориялары материяның тіршілік етуінің жалпы
формасы болып табылады, басқа сөзбен айтқанда кеңістік пен уақыт материядан
тұратын объектілермен құбылыстарды ретке келтіру қызметін атқарады.
Кеңістік пен уақыт материядан тыс, одан тәуелсіз болуы мүмкін емес, бұл
формалардың бір – бірінен айырмашылықтары кеңістік заттардың тіршілікте
болуының жалпы формасы, ал уақыт болса – құбылыстың ауысып отыруының жалпы
формасы. [21, 82]
Кеңістік жалпы және айрықша қасиеттерге ие болады. Оның жалпы
қасиеттерінің ең бастысы – созылыңқылығы боып табылады. Ол түрлі
элеенттердің (нүктелердің, кесінділердің, сызықтар мен объектілердің ) орны
мен болмысын білдіреді, және де ол элементтердің кез – келгеніне келесі бір
элементтердің қосыылу мүмкіндігін, немесе керісінше элементтердің санының
азаюымүмкін екендігін білдіреді. Құрамындағы элементтердің орналасуы,
сандық және сапалық қасиеттері өзгеруі мүмкін болатын кез – келген жүйені
созылыңқы деуге болады. Яғни созылыңқылық атрибутивті ерекшелігі бар
құрылымды материялық жүйелермен тығыз байланысты. Себебі созылыңқылық
қасиеті жоқ объектілерде ішкі құрылымдық қатынастарымен өзгеріске
бейімділіктері болмайды. Г. Рейхенбахтың кеңістіктің соңғы нүктесі болады,
алайда оның пен еш ұқсастығы жоқ, яғни оның кез – келген нүктесіне жетуге
болады. [22, 254]
Кеңістік сондай–ақ қисындылық, жалғасушылық, үздіксіздік қасиеттеріне
ие, бұл қасиеттер кеңістіктегі заттардың бір нүктесінен екінші нүктесіне
көшкен кезде де, физикалық әсердің түрлі өрістер арқылы таралуы кезінде де
байқалады. Жалғасушылық негізінен кеңістікте үзілістердің болмауын
білдіреді. Ахундов айтқандай жалпы кеңістік адам ойында толық ұғым
қалыптасқанға шейін бір–біріне байланысқан жіне қарама – қатар орналасқан
бірнеше кеңістіктерден тұрады. [23, 173]
Кеңістік ұғымының тарих бойында адам ойында, санасында қалыптасуы
заттардың өмірдегі шынайы кеңістік аралық қатынастарының нәтижелері адам
ойында көрініс табуы арқылы жүзеге асқан. [24, 269] Сонымен қатар
кеңістіктегі қарым - қатынастар мен формаларды танып танып білу –
қабылдаудан ұғынуға, жалғыздан жекеге, жекеден жалпыға, сезім мүшелері
арқылы танудан ойлау қабілетінің көмегімен танып білуге кқшу бағыттарында
жүзеге асқан. Қабылдау қабілетінің көмегімен адам заттардың мекенсіздігін,
яғни кез – келген заттың басқа бір заттан тыс, одан белгілі бір қашқтықта
орналасатынын, солай бола тұра онымен қатар тіршілік етіп, оған тиіп тұруы
да мүмкін екенін түсіне алады.
Танымның материялық түрі адам үшін оның өзіндік Менінен тыс болып
табылады да кеңістіктегі ерекшеліктерге ие болады. [25, 264]. Кеңістік
мекенсіздік қасиетімен қатар өлшем және үлкендік қасиеттеріне ие, бұл
қасиеттер "үлкен", "кіші", "бірдей" т.б. ұғымдардан көрініс табады.
Кеңістікке тән міндетті белгілердің тағы бірі қашықтық және пішін .
Кеңісітктің түрлі формалары (пішіндері) туралы ұғым түрлі затардың әр түрлі
қатынастары негізінде қалыптасады. Кеңістіктегі пішіндер мен қатынастарды
танып білетін басты мүшенің бірі – адамның көру анализаторы, яғни көз болып
табылады.
Психологтар сонымен қатар адамның кеңістікті көру анализаторының
көмегінсіз де қабылдай алатынын, кеңістікті сезіну адам психикасына
генетикалы тұрғыдан тән құбылыс екенін дәлелдеген. Алайда кеңістікті көру
анализаторының көмегінсіз танып білу ойлау процессіне ерекше күш түсіретіні
де айқын. [21, 158], [25, 96] Сонымен кеңістік ұғымы адам ойында оның
санасы және көру анализаторының көмегіме қалыптасып, сөйлеу қабілеті арқылы
тілден көрініс табады. Ал тілдегі сөздер жүйелілік қасиетіне ие екені
баршаға белгілі. Ол жүйелілік ең алдымен тілден тыс құбылыстардың өмірдегі
өзара байланыстары мен қарым – қатынастарына негізделген. Яғни адам ол
байланыстар мен қатынастарды көру анализаторы арқылы қабылдап, ойлау
қабілеті арқылы ұғынады да, тілдің көмегімен жеткізеді. Адам ойын жеткізу
үшін алдымен есінде сақтаған барлық тілдік біріктердің ішінен, яғни ойндағы
лексикалық жүйедегі барлық элементтердің ішінен нақ осы жағдаайға, нақ осы
сөйлеу мақсатына сай ойын анық жеткізуге көмектесетін белгілі бір нақты
тілдік бірліктерді, ойындағы лексикалық жүйенің нақты элементтерін таңдап
қолданады. Бұдан біз өмірдегі құбылыстардың адам санасындағы көрінісі мен
оның ойында қалыптасқан лексикалық (семантикалық) жүйенің арасында тығыз
байланыс бар екенін көреміз. Басқа сөзбен айтқанда адам көру мүшесі арқылы
қабылаған сыртқы орта құбылысын білдіру үшін оның ойында сәйкес лексикалық
жүйе қалыптасып, өзі сол лексикалық жүйе элементтерін дұрыс пайдалаие блу
керек.
"Кеңістік" семантикалық жүйесіне жататын лексикалық сәйкестіктерді
қарастырған кезде оларды мағыналық мазмұны және тілдегі атқаратын қызметі
принциптеріне негізделген классификацияға сүйену қажет.
Бұл класификация бойынша тілдегі сөздік бірліктер екі үлкен категория
құрайды: К. Бюллер бойынша олар символ сөздер және сілтеуіш сөздер (слова
символы и слова указатели) деп аталады. Г.Свит бұл категорияларды толық
мағыналы және жартылай мағыналы (полнозначные, неполнозначные) сөздер деп
атаған, ал В.В.Виноградов оларды негізгі және көмекші (знаменательные и
служебные) еп бөлген.
Егер К.Бюллеррдің классификациясы туралы айтатын болсақ, ол ғалымның
екі өрістілік теориясы негізінде пайда болған бұл теория бойынша символ
сөздер мен сілтеу сөздер сәйкесінше "символдық" және "сілтеуіштік"
өрістерде қызмет атқарады (сілтеуіш немесе дейксистік сөздердің символдық
сөздерден айырмашылықтары олардың өздеріне тән пәндік, логикалық мағыналары
болмайды, ал семантикада денотативті және сигнификативті мағыалары бар
символ сөздер жеке заттар мен бір топ заттардың жалпыланған ұғымдар мен
белгілердің атаулары болып табылады). [26, 137]
К. Бюллер өз жұмысында сөздерге мағына ұсына отырып, ол мағыналарды
нақтылай түсетін белгілі бір факторлардың болатындығы жөнінде айтады. Ол
факторларға ғалым ситуациялар мен контекстілерді жатқызады. "Ситуация и
контекст являюются грубо говоря, двумя источниками, из которых в каждом
случае питается точная интерпретация языковых выражений" [26, 77]
"сілтеуіштік" өрістегі белгілі бір мағынаға ие болған сөз дейксис болып
саналған: " все дейксическое в языке объединено тем, что оно получает
смысловое наполнение и уточнение в каждом случае не в символическом, а в
указательном поле, и только в нем " [26, 93] сонымен өріс бір жағынан ойды
жеткізу шарттарының бірі болса, екінші жағынан айтылғанды түсінудің шарты
болып табылады, өйткегні әр адамның өз ойын жеткізе білу үшін қолданатын әр
элементінің мағынасын түсінуі толық ойды және оның орын алып отырған
ситуациясын қабылдай білуге байланысты болады.
"Кеңістік семантикалық жүйесін құрайтын ұғымдар қарастырылып отырған
тілдік бірліктер классификациясының лексикалық тілдік бірліктер арқылы
аталған екі категория да беріле алады" Біз ағылшын және қазақ тілдерінің
кеңістіктегі мекен ұғымын білдіретін тілдік бірліктерінің әр категориясын
жеке қарастырмақпыз.
Мекен ұғымын білдірудің дейксистік жолы дейксис теориясына
негізделген.
Дейксис мәселесін текст төңірегінде қарастырудың сөздің
экстралингвистикалық қызметін толықтай анықтап, дейксистің комуникативтік
ерекшеліктерін табуға көмектеседі. Зерттеу жұмысы мекен ұғымын білдіретін
тілдік бірліктерге байланнысты болғандықтан біз тек меке нұғымын білдретін
дейксистік тілдік бірліктерге анализ жүргізбекпіз. Барлық дейксистік
сөздердің ішінде саны жағынан ең көбі және мағынасы жағынан ең кеңі мекен
ұғымын білдіретін сөздер болып табылады.
Заттардың кеңістіктегі орны да, қозғалысы да дейксистік жолмен беріле
алады.
Кеңістік ұғымын бідірудің дейксистік жолы деп біз ззаттың белгілі бір
орталыққа қатысты орнын немесе соған қарай жылжу бағытын айтамыз, және де
семантикалық сітеу сол орталыққа қатысты болып табылады. Ол орталық жеке
сөздер арқылы білдірілмейді, оны тек сілтеу сөздердің семантикасынан
байқауға болады.
Мекен ұғымын білдіретін негізгі дейксистік қбылыстарды келесідей
топтарға бөлуге болады:
қос мағыналы сөздер (объектіге де субъектіге де байланысты мағына
беретін)
объектіні сілтейтін сын есімдер (атрибутивті бірліктер)
кеййбір зат есімдер
сөз тіркестері
Мағынасы жағынан субъективті де, объективті де бағыттарды ұстанатын,
яғни бір жағынан тілдегі сөйлеу процессінің координаттарына сілтеейтін,
екінші жағынан экстралингвистикалық заттар арасындағы кеңістік
қатынастардың бекітілген мағынасын сілтейтін келесідей негізгі
категорияларға бөлуге болады:
Объективті референтті ситуациялардың орталықтарына бағытталған
үстеулер: ahead, back, down, up, far (алд, арт, аст, үст, ) т.б.
Мекен ұғымын білдіретін үстеулердің ерекше тобын үстеулердің де
придлогтардыңда қызметін атқара алатын придлогты үстеулер құрайды.
Мысалы:
Ал қазақ тілі аглютинативті тілдер қатарына жататындықтан ол
тілде предлог деген сөз табы кездеспейді де ағылшын тілінің мұндай
придлогты үстеулері қазақ тіліне алды арт т.б. үстеу сөздереге – ында,
інде деген мекен септіктерінің жалғаулары жалғануы арқылы беріледі.
Объективке сілтейтін сын есімдер үнемі дексисті сөздердің қызметін
атқарады. Ондай сын есімдерге next, front, rear, distant, etc. жатады, ал
қазақ тілінде ағылшын тілінің мұндай сын есімдеріне сәйкес тілдік
бірліктеріне алыс, жақын, сырт, іш т.б. мекен үстеулерін жатқызуға болады.
Сонымен қатар кеңістік ұғымын дексистік жолмен білдіру қызметін
сөз тіркестері де атқара алады. Мысалға, close at hand, in the distance
etc. Қазақ тіліне мұндай сөз тіркестері қол астында, қашық жерде т.б.
сөз тіркестері арқылы беріледі. Мұндай сөз тіркестерді дейксистік сөздер
немесе құрамына дейксистік сөздер енетін тіркестерге теңестіруге
болады. Мысалға, close at hand - nearly
in the distance – far away
қашық жерде - алыста
қол асты – жақын жерде
Кеңістік ұғымын білдірудің аталған дексистік жолдарының қолданыс
жиіліктері әр-түрлі. Ол қолданыс жиіліктерін И.Д. Полтавец өз
зерттеулкерінің нәтижесінде келесі кесте түрінде білдіреді. [27, 85]
Лексикалық Қолданыс Пайыз Қарастырған Қоладаныс саны
бірлік түрі жиілігі сөздер саны
Үстеу 75 8,9 14 1052
Етістік 84 42,8 67 5135
Сын 35 14 45 1677
Зат есім 88 34,3 42 4107
Бұл кестеден көріп отырғандай кеңістік дексисін білдіретін
лекситкалық бірліктердің ішінде ең жиі қолданысқа түсетіндері етістіктер
(42,8 %) Мен зат есімдер (34,3%)
Біздің зертеу жұмысымызда етістіктер тобы, оның үшінде статикалық
мекен ұғымын білдіретін етістіктерді қарастырмақпыз және де осы кеңістік
ұғымын білдіретін етістіктер тобын қарастыру келесі бағытта жүзеге
аспақ:
- Біріншіден, ағылшын және қазақ тілдеріндегі кеңістікте орналасу
ұғымын білдіретін етістіктердің статикалық объектілердің кеңістіктеге
орындарын тілде түрлі жолдармен жеткізе алу қабілетін сипаттау.
Екіншіден, ағылшын және қазақ тілдеріндегі тілдік бірліктердің
ішіндегі мекен ұғымын білдіретіндердің аумақты бөлігін етістіктер
құрайтындығын дәлелдеу үшін және олардың сематикалық көлемін сипаттау
мақсатында.
Үшіншіден, етістіктердің деиксистік категориямен байланысын
қарастырып кеңістік семантикасын білдіретін ситуациядағы (айқын немесе
абстрактілі) бақылаушы бейнесін міндетті түрде көрсету.
Ағылшын және қазақ тілдерінің жалпы кеңістікте орналасу ұғымын
білдіретін етістіктері бұл тілдердегі статикалық объектілеордің
кеңістіктегі орнын білдіру үшін ең жиі қолданылатын тілдік бірліктер
болып табылады. Локативті ситуациясын етістіктің өз мағынасын
белсендендіруге қолайлы жағдай тудыратын тілдік орта деуге болады.
Мұндай ситуацияда етістік мағынасы міндетті түрде ашылады немесе
ситуациялық шеңберде етістік дексистік бірліктермен тіркесіп өзі де
дексистік қасиетке ие болады.
Етістік топтарының жалпы сипаттамасына көшпес бұрын олармен
байланысқа түсетін субъектілер тобын анықтап алу керек. Белгілі бір
ситуацияға қажетті етістік мағынасын таңдаған кезде ол етістікке
қатысты кеңістікте нақты орны бекітілген объектілерді білдіретін
субъектілер (атаулар) қолданылады:
Адамның саналы әрекетінен тыс өз беттерімен пайда болатын табиғи
құбылыстар:
А) жер бедері, жер бетінің кейбір бөліктері, қазба байлықтар, су
қыраттарымен тасқындар:
Беткі қабаты жазық болып келетін субъектілер тобына valley, plain,
plateau, prairie, steppe, field etc. (үстірт, жон, көкалды, шалғынды жер,
дала, егістік, өріс, кең алқап) т.б. сөздері жатады.
Сыртқы қабаты бұдырлы болып келетін субъетілер тобына жататындары
болса highland, mountain, ridge, rock, cliff, hill etc. (құз, тас, тау,
жыра, төбе) т.б. сөздерді жатқызуға болады.
Жыра ретінде сипатталатын субъектілерге lowland, hollow, ravine,
gully, canyon, cleft, fissure, abyss, chasm, crevasse, crevise, chimney,
pass, furrow, hotch etc. (сай, терең сай, жыра) т.б. сөздер жатады.
Таулы қыратардың қатарына жататын субъектілерге ledge, overhang,
niche, cave etc. - үңгір мағынасын беретін сөздердің барлығын жатқызуға
боладыю
Б) Табиғи сулы қыраттар: lake, pond, bay, gulf, cove etc. (көл,
тоған су, бұғаз т.б.)
Сулы тасқындар да осы топқа жатады. River, stream, brook, creech etc.
(өзен, жылға т.б. осындай мағына үстейтін сөздер)
Сонымен қатар лингвистикалық зерттеулер жүргізгенде сулы тасқындар
үнемі қозғалыста болатын су массасы ретінде емес өзен ағымының статикалық
қалпында қабылданатын (яғни, сол өзеннің жер бңетінен алатын орнының
жалпы көлемі бойынша) ситуациялар кездеседі. Сөйтіп табиғи және қолдан
жасалғанг себептерге байланысты өзен ағымы өз бағытын өзгертуі мүмкін
алайда өзен ағымы бағытын өзгертуінің немесе судың мүлден құрғап
кетіуінің себептеріне қарамасатан статикалық жағынан тұрақты,
бекітілген табиғи көлем болып табылатын өзеннің арнасы қалады. Алайда
сулы тасқын қозғалысын мүлдем елемеуге де болмайды, сондықтан да біз
зерттеу жұмысымызды өзендер немесе басқа сулыф тасқындаодың бір бағытты
қозғалысын естен шығаромауға тырысамыз. Сөйтіп көлем сипаты оның
динамикасына байланысты болады, ал статиканың сәйкес семантикалық
топтарын қалыптастыру объетінің статикасына қатысты жүргізіледі. Сонымен
қатар мекен ситуациясына динамикалық сипат беретін бақылаушының ролі
анықталып отырады.
В) Өсімдіктер мен жерден өсіп шығатын субъектілер. Субъектілердің
бұл тобына ағаштар мен олардың ірі бөліктері жатады : trunk, branch etc.
(дің, баған, бұтақ т.б.)
Ұсақ өсімдіктерді біз қарастыатын ситуацияда субъектілер тобына
жатқызуға келмейді, сондықтан да олар тек салыстыру мақсатында ірі және
кіші статикалық субъетілерді білдіретін есімдердің сәйкес
етістіктермен тіркесу қабілетін айқындау үшін қолданылады.
Г) Жер бетінің толығымен өсімдіктер алып жатқан бөліктері: forest,
groove, jungle etc. - орман, ну орман, ит тұмсығы орман т.б. сөздері
енеді.
Адамның қолымен жасалатын субъектілер:
А) City, village, street etc. - Қала, қыстақ, ауыл, көше,
Б) Road, track, path, route, way, pass, passage etc. - Жолдар , жол
трасса.
В) Адамның қолымен жасалатын сулы тоғандар: canal, channel etc. -
жасанды канал, бұғаз т.б
Г) Фундаменттік сипатқа ие тұрған жерінің негізгі отрибуттерінің
бірі болып табылпатын, сол араны ұзақ уақыт бойы мекен ететін объектілер,
құрылыстар мен ғимараттар tunnel, wall, fence etc. - қабырға, туннель т.б.
Сондай – ақ адамдардың күнделікті өмірде қолдан жасап отыратын құрылыс
түрлері (қоршау, қорған т.б.) Тұрғын үйлер мен сол сияқты объектілермен
құрылыс түрлері субъектілер қатарына қосылмайды.
Аталған субъектілерді білдіретін тілдіек бірліктер ерекше топологиялық
қасетке ие объектілерді сипаттайтындықтан жұмыста ол оспектілер де
қарастырылып, субъектінің топологиялық ерекшеліктерінің мекен ұғымын
білдіретін ситуацияға әсері және сәйкес етістіктермен тіркесу
қабілеттерін анықтауға тырысамыз.
Кеңістікте орналасу мағынасын білдіретін етістіктердің семантикалық
классификациясы
1. Бақылаушы тұрғысынан :
1. бақылаушының алдында ашық кеңістік
бақылаушының алдында пайдаболу жоқ болып кету:
а) пайда болу, көзге көріну
б) басқа объектінің қасында ерекшеленіп тұру
в) көзден таса болып тұру
2.Кеңістікке толығымен еніп тұру:
Кеңістікке басы не соңының енуі
Кеңістікке ене тұрып ондағы басқа объектілермен шекаралас болу:
А) ашық шекара
Б) ашық жабық шекара
С) жабық шекара
Басқа объектінің шетіне шығып тұру:
А) төменгі сол жақ шет
Б) басқа объектінің шекарасына еніп тұру
С) жоғарғы шет
Биіктікке қатысты орналасу:
а) тігінен
б) жоғарғы шек шетке ұмтылу
Әр – түрлі бағыттарда орналасу:
а) көп бұрылыстарға ие болу : қисықтық + қайталанып отыру + кесте
б) орналасқандағы бастапқы нүктелердің түрлі бағыттарға беттелуі
с) орналасқандағы соңғы нүктелердің түрлі бағыттарға беттелуі
Бұрылыстың болуы:
а) кеңістіктегі тік және көлденең бағыт
б) түзу сызыққа қатысты бағыт
Осы классификациядан көріп отырғандай ағылшын және қазақ тілдеріндегі
мекен ұғымын білдіреттін етістіктерді топастыру алдымен сөздік және
контекістілік талдау арқылы біріншіден “бақылау сферасына” жататын,
екіншіден түрлі субъектілердің жеке немесе басқа объектілермен қатар
орналасуын білдіретін етістіктер негізінде жүзеге асады. Алғашқы
етістіктердің мағынасын белсендендіру үшін бақылаушының бақылау арнасын
міндетті түрде экспликациялау міндетті түрде қажет. Ал сонғы топтағы
етістіктерге келетін болсақ олапрды топтастырғанда локативті ситуация
нақты немесе абстрактілі бақылаушының бақылау имплекациясы ескеріледі.
Сөйтіп біз лакотиыті ситуациядағы бақылаушының статикалық объектілердің
кеңістіктегі ролін сипаттайтын экспликациясы мен имплекациясы
құбылыстарын басшылыққа аламыз. Оның көз аясының экспеликасын қамтитын
“бақылау сферасын” келесі етістік топтары құрайды:
Бақылаушы алдындағы ашық кеңістік мағынасын білдіретін етістіктер.
Олар жоғарыда келтірілген схемада жеке позиция алады, себебі олар
кеңістіктің тікелей атрибуты болып табылатын субъектілерге бағынады, алайда
ол атрибуттер абстрактілі қасиетке ие: view, picture, screne, panorama,
perspective etc. (кеңістік, көрініс, көз алды т.б.) Бұл етістіктер тобының
ішіндегі негізгі етістік: open - ашылу етістігі.
Табиғи, статикалық объектінің адамның назарына іліну, көз алдында
көріну мағынасын білдіретін етістіктер: appear, emerge, expose, show etc.
(пайда болу, көріну, көзге түсу деген мағынада). Мұндай етістіктердің
шеңберін кеңейтетін басқа да етістіктер тобы кездеседі, ол етістіктер басқа
объектілердің ішінде ерекше болып көріну деген қосымша мағына үстейді. Бұл
топтың қатары appear - пайда болу; статикалық объектінің бақылаушының көз
аясынан таса болу мағынасын беретін disappear, vanish, recede, fade etc.
қосымша семантикалық компоненті бар етістіктердің көмегімен толықтырылып
отырады. Бұл етістік топтарының өзегі disappear етістігі болып табылады.
Статикалық объектінің кеңістіктен жалпы орын алуын басқа объектілермен
қатар орналасқан созылыңқылықпен сипатталатын ситуацияға тәнетістіктерге
келесі лексика – семантикалық топтар жатады:
1. Шек – ұғымын беретін қосымша компоненті бар, жалпыжалпы мағынасы –
кеңістікке толығымен ену, көп орын алу ұғыидарын беретін етістіктер тобы
2.Жалпы мағынасы кеңістікте орналасқандағы басқы шет, соңғы шет болып
табылатын етістіктер тобы.
3. Кеңістіктен орын ала тұрып басқа объектілермен шекараласу мағынасын
беретін етістіктер тобы. Бұл топты келесідей семантикалық топтарға бөлуге
болады:
а) басыңқы семантикалық компоненті бекітілмеген ашық шекара ұғымын
беретін етістіктер тобы.
б) жалпы мағынасы кеңістікте орналаса тұрып, басқа объектілермен
шекаралас болу дегенді білдіретін, басыңқы семантикалық компоненті ашық
жабық шекара ұғымын беретін етістіктер тобы.
в) жалпы мағынасы кеңістікте орналаса тұрып, басқа объектілермен
шекаралас болу дегенді білдіретін, басыңқы семантикалық компоненті жабық
шекара ұғымын беретін етістіктер тобы, топтың ішіндегі негізгі етістік
шекарласу, шекаралас болу етістігі.
4. Кеңістікте тарала отырып, басқа объектілердің шетіне шығып тұру
мағынасын беретін етістіктер тобы. Бұл етістіктер тобы келесідей
семантикалық топшаларға бөлінеді:
а) қосымша семантикалық мағынасы астыңғы шек сол жақ шет дегенді
білдіретін етістіктер топшасы.
б) кеңістікте орналасқан кезде бір шеті екінші ір объектінің
шекарасына еніп тұру мағынасын беретін етістіктер тобы, қосымша
семантикалық компоненті жоғарғы шек ұғымын беретін етістіктер топшасы.
5. Кеңістікте биіктік тұрғысынан орналасу мағынасын беретін етістіктер
тобы: Бұл топ келесідей топшаларға бөлінеді:
а) басыңқы семантикалық компоненті тік тігінен орналасу ұғымын
беретін тілдік бірліктер болып табылатын етістіктер.
б) басыңқы семантикалық компоненті биіктік ұғымына сілтейтін
етістіктер тобы.
Соңғы лексикалық топтың шеңбері қосымша семантикалық компоненті
жоғарғы шек шетке бағытталу ұғымын беретін етістіктердің қатарымен
толықтырылып отырады.
6. Кеңістікте түрлі бағыттарда орналасу мағынасын білдіретін
етістіктер тобы. Бұл топ келесідей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz