Қазақ әдебиет тарихын қай дәуірден, кімнен бастау керек деген мәселеде
МАЗМҰНЫ
Кіріспе---------------------------- ----------------------------4
Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Е. Исмаилов----
----------------------------------- -----------7
Е. Исмаилов әдебиет тарихын зерттеуші және әдебиет сыншысы------------------
-----------------------28
Қорытынды-------------------------- -----------------------46
Пайдаланылған әдебиеттер------------------------- ----50
Кіріспе
Қазақ халқының ғасырлар бойы туып, жетіліп, қалыптасып келген әдеби-
мәдени мұрасын В. Радлов, И. Березин, Г. Потанин, Н.
Ильминский, А. Алекторов, П. Мелиоранский, В. Катаринский, Ә. Диваев
секілді шығыстанушы ғалымдар жинап, зерттеген болса, бұл іске ХХ ғасырдың
бас кезінде Мұхамад- Сәлім Қашимов, Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Ысқақ Шүшленбаев,
Асылқожа Құрманбаев, Әкірәм Ғалимов, Ишанғали Арабаев, Қалжан Қоңыратбаев,
Мұстақым Малдыбаев, Маннан Тұрғынбаев басқада көптеген қазақ зиялыларының
қосқан үлестері аз емес. Кеңестік идеология ықпалымен айтылған ойлар,
пікірлерді кейінгі ұрпақ қайта қарады, зерттеді, тыным таппай еңбек етті.
Атқарылған істер рухани өміріміздегі ақтаңдақтардың ашылып, әділеттің
орнына келуі. Әдебиет ұлттық арнаға бет бұрды. Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан
Бөкейханұлы, Міржақып Дулатұлы, Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан Жұмабайұлы,
Халел Досмұхамедұлы, С. Садуақасұлы, С. Қожанұлы, Нәзір Төреқұлұлы секілді
әдебиет, қоғам қайраткерлерінің есімдері, әдеби мұралары қайта оралды. Жапа
шеккен жандар еңбегі жедел жинақталып, жарық көрді, зерттеулер жүргізілді.
Ғасырларға созылған отаршылдық зардабынан мәңгүрттеніп кетпей,
бостандық, егемендік күніне ұлттық сананы сақтап жеткеніміз үшін, әр буын
ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеуге күш салған- әдебиеттанушы ғалымдарға көп
қарыздармыз.
Отызыншы жылдардағы жағдай елуінші жылдарға дейін ұласты. Е. Исмаилов,
Қ. Жұмалиев жиырма бес жылға сотталды. М. Әуезов, Б.Кенжебаев КОКП
қатарынан шығарылды, қызметінен қуылды. Заңсыз қуғын- сүргінді
Т. Нұртазин, М. Бөжеев, Қ. Мұхаметханов, К. Шәменов,
Е. Жақыпов, Б. Ысқақов сынды әдебиетшілер де басынан кешірді.
Әдебиетімізге отызыншы жылдары келіп, түрлі саяси қысымдарды басынан
өткізген жанның бірі- әдебиетші ғалым Есмағамбет Самұратұлы Исмаилов.
Ол саналы ғұмырын әдебиетке арнаған жан. Ғалым қаламынан күн сайын,
жыл сайын зерттеу еңбектер туып, ол еңбектер кейде сыналып, жабылып қалып
жатса, кейде тиісті бағасын алып жатты. Ғалым еңбектері жөніндегі пікірді
былай жүйелеуге болады:
Ғалым еңбектеріне берілген Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Әлкей
Марғұлан, В. И. Жирмунский, М. Ғабдуллин, А. Жұбановтардың пікірлері
сақталған [1]. Жарық көрген еңбектеріне баспасөзде жарияланған М. Әуезов,
С. Мұқанов, Ә. Марғұлан, Ә. Тәжібеав, Б. Кенжебаев, Г. Серебряникова,
А. Нұрқатов, Б. Ысқақов секілді ғалым, жазушылардың мақалалары бар [2].
Қазақ әдебиеті тарихы аталатын кітапта Е. Исмаилов шығармашылығына
арналған шолу бар [3,264].
Т. Кәкішев ұстазының көзі тірісінде мақала жазуы өз алдына, Есмағамбет
Исмаилов дүниеден өткен соң, академик С.
Мұқановпен бірге ғалым мұрасының бес томдық жинағының жобасын жасап,
Анықтамасын жазған [1,1,2,3]. Сонымен қатар монографияларында қарастырды,
мақалалар жариялады [4]. Тағы бір шәкірті К. Сейдехановтың Әдебиет
жанашыры кітабы, Е. Исмаилов аталатын мақаласы да ғалым мұрасына
жасалған зерттеулер [5].
Әдебиет тарихын жаңаша бажайлау профессор Д. Ысқақов зерттеулерінде,
ұжымдық еңбектерде, Ж. Смағұловтың кандидаттық диссертациясында [6] Е.
Исмаиловтың сан- салалы әдеби мұрасы тиісті сәттерде айтылып бағалануда.
Жоғарыда айтылған жүйе-жүйе материалдардың кейбірі ғылыми айналымға
түсе қоймағанмен, бірсыпырасы ғылыми еңбектеріне арналған әдеби сындар. Бұл
еңбектерді Есмағамбеттануда жазылған, жарияланған жалпы шолу, сыни очерк
десе де болады. Дегенмен Е. Исмаиловтай үлкен ғалымның әдеби- ғылыми
мұрасын, қазақ әдебиеті тарихына қосқан үлесін сала- салаға жүйелей
зерттемесе оның ғылыми мәні ашылмайды.
Тақырыптың өзектілігі осындай қажеттіліктерден туындайды. Қазақ
әдебиетінің тарихының мәселелері және Е. Исмаилов сияқты әдеби
мұрасы әлі күнге ғылыми маңызын жоймаған көрнекті ғалым еңбектерінің
кезіндегі тарихи маңызын, бүгінгі ғылыми құндылығын саралау, жүйелеу,
талдау кезек күттірмейтін мәселе деп ойлаймын.
Зерттеудің негізгі мақсаты. Әдебиеттің тууы мен қалыптасуына тікелей
ықпал ететін тарихи, саяси, географиялық жағдайларды халық тарихының даму
кезеңдерімен салыстыра отырып, әр дәуірдегі әдебиеттің ерекшелігін, болмыс-
бітімін ашып көрсету. Қазақ әдебиетінің тарихи даму кезеңдеріне қатысты
пікірлерді топтастырып, әдеби шығармаларды жанрлық, діндік, тілдік
жіктелістер тұрғысынан жүйелеу болып табылады. Әдебиет тарихын қай кезеңнен
бастау туралы жазушы ғалымдар мәні терең мақалалар жазды. Солардың бірі Е.
Исмаилов- кезінде одақ таныған фольклорист. Оның Ақындарын Жирмунский,
Сидельников жоғары бағалаған. Ол Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы
бастаған әдебиет теориясын қалыптастырушылар мерт болған кезде Әдебиет
теориясының мәселелерін жазған теоретик. Ол- қазіргі заман әдебиетінің сан
қырлы мәселесін үздіксіз жазған білгір әдебиет сыншысы. Ол- қазақ әдебиеті
тарихын ертеден тартып, кеңестік кезеңге дейін дәуір- дәуірімен зерттеген
әдебиет тарихшысы. Е. Исмаилов әдебиеттану ғылымының
осы төрт саласында да жемісті еңбек еткен үздік маман деп мүдірместен айта
аламыз. Сонымен қатар әдебиет тарихын зерттеуші ретінде көзқарас,
концепциясын айқындау, қазақ әдебиеті тарихын зерттеушілік эволюциясын ашу
да зерттеу мақсатынан туған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
• Қазақ әдебиеті тарихының мәселелеріне байланысты ғалым- зерттеушілердің
көзқарастары жүйеленді.
• Е. Исмаиловтың әдебиет тарихын зерттеуші ретінде қалыптасу жолы
айқындалды.
• Ғалымның әдебиет тарихы (ХV-ХХ), оның даму сипаты жайындағы көзқарасы
бағамдалды. Ол ХV-ХVІІІ ғасыр аралығындағы әдебиетті дара ақындардың
тарих сахнасына көтерілуімен түсіндіреді. ХІХ ғасыр аяғы мен ХХ ғасыр
басындағы қазақ әдебиетін зерттеуде сыншыл реализм терминін енгізді.
Сондай-ақ демократияшыл әдебиет бағыты да Е. Исмаилов тарпынан
тұңғыш рет сарапталғаны қарастырылады.
• Қазақ кеңес әдебиеті дамуының алғашқы кезеңін 1917-29 жылдар аралығы
етіп межелеуі және ол кезең әдебиетінің тақырыптық тынысы, жанырлық
ерекшеліктері, қаламгерлік құрамы тұңғыш рет Е. Исмаилов тарапынан
зерттелді. Ұстаз әдебиетшінің бұл зерттеулері С. Қирабаев, Т.Кәкішев,
М. Дүйсенов еңбектерімен салыстыра зерттелді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе мен қорытындыдан, екі
тараудан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Е. Исмайлов
Кез келген жанды құбылыстардың табиғатына тән пайда болу, өсіп-
өркендеу, құлдырау, қайта өрлеу әдебиет тарихына да жат емес. Әдебиет
адамның интеллектуалды санасы, түйсігі арқылы қорытылып, ұғындырылып,
өзінің межесіне жететіндіктен ол да адам баласымен бірге дамып, өркендейді.
Белгілі бір халықтың кез келген дәуірімен кезеңінің көркем дүниелер,
қайда, қашан, қалай дүниеге келгендігін, олардың қандай бағытта
жазылғандығын анықтау арқылы туындап жазылған дәуірде болған әдеби бағыттар
мен ағымдардың пайда болып, дамуы туралы мәліметтерді елеп- екшеу, кезең
қаламгерінің өмірі мен шығармашылығын зерделеу әрине, әдебиет тарихының
үлесіндегі жұмыстар. Эволюциялық дамудың басты ерекшелігі- алға қарай
өркендеп басу. Уақыт өте әдебиет тарихы жаңа мұралармен толысатындықтан,
бұрынғы ой- пікірлер кеңейіп, тарамдалып, әрленеді. Әр дәуір санасы әр
келкі болғандықтан, әдебиетке деген көзқарас сан қилы болуы- объективті
өмір шындығы. Осының барлығын зерделеу арқылы белгілі дәуірге деген өзіндік
концепциясын енгізіп, өз көзқарасымен ерекшеленетін тұлғалы ғалымдардың
шығармаларының қарастырылуына жол ашылады. Ол ғалым еңбектерінің
өзгешелендіретін қасиеттерін көрсетіп, кезең әдебиетінен зерделеудегі үлесі
тұжырымдамаларының өміршеңдігін анықтайды.
Тарихта қаншалықты заман қыспағы болса да, кезең қаламгерінің
шығармашылығын талдап, таратып, өзіндік ерекшелігін айқындаған
әдебиетшілердің арқасында қазақ әдебиеттану ғылымының қазіргі жеткен биігін
қөреміз. Дегенмен, әдебиеттану көркем әдебиетті тудырушылардың есімдері
қадап- қадап аталады да, оларды танып, өзгелерге тануда ерен еңбек еткен
әдебиетші ғалымдардың есімдері қалтарыста қалып отырады. Міне, осындай
ғалымдар әдебиетіміздің тарихын жасаған, дәуір- дәуірге бөліп қарастырған.
1915-1928 жылдар арасында әдебиет тарихын дәуірлеуге алғаш талпыныстар
туды. Ол кезде әдебиетті ұлттық тұрғыдан тануға деген ынта басым болды. Бұл
ерекшелік Р. Масеков, Ахмет Байтұрсынов, Мұхтар Әуезов, Халел Досмұхамедов
сынды ғалымдардың еңбектерінен айқын көрінеді.
А. Байтұрсынов қазақ жазба әдебиетін Діндар дәуір әдебиеті, Ділмәр
дәуір әдебиеті деп екі дәуірге бөлінеді де, ділмәр дәуір әдебиеті Абай
шығармашылығынан басталды деп тұжырымдайды. Ауыз әдебиетінің шығу тегін
көне мифологиялық сенімдерге байланысты түсіндіреді. Бұл пікірді Х.
Досмұхамедұлы да айтады.
Х. Досмұмедұлы Қазақ халық әдебиеті атты қысқаша очеркінде ауыз
әдебиетін топқа бөліп жіктей келіп, оның құндылығы халық тұрмысынан туа
отырып, халық өмірінің барлық саласында қолданылып және оған күшті ықпал
ететіндігінде деп қарайды. Қазақ әдебиеті қазақтың халық әдебиеті, жазба
әдебиеті болып бөлінеді, жазба әдебиеттің негізін мұсылманша оқыған,
сауатты ақындар салған. Сондықтан жазба әдебиеттің алғашқы үлгілерін халық
поэзиясының діни және ғибраттық түрінен іздеу керек [8,33] дейді. Ғалымның
осы еңбегі арқылы сол кездегі әдеби- теориялық, әдеби- тарихи талдау жасай
тексеру бағыттарындағы ғылыми- зерттеушілік ой- пікірге қосқан бірнеше жаңа
ойларын атап айтар болсақ: Біріншіден, қазақ өлеңінің табиғаты туралы
ғылыми ой қозғай келе казахская поэзия имеет силлабические стихосложение
деп бұл өлең құрылысының ерекшелігін түсіндіріп берген. Екіншіден, кез-
келген поэзиялық түрдегі фольклорлық шығарманың әнмен айтылуына көңіл
аударады. Үшіншіден, фольклордың авторлары мен сақтаушысы халық екенін,
сондықтан халық шығармалары деп аталатынын, ал таратушылар әртүрлі өнер
иелері деп көрсетеді. Оларды өлеңші (песнопевцы), народные поэты-
импровизаторы (акыны) и народные бий (старшины, судьи) деп үшке бөледі де
Они, будучи выходцами из самой гущи населения и явились хранителями
чистоты языка исодержания народной литературы от посторонных влияний и они
же сохранили казахскую народную литературу, передовая ее из поколения в
поколение в течение многих столетий [9,722],- деген тұжырым білдіреді.
Төртіншіден, қазақ халқының бойында импровизаторлық өнер мен есте сақтау
қабілетінің ерекше дамығанын айта отырып, осының негізінде фольклорлық
шығармалардың көп вариантты болу себебін ашып береді. Бұл айтылғандардың
бәрі қазақ әдебиеттану ғылымының туу кезеңін жаңа бастаған дәуірі үшін аз
табыс емес еді. ХІХ ғасырдың аяғына таман ел ішіне орысша және мұсылманша
оқу-білімнің таралуына байланысты ауызекі сөйлеу тіліне мүлде жат сөздермен
сөз тіркестері ене бастады және олар бірте-бірте халық әдебиетіне, әсіресе,
ғашықтық, діни ғибраттық сипаттағы әдебиетке ауысты. Жаңадан пайда болған
орыс сөздерін тілімізге орыс мектептерінде оқыған жастар алып келді.
Ескіше діни білім алғандар да өздерінің ғибраттық және басқа өлеңдерінде
осындай жолмен жүрді... Дәл қазір бұған көңіл аударылмаса, болашақта тілді
бүлдіруге үлкен қауіп тудырары сөзсіз [8,31] деген көреген пікір ұсынады.
М. Әуезов әдебиетті жанрлық түріне қарай сыршылдық салт өлеңдері,
батырлар әңгімесі, ел поэмалары, тарихи өлеңдер, ертегі, айтыс өлеңдер
[10,194], -деп топтастыра отырып, жазба әдебиеттің өзіндік ерекшелігі-
ортақ әлеуметтік шарт жағдайдан туындайтын әлеуметтік ортақ бет, ортақ
мақсат, ортақ сарынның болуы деп қарайды.
Қазақ әдебиетінің тарихын ауызша әдебиет және жазба әдебиет деп екіге
бөліп көрсету қажеттігін тұңғыш рет ұсына отырып, ауыз әдебиет пен жазба
әдебиеттің арасындағы айырмашылық пен өзара байланысқа ғылыми тұрғыда
келеді. Жазба әдебиеттің тууын тек қана жазу кірген кезеңнен немесе өлеңді
жазып шығаратын ақындардың шығуымен ғана сәйкес қарап қоймай: Әдебиет
жүзінде елдің, әлеуметтің тіршілігі сөз бола бастаған соң жазба әдебиет
дәуірі туа бастады деп есептеу керек. Ауызша мен жазба әдебиеттің арасын
бөлетін кезең, белес осы [10,21],- дейді. Сол кездегі ғылыми зерттеушілік
ой- пікірін дәрежесіне сай бір жақты айтылғанын елемеген күннің өзінде,
қазақ фольклоры мен жазба әдебиеті туралы алғашқы айтылған пікірлердің бірі
екенін ескеретін болсақ, қазақ әдебиетінің тарихын жасау жолында және оны
дәуірге бөлуде алғаш қадам ретінде маңызы зор деп бағалаған жөн.
Әдебиет тарихында сол кездегі қазақ әдебиеттану ғылымындағы ғылыми-
зерттеушілік ой- пікірде болған қате көзқарастар да орын алған. Ауыз
әдебиетін қоғамдық тенденциядан тысқары өнер деп тануы, жекелеген
шығармаларды талдағанда сыршылдық, эстетикалық жағына көп көңіл бөлуі, ескі
мұраның бәрі мінсіз деп қарауы бірыңғай ағым теориясына бой ұрғанын
байқатады. Солай бола тұрса да М. Әуезовтің еңбегі сол кезде қазақ
фольклорының тарихын тексеруде тың мәселелер көтере білген күрделі зерттеу
болды.
М. Әуезов өз еңбегінде зар заман ақындары деп Асан қайғы, Бұқар,
Махамбет, Шортанбай, Мұрат, Ы.
Алтынсариндерді атаған. 1920 жылдардағы Жазба әдебиет Абайдан басталады
деген ұғымға қарсы шыға отырып, Абайдан бұрынғы ақын- жазушыларды ауыз
әдебиетіне жатқызып жіберушілерге қарсы шығады. Әйтсе де М. Әуезов Абайға
дейінгі әдеби мұраға Хандық, билік қоғамның мүддесін жырлаған әдебиет
деген көзқараста болған. Оған автордың тарих сынымен қарағанда Асан қайғы
мен Бұқар жырау қазақ қауымының жоғарғы табысынан шыққанмен, билер
ортасынан шыққан ақындар өздері де ел меңгеріп жүрген басшы, ұлық. Бұларды
туғызған қазақ тарихының хан билеп, би билеген дәуірі. Сондықтан дүниеге
көзқарасы, ұғымы ел тіршілігіне берген бағасы барлығы да хан мен би
заманының ой- негізін, салт- санасын білдіреді [10,198],- деген пікірі
дәлел.
М. Әуезов осы еңбегінің соңында: Бүгінгі мақсат- қазақ елі әдебиеті
жұрнақтарын сыртқы түр мен мағынасына қарап, әр түрінің орнын көрсету. Бұл
кітаптың түп мақсаты сол болған соң бір дәуірде бір түрлі өлең айтқан
ақынның бәрін сынаудың орнына солардың ішінен мысал боларлық бірнешеуін
алып, осылардың мысалын тексерумен әдебиет тарихының желісін тартып
алмақшымыз. Әр жерде шашылып қалған ескіге қарап, әдебиет тарихының ұзын
жолынан қалған сүрлеуді тауып алуды талап етіп отырмыз- дей келіп, Қазақ
әдебиетінің тарихы зар заман дәуірінен соң Абайға келіп тіреледі [10,198]
деп қорытады.
Міне Әдебиет тарихы қазақ фольклорын жанры мен түріне жіктей отырып
тұңғыш рет жүйелі түрде зерттеген, әдеби танымдық, зерттеушілік ой-
пікірдің бетін ғылыми арнаға бұрған, бірнеше кезеңдерге бөлінетін әдебиет
тарихы бар екенін танытқан бірден- бір оқулық, әдебиеттану ғылымының
алғашқы қарлығашы болды.
Бұл еңбектер фольклортану саласындағы әдеби- теориялық, ғылыми-
зерттеушілік ой- пікірді бір жүйеге түсірген, фольклорлық мұраны
классификациялау, әр жанрын тереңдете зерттеу проблемасын тұңғыш рет
көтерген ғылыми зерттеу еңбектер болып табылады.
Әдебиет тарихын зерттеуде Ә. Марғұлан қазақ эпостарын архаикалық
эпостар; Оғыз-қыпшақ дәуірінің эпостары; ХІІІ-ХІV ғасырдағы Шыңғыс
жорығына, Жошы ұлысына байланысты эпостар, Жоңғарға қарсы күрес оқиғасына
байланысты жырлар, ХІХ ғасыр оқиғасына байланысты жырлар деп жіктейді.
Өз көзқарасын Қозы-Көрпеш жыры мен Қозы-Көрпеш кешеніне байланысты
талдауларында жан-жақты ашып көрсетеді. Алайда, Қозы-Көрпеш жырының
жырлануы түркі дәуірінде болса да, ол сюжеттің тууы онан әлдеқайда ары,
сақтар дәуірінде болған деген қорытынды жасайды.
Ә. Марғұлан жазба деректерге сүйенуді қуаттай отырып, халық аңыздарына-
тірі фактілерге де жетерлік мән береді. Мысалы қаңлы тайпасының шығуы
туралы, Оңтүстік Қазақстанды (Шыршық, Арыс, Бадам) қоныстайтын қаңлылар
ортасында әлі күнге дейін айтылатын аңыз-әңгімелер көп. Бұл туралы ең
ғажайып әңгіме- Қазанғап ақын жеткізген Еңсегей деген тарихи жыр [9,62].
Ескі жырдың мазмұны Қаңлы бар елде хан бар, хан бар жерде қаңлы бар, хан
таппасаң қаңлыдан қой, ханмен бірге арбаға отырғанбыз деген мәтелмен
тамырлас екеніне Ә. Марғұлан ерекше көңіл бөледі.
1930 жылдарда әдебиет тарихын тануда саяси өлшемдер алға шықты. Ол
тұстағы ғалымдар еңбегінде өткен дәуірдегі ақын жазушылар түгел феодал
үстем тап өкілі, байшыл, ұлтшыл деп бағаланды. С. Сейфуллин Қазақ
әдебиетінде әдебиет тарихын: Билер дәуірі , Қазақ елі орыс патшасына
бағынған патша дәуірі, Патшадан құтылған дәуір [11,41],- деген
кезеңдерге бөледі. Әдебиетіміздің төркінін тану мен әдебиет тарихын
дәуірлеуді мақсат тұтып ізденген бұл еңбекте әдебиет тарихына таптық
көзқарас тұрғысынан баға берілген.
С. Мұқановтың ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінде ХХ ғасыр басындағы
әдебиет Ұлтшыл-байшылдық әдебиет [12,22], деп, А.Байтұрсыновтан Ж.
Аймауытовқа дейінгі ақын жазушылардың шығармаларындағы байшыл, ұлтшыл сарын
сыналады. Осы ойын автор: ХХ ғасыр әдебиетін тексеріп отырғандықтан, бізге
қазақ әдебиетінде жиырмасыншы ғасырда байшыл әдебиетке қарсы туған
пролеториат әдебиетін, оның өркендеу дәуірун жазу керек еді. Біз бұл жолы
оны істегеніміз жоқ. Байшыл дәуір мен пролетаршыл дәуірді қосып кітап
қылсақ, ең алдымен үлкен болар еді. Екіншіден, асығыстық істеуге тура
келді. Сондықтан әдебиетіміздегі пролетариат дәуірдің өркендеуін алдыңғы
күннің міндетіне қалдырдық [12,8],- деп ашық жазды. Бұл пікірге тереңірек
мән беретін болсақ, жиырмасыншы жылдардың бас кезінде қазақ әдебиетінің
тарихын ауызша және жазба әдебиет деп қана бөле алған ғылыми- зерттеушілік
ой- пікір, М. Әуезов пен Х. Досмұхамедұлының
еңбектерінде ХVІІІ-ХІХ ғасырлар ақындары деген әдеби- терминалогиялық
ұғыммен толықса, С. Мұқановта ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті деген дәуірге
тармақталған.
Ал, А. Байтұрсынұлы, М. Жұмабаев, М. Дулатов,
Ж. Аймауытов творчествосы туралы айтар болсақ, олар жайында, ХХ ғасыр
басындағы қазақ әдебиетінің шындығы мен дамуы жаында дұрыс еңбек С.
Мұқановтың 1932 жылдардағы кітабынан кейін жазылған жоқ, зерттеу ісі
жүргізілген жоқ [58] қазақ әдебиетінің осы дәуірін зерттеушілер олардың
ұлтшылдығын, шығармаларында ескілікті көксейтіндігі, революция туғызған
жаңа заманды түсінбегенін, соған лайық шығармалар бере алмағанын бірінен
соң бірі қайталап айтып, оларға С. Мұқанов берген бағаны да айта алмады. Ал
зерттеуді енді ғана қолға алып, олардың әдебиет тарихында алатын орнын
белгілеуде кірісіп жатқандарға бұл кітап негізгі табан тірер тірек болып,
тарихи деректердің көзі болып қала берері даусыз. С. Мұқановтың осы ақын-
жазушыларға заман ағымымен, ұлтшыл- алашордашыларға қарсы күрестің
ықпалымен және солақайшылықпен айтылған пікірлерін әрине түзету керек
[58]. Бұл жолда оқулық авторын орынсыз кінәлай бермей, қазақ әдебиеттану
ғылымы ғылыми зерттеу методологиясын әлі меңгере қоймаған, қазақ
әдебиетінің тарихын зерттеу мен дәуірге бөлу әлі бір жүйеге түспеген, жеке
ақын- жазушының халықтығы мен таптық сипатын ашу басты мақсат болған
отызыншы жылдардың талап тілегімен қараған дұрыс болады. Қазақ әдебиеттану
ғылымында бұл оқулықты әр түрлі ғылыми аспектіде қарастырған Е. Бекенов, Т.
Нұртазин, Т. Кәкішев, Р. Бердібаевтар жеке дарындарды бағалаудағы
кемшіліктерін ғылыми тұрғыда талдай келіп, алғашқы монографиялық зерттеу
деп бағалайды [59].
Жалпы бұл еңбектер ХХ ғасыр басындағы әдебиеттің көрнекті дарындарының
творчествосын тексеруді қолға алу қажеттігін көрсетіп берген, мектептерде
әдебиет пәнін тарихи курс ретінде жүргізілуіне бастама салған құнды қазына.
С. Мұқановтан бұрын Ғ. Тоғжанов Әдебиет және сын мәселелері атты
еңбегінде ұлтшылдық пен байшылдықтың зиян-зардабына арнаулы тоқтаған. Онда
автор Ахмет төңкерісінен бері өлеңді қойғанмен, ұлтшылдығын, байшылдығын
қоймай, сабағына кіргізді [13,156], - деп, өшпенді пікір танытады. Сөйтіп,
С. Мұқанов та, Ғ. Тоғжанов та 1929 жылғы өлкелік комитеті мен пленумының
Ұлтшылдардың сырын ашып, көркем әдебиеттегі ықпалымен күресу керек деген
қаулысына үн қосады.
М. Әуезов, М. Жолдыбаев, Ә. Қоңыратбаевтың ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың
басындағы қазақ әдебиеті атты оқулығында қазақ әдебиетінің тарихы:
Өлкенің патша өкіметіне бағынып, отарлану дәуірінің әдебиеті, Бектік
құлауға айналып, өндіріс капиталы дәуірлей бастаған кездің әдебиеті,
Ұлтшыл әдебиеттің бас кезі [14,163],- деген тарихи кезеңдерге бөлінеді.
Қазақ әдебиетінің тарихын зерттеуге көп күш жұмсаған академик Қ.
Жұмалиев өз еңбегінде қазақ халқының жазба әдебиетін ХVІІІ ғасырдың екінші
жартысынан, Бұқар жыраудан бастауды қуаттады. Жазба әдебиет тарихын: ХVІІІ
ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
әдебиеті; ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиеті [15] деген даму
кезеңдеріне бөледі.
Жазба әдебиеттің арғы төркіні ауыз әдебиет екеніне құрмет ете отырып,
Бұқар жыраудан басталатын ауызша әдебиетті ауыз әдебиетінен жазба
әдебиетке көшу сатысындағы әдебиет, сондықтан ол тарихи әдебиеттің басы
[17,97],- дейді. Олай деуде автордың мынадай ұстанымдары болды:
Қазақстанның қай облысында, қай өлкесінде болсын шығармалары өз атымен
аталып, өзінің авторлығы толық сақталған, сол кезде өмір сүрген бірінші
ақын, тарихи адам- Бұқар жырау. Сондықтан ол әдебиет тарихының басы болып
саналады. Бұқардан бергі ақындардың көпшілігі хат білген, сондықтан оларды
жазбады, барлық өлеңдерін ауызша шығарды деуге болмайды, ауызша
шығарғандарының да шығармалары өз атына сақталған, ешқандай варианты жоқ.
[17,95] осы ерекшеліктері оларды ауыз әдебиетінен бөліп, жазба әдебиеттің
басы деуге негіз болады дейді. Ғалым Бұқардан Абайға дейінгі әдебиетімізде
үзілмей келе жатқан өзек желілі байланыстар бар. Тарихи әдебиеттің
авторлары белгілі, алдыңғылары кейінгілерінің шығармаларына әсерін тигізіп,
өзекті сарындары сабақтасып, жалғасып, бір- бірімен байланысып отырады.
Авторлары көпшілігі сауаты бар адамдар. Тарихи әдебиет ержеткен сананың
сәулесі, ауызша шығарылғанымен белгілі бір дәуірдің тұрмысын суреттеген
шығармалар [15,19-20], сондықтан ол жазба әдебиеттің басталуы деп, ондай
толымдылықты Бұқар шығармаларынан табады. Ал М. Әуезов Көшпелі дәуір
әдебиетінің басы деп қараған, Асан қайғының тұстастарына, Бұқарға дейінгі
әдебиет нұсқаларында Асан қайғы, Сыпыра жыраулардың да аттары аталғанымен
олар тарихи адамнан гөрі легендаға (аңызға) айналып кеткен. Тарихта дәл қай
кезде болғаны мәлім емес және олар айтыпты-мыс деген толғау сөздер әр жерде
әр түрлі айтылуын еске алсақ, олар әдебиет тарихының басы бола алмайды.
[17,95],- деп күдікпен қарайды.
1930 жылдардың зобалаңы өткен ғасырлардағы әдебиет өкілдерін түгелдей
феодал тобының жыршысы дегізуге мәжбүр етті. Қазақ әдебиеті, ХІХ-ХХ
ғасырдағы қазақ әдебиеті, ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебеті сынды
еңбектерде осылай қарастырылған.
Қ. Жұмалиев Қазақ әдебиетінде (1941 жыл 8-9-кластарға арналған оқу
құралы) тарихи әдебиетіміздің тек қана үстем таптың мақсат-мүддесін
көздемегенін, қайта онда халықтық идеялардың да жырланып жататынын сөз
етті. Ол жазба әдебиетіміздің тарихын Бұқар жыраудан бастау туралы идеяны
М. Әуезов еңбегінен алғанына, Әдебиет тарихын оқу мүмкіндігіне ие екені-
ақ дәлел. Ал автордың оған ХІХ-ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетіне тайдыра
сілтеме жасауы, өзінің түпкі идеясын аңғартпау мақсатынан туған еді. Қазақ
әдебиетінде (1941) ақын-жыраулар шығармаларынан халықтық бет іздеуге және
оны дәлелдеуге тырысуы да М. Әуезов идеясының әсерінен болса
керек.
Қ. Жұмалиев жазба әдебиетіміздің тарихын түрік қағанаты дәуірінен
(Орхон ескерткіштерінен) бастауды ұсынған Б.
Кенжебаевтың көзкарасына қарсы болды. Елуінші жылдарда қазақ әдебиеті
тарихын Ы. Алтынсарин мен А. Құнанбаевтан бастайтын жаңсақ пікірлер мен
Белинский, Чернышевский, Добролюбовтан бастайтын әдебиетіміздің тарихын
жоққа шығаратын идеялар болған. Сондықтан Қ. Жұмалиев оқулықтарға бірде
кіріп, бірде кіре алмай жүрген Абайдың алдындағы Зар-заман ақындарын
түбегейлі игеріп, біржолата меншіктеп, сіңіріп алуды ойлаған болса керек.
Бұл да сол кездің қажеттілігі еді. Ғалым қазақ әдебиетінің тарихын қай
дәуірден, кімнен бастау керек деген мәселеде, Белинскийдің: Ауыз
әдебиетінің жұртқа белгілі авторы болмайды, оның авторы халық. Халықтың
немесе бір тайпаның жас шағындағы ішкі және сыртқы тіршілігін ешбір бояусыз
айқын көрсететін, қарапайым, үстірт, аңғал- жырларын шығарған кімдер еді?
Мұны ешкім білмейді. Ауыз әдебиетінің шығармалары халықтың рухынан туып,
мазмұн жағынан да, түр жағынан да халық рухының белгісін өз бойына
сақтайды. Бұлардың өз араларындағы байланыс осы түрде ғана болады. Бұлардың
бірде- бірі екіншісіне әсер етпейді, бірі екіншісінің салдарынан тумайды,
жеке- жеке бытыранды болады. Сондықтан бұлардың желілі тарихы да болмайды
дейтін көзқарасы және Ломоносов пен Пушкиннің арасында үзілмей келе жатқан
желілі байланыс бар, бірі себеп, екіншісі соның салдары тәрізді. Демек орыс
әдебиетінің дамуы жолындағы осындай үзілмей келе жатқан өзек байланыстың
болуы оның әдебиет деп аталуына проба береді дейтін пікіріне сүйенгенін
көреміз.
Әдебиет тарихы белгілі бір халықтың әдебиеті қай кезден басталады,
шығармасы өз атына сақталған ең алғашқы ақыны кімдер, олардан қандай
мұралар қалды, олардың өзара байланысы қандай, бірі себеп, екіншісі нәтиже
бола алды ма? Қандай жүйеде дамыды, қандай тарихи кезеңде туды, онда қандай
таптардың көзқарасы тартыстары суреттелді, міне, осы мәселелерді зерттейді
[16,7], деп сенді.
Белинский Ломоносов пен Пушкиннің арасындағы байланысты көрсеткенде,
Пушкиннің өзінен бұрынғы орыс әдебиетінен үлгі өнеге алғанын көрсетуді
мақсат тұтқан. Одан орыс әдебиеті Пушкинмен байланысты ақындардан ғана
басталады деген тұжырым шығаруға болмайды. Оның үстіне Бұқардан Абайға
дейінгі әдебиетте үзілмеген байланыс болып қана қоймай, Абай шығармаларының
рухани тамыры онан арғы замандағы жыраулар поэзиясы мен түркілік көне жазба
ескерткіштерден басталатыны жұртқа мәлім. Яғни
Қ. Жұмалиевтің қазақ әдебиетін дәуірлеуде хронологиялық тәртіпті
сақтауға да, қазақ әдебиетінің тарихына орыс әдебиетін дәуірлеудің үлгісін
көшіре қолдануға да талпынғанын байқаймыз [66].
Қазақ әдебиетін дәуірлеу мәселесі сөз болғаннан бері әр кезең
ғалымдарының, қаламгерлерінің өмірі мен шығармашылығы талданған. Осы
еңбектері арқылы ғалымдар да өздерінің ғылыми- зерттеушілік сипатын әр
қырынан таныта алды. Мысалы, Қ. Жұмалиевтің Қазақ эпосы мен әдебиет
тарихының мәселелері атты еңбектерінде (1958, 1960) өткен ғасыр басындағы
қазақ әдебиеті дәстүр жалғастығы қырынан қарастырылса [50], Б. Шалабаевтың
Очерки истории казахской дореволюционной литературы еңбегінде (15—1958)
қазақ прозасының жанр ретінде қалыптасып, өсу жолы көрсетілген [51]. Ал
Серік Қирабаев өзінің кандидаттық диссертациясы тақырыбының негізінде С.
Көбеевтің өмірін баяндап, жазушылық қызметін ашып, жеке қаламгер
туындыларын талдап, портреттік еңбек жазудың соны іздерін салып берсе
(1958) [52], Б. Кенжебаев пен К. Шәменовтың 1916 ж көтеріліс жырлары атты
еңбегінде (1958) ХХ ғасыр басында болған тарихи оқиғалары мен ондағы
азаматтардың ер тұлғалы келбеттері көрсетіліп жырланған туындылар талданады
[53]. Жалпы бұл әр аспектіде сан түрлі шығармашылық жоспарда зерделенген
келелі еңбектерді сыйлаған жылдар болды.
Қазақ әдебиеті тарихын тану туралы ғылыми көзқарастың қалыптасуы мен
дамуында, күшті ғылыми негізге ие пікір қозғап, күрделі зерттеу еңбектер
ұсынған ғалым Б. Кенжебаев болды. Ол ғылымның жетістіктерін жіті қадағалап,
ішкі қажеттілікті қапысыз танып, қазақ әдебиетінің тарихын Орхон-Енисей
жазбаларынан бастауды дәріптеп, әдебиет тарихына деген жаңаша көзқарастың
туын ұстаушысына айналды. Қазақ әдебиетінің негізгі проблемаларына
арналған ғылыми-теориялық конференцияда В. М. Сидельников өз баяндамасында
[17,306] Б. Кенжебаевтың бұл ұсынысын қолдады.
1952 жылы М. Әуезовте Орхон жазуларын тіл тарихының ескерткіші
ретінде ғана зерттемей, фольклордың көне үлгісі бола ма? Жоқ па? Деген
мәселеге де мән беру керек – деп, Орхон жазуларында эпостық аңыздардың
шағын да ықшам фабулалары бар екенін [18,209] айтып, Орхон- Енисей
ескерткіштерін әдеби нұсқа ретінде зерттеуді көтереді.
Б. Кенжебаев қазақ әдебиеті тарихын: Бұрынғы әдебиет (V-XV), Қазақ
хандығы тұсындағы әдебиет (XV-XIX), қазақтың ХІХ ғасырдағы жаңа сыншыл
реалистік әдебиеті, ХХ ғасыр басындағы әдебиет (1900-1920), Қазақ халқының
ұлы октябрь социалистік революциясынан кейінгі советтік әдебиет [19,14],-
деп, немесе Қазақтың ХV ғасырға дейінгі ру-ұлыстық дәуірдегі әдебиеті,
Қазақтың ХV-ХVІІІ ғасырдағы феодалдық, бектік дәуірдегі әдебиеті, Қазақтың
XIX ғасырдағы әдебиеті, ХХ ғасыр басындағы әдебиет [20,28], - деп
жүйелейді. Б. Кенжебаевтың пікірі – қазақ әдебиеттану ғылымын
тың да, бағалы жетістіктерге бастаған құнды пікір болды. Ең маңыздысы ол
өзінен бұрынғы және өзімен тұстас зерттеушілердің танып, жетпеген мәселесін
– қазақ әдебиетінің тарихы қазақ қазақ болғаннан әлдеқайда ілгері дәуірда
туып, сонан бері халықпен бірге жасасып келе жатқанын тани алғандығында.
Профессор Б. Кенжебаевтың бұл танымының қалыптасуына туысқан өзбек,
әзербайжан халықтарының әдебиеттану ғылымындағы тың ізденістер мен француз,
орыс, белорус, украин халықтарының әдебиет тарихын жазудағы тәжірибелері ой
түрткі болды және идеясын бекемдей түсті.
Ол өз пікіріне дәлел ретінде, француздың орта ғасырдағы әдебиеті
латын тілінде, орыс, украина, беларус халықтарының әдебиетінің басы болғар
тілінен өрбіген церковно славян тілінде [17,297] жасалғанын еске алды. Бұл
көзқарасын кейін Көне әдебиет нұсқалары, Қазақ әдебиеті тарихының
мәселелері атты еңбектерінде де дәріптеді. Қалай болғанда да Б. Кенжебаев
өз әріптестерінен мойны озық пікірде болып, тың бастама көтерді.ол жазба
әдебиеттің басы сол халықтың жасаған өңірде туған, сол халықтың бір кездегі
тіршілігін суреттейтін, сол халықтың өкілі жағынан жасалған шығармалардан
болуы шешуші маңызға ие екенін танып қана қолмай, онан ары ілгерлей түсіп
қай халықтың болсын жазба әдебиетінің басы бір адам, жеке бір ақын- жазушы
яғни соның шығармасы болуы заң емес, жазба әдебиеттің басы алғашқы
нұсқалары түрлі дін, заң кітаптарының ресми жазу сызулар мен бұйрық-
жарлықтардың, жеке кісі хаттары мен өмірбаяндарының шешен, өткір көрікті,
шебер жазылған жерлерінен іріктеліп алынуы, солардың жыйыны болып келуі
мүмкін [17,297] деп біледі. Сондықтан Қазақ әдебиетінің ертедегі дәуірін:
түрік- ұйғыр дәуіріндегі; Дешті Қыпшақ- Алтын Орда дәуіріндегі түрік тектес
халықтарға ортақ жазу- сызулар әдеби нұсқалар; қазақ хандығы дәуіріндегі
әдебиет деп бөліп зерттеуді [20,14] ұсынды.
Әдебиеттегі бірыңғай ағымды Б. Кенжебаев та ашық қолдай алмады.
Бірақ тарихтағы ақын- жазушыларды екіге бөлу, бір- біріне қарама- қарсы қою
мұнда болмады. Б. Кенжебаев өткен дәуір әдебиетшілерін
байшыл, ұлтшыл деген көзқараспен келіспеді. Қайта ағартушы ақын- жазушылар
және ағартушы демократ ақын- жазушылар деп, екі топтағылардан да халықтық
идея іздеді. Қазақ ақын- жазушыларын тапқа бөліп, таптық тұрғыдан талдауға
қарсы шықты [54,16].
Х. Сүйіншалиев Қазақ әдебетінің қалыптасу кезеңі (1967), Қазақ
әдебиетінің ертедегі дәуірден ХІХ ғасырға дейінгі қалыптасуы мен дамуы
(1969) атты зерттеулерінде, қазақ әдебиетінің көне дәуірін тануға
бағытталған ізденістер жасап, VІІІ- ХІV ғасырдағы түрік халықтарына ортақ
әдебиет дәуірі және ХV-ХVІІ ғасырлардағы ұлттық әдебиеттің қалыптасу барысы
сөз етті. Қазақ әдебиеті тарихын: Ерте дәуір әдебиеті (Қазақ әдебиетінің
түп төркіндері, ХV-ХVІІ ғасырлар әдебиеті, ХVІІІ ғасырдағы әдебиет), ХІХ
ғасырдағы әдебиеті (Дәстүрлі әдебиет, реалистік жаңа әдебиет) [21,15-65-
104-059-285] деп жіктесе, Қазақ әдебиетінің тарихында (1997) Ежелгі
әдебиет (VІІІ- ХІVғғ.), ХV-ХVІІ ғасырлардағы әдебиет, ХVІІІ ғасырдағы
әдебиеті, ХІХ ғасырдағы әдебиет, Дәстүрлі реалистік әдебиет және Жаңа
реалистік әдебиеттің дамуы [22,19-218-301-435-709] деген тарихи кезеңдерге
бөліп қарастырған.
ХІХ ғасыр әдебиетін дәстүрлі реалистік әдебиет, жаңа реалистік
әдебиет деп сапалық парқына қарай саралайды. Соған қарамастан әз Жәнібек
ханның тұсында (1450- 1478) өмір сүрген қайраткер Жиренше де, Қадырғали
Жалайыридің өз қолымен жазған [18,136] Шежірелер жинағы да,
Ә. Бақадұр ханның түрік шежіресі де, тіпті ешкімнің таласы жүрмейтін М. Х.
Дулати (1499- 1551) еңбектері де, бір топ эпостық жырлармен бірге, Ноғай-
қазақ мұралары деген айдармен өзінен егде дәуірге телініп кеткен. Ең
қызығы автор бұл мұралардың қазақ халқына тиесілі екенін біле тұра, оларды
түрік халықтарына ортақ көне әдебиеттің құрамына кіргізіп жіберген сияқты.
Оған аталған еңбектегі: ХVІ ғасырда жасалған Мұхамед Хайдар Дулати мен
Қадырғали Қосымұлы Жалайри және ХVІІ ғасырдағы Әбілғазының түрік
шежірелерінің маңызы орасан. Аталған еңбектер және олардың авторлары
қазақтың өз ішінен дулат жалайыр елдерінен шыққан жазушылар [22,212] деген
тұжырым куәландырады.
М. Мағауин ХV-ХVІІ ғасырларда жасаған қазақ ақын, жыраулары (1965)
аталатын зерттеу еңбегінде жыраулар поэзиясының қазақ әдебиетінің
тарихындағы және қазақ халқының рухани өміріндегі орнын дөп басып
көрсетуден тыс, жырауларды тарих сахнасына шығарған дәуірдің ерекшелігіне
сәйкес жыраулық поэзияның ішкі табиғаты мен даму басқыштарын өте тамаша
ашып берген. М. Мағауин жыраулар поэзиясының буыны, ырғағы, ұйқасы, ондағы
параллелизмдер мен ассонанстардың қолданылу заңдылықтарын сөз ете отырып,
Жыраулар поэзиясының көркемдік әдісінің өзгешелігі, олар ұстанған
традицияның көнелігінен [18,136],- деп қарайды.
М. Базарбаев Қазақ әдебиеті тарихын зерттеудің кейбір мәселелері
атты мақаласында фольклор мен әдебиеттің зерттелу мәселеріне тоқталады.
Онда 1956 жылдан бастап қазақ әдебиеттің жүйеге түскен тарихын жазу ісі
қолға алынғаны, ол ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы әдебиет тарихы; ХХ ғасырдаң бас
кезіндегі әдебиет тарихы [23,37] деген екі бөлімнен құралатыны айтылып,
мазмұнымен таныстырылады.
Қазақ ССР тарихының ІІІ томындағы Қазақстанның ХVІІІ-ХІХ
ғасырларының алғашқы үштен біріндегі қазақ әдебиеті атты мақалада, аталған
дәуірлердегі жеке автордың шығармасының тууына Қазақстанның Россияға
қосылуы оңды ықпал етті деген тұжырым айтылады. Россияға қосылған кезден
бастап, әсіресе, ХІХ ғасырда орыс ғалымдары мен қазақ интеллегенциясының
жекелеген өкілдері, ақындар, импровизаторлар, әншілер, жыршылар туралы
деректер жинап, олар шығарған жырлар мен өлеңдерін тіпті жазып ала
бастаған. Ақындар мен жыршылардың кейбіреулері өз шығармаларын өздері жазып
отырған. Соның арқасында олардың өлеңдерінің түпнұсқа тексі сақталып
қалған [24,202], - деп қаралады.
ХХ ғасырда қазақ әдебиетінде бұрыннан дәстүрге айналған шығыстық образ
жүйесі әлсіреді. Бұл дәуірде батыс пен еуропаның әдебиетіндегі образ жасау
тәсілдері, көркемдік әдістер, әдеби ағымдар түгел біздің әдебиетімізге
енді. Халық тұрмысында да өзгерістер болып, бұрын болмаған кәсіп түрлері
ашылды. Ақпарат алмасу жоқтан да бұрынғыдай тар шеңберді емес, тұтас
дүниедегі өзгерістерден хабардар болатын күйге жетті. Соған байланысты
Кеңестер одағы кезіндегі әдебиеттің тақырыптық ауқымы, жанрлық түрлері,
көркемдік ерекшеліктері Еуропадағы әдебиет пен көркем өнердің гүлдену
дәуірі әдебиеттің белгілерін байқай аламыз. Р. Нұрғали бұл ғасырды Қазақ
әдебиетінің алтын ғасыры деп атады.
Ә. Дербісәлин Көне әдебиет және оның зерттелуі атты мақаласында,
қазақ әдебиеті тарихының 1920-1950 және 1950-1960 жылдардағы зертелуіне
тоқталған. Ол әдебиет тарихын жасаудың өзіндік ішкі, сыртқы көптеген
заңдылықтары бар [25,14], 1920-1950 жылдардағы әдебиет тарихын ХVІІІ
ғасырдан бастау осы заңдылыққа негізделген. 1950-1960 жылдарда азаматтық
тарихымыздағы көп жайлардың лайықты бағасын алуымен байланысты әдебиетіміз
тарихындағы күрделі мәселелер туралы тиянақты шешім айтуға мүмкіндік туды.
Осы тұста әдебиет тарихын тағы бірнеше ғасырға тереңдей зерттеу, сөйтіп
ғылымда анықталған нәрселерден анық емес алысқа қарай іздену мақсаты бой
көрсете бастады. [25,14],- дейді. Алайда автор мысалға алып отырған ХV-
ХVІІІ ғасырлар әдебиеті Асан қайғы, Шалкиіз, Үмбетей мұрасының 1920-1980
жылдардығы зерттелуі жөнінен алғанда бұл заңдылық емес, қажеттілік болды.
Оның нақты сырын Ы. Дүйсенбаев ашып берді. Ол Ғасырлар сырында ... тек
фольклор үлгілері ғана болмаса, жалпы әдебиет мәселелерін сөз еткенде, біз
ұзақ уақыт ХVІІ ғасырдан әріге бара алмай келдік. Бұған негізгі себеп
қолдағы бар материал, деректердің тапшылығы мен ертедегі бұлдыр болмысты
зерттеуден гөрі бір табан жақын тұрған ХVІІ-ХІХ ғасырдан шұғылдану
анағұрлым оңайырақ және тиімдірек болып көрінуі [26,4],-деген еді.
А. Кірішбаев Қазақ әдебиеті тарихының очерктері атты еңбегінде
әдебиет тарихын Ежелгі әдебиет (VІІ- ХІVғасырлар арасы), ХV- ХVІІ
ғасырлардағы қазақ хандығы дәуірінің әдебиеті, ХVІІІ- ХІХ ғасырлардағы
қазақ әдебиеті, ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы жартысындағы еліміз қазақ
әдебиеті [27],- деп, онан ары әр дәуірді тағы бірнеше ұсақ кезеңдерге
жіктейді.
Қазақ әдебиет тарихын қай дәуірден, кімнен бастау керек деген мәселеде
М. Ғабдуллин Қазақ жазба әдебиетінің қалыптасуы ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан
Абай мен Ыбырайдан басталды [28],- деп қарады. Оның себебі бұл тұста қазақ
халқының орыс патшасына қосылып, Россияның экономикалық әсеріне ұшырап,
экономикалық жақтан дамып, мәдениет жақтан ілгерілеуі, баспалар мен
мектептердің ашылуы деп түсіндіреді. Бұл Еуропа әдебиетінің гүлдену
дәуірінің алғы шарттарын қазақ әдебиетінің қалыптасуының алғы шарты етіп
қолданумен бірдей еді. Оның осылай пайымдауына Марксизм- Ленинизм
классиктерінің әдебиет пен көркем өнердің өркендеуі, гулденуі экономикалық
дамуға байланысты деген пікірі мен Белинскийдің Жазба әдебиеттің
қалыптасуы қоғамның, экономиканың дамуына байланысты соған негізделеді,-
дейтін көзқарастары негіз болған сияқты.
Осы тұста, яғни әдебиеттану ғылымына бет бұрыстың дүрліккен шағында Ә.
Қоңыратбаев өзінің ауыз әдебиеті, көне дәуір және шығыс жазбаларына қатысты
зерттелерін жариялай бастады. Бұл қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеу
ісінде бірқатар кереғар пікірлердің бел алып тұрған кезі болатын. Сол
тұстағы белді де белгілі ғалымдардың бір шоғыры қазақ әдебиетінің тарихын
ХVІІІ ғасырмен шектеп, Бұқар жырау поэзиясы- қазақ әдебиетінің түп қазығы
деп отырған кезеңде мұндай тақырыпқа барудың өзі оңай іс емесі анық. Осы
орайда бір ғана әдебиет емес, тарих, этнография, тіл деректеріне де
жүгініп, өзінің ғылыми топшылауларын толық дерлік дәлелдеп отырады [77,7].
Ә. Қоңыратбаев еңбектерінің негізгі саласы көне дәуір әдебиетіне
қатысты болып келеді. Оған ғалымның Қазақ эпосы және түркология, Көне
мәдениет жазбалары сияқты негізгі ғылыми еңбектеріне енген Орхон жазба
ескерткіштері, Қорқыт ата кітабы, Құтты білік сонымен қатар Қ. А.
Иассауи (Диуани Хикмет), С. Бақырғани (Хакім ата) мұраларына қатысты
зерттеулері жатады.
Профессор Ә. Қоңыратбаевтың шығыс тақырыбына арналған мақала,
зерттеулері 30- жылдардың соңы мен қырқыншы жылдардың ортасында жарық көре
бастаған. Өзінің Шаһнама дастанының аудармасына қатысты мақаласында [78]
ғалым Т. Ізтілеуов аудармасына тоқталса, Орта Азияның үлгілі ақындары
деген атаумен берілген бір топ мақаласында көптеген Шығыс ойшылдарының
ғұмырбаяны мен көркем шығармаларына тоқталады. Ғалым зерттеп отырған
тақырыбына тарихи түсінік беріп, оның шыққан дәуірін анықтап беріп отырған.
Ә. Қоңыратбаевтың Шығыс поэзиясы, оның қазақ әдебиеінде көрінген
үлгілеріне қатысты айтылған ғылыми пікірлерін жинақтап айтар болсақ, олар
мына төрт түрлі желіде қарастырылады.
1. Сюжеті Шығыстан алынған прозалық хикаяттар (Мың бір түн,
Тотынама т.б);
2. Низами, Науаи дәстүрінен бас алған қисса әдебиеті;
3. Ислам идеясына құрылған қиссалар (Салсал, Зарқұм т.б);
4. Махаббат тақырыбына құрылған романтикалық қиссалар.
Міне, профессор Ә. Қоңыратбаевтың Шығыс поэзиясы, оның қазақ
әдебиетіндегі көрінісі туралы ғылыми тұжырымдары алғаш осылайша сабақталып,
кейін ғалым еңбектерінде жалғасын тауып, дамып, жетіліп, күрделеніп отырған
[77,18].
Ә. Қоңыратбаев әдебиет тарихына қатысты күрделі ғылыми пікірлерін
Қазақ әдебиетінің тарихы атты еңбегінде ашық саралап кеткен. Қазақ
әдебиетінің тарихы бірнеше бөлімдерге жіктелген. Әрқайсысының тарихи
кезеңі мен сол дәуірдегі әдебиет мәселелеріне қатысты көтерген тақырыбы
бар.
ХV- ХVІІІ ғасырлардағы әдебиет- еңбектің алғашқы бөлімі. Мұнда
негізінен қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет, жыраулар поэзиясы, оның
көрнекті тұлғалары, ғылыми сипаты үстем жазба мұраларымыз қарастырылған.
ХVІІІ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиетінің даму ерекшеліктері
тұсында да ғалым бірқатар бағалы ғылыми топшылаулар айта білген. Зерттеуші
Абылай заманын аса жоғары бағалайды. Осы кезеңде өмір сүрген аты шулы ақын
Бұқар Қалқаманұлы туралы көлемді зерттеуі де танымы мол еңбек. Мұнда
Ә. Қоңыратбаев Бұқар жыраудың отаршылдығына, саяси- қоғамдық
мазмұндағы поэзиясына және ақынның атқарған тарихи қызметіне жаңаша баға
береді.
Ә. Қоңыратбаевтың күрделі ғылыми пікірлерінің бірі ХІХ ғасырдағы қазақ
әдебиетіне қатысты болып келеді. Бұл кезеңдегі әдебиетті ғалым екі кезеңге
бөліп қарастырады. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әдебиет мәселелерін сөз
еткенде ғалым сол тұстағы тарихи оқиғаларды да кеңінен қамтып отырған.
Мысалы, Бөкей ордасындағы Исатай бастаған шаруалар қимылы, оның тууының
себеп- салдары, қазақ әдебиетіндегі көрінісі сияқты мәселелер жан- жақты
қарастырылып, зерттелген. Ғалым тарихи деректерді молынан қамтып, әдеби
процеске арқау ете білген.
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әдебиеттің тұлғалы өкілдері Шоқан,
Ыбырай, Абайдың өмірі мен шығармашылық қызметтері Ә. Қоңыратбаев назарына
да іліккен. Шоқан жазып алған Манас жырының үзіндісі, Ыбырай поэзиясының
реализмі, Абайдың ұстаздығы, реализмі, романтизмі, сатирасы, қара сөздері,
философиясы, дастандары туралы айтқан пікірлері өте ұтымды.
ХХ ғасырдың бас кезінде көрінген келесі бір бағытты ғалым сыншыл
реализм әдебиеті деп атаған. Бұл кезең ағартушы- демократтық бағыт деп те
аталып келген. Мұндағы қамтылған тақырыптар С. Көбеев, М. Сералин,
Сұлтанмахмұт Торайғыров, оның Кім жазықты, Қамар сұлу, Адасқан өмір
сияқты ағартушылық рухындағы шығармалары, С. Дөнентаевтың Қазан төңкерісіне
дейінгі және кейінгі шығармашылығы т.б.
Кітаптың қорытынды бөлімі- 1916 жыл көтерілісіне байланысты туған
халық поэзиясы. Мұнда негізінен Торғай (Амангелді), Жетісу (Бекболат
батыр) жеріндегі поэзиясы, лирикалық толғаулар, Біржан Берденов поэмасы сөз
болған. Әрбір көркем шығармалар тұсында Ә. Қоңыратбаев көтерілістің сыр-
сипатын, маңызын кең толғап, ойлы ғылыми тұжырымдар жасап отырған [77].
Қазақ әдебиеттану ғылымының өсіп- өркендеу жолын қазақ даласындағы
қоғамдық сананың өсуіне орай әдеби- теориялық ой- пікірдің ояну, әдебиетке
байланысты ұғымның қалыптасу, әдеби мұраларды жинап жариялау мен зерттелу
процесстерін кезең- кезеңге бөле отырып зерттеп көрсетудің практикалық та,
теориялық та мәні зор. Профессор Т. Кәкішев қазақ әдебиеті сынының туу,
қалыптасу жолдарын белгілі- бір дәуірлерге бөлгенде сын мен әдебиеттану
ғылымының сабақтаса, бір- бірін толықтыра дамитынын ескере отырып үлкен үш
кезеңге жіктейді [4,7].
Бұл үш кезеңнің әдебиетінің тарихын игеру процесінің өткен жолына
тікелей қатысы бар. Себебі, әдебиет сыны өзінің туу дәуірінен бастап-ақ сол
әдебиеттің тарихы мен әдеби- теориялық мәселелері жайында пікір білдірмей
тұра алмайды. Бұл тұрғыда орыс әдебиеттану қалыптасу жолын зерттеушілердің
бірі П. К. Николаев: Попытка систематического исторического обзора знаний
о литературе первоначально осуществлялась на материале критики [60,7],-
дегені дәлел бола алады. Оның арғы өзегі В. Г. Белинскийдің Орыс сынының
тарихи жолы мен даму жолын шолу дегеніміз- орыс әдебиетінің тарихын еріксіз
шолу [61,364],- деген ойына саяды.
Ал ғалым Е. Исмаилов Қазақ әдебиеттану ғылымының тарихына көз
жіберсек, оның негізгі екі кезеңді бастан кешіргенін байқауға болады.
Бірінші- үйрену, идеялық творчестволық принциптерді игеру кезеңі. Бұл
революцияның алғашқы кезеңінен соғысқа дейінгі дәуірді қамтиды. Екіншісі-
соғыстан кейінгі дәуір, яғни қалыптасып, даму дәуірі [17,35],- деп екіге
бөле отырып, алғашқы кезеңде өмірдің талап- тіректеріне байланысты дүниеге
келуіне әдеби мұраны игеру процесі мен қазақ әдебиетінің мектептері мен
оқу орындарында оқытыла басталуына сай, алғашқы оқулықтар мен
христоматиялардың жазылуы түрткі болғанын атап көрсетеді.
Сонымен отызыншы жылдың аяғында қазақ әдебиетінің тарихын дәуірге бөлу
проблемасын арнайы сөз еткен бірнеше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе---------------------------- ----------------------------4
Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Е. Исмаилов----
----------------------------------- -----------7
Е. Исмаилов әдебиет тарихын зерттеуші және әдебиет сыншысы------------------
-----------------------28
Қорытынды-------------------------- -----------------------46
Пайдаланылған әдебиеттер------------------------- ----50
Кіріспе
Қазақ халқының ғасырлар бойы туып, жетіліп, қалыптасып келген әдеби-
мәдени мұрасын В. Радлов, И. Березин, Г. Потанин, Н.
Ильминский, А. Алекторов, П. Мелиоранский, В. Катаринский, Ә. Диваев
секілді шығыстанушы ғалымдар жинап, зерттеген болса, бұл іске ХХ ғасырдың
бас кезінде Мұхамад- Сәлім Қашимов, Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Ысқақ Шүшленбаев,
Асылқожа Құрманбаев, Әкірәм Ғалимов, Ишанғали Арабаев, Қалжан Қоңыратбаев,
Мұстақым Малдыбаев, Маннан Тұрғынбаев басқада көптеген қазақ зиялыларының
қосқан үлестері аз емес. Кеңестік идеология ықпалымен айтылған ойлар,
пікірлерді кейінгі ұрпақ қайта қарады, зерттеді, тыным таппай еңбек етті.
Атқарылған істер рухани өміріміздегі ақтаңдақтардың ашылып, әділеттің
орнына келуі. Әдебиет ұлттық арнаға бет бұрды. Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан
Бөкейханұлы, Міржақып Дулатұлы, Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан Жұмабайұлы,
Халел Досмұхамедұлы, С. Садуақасұлы, С. Қожанұлы, Нәзір Төреқұлұлы секілді
әдебиет, қоғам қайраткерлерінің есімдері, әдеби мұралары қайта оралды. Жапа
шеккен жандар еңбегі жедел жинақталып, жарық көрді, зерттеулер жүргізілді.
Ғасырларға созылған отаршылдық зардабынан мәңгүрттеніп кетпей,
бостандық, егемендік күніне ұлттық сананы сақтап жеткеніміз үшін, әр буын
ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеуге күш салған- әдебиеттанушы ғалымдарға көп
қарыздармыз.
Отызыншы жылдардағы жағдай елуінші жылдарға дейін ұласты. Е. Исмаилов,
Қ. Жұмалиев жиырма бес жылға сотталды. М. Әуезов, Б.Кенжебаев КОКП
қатарынан шығарылды, қызметінен қуылды. Заңсыз қуғын- сүргінді
Т. Нұртазин, М. Бөжеев, Қ. Мұхаметханов, К. Шәменов,
Е. Жақыпов, Б. Ысқақов сынды әдебиетшілер де басынан кешірді.
Әдебиетімізге отызыншы жылдары келіп, түрлі саяси қысымдарды басынан
өткізген жанның бірі- әдебиетші ғалым Есмағамбет Самұратұлы Исмаилов.
Ол саналы ғұмырын әдебиетке арнаған жан. Ғалым қаламынан күн сайын,
жыл сайын зерттеу еңбектер туып, ол еңбектер кейде сыналып, жабылып қалып
жатса, кейде тиісті бағасын алып жатты. Ғалым еңбектері жөніндегі пікірді
былай жүйелеуге болады:
Ғалым еңбектеріне берілген Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Әлкей
Марғұлан, В. И. Жирмунский, М. Ғабдуллин, А. Жұбановтардың пікірлері
сақталған [1]. Жарық көрген еңбектеріне баспасөзде жарияланған М. Әуезов,
С. Мұқанов, Ә. Марғұлан, Ә. Тәжібеав, Б. Кенжебаев, Г. Серебряникова,
А. Нұрқатов, Б. Ысқақов секілді ғалым, жазушылардың мақалалары бар [2].
Қазақ әдебиеті тарихы аталатын кітапта Е. Исмаилов шығармашылығына
арналған шолу бар [3,264].
Т. Кәкішев ұстазының көзі тірісінде мақала жазуы өз алдына, Есмағамбет
Исмаилов дүниеден өткен соң, академик С.
Мұқановпен бірге ғалым мұрасының бес томдық жинағының жобасын жасап,
Анықтамасын жазған [1,1,2,3]. Сонымен қатар монографияларында қарастырды,
мақалалар жариялады [4]. Тағы бір шәкірті К. Сейдехановтың Әдебиет
жанашыры кітабы, Е. Исмаилов аталатын мақаласы да ғалым мұрасына
жасалған зерттеулер [5].
Әдебиет тарихын жаңаша бажайлау профессор Д. Ысқақов зерттеулерінде,
ұжымдық еңбектерде, Ж. Смағұловтың кандидаттық диссертациясында [6] Е.
Исмаиловтың сан- салалы әдеби мұрасы тиісті сәттерде айтылып бағалануда.
Жоғарыда айтылған жүйе-жүйе материалдардың кейбірі ғылыми айналымға
түсе қоймағанмен, бірсыпырасы ғылыми еңбектеріне арналған әдеби сындар. Бұл
еңбектерді Есмағамбеттануда жазылған, жарияланған жалпы шолу, сыни очерк
десе де болады. Дегенмен Е. Исмаиловтай үлкен ғалымның әдеби- ғылыми
мұрасын, қазақ әдебиеті тарихына қосқан үлесін сала- салаға жүйелей
зерттемесе оның ғылыми мәні ашылмайды.
Тақырыптың өзектілігі осындай қажеттіліктерден туындайды. Қазақ
әдебиетінің тарихының мәселелері және Е. Исмаилов сияқты әдеби
мұрасы әлі күнге ғылыми маңызын жоймаған көрнекті ғалым еңбектерінің
кезіндегі тарихи маңызын, бүгінгі ғылыми құндылығын саралау, жүйелеу,
талдау кезек күттірмейтін мәселе деп ойлаймын.
Зерттеудің негізгі мақсаты. Әдебиеттің тууы мен қалыптасуына тікелей
ықпал ететін тарихи, саяси, географиялық жағдайларды халық тарихының даму
кезеңдерімен салыстыра отырып, әр дәуірдегі әдебиеттің ерекшелігін, болмыс-
бітімін ашып көрсету. Қазақ әдебиетінің тарихи даму кезеңдеріне қатысты
пікірлерді топтастырып, әдеби шығармаларды жанрлық, діндік, тілдік
жіктелістер тұрғысынан жүйелеу болып табылады. Әдебиет тарихын қай кезеңнен
бастау туралы жазушы ғалымдар мәні терең мақалалар жазды. Солардың бірі Е.
Исмаилов- кезінде одақ таныған фольклорист. Оның Ақындарын Жирмунский,
Сидельников жоғары бағалаған. Ол Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы
бастаған әдебиет теориясын қалыптастырушылар мерт болған кезде Әдебиет
теориясының мәселелерін жазған теоретик. Ол- қазіргі заман әдебиетінің сан
қырлы мәселесін үздіксіз жазған білгір әдебиет сыншысы. Ол- қазақ әдебиеті
тарихын ертеден тартып, кеңестік кезеңге дейін дәуір- дәуірімен зерттеген
әдебиет тарихшысы. Е. Исмаилов әдебиеттану ғылымының
осы төрт саласында да жемісті еңбек еткен үздік маман деп мүдірместен айта
аламыз. Сонымен қатар әдебиет тарихын зерттеуші ретінде көзқарас,
концепциясын айқындау, қазақ әдебиеті тарихын зерттеушілік эволюциясын ашу
да зерттеу мақсатынан туған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
• Қазақ әдебиеті тарихының мәселелеріне байланысты ғалым- зерттеушілердің
көзқарастары жүйеленді.
• Е. Исмаиловтың әдебиет тарихын зерттеуші ретінде қалыптасу жолы
айқындалды.
• Ғалымның әдебиет тарихы (ХV-ХХ), оның даму сипаты жайындағы көзқарасы
бағамдалды. Ол ХV-ХVІІІ ғасыр аралығындағы әдебиетті дара ақындардың
тарих сахнасына көтерілуімен түсіндіреді. ХІХ ғасыр аяғы мен ХХ ғасыр
басындағы қазақ әдебиетін зерттеуде сыншыл реализм терминін енгізді.
Сондай-ақ демократияшыл әдебиет бағыты да Е. Исмаилов тарпынан
тұңғыш рет сарапталғаны қарастырылады.
• Қазақ кеңес әдебиеті дамуының алғашқы кезеңін 1917-29 жылдар аралығы
етіп межелеуі және ол кезең әдебиетінің тақырыптық тынысы, жанырлық
ерекшеліктері, қаламгерлік құрамы тұңғыш рет Е. Исмаилов тарапынан
зерттелді. Ұстаз әдебиетшінің бұл зерттеулері С. Қирабаев, Т.Кәкішев,
М. Дүйсенов еңбектерімен салыстыра зерттелді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе мен қорытындыдан, екі
тараудан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Е. Исмайлов
Кез келген жанды құбылыстардың табиғатына тән пайда болу, өсіп-
өркендеу, құлдырау, қайта өрлеу әдебиет тарихына да жат емес. Әдебиет
адамның интеллектуалды санасы, түйсігі арқылы қорытылып, ұғындырылып,
өзінің межесіне жететіндіктен ол да адам баласымен бірге дамып, өркендейді.
Белгілі бір халықтың кез келген дәуірімен кезеңінің көркем дүниелер,
қайда, қашан, қалай дүниеге келгендігін, олардың қандай бағытта
жазылғандығын анықтау арқылы туындап жазылған дәуірде болған әдеби бағыттар
мен ағымдардың пайда болып, дамуы туралы мәліметтерді елеп- екшеу, кезең
қаламгерінің өмірі мен шығармашылығын зерделеу әрине, әдебиет тарихының
үлесіндегі жұмыстар. Эволюциялық дамудың басты ерекшелігі- алға қарай
өркендеп басу. Уақыт өте әдебиет тарихы жаңа мұралармен толысатындықтан,
бұрынғы ой- пікірлер кеңейіп, тарамдалып, әрленеді. Әр дәуір санасы әр
келкі болғандықтан, әдебиетке деген көзқарас сан қилы болуы- объективті
өмір шындығы. Осының барлығын зерделеу арқылы белгілі дәуірге деген өзіндік
концепциясын енгізіп, өз көзқарасымен ерекшеленетін тұлғалы ғалымдардың
шығармаларының қарастырылуына жол ашылады. Ол ғалым еңбектерінің
өзгешелендіретін қасиеттерін көрсетіп, кезең әдебиетінен зерделеудегі үлесі
тұжырымдамаларының өміршеңдігін анықтайды.
Тарихта қаншалықты заман қыспағы болса да, кезең қаламгерінің
шығармашылығын талдап, таратып, өзіндік ерекшелігін айқындаған
әдебиетшілердің арқасында қазақ әдебиеттану ғылымының қазіргі жеткен биігін
қөреміз. Дегенмен, әдебиеттану көркем әдебиетті тудырушылардың есімдері
қадап- қадап аталады да, оларды танып, өзгелерге тануда ерен еңбек еткен
әдебиетші ғалымдардың есімдері қалтарыста қалып отырады. Міне, осындай
ғалымдар әдебиетіміздің тарихын жасаған, дәуір- дәуірге бөліп қарастырған.
1915-1928 жылдар арасында әдебиет тарихын дәуірлеуге алғаш талпыныстар
туды. Ол кезде әдебиетті ұлттық тұрғыдан тануға деген ынта басым болды. Бұл
ерекшелік Р. Масеков, Ахмет Байтұрсынов, Мұхтар Әуезов, Халел Досмұхамедов
сынды ғалымдардың еңбектерінен айқын көрінеді.
А. Байтұрсынов қазақ жазба әдебиетін Діндар дәуір әдебиеті, Ділмәр
дәуір әдебиеті деп екі дәуірге бөлінеді де, ділмәр дәуір әдебиеті Абай
шығармашылығынан басталды деп тұжырымдайды. Ауыз әдебиетінің шығу тегін
көне мифологиялық сенімдерге байланысты түсіндіреді. Бұл пікірді Х.
Досмұхамедұлы да айтады.
Х. Досмұмедұлы Қазақ халық әдебиеті атты қысқаша очеркінде ауыз
әдебиетін топқа бөліп жіктей келіп, оның құндылығы халық тұрмысынан туа
отырып, халық өмірінің барлық саласында қолданылып және оған күшті ықпал
ететіндігінде деп қарайды. Қазақ әдебиеті қазақтың халық әдебиеті, жазба
әдебиеті болып бөлінеді, жазба әдебиеттің негізін мұсылманша оқыған,
сауатты ақындар салған. Сондықтан жазба әдебиеттің алғашқы үлгілерін халық
поэзиясының діни және ғибраттық түрінен іздеу керек [8,33] дейді. Ғалымның
осы еңбегі арқылы сол кездегі әдеби- теориялық, әдеби- тарихи талдау жасай
тексеру бағыттарындағы ғылыми- зерттеушілік ой- пікірге қосқан бірнеше жаңа
ойларын атап айтар болсақ: Біріншіден, қазақ өлеңінің табиғаты туралы
ғылыми ой қозғай келе казахская поэзия имеет силлабические стихосложение
деп бұл өлең құрылысының ерекшелігін түсіндіріп берген. Екіншіден, кез-
келген поэзиялық түрдегі фольклорлық шығарманың әнмен айтылуына көңіл
аударады. Үшіншіден, фольклордың авторлары мен сақтаушысы халық екенін,
сондықтан халық шығармалары деп аталатынын, ал таратушылар әртүрлі өнер
иелері деп көрсетеді. Оларды өлеңші (песнопевцы), народные поэты-
импровизаторы (акыны) и народные бий (старшины, судьи) деп үшке бөледі де
Они, будучи выходцами из самой гущи населения и явились хранителями
чистоты языка исодержания народной литературы от посторонных влияний и они
же сохранили казахскую народную литературу, передовая ее из поколения в
поколение в течение многих столетий [9,722],- деген тұжырым білдіреді.
Төртіншіден, қазақ халқының бойында импровизаторлық өнер мен есте сақтау
қабілетінің ерекше дамығанын айта отырып, осының негізінде фольклорлық
шығармалардың көп вариантты болу себебін ашып береді. Бұл айтылғандардың
бәрі қазақ әдебиеттану ғылымының туу кезеңін жаңа бастаған дәуірі үшін аз
табыс емес еді. ХІХ ғасырдың аяғына таман ел ішіне орысша және мұсылманша
оқу-білімнің таралуына байланысты ауызекі сөйлеу тіліне мүлде жат сөздермен
сөз тіркестері ене бастады және олар бірте-бірте халық әдебиетіне, әсіресе,
ғашықтық, діни ғибраттық сипаттағы әдебиетке ауысты. Жаңадан пайда болған
орыс сөздерін тілімізге орыс мектептерінде оқыған жастар алып келді.
Ескіше діни білім алғандар да өздерінің ғибраттық және басқа өлеңдерінде
осындай жолмен жүрді... Дәл қазір бұған көңіл аударылмаса, болашақта тілді
бүлдіруге үлкен қауіп тудырары сөзсіз [8,31] деген көреген пікір ұсынады.
М. Әуезов әдебиетті жанрлық түріне қарай сыршылдық салт өлеңдері,
батырлар әңгімесі, ел поэмалары, тарихи өлеңдер, ертегі, айтыс өлеңдер
[10,194], -деп топтастыра отырып, жазба әдебиеттің өзіндік ерекшелігі-
ортақ әлеуметтік шарт жағдайдан туындайтын әлеуметтік ортақ бет, ортақ
мақсат, ортақ сарынның болуы деп қарайды.
Қазақ әдебиетінің тарихын ауызша әдебиет және жазба әдебиет деп екіге
бөліп көрсету қажеттігін тұңғыш рет ұсына отырып, ауыз әдебиет пен жазба
әдебиеттің арасындағы айырмашылық пен өзара байланысқа ғылыми тұрғыда
келеді. Жазба әдебиеттің тууын тек қана жазу кірген кезеңнен немесе өлеңді
жазып шығаратын ақындардың шығуымен ғана сәйкес қарап қоймай: Әдебиет
жүзінде елдің, әлеуметтің тіршілігі сөз бола бастаған соң жазба әдебиет
дәуірі туа бастады деп есептеу керек. Ауызша мен жазба әдебиеттің арасын
бөлетін кезең, белес осы [10,21],- дейді. Сол кездегі ғылыми зерттеушілік
ой- пікірін дәрежесіне сай бір жақты айтылғанын елемеген күннің өзінде,
қазақ фольклоры мен жазба әдебиеті туралы алғашқы айтылған пікірлердің бірі
екенін ескеретін болсақ, қазақ әдебиетінің тарихын жасау жолында және оны
дәуірге бөлуде алғаш қадам ретінде маңызы зор деп бағалаған жөн.
Әдебиет тарихында сол кездегі қазақ әдебиеттану ғылымындағы ғылыми-
зерттеушілік ой- пікірде болған қате көзқарастар да орын алған. Ауыз
әдебиетін қоғамдық тенденциядан тысқары өнер деп тануы, жекелеген
шығармаларды талдағанда сыршылдық, эстетикалық жағына көп көңіл бөлуі, ескі
мұраның бәрі мінсіз деп қарауы бірыңғай ағым теориясына бой ұрғанын
байқатады. Солай бола тұрса да М. Әуезовтің еңбегі сол кезде қазақ
фольклорының тарихын тексеруде тың мәселелер көтере білген күрделі зерттеу
болды.
М. Әуезов өз еңбегінде зар заман ақындары деп Асан қайғы, Бұқар,
Махамбет, Шортанбай, Мұрат, Ы.
Алтынсариндерді атаған. 1920 жылдардағы Жазба әдебиет Абайдан басталады
деген ұғымға қарсы шыға отырып, Абайдан бұрынғы ақын- жазушыларды ауыз
әдебиетіне жатқызып жіберушілерге қарсы шығады. Әйтсе де М. Әуезов Абайға
дейінгі әдеби мұраға Хандық, билік қоғамның мүддесін жырлаған әдебиет
деген көзқараста болған. Оған автордың тарих сынымен қарағанда Асан қайғы
мен Бұқар жырау қазақ қауымының жоғарғы табысынан шыққанмен, билер
ортасынан шыққан ақындар өздері де ел меңгеріп жүрген басшы, ұлық. Бұларды
туғызған қазақ тарихының хан билеп, би билеген дәуірі. Сондықтан дүниеге
көзқарасы, ұғымы ел тіршілігіне берген бағасы барлығы да хан мен би
заманының ой- негізін, салт- санасын білдіреді [10,198],- деген пікірі
дәлел.
М. Әуезов осы еңбегінің соңында: Бүгінгі мақсат- қазақ елі әдебиеті
жұрнақтарын сыртқы түр мен мағынасына қарап, әр түрінің орнын көрсету. Бұл
кітаптың түп мақсаты сол болған соң бір дәуірде бір түрлі өлең айтқан
ақынның бәрін сынаудың орнына солардың ішінен мысал боларлық бірнешеуін
алып, осылардың мысалын тексерумен әдебиет тарихының желісін тартып
алмақшымыз. Әр жерде шашылып қалған ескіге қарап, әдебиет тарихының ұзын
жолынан қалған сүрлеуді тауып алуды талап етіп отырмыз- дей келіп, Қазақ
әдебиетінің тарихы зар заман дәуірінен соң Абайға келіп тіреледі [10,198]
деп қорытады.
Міне Әдебиет тарихы қазақ фольклорын жанры мен түріне жіктей отырып
тұңғыш рет жүйелі түрде зерттеген, әдеби танымдық, зерттеушілік ой-
пікірдің бетін ғылыми арнаға бұрған, бірнеше кезеңдерге бөлінетін әдебиет
тарихы бар екенін танытқан бірден- бір оқулық, әдебиеттану ғылымының
алғашқы қарлығашы болды.
Бұл еңбектер фольклортану саласындағы әдеби- теориялық, ғылыми-
зерттеушілік ой- пікірді бір жүйеге түсірген, фольклорлық мұраны
классификациялау, әр жанрын тереңдете зерттеу проблемасын тұңғыш рет
көтерген ғылыми зерттеу еңбектер болып табылады.
Әдебиет тарихын зерттеуде Ә. Марғұлан қазақ эпостарын архаикалық
эпостар; Оғыз-қыпшақ дәуірінің эпостары; ХІІІ-ХІV ғасырдағы Шыңғыс
жорығына, Жошы ұлысына байланысты эпостар, Жоңғарға қарсы күрес оқиғасына
байланысты жырлар, ХІХ ғасыр оқиғасына байланысты жырлар деп жіктейді.
Өз көзқарасын Қозы-Көрпеш жыры мен Қозы-Көрпеш кешеніне байланысты
талдауларында жан-жақты ашып көрсетеді. Алайда, Қозы-Көрпеш жырының
жырлануы түркі дәуірінде болса да, ол сюжеттің тууы онан әлдеқайда ары,
сақтар дәуірінде болған деген қорытынды жасайды.
Ә. Марғұлан жазба деректерге сүйенуді қуаттай отырып, халық аңыздарына-
тірі фактілерге де жетерлік мән береді. Мысалы қаңлы тайпасының шығуы
туралы, Оңтүстік Қазақстанды (Шыршық, Арыс, Бадам) қоныстайтын қаңлылар
ортасында әлі күнге дейін айтылатын аңыз-әңгімелер көп. Бұл туралы ең
ғажайып әңгіме- Қазанғап ақын жеткізген Еңсегей деген тарихи жыр [9,62].
Ескі жырдың мазмұны Қаңлы бар елде хан бар, хан бар жерде қаңлы бар, хан
таппасаң қаңлыдан қой, ханмен бірге арбаға отырғанбыз деген мәтелмен
тамырлас екеніне Ә. Марғұлан ерекше көңіл бөледі.
1930 жылдарда әдебиет тарихын тануда саяси өлшемдер алға шықты. Ол
тұстағы ғалымдар еңбегінде өткен дәуірдегі ақын жазушылар түгел феодал
үстем тап өкілі, байшыл, ұлтшыл деп бағаланды. С. Сейфуллин Қазақ
әдебиетінде әдебиет тарихын: Билер дәуірі , Қазақ елі орыс патшасына
бағынған патша дәуірі, Патшадан құтылған дәуір [11,41],- деген
кезеңдерге бөледі. Әдебиетіміздің төркінін тану мен әдебиет тарихын
дәуірлеуді мақсат тұтып ізденген бұл еңбекте әдебиет тарихына таптық
көзқарас тұрғысынан баға берілген.
С. Мұқановтың ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінде ХХ ғасыр басындағы
әдебиет Ұлтшыл-байшылдық әдебиет [12,22], деп, А.Байтұрсыновтан Ж.
Аймауытовқа дейінгі ақын жазушылардың шығармаларындағы байшыл, ұлтшыл сарын
сыналады. Осы ойын автор: ХХ ғасыр әдебиетін тексеріп отырғандықтан, бізге
қазақ әдебиетінде жиырмасыншы ғасырда байшыл әдебиетке қарсы туған
пролеториат әдебиетін, оның өркендеу дәуірун жазу керек еді. Біз бұл жолы
оны істегеніміз жоқ. Байшыл дәуір мен пролетаршыл дәуірді қосып кітап
қылсақ, ең алдымен үлкен болар еді. Екіншіден, асығыстық істеуге тура
келді. Сондықтан әдебиетіміздегі пролетариат дәуірдің өркендеуін алдыңғы
күннің міндетіне қалдырдық [12,8],- деп ашық жазды. Бұл пікірге тереңірек
мән беретін болсақ, жиырмасыншы жылдардың бас кезінде қазақ әдебиетінің
тарихын ауызша және жазба әдебиет деп қана бөле алған ғылыми- зерттеушілік
ой- пікір, М. Әуезов пен Х. Досмұхамедұлының
еңбектерінде ХVІІІ-ХІХ ғасырлар ақындары деген әдеби- терминалогиялық
ұғыммен толықса, С. Мұқановта ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті деген дәуірге
тармақталған.
Ал, А. Байтұрсынұлы, М. Жұмабаев, М. Дулатов,
Ж. Аймауытов творчествосы туралы айтар болсақ, олар жайында, ХХ ғасыр
басындағы қазақ әдебиетінің шындығы мен дамуы жаында дұрыс еңбек С.
Мұқановтың 1932 жылдардағы кітабынан кейін жазылған жоқ, зерттеу ісі
жүргізілген жоқ [58] қазақ әдебиетінің осы дәуірін зерттеушілер олардың
ұлтшылдығын, шығармаларында ескілікті көксейтіндігі, революция туғызған
жаңа заманды түсінбегенін, соған лайық шығармалар бере алмағанын бірінен
соң бірі қайталап айтып, оларға С. Мұқанов берген бағаны да айта алмады. Ал
зерттеуді енді ғана қолға алып, олардың әдебиет тарихында алатын орнын
белгілеуде кірісіп жатқандарға бұл кітап негізгі табан тірер тірек болып,
тарихи деректердің көзі болып қала берері даусыз. С. Мұқановтың осы ақын-
жазушыларға заман ағымымен, ұлтшыл- алашордашыларға қарсы күрестің
ықпалымен және солақайшылықпен айтылған пікірлерін әрине түзету керек
[58]. Бұл жолда оқулық авторын орынсыз кінәлай бермей, қазақ әдебиеттану
ғылымы ғылыми зерттеу методологиясын әлі меңгере қоймаған, қазақ
әдебиетінің тарихын зерттеу мен дәуірге бөлу әлі бір жүйеге түспеген, жеке
ақын- жазушының халықтығы мен таптық сипатын ашу басты мақсат болған
отызыншы жылдардың талап тілегімен қараған дұрыс болады. Қазақ әдебиеттану
ғылымында бұл оқулықты әр түрлі ғылыми аспектіде қарастырған Е. Бекенов, Т.
Нұртазин, Т. Кәкішев, Р. Бердібаевтар жеке дарындарды бағалаудағы
кемшіліктерін ғылыми тұрғыда талдай келіп, алғашқы монографиялық зерттеу
деп бағалайды [59].
Жалпы бұл еңбектер ХХ ғасыр басындағы әдебиеттің көрнекті дарындарының
творчествосын тексеруді қолға алу қажеттігін көрсетіп берген, мектептерде
әдебиет пәнін тарихи курс ретінде жүргізілуіне бастама салған құнды қазына.
С. Мұқановтан бұрын Ғ. Тоғжанов Әдебиет және сын мәселелері атты
еңбегінде ұлтшылдық пен байшылдықтың зиян-зардабына арнаулы тоқтаған. Онда
автор Ахмет төңкерісінен бері өлеңді қойғанмен, ұлтшылдығын, байшылдығын
қоймай, сабағына кіргізді [13,156], - деп, өшпенді пікір танытады. Сөйтіп,
С. Мұқанов та, Ғ. Тоғжанов та 1929 жылғы өлкелік комитеті мен пленумының
Ұлтшылдардың сырын ашып, көркем әдебиеттегі ықпалымен күресу керек деген
қаулысына үн қосады.
М. Әуезов, М. Жолдыбаев, Ә. Қоңыратбаевтың ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың
басындағы қазақ әдебиеті атты оқулығында қазақ әдебиетінің тарихы:
Өлкенің патша өкіметіне бағынып, отарлану дәуірінің әдебиеті, Бектік
құлауға айналып, өндіріс капиталы дәуірлей бастаған кездің әдебиеті,
Ұлтшыл әдебиеттің бас кезі [14,163],- деген тарихи кезеңдерге бөлінеді.
Қазақ әдебиетінің тарихын зерттеуге көп күш жұмсаған академик Қ.
Жұмалиев өз еңбегінде қазақ халқының жазба әдебиетін ХVІІІ ғасырдың екінші
жартысынан, Бұқар жыраудан бастауды қуаттады. Жазба әдебиет тарихын: ХVІІІ
ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
әдебиеті; ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиеті [15] деген даму
кезеңдеріне бөледі.
Жазба әдебиеттің арғы төркіні ауыз әдебиет екеніне құрмет ете отырып,
Бұқар жыраудан басталатын ауызша әдебиетті ауыз әдебиетінен жазба
әдебиетке көшу сатысындағы әдебиет, сондықтан ол тарихи әдебиеттің басы
[17,97],- дейді. Олай деуде автордың мынадай ұстанымдары болды:
Қазақстанның қай облысында, қай өлкесінде болсын шығармалары өз атымен
аталып, өзінің авторлығы толық сақталған, сол кезде өмір сүрген бірінші
ақын, тарихи адам- Бұқар жырау. Сондықтан ол әдебиет тарихының басы болып
саналады. Бұқардан бергі ақындардың көпшілігі хат білген, сондықтан оларды
жазбады, барлық өлеңдерін ауызша шығарды деуге болмайды, ауызша
шығарғандарының да шығармалары өз атына сақталған, ешқандай варианты жоқ.
[17,95] осы ерекшеліктері оларды ауыз әдебиетінен бөліп, жазба әдебиеттің
басы деуге негіз болады дейді. Ғалым Бұқардан Абайға дейінгі әдебиетімізде
үзілмей келе жатқан өзек желілі байланыстар бар. Тарихи әдебиеттің
авторлары белгілі, алдыңғылары кейінгілерінің шығармаларына әсерін тигізіп,
өзекті сарындары сабақтасып, жалғасып, бір- бірімен байланысып отырады.
Авторлары көпшілігі сауаты бар адамдар. Тарихи әдебиет ержеткен сананың
сәулесі, ауызша шығарылғанымен белгілі бір дәуірдің тұрмысын суреттеген
шығармалар [15,19-20], сондықтан ол жазба әдебиеттің басталуы деп, ондай
толымдылықты Бұқар шығармаларынан табады. Ал М. Әуезов Көшпелі дәуір
әдебиетінің басы деп қараған, Асан қайғының тұстастарына, Бұқарға дейінгі
әдебиет нұсқаларында Асан қайғы, Сыпыра жыраулардың да аттары аталғанымен
олар тарихи адамнан гөрі легендаға (аңызға) айналып кеткен. Тарихта дәл қай
кезде болғаны мәлім емес және олар айтыпты-мыс деген толғау сөздер әр жерде
әр түрлі айтылуын еске алсақ, олар әдебиет тарихының басы бола алмайды.
[17,95],- деп күдікпен қарайды.
1930 жылдардың зобалаңы өткен ғасырлардағы әдебиет өкілдерін түгелдей
феодал тобының жыршысы дегізуге мәжбүр етті. Қазақ әдебиеті, ХІХ-ХХ
ғасырдағы қазақ әдебиеті, ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебеті сынды
еңбектерде осылай қарастырылған.
Қ. Жұмалиев Қазақ әдебиетінде (1941 жыл 8-9-кластарға арналған оқу
құралы) тарихи әдебиетіміздің тек қана үстем таптың мақсат-мүддесін
көздемегенін, қайта онда халықтық идеялардың да жырланып жататынын сөз
етті. Ол жазба әдебиетіміздің тарихын Бұқар жыраудан бастау туралы идеяны
М. Әуезов еңбегінен алғанына, Әдебиет тарихын оқу мүмкіндігіне ие екені-
ақ дәлел. Ал автордың оған ХІХ-ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетіне тайдыра
сілтеме жасауы, өзінің түпкі идеясын аңғартпау мақсатынан туған еді. Қазақ
әдебиетінде (1941) ақын-жыраулар шығармаларынан халықтық бет іздеуге және
оны дәлелдеуге тырысуы да М. Әуезов идеясының әсерінен болса
керек.
Қ. Жұмалиев жазба әдебиетіміздің тарихын түрік қағанаты дәуірінен
(Орхон ескерткіштерінен) бастауды ұсынған Б.
Кенжебаевтың көзкарасына қарсы болды. Елуінші жылдарда қазақ әдебиеті
тарихын Ы. Алтынсарин мен А. Құнанбаевтан бастайтын жаңсақ пікірлер мен
Белинский, Чернышевский, Добролюбовтан бастайтын әдебиетіміздің тарихын
жоққа шығаратын идеялар болған. Сондықтан Қ. Жұмалиев оқулықтарға бірде
кіріп, бірде кіре алмай жүрген Абайдың алдындағы Зар-заман ақындарын
түбегейлі игеріп, біржолата меншіктеп, сіңіріп алуды ойлаған болса керек.
Бұл да сол кездің қажеттілігі еді. Ғалым қазақ әдебиетінің тарихын қай
дәуірден, кімнен бастау керек деген мәселеде, Белинскийдің: Ауыз
әдебиетінің жұртқа белгілі авторы болмайды, оның авторы халық. Халықтың
немесе бір тайпаның жас шағындағы ішкі және сыртқы тіршілігін ешбір бояусыз
айқын көрсететін, қарапайым, үстірт, аңғал- жырларын шығарған кімдер еді?
Мұны ешкім білмейді. Ауыз әдебиетінің шығармалары халықтың рухынан туып,
мазмұн жағынан да, түр жағынан да халық рухының белгісін өз бойына
сақтайды. Бұлардың өз араларындағы байланыс осы түрде ғана болады. Бұлардың
бірде- бірі екіншісіне әсер етпейді, бірі екіншісінің салдарынан тумайды,
жеке- жеке бытыранды болады. Сондықтан бұлардың желілі тарихы да болмайды
дейтін көзқарасы және Ломоносов пен Пушкиннің арасында үзілмей келе жатқан
желілі байланыс бар, бірі себеп, екіншісі соның салдары тәрізді. Демек орыс
әдебиетінің дамуы жолындағы осындай үзілмей келе жатқан өзек байланыстың
болуы оның әдебиет деп аталуына проба береді дейтін пікіріне сүйенгенін
көреміз.
Әдебиет тарихы белгілі бір халықтың әдебиеті қай кезден басталады,
шығармасы өз атына сақталған ең алғашқы ақыны кімдер, олардан қандай
мұралар қалды, олардың өзара байланысы қандай, бірі себеп, екіншісі нәтиже
бола алды ма? Қандай жүйеде дамыды, қандай тарихи кезеңде туды, онда қандай
таптардың көзқарасы тартыстары суреттелді, міне, осы мәселелерді зерттейді
[16,7], деп сенді.
Белинский Ломоносов пен Пушкиннің арасындағы байланысты көрсеткенде,
Пушкиннің өзінен бұрынғы орыс әдебиетінен үлгі өнеге алғанын көрсетуді
мақсат тұтқан. Одан орыс әдебиеті Пушкинмен байланысты ақындардан ғана
басталады деген тұжырым шығаруға болмайды. Оның үстіне Бұқардан Абайға
дейінгі әдебиетте үзілмеген байланыс болып қана қоймай, Абай шығармаларының
рухани тамыры онан арғы замандағы жыраулар поэзиясы мен түркілік көне жазба
ескерткіштерден басталатыны жұртқа мәлім. Яғни
Қ. Жұмалиевтің қазақ әдебиетін дәуірлеуде хронологиялық тәртіпті
сақтауға да, қазақ әдебиетінің тарихына орыс әдебиетін дәуірлеудің үлгісін
көшіре қолдануға да талпынғанын байқаймыз [66].
Қазақ әдебиетін дәуірлеу мәселесі сөз болғаннан бері әр кезең
ғалымдарының, қаламгерлерінің өмірі мен шығармашылығы талданған. Осы
еңбектері арқылы ғалымдар да өздерінің ғылыми- зерттеушілік сипатын әр
қырынан таныта алды. Мысалы, Қ. Жұмалиевтің Қазақ эпосы мен әдебиет
тарихының мәселелері атты еңбектерінде (1958, 1960) өткен ғасыр басындағы
қазақ әдебиеті дәстүр жалғастығы қырынан қарастырылса [50], Б. Шалабаевтың
Очерки истории казахской дореволюционной литературы еңбегінде (15—1958)
қазақ прозасының жанр ретінде қалыптасып, өсу жолы көрсетілген [51]. Ал
Серік Қирабаев өзінің кандидаттық диссертациясы тақырыбының негізінде С.
Көбеевтің өмірін баяндап, жазушылық қызметін ашып, жеке қаламгер
туындыларын талдап, портреттік еңбек жазудың соны іздерін салып берсе
(1958) [52], Б. Кенжебаев пен К. Шәменовтың 1916 ж көтеріліс жырлары атты
еңбегінде (1958) ХХ ғасыр басында болған тарихи оқиғалары мен ондағы
азаматтардың ер тұлғалы келбеттері көрсетіліп жырланған туындылар талданады
[53]. Жалпы бұл әр аспектіде сан түрлі шығармашылық жоспарда зерделенген
келелі еңбектерді сыйлаған жылдар болды.
Қазақ әдебиеті тарихын тану туралы ғылыми көзқарастың қалыптасуы мен
дамуында, күшті ғылыми негізге ие пікір қозғап, күрделі зерттеу еңбектер
ұсынған ғалым Б. Кенжебаев болды. Ол ғылымның жетістіктерін жіті қадағалап,
ішкі қажеттілікті қапысыз танып, қазақ әдебиетінің тарихын Орхон-Енисей
жазбаларынан бастауды дәріптеп, әдебиет тарихына деген жаңаша көзқарастың
туын ұстаушысына айналды. Қазақ әдебиетінің негізгі проблемаларына
арналған ғылыми-теориялық конференцияда В. М. Сидельников өз баяндамасында
[17,306] Б. Кенжебаевтың бұл ұсынысын қолдады.
1952 жылы М. Әуезовте Орхон жазуларын тіл тарихының ескерткіші
ретінде ғана зерттемей, фольклордың көне үлгісі бола ма? Жоқ па? Деген
мәселеге де мән беру керек – деп, Орхон жазуларында эпостық аңыздардың
шағын да ықшам фабулалары бар екенін [18,209] айтып, Орхон- Енисей
ескерткіштерін әдеби нұсқа ретінде зерттеуді көтереді.
Б. Кенжебаев қазақ әдебиеті тарихын: Бұрынғы әдебиет (V-XV), Қазақ
хандығы тұсындағы әдебиет (XV-XIX), қазақтың ХІХ ғасырдағы жаңа сыншыл
реалистік әдебиеті, ХХ ғасыр басындағы әдебиет (1900-1920), Қазақ халқының
ұлы октябрь социалистік революциясынан кейінгі советтік әдебиет [19,14],-
деп, немесе Қазақтың ХV ғасырға дейінгі ру-ұлыстық дәуірдегі әдебиеті,
Қазақтың ХV-ХVІІІ ғасырдағы феодалдық, бектік дәуірдегі әдебиеті, Қазақтың
XIX ғасырдағы әдебиеті, ХХ ғасыр басындағы әдебиет [20,28], - деп
жүйелейді. Б. Кенжебаевтың пікірі – қазақ әдебиеттану ғылымын
тың да, бағалы жетістіктерге бастаған құнды пікір болды. Ең маңыздысы ол
өзінен бұрынғы және өзімен тұстас зерттеушілердің танып, жетпеген мәселесін
– қазақ әдебиетінің тарихы қазақ қазақ болғаннан әлдеқайда ілгері дәуірда
туып, сонан бері халықпен бірге жасасып келе жатқанын тани алғандығында.
Профессор Б. Кенжебаевтың бұл танымының қалыптасуына туысқан өзбек,
әзербайжан халықтарының әдебиеттану ғылымындағы тың ізденістер мен француз,
орыс, белорус, украин халықтарының әдебиет тарихын жазудағы тәжірибелері ой
түрткі болды және идеясын бекемдей түсті.
Ол өз пікіріне дәлел ретінде, француздың орта ғасырдағы әдебиеті
латын тілінде, орыс, украина, беларус халықтарының әдебиетінің басы болғар
тілінен өрбіген церковно славян тілінде [17,297] жасалғанын еске алды. Бұл
көзқарасын кейін Көне әдебиет нұсқалары, Қазақ әдебиеті тарихының
мәселелері атты еңбектерінде де дәріптеді. Қалай болғанда да Б. Кенжебаев
өз әріптестерінен мойны озық пікірде болып, тың бастама көтерді.ол жазба
әдебиеттің басы сол халықтың жасаған өңірде туған, сол халықтың бір кездегі
тіршілігін суреттейтін, сол халықтың өкілі жағынан жасалған шығармалардан
болуы шешуші маңызға ие екенін танып қана қолмай, онан ары ілгерлей түсіп
қай халықтың болсын жазба әдебиетінің басы бір адам, жеке бір ақын- жазушы
яғни соның шығармасы болуы заң емес, жазба әдебиеттің басы алғашқы
нұсқалары түрлі дін, заң кітаптарының ресми жазу сызулар мен бұйрық-
жарлықтардың, жеке кісі хаттары мен өмірбаяндарының шешен, өткір көрікті,
шебер жазылған жерлерінен іріктеліп алынуы, солардың жыйыны болып келуі
мүмкін [17,297] деп біледі. Сондықтан Қазақ әдебиетінің ертедегі дәуірін:
түрік- ұйғыр дәуіріндегі; Дешті Қыпшақ- Алтын Орда дәуіріндегі түрік тектес
халықтарға ортақ жазу- сызулар әдеби нұсқалар; қазақ хандығы дәуіріндегі
әдебиет деп бөліп зерттеуді [20,14] ұсынды.
Әдебиеттегі бірыңғай ағымды Б. Кенжебаев та ашық қолдай алмады.
Бірақ тарихтағы ақын- жазушыларды екіге бөлу, бір- біріне қарама- қарсы қою
мұнда болмады. Б. Кенжебаев өткен дәуір әдебиетшілерін
байшыл, ұлтшыл деген көзқараспен келіспеді. Қайта ағартушы ақын- жазушылар
және ағартушы демократ ақын- жазушылар деп, екі топтағылардан да халықтық
идея іздеді. Қазақ ақын- жазушыларын тапқа бөліп, таптық тұрғыдан талдауға
қарсы шықты [54,16].
Х. Сүйіншалиев Қазақ әдебетінің қалыптасу кезеңі (1967), Қазақ
әдебиетінің ертедегі дәуірден ХІХ ғасырға дейінгі қалыптасуы мен дамуы
(1969) атты зерттеулерінде, қазақ әдебиетінің көне дәуірін тануға
бағытталған ізденістер жасап, VІІІ- ХІV ғасырдағы түрік халықтарына ортақ
әдебиет дәуірі және ХV-ХVІІ ғасырлардағы ұлттық әдебиеттің қалыптасу барысы
сөз етті. Қазақ әдебиеті тарихын: Ерте дәуір әдебиеті (Қазақ әдебиетінің
түп төркіндері, ХV-ХVІІ ғасырлар әдебиеті, ХVІІІ ғасырдағы әдебиет), ХІХ
ғасырдағы әдебиеті (Дәстүрлі әдебиет, реалистік жаңа әдебиет) [21,15-65-
104-059-285] деп жіктесе, Қазақ әдебиетінің тарихында (1997) Ежелгі
әдебиет (VІІІ- ХІVғғ.), ХV-ХVІІ ғасырлардағы әдебиет, ХVІІІ ғасырдағы
әдебиеті, ХІХ ғасырдағы әдебиет, Дәстүрлі реалистік әдебиет және Жаңа
реалистік әдебиеттің дамуы [22,19-218-301-435-709] деген тарихи кезеңдерге
бөліп қарастырған.
ХІХ ғасыр әдебиетін дәстүрлі реалистік әдебиет, жаңа реалистік
әдебиет деп сапалық парқына қарай саралайды. Соған қарамастан әз Жәнібек
ханның тұсында (1450- 1478) өмір сүрген қайраткер Жиренше де, Қадырғали
Жалайыридің өз қолымен жазған [18,136] Шежірелер жинағы да,
Ә. Бақадұр ханның түрік шежіресі де, тіпті ешкімнің таласы жүрмейтін М. Х.
Дулати (1499- 1551) еңбектері де, бір топ эпостық жырлармен бірге, Ноғай-
қазақ мұралары деген айдармен өзінен егде дәуірге телініп кеткен. Ең
қызығы автор бұл мұралардың қазақ халқына тиесілі екенін біле тұра, оларды
түрік халықтарына ортақ көне әдебиеттің құрамына кіргізіп жіберген сияқты.
Оған аталған еңбектегі: ХVІ ғасырда жасалған Мұхамед Хайдар Дулати мен
Қадырғали Қосымұлы Жалайри және ХVІІ ғасырдағы Әбілғазының түрік
шежірелерінің маңызы орасан. Аталған еңбектер және олардың авторлары
қазақтың өз ішінен дулат жалайыр елдерінен шыққан жазушылар [22,212] деген
тұжырым куәландырады.
М. Мағауин ХV-ХVІІ ғасырларда жасаған қазақ ақын, жыраулары (1965)
аталатын зерттеу еңбегінде жыраулар поэзиясының қазақ әдебиетінің
тарихындағы және қазақ халқының рухани өміріндегі орнын дөп басып
көрсетуден тыс, жырауларды тарих сахнасына шығарған дәуірдің ерекшелігіне
сәйкес жыраулық поэзияның ішкі табиғаты мен даму басқыштарын өте тамаша
ашып берген. М. Мағауин жыраулар поэзиясының буыны, ырғағы, ұйқасы, ондағы
параллелизмдер мен ассонанстардың қолданылу заңдылықтарын сөз ете отырып,
Жыраулар поэзиясының көркемдік әдісінің өзгешелігі, олар ұстанған
традицияның көнелігінен [18,136],- деп қарайды.
М. Базарбаев Қазақ әдебиеті тарихын зерттеудің кейбір мәселелері
атты мақаласында фольклор мен әдебиеттің зерттелу мәселеріне тоқталады.
Онда 1956 жылдан бастап қазақ әдебиеттің жүйеге түскен тарихын жазу ісі
қолға алынғаны, ол ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы әдебиет тарихы; ХХ ғасырдаң бас
кезіндегі әдебиет тарихы [23,37] деген екі бөлімнен құралатыны айтылып,
мазмұнымен таныстырылады.
Қазақ ССР тарихының ІІІ томындағы Қазақстанның ХVІІІ-ХІХ
ғасырларының алғашқы үштен біріндегі қазақ әдебиеті атты мақалада, аталған
дәуірлердегі жеке автордың шығармасының тууына Қазақстанның Россияға
қосылуы оңды ықпал етті деген тұжырым айтылады. Россияға қосылған кезден
бастап, әсіресе, ХІХ ғасырда орыс ғалымдары мен қазақ интеллегенциясының
жекелеген өкілдері, ақындар, импровизаторлар, әншілер, жыршылар туралы
деректер жинап, олар шығарған жырлар мен өлеңдерін тіпті жазып ала
бастаған. Ақындар мен жыршылардың кейбіреулері өз шығармаларын өздері жазып
отырған. Соның арқасында олардың өлеңдерінің түпнұсқа тексі сақталып
қалған [24,202], - деп қаралады.
ХХ ғасырда қазақ әдебиетінде бұрыннан дәстүрге айналған шығыстық образ
жүйесі әлсіреді. Бұл дәуірде батыс пен еуропаның әдебиетіндегі образ жасау
тәсілдері, көркемдік әдістер, әдеби ағымдар түгел біздің әдебиетімізге
енді. Халық тұрмысында да өзгерістер болып, бұрын болмаған кәсіп түрлері
ашылды. Ақпарат алмасу жоқтан да бұрынғыдай тар шеңберді емес, тұтас
дүниедегі өзгерістерден хабардар болатын күйге жетті. Соған байланысты
Кеңестер одағы кезіндегі әдебиеттің тақырыптық ауқымы, жанрлық түрлері,
көркемдік ерекшеліктері Еуропадағы әдебиет пен көркем өнердің гүлдену
дәуірі әдебиеттің белгілерін байқай аламыз. Р. Нұрғали бұл ғасырды Қазақ
әдебиетінің алтын ғасыры деп атады.
Ә. Дербісәлин Көне әдебиет және оның зерттелуі атты мақаласында,
қазақ әдебиеті тарихының 1920-1950 және 1950-1960 жылдардағы зертелуіне
тоқталған. Ол әдебиет тарихын жасаудың өзіндік ішкі, сыртқы көптеген
заңдылықтары бар [25,14], 1920-1950 жылдардағы әдебиет тарихын ХVІІІ
ғасырдан бастау осы заңдылыққа негізделген. 1950-1960 жылдарда азаматтық
тарихымыздағы көп жайлардың лайықты бағасын алуымен байланысты әдебиетіміз
тарихындағы күрделі мәселелер туралы тиянақты шешім айтуға мүмкіндік туды.
Осы тұста әдебиет тарихын тағы бірнеше ғасырға тереңдей зерттеу, сөйтіп
ғылымда анықталған нәрселерден анық емес алысқа қарай іздену мақсаты бой
көрсете бастады. [25,14],- дейді. Алайда автор мысалға алып отырған ХV-
ХVІІІ ғасырлар әдебиеті Асан қайғы, Шалкиіз, Үмбетей мұрасының 1920-1980
жылдардығы зерттелуі жөнінен алғанда бұл заңдылық емес, қажеттілік болды.
Оның нақты сырын Ы. Дүйсенбаев ашып берді. Ол Ғасырлар сырында ... тек
фольклор үлгілері ғана болмаса, жалпы әдебиет мәселелерін сөз еткенде, біз
ұзақ уақыт ХVІІ ғасырдан әріге бара алмай келдік. Бұған негізгі себеп
қолдағы бар материал, деректердің тапшылығы мен ертедегі бұлдыр болмысты
зерттеуден гөрі бір табан жақын тұрған ХVІІ-ХІХ ғасырдан шұғылдану
анағұрлым оңайырақ және тиімдірек болып көрінуі [26,4],-деген еді.
А. Кірішбаев Қазақ әдебиеті тарихының очерктері атты еңбегінде
әдебиет тарихын Ежелгі әдебиет (VІІ- ХІVғасырлар арасы), ХV- ХVІІ
ғасырлардағы қазақ хандығы дәуірінің әдебиеті, ХVІІІ- ХІХ ғасырлардағы
қазақ әдебиеті, ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы жартысындағы еліміз қазақ
әдебиеті [27],- деп, онан ары әр дәуірді тағы бірнеше ұсақ кезеңдерге
жіктейді.
Қазақ әдебиет тарихын қай дәуірден, кімнен бастау керек деген мәселеде
М. Ғабдуллин Қазақ жазба әдебиетінің қалыптасуы ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан
Абай мен Ыбырайдан басталды [28],- деп қарады. Оның себебі бұл тұста қазақ
халқының орыс патшасына қосылып, Россияның экономикалық әсеріне ұшырап,
экономикалық жақтан дамып, мәдениет жақтан ілгерілеуі, баспалар мен
мектептердің ашылуы деп түсіндіреді. Бұл Еуропа әдебиетінің гүлдену
дәуірінің алғы шарттарын қазақ әдебиетінің қалыптасуының алғы шарты етіп
қолданумен бірдей еді. Оның осылай пайымдауына Марксизм- Ленинизм
классиктерінің әдебиет пен көркем өнердің өркендеуі, гулденуі экономикалық
дамуға байланысты деген пікірі мен Белинскийдің Жазба әдебиеттің
қалыптасуы қоғамның, экономиканың дамуына байланысты соған негізделеді,-
дейтін көзқарастары негіз болған сияқты.
Осы тұста, яғни әдебиеттану ғылымына бет бұрыстың дүрліккен шағында Ә.
Қоңыратбаев өзінің ауыз әдебиеті, көне дәуір және шығыс жазбаларына қатысты
зерттелерін жариялай бастады. Бұл қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеу
ісінде бірқатар кереғар пікірлердің бел алып тұрған кезі болатын. Сол
тұстағы белді де белгілі ғалымдардың бір шоғыры қазақ әдебиетінің тарихын
ХVІІІ ғасырмен шектеп, Бұқар жырау поэзиясы- қазақ әдебиетінің түп қазығы
деп отырған кезеңде мұндай тақырыпқа барудың өзі оңай іс емесі анық. Осы
орайда бір ғана әдебиет емес, тарих, этнография, тіл деректеріне де
жүгініп, өзінің ғылыми топшылауларын толық дерлік дәлелдеп отырады [77,7].
Ә. Қоңыратбаев еңбектерінің негізгі саласы көне дәуір әдебиетіне
қатысты болып келеді. Оған ғалымның Қазақ эпосы және түркология, Көне
мәдениет жазбалары сияқты негізгі ғылыми еңбектеріне енген Орхон жазба
ескерткіштері, Қорқыт ата кітабы, Құтты білік сонымен қатар Қ. А.
Иассауи (Диуани Хикмет), С. Бақырғани (Хакім ата) мұраларына қатысты
зерттеулері жатады.
Профессор Ә. Қоңыратбаевтың шығыс тақырыбына арналған мақала,
зерттеулері 30- жылдардың соңы мен қырқыншы жылдардың ортасында жарық көре
бастаған. Өзінің Шаһнама дастанының аудармасына қатысты мақаласында [78]
ғалым Т. Ізтілеуов аудармасына тоқталса, Орта Азияның үлгілі ақындары
деген атаумен берілген бір топ мақаласында көптеген Шығыс ойшылдарының
ғұмырбаяны мен көркем шығармаларына тоқталады. Ғалым зерттеп отырған
тақырыбына тарихи түсінік беріп, оның шыққан дәуірін анықтап беріп отырған.
Ә. Қоңыратбаевтың Шығыс поэзиясы, оның қазақ әдебиеінде көрінген
үлгілеріне қатысты айтылған ғылыми пікірлерін жинақтап айтар болсақ, олар
мына төрт түрлі желіде қарастырылады.
1. Сюжеті Шығыстан алынған прозалық хикаяттар (Мың бір түн,
Тотынама т.б);
2. Низами, Науаи дәстүрінен бас алған қисса әдебиеті;
3. Ислам идеясына құрылған қиссалар (Салсал, Зарқұм т.б);
4. Махаббат тақырыбына құрылған романтикалық қиссалар.
Міне, профессор Ә. Қоңыратбаевтың Шығыс поэзиясы, оның қазақ
әдебиетіндегі көрінісі туралы ғылыми тұжырымдары алғаш осылайша сабақталып,
кейін ғалым еңбектерінде жалғасын тауып, дамып, жетіліп, күрделеніп отырған
[77,18].
Ә. Қоңыратбаев әдебиет тарихына қатысты күрделі ғылыми пікірлерін
Қазақ әдебиетінің тарихы атты еңбегінде ашық саралап кеткен. Қазақ
әдебиетінің тарихы бірнеше бөлімдерге жіктелген. Әрқайсысының тарихи
кезеңі мен сол дәуірдегі әдебиет мәселелеріне қатысты көтерген тақырыбы
бар.
ХV- ХVІІІ ғасырлардағы әдебиет- еңбектің алғашқы бөлімі. Мұнда
негізінен қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет, жыраулар поэзиясы, оның
көрнекті тұлғалары, ғылыми сипаты үстем жазба мұраларымыз қарастырылған.
ХVІІІ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиетінің даму ерекшеліктері
тұсында да ғалым бірқатар бағалы ғылыми топшылаулар айта білген. Зерттеуші
Абылай заманын аса жоғары бағалайды. Осы кезеңде өмір сүрген аты шулы ақын
Бұқар Қалқаманұлы туралы көлемді зерттеуі де танымы мол еңбек. Мұнда
Ә. Қоңыратбаев Бұқар жыраудың отаршылдығына, саяси- қоғамдық
мазмұндағы поэзиясына және ақынның атқарған тарихи қызметіне жаңаша баға
береді.
Ә. Қоңыратбаевтың күрделі ғылыми пікірлерінің бірі ХІХ ғасырдағы қазақ
әдебиетіне қатысты болып келеді. Бұл кезеңдегі әдебиетті ғалым екі кезеңге
бөліп қарастырады. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әдебиет мәселелерін сөз
еткенде ғалым сол тұстағы тарихи оқиғаларды да кеңінен қамтып отырған.
Мысалы, Бөкей ордасындағы Исатай бастаған шаруалар қимылы, оның тууының
себеп- салдары, қазақ әдебиетіндегі көрінісі сияқты мәселелер жан- жақты
қарастырылып, зерттелген. Ғалым тарихи деректерді молынан қамтып, әдеби
процеске арқау ете білген.
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әдебиеттің тұлғалы өкілдері Шоқан,
Ыбырай, Абайдың өмірі мен шығармашылық қызметтері Ә. Қоңыратбаев назарына
да іліккен. Шоқан жазып алған Манас жырының үзіндісі, Ыбырай поэзиясының
реализмі, Абайдың ұстаздығы, реализмі, романтизмі, сатирасы, қара сөздері,
философиясы, дастандары туралы айтқан пікірлері өте ұтымды.
ХХ ғасырдың бас кезінде көрінген келесі бір бағытты ғалым сыншыл
реализм әдебиеті деп атаған. Бұл кезең ағартушы- демократтық бағыт деп те
аталып келген. Мұндағы қамтылған тақырыптар С. Көбеев, М. Сералин,
Сұлтанмахмұт Торайғыров, оның Кім жазықты, Қамар сұлу, Адасқан өмір
сияқты ағартушылық рухындағы шығармалары, С. Дөнентаевтың Қазан төңкерісіне
дейінгі және кейінгі шығармашылығы т.б.
Кітаптың қорытынды бөлімі- 1916 жыл көтерілісіне байланысты туған
халық поэзиясы. Мұнда негізінен Торғай (Амангелді), Жетісу (Бекболат
батыр) жеріндегі поэзиясы, лирикалық толғаулар, Біржан Берденов поэмасы сөз
болған. Әрбір көркем шығармалар тұсында Ә. Қоңыратбаев көтерілістің сыр-
сипатын, маңызын кең толғап, ойлы ғылыми тұжырымдар жасап отырған [77].
Қазақ әдебиеттану ғылымының өсіп- өркендеу жолын қазақ даласындағы
қоғамдық сананың өсуіне орай әдеби- теориялық ой- пікірдің ояну, әдебиетке
байланысты ұғымның қалыптасу, әдеби мұраларды жинап жариялау мен зерттелу
процесстерін кезең- кезеңге бөле отырып зерттеп көрсетудің практикалық та,
теориялық та мәні зор. Профессор Т. Кәкішев қазақ әдебиеті сынының туу,
қалыптасу жолдарын белгілі- бір дәуірлерге бөлгенде сын мен әдебиеттану
ғылымының сабақтаса, бір- бірін толықтыра дамитынын ескере отырып үлкен үш
кезеңге жіктейді [4,7].
Бұл үш кезеңнің әдебиетінің тарихын игеру процесінің өткен жолына
тікелей қатысы бар. Себебі, әдебиет сыны өзінің туу дәуірінен бастап-ақ сол
әдебиеттің тарихы мен әдеби- теориялық мәселелері жайында пікір білдірмей
тұра алмайды. Бұл тұрғыда орыс әдебиеттану қалыптасу жолын зерттеушілердің
бірі П. К. Николаев: Попытка систематического исторического обзора знаний
о литературе первоначально осуществлялась на материале критики [60,7],-
дегені дәлел бола алады. Оның арғы өзегі В. Г. Белинскийдің Орыс сынының
тарихи жолы мен даму жолын шолу дегеніміз- орыс әдебиетінің тарихын еріксіз
шолу [61,364],- деген ойына саяды.
Ал ғалым Е. Исмаилов Қазақ әдебиеттану ғылымының тарихына көз
жіберсек, оның негізгі екі кезеңді бастан кешіргенін байқауға болады.
Бірінші- үйрену, идеялық творчестволық принциптерді игеру кезеңі. Бұл
революцияның алғашқы кезеңінен соғысқа дейінгі дәуірді қамтиды. Екіншісі-
соғыстан кейінгі дәуір, яғни қалыптасып, даму дәуірі [17,35],- деп екіге
бөле отырып, алғашқы кезеңде өмірдің талап- тіректеріне байланысты дүниеге
келуіне әдеби мұраны игеру процесі мен қазақ әдебиетінің мектептері мен
оқу орындарында оқытыла басталуына сай, алғашқы оқулықтар мен
христоматиялардың жазылуы түрткі болғанын атап көрсетеді.
Сонымен отызыншы жылдың аяғында қазақ әдебиетінің тарихын дәуірге бөлу
проблемасын арнайы сөз еткен бірнеше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz