Кірме сөз - термин сөз

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:

М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе 2
І тарау. Қазақ тілінің лексикалық жүйесіндегі ауыс-түйістіктері 4
Интерлексика 9
ІІ тарау Интерлексиканың қазақ тілі лексикасына ену тарихынан мәліметтер
15
ІІІ тарау. Интерлексиканың қазақ тілінің түсіндірме сөздіктерінде
сипатталуы 23
Қорытынды 31
Қосымша 32
Пайдаланған әдебиеттер 53

Кіріспе

Диплом жұмысы қазіргі қазақ тіліндегі интернационалдық лексика, кірме
сөздер, термин сөздердің қоданылу барысы мен жасалу жолын зерттеуге
арналады.
Мәселенің өзгектілігі: аталған проблема мектеп оқулығынан бастап
жоғары оқу орындарындағы оқулықтарға дейін жалпы тіл ғылымының жеткен
нәтижелерінің деңгейіне сай емес деп айтуға болады. Қазақ тіл ғылымында
лексикологияның бұл мәселелері бойынша азды-көпті зерттеу жұмыстары
жүргізілгенмен нақты жеке тақырып етіп алынбай жатыр. Теориялық жағынан
зерттеу, дәлелдеу әлі де жеткіліксіз. Қазақ тіл ғылымында интернационалдық
лексиканың, кірме сөздердің өзара жігі әлі ашылмай келеді. Біздің
тақырыбымыздың өзектілігі осындай қажеттілікпен туындайды.
Зерттеудің мақсаты: Тіл қасиетін айтып жеткізу қиын. Тіл - адамға ған
біткен ырыс. Тілсіз адамзат қоғамы өмір сүре алмаған болар еді. Тіл -
адамдардың бір-бірімен қатынас жасайтын, пікір алысатын, өзара түсіністің
құралы. Тілдің дамуына, оның жетілуіне жан-жақты назар аударып отыру -
бәрімізге ортақ міндет.
Халықтың белгілі бір тарихи дәуірдегі экономикалық, әлеуметтік,
саяси, мәдени өмір-тіршілігі, өзге елдермен қарым-қатынасы, әдет-ғұрпы ең
алдымен оның тілінен, сөз мағынасынан айқынырақ сезіліп тұрады. Қашан да
өмірдің сан қилы саласындағы құбылыстардың бәрі де тілдің сөздік қорына
ықпал етіп, іздерін тастап, сол оқиғаларға байланысты сөздерді куә етіп
қалдырып отырады. Сондықтан да әр халықтың өз тұрмысы мен мәдениетінің,
оның материалдық және рухани қазынасының айнасы саналатын тілдің сөздік
қорының элементтерін, тілдердің өзара қарым-қатынасын, ондағы ауыс-түйіс
негізінде болатын өзгерістерді жан-жақты зерттеп, анықтаудың теориялық да,
практикалық да мәні айрықша зор.
Халықтардың әр түрлі себептермен бір-бірімен үнемі араласып келгені
адамзаттың сонау көне тарихынан белгілі. Мұның өзі олардың тіл байлықтарын
арттыра түсуге үлкен әсер етіп отырған. Бұған барлық халықтардың тілі куә.
Демек, "таза" тіл деген жоқ, ол болмақ та емес. Қазақ тілінің сөздік қорына
араб, парсы, тілдерінің элементтерінің басым көпшілігі тікелей ауысу арқылы
енсе, интернационалдық лексика орыс тілі арқылы енді.
Диплом жұмысының мақсаты: қазақ тіліндегі интернационалдық
лексикаға, кірме сөздерге, термин сөздерге жаңаша тұрғыдан қарау. Бұл ретте
жаңаша дей отырып, осы кезге дейін қазақ тіл ғылымының көрнекті өкілдерінің
біздің проблемамызға қатысты айтқан пікірлерге жаңаша қарау екенін айтып
кеткіміз келеді.
Зерттеудің міндеттері: көрсетілген мақсатымызға жету үшін мынадай
міндеттерді белгіледік: қазақ тілінің түсіндірме сөздігін, орысша-қазақша
сөздікті, шетел тілдер сөздерінің сөздігін, орыс тілінің түсіндірме
сөздігін талдау барысында қазақ тілінде қолданылып жүрген интернационалдық
лексиканың, кірме сөздердің, термин сөздердің, біріншіден, түркі табиғатын
анықтау; екіншіден, қазіргі қазақ тілінің мемлекеттік дәреже алуына
байланысты жасалып жатқан шаралардың барысында интернационалдық лексиканың,
кірме сөздердің, термин сөздердің баламасын іздей отырып, диалектілерге
немесе мағынасы жуықтау емес "жасанды" сөздерге жүгіну көбірек байқалып
жатқан кезде, осы істің дұрыс шешімін іздеу деп көздедік.
Ғылыми жаңалығы: интернационалдық лексикаға, кірме сөздерге, термин
сөздерге, орыс, неміс тілдерін салыстыру арқылы анықтама беру.
Теориялық және практикалық құндылығы: интернационалдық лексикаларға,
кірме сөздерге, термин сөздерге анықтама беру бұл мәселелерге терең енуге
мүмкіндік береді және мектеп кезінен бастап оқушының әрбір сөздің орнына,
заңдылығына назар аударуына ықпал етеді. Қазіргі қазақ тіліндегі қолданылып
жүрген интернационалдық лексикаларының кішкентай сөздігін жасау арқылы
практикалық жағынан көмек береді деп сенеміз. Жұмыста қлданған 230 сөз жеке
сөздік болып жариялануға болады.
Зерттеудің әдістері: сөздіктерді салыстыру-салғастыру әдісі арқылы
қазіргі қазақ тіліндегі интернационалдық сөздерді, кірме сөздерді, термин
сөздерді табиғатымен қолдануға болады.
Диплом жұмысының апробациясы университеттегі студенттердің ғылыми-
практикалық конференциясында тыңдалды.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қортындыдан, қосымшадан, библиографиялық көрсеткіштен тұрады.

І тарау. Қазақ тілінің лексикалық жүйесіндегі ауыс-түйістіктері

Белгілі бір тілдегі сөздердің барлық жиынтығы сол тілдің сөздік
құрамын құрайды. Сөздік құрамға тілдің күллі сөз байлығы енеді. Тілдің
сөздік құрамы төл сөздер мен басқа тілдерден енген сөздерді де, ғылыми-
техникалық терминдер мен дара сөздің эвиваленті ретінде жұмсалатын
фразеологизмдерді де қамтиды.
Тіл - адам баласы қоғамында қатынас құралы, сөйлесіп, пікір алысудың
құралы ретінде қызмет атқаратын қоғамдық құбылыс. Ендеше тілдің лексикасына
қоғамдағы сан қилы тарихи оқиғалар өз ықпалын тигізбей қоймайды. Қоғам
өміріндегі оқиғалар тілідің морфологиялық, синтаксистік, фонетикалық
салаларында жанамалап барып ықпал етсе, тілдің лексикалық саласына тікелей
әсер етіп отырады. Түрлі елдердің өзара саяси, мәдени, экономикалық
байланыстырына, ғылыми-техникалық өзгерістерге қатысты жаңа сөздермен сөз
тіркестері пайда болып, сөздік құрамды-тілдің лексикасын әрдайым толықтырып
отырады. Ал қазргі лексикалық норма тұрғысынан қарағанда ескіріп қалған
көне сөздер, архаизмдер сөз тарихының "архивіне" кетіп жатады. Бұл кездерде
тілідң - "архивіне" кеткен сөздер қазіргі таңда тілімізге қайта оралып
жатыр. Сөйтіп, тілідң сөздік құрамында тынымсыз өзгеріс болып тұрады.
Сөздік құрамына басқа тілден сөз енбеген тіл жоқ деуге болады. Дүние
жүзінде түрлі-түрлі тілдерде сөйлейтін халықтар өзара бір-бірімен қарым-
қатынас жасау арасында бір-бірімен сөз алысады.
Кезінде талай-талай тарихи кезеңдерді басына кешірген қазақ халқының
тілідк құрамы екі қабаттан тұрады. Біріншісі негізгі қазақтың төл сөздері,
екіншісі - өзге тілдерден еніп, сіңісіп кеткен лексикалық элементтер.
Енді қазақ халқының тілдік құрамының екінші қабаты шет тілдерден
ауысқан сөздерге көңіл бөлейік.
Кірме сөздер, тілдік қарым-қатынасы, байланыс кезінде бір тілден
екінші тілге ауысып қабылданған сөздер мен тілдік элементтерді кірме
сөздер деп атаймыз. Көбінесе жеке сөздер, жиі қолданылатын сөзжасам
жұрнақтары, синтаксистік құрлымдар, кейбір тілдік дыбыстар ауысады. Кірме
сөздер, яғни шығу төркіні жағынан басқа тілдік сөздер. Бұндай сөздер әрбір
тілдің лексикасында да бар. Қазақ тіліне келетін болсақ, қазақ тілінің даму
тарихының түрлі кезеңдерінде сан алуан себептермен оның құрамында араб,
парсы, қытай, монғол, орыс тағы басқа тілдердің элементтері енді. Орыс тілі
арқылы ағылшын, грек, латын, итальян,неміс, голланд тілдерінің сөздері
қазақ тіліне ауысты.
Кірме сөздер көбінесе дәрлік шеттен ауысқан заттар мен ұғымдардың
атауларымен бірге енеді. Мұндай заттар мен ұғымдар сол тілдің өзінде жоқ
болса, яки олардан өз тіліне аударма жасау сөздің түпкі мағынасын
бұрмаласа, сонда ғана белгілі бір тіл басқа бір тілден ауысқан лексикалық
элементтерді өзінің сөздік құрамына қабылдайды. Бұл топтағы кірме сөздер
өзі ауысып отырған тілдің сөздік құрамын заттар мен ұғымдардың жаңа аттары
мен байыта түседі. Сөздердің жаңа заттар немесе жаңа ұғымдармен бірге ену
құбылысы тіл-тілде сөз алмасудағы басты және дағдылы құбылыс болып
саналады. Дегенмен шеттен енген сөздер кейде заттар мен ұғымдардың жаңа
аттарын өздерімен бірге ала келмеуі де ықтимал.
Кейбір жағдайларда шетел сөздері бұрын белгілі бір тілде орын алып
келген ұғымдарды ығыстыру, әрі оларды өзге тілдің сөздерімен салыстыру
арқылы енеді. Мысалы "билге" ғалым деген көне түркі сөзі беретін келе
көптеген түркі тілдерінде алем деген араб сөздерімен алмастырылды.
Шығу төркіні жағынан алып қарағанда, сөздердің тілден тілге ауысуының
тікелей ауысу және жанама ауысуы деп аталатын екі түрі болады. Бірінші
тәсіл бойынша белгілі бір сөздер бір тілден екінші бір тілге тікелей енеді
де, екінші тәсіл бойынша кейбір сөздер бір тілден екінші тілге тікелей
емес, басқа бір тіл арқылы енеді. Мысалы, орыс тіліндегі казна,
султан,сундук деген сөздер шығу тегі жағынан араб тілінің сөздері болса,
майдан, чабан, чердак-парсы тілдерінің сөздері. Бірақ бұл сөздер орыс
тіліне осы екі тілден тікелей емес, алдымен түркі тілдеріне, одан
кейін үшінші тіл - орыс тіліне енген. Болгар тіліндегі сабур сабыр ,
кайрат қайрат , адет әдет деген сөздер шығу тегі жағынан араб тілінің
сөздері. Бұл сөздер де болгар тіліне түркі тілдері арқылы енген.
Тілдің тілдік лексикасында ауызша енген кірме сөздер де, жазбаша
енген кірме сөздер де бар. Ауызша түрде енген сөздердің көпшілігі тұрмыс
қажетіне, мәдениетке байланысты зат атаулары мен ұғымдардың атаулары
болады. Ауызша енген кірме сөздерге өте-мөте тән ерекшелік сол - олар
қабылдаушы тілідң дыбыстық фонетикалық заңдарына, орфоэпиялық
ерекшеліктеріне бағынып, соған сәйкестендірілді. Мысала, орыс тілінің
элементтері де қазақ тіліне еніп, қалыптасып, қазақ тілінің фонетикалық,
грамматикалық нормаларына сәйкес өз тұлғасын өзгертіп жіберген. Ол сөздер:
болыс волость, майыр майор, жандарал генерал, самауыр самовар,
кереует кровать, бокебай пуковый, шәйнке чайник, тағы басқа сөздер.
Араб , парсы тілідерінің сөздері тілімізге тікелей ауысу арқылы енді.
Тілімізге араб, парсы тілінен енген сөздерді арнайы зерттеу жұмысын жүргізу
арқылы ғана тануға болады. Мысалы, әкім, дәулет, дәптер, мектеп, дүние,
намыс, тағы басқа сөздерін қай қазақ сыртқы тұлғасына қарап, араб, парсы
тілінің сөздерінен енген деп айтады. Бұл жөніндегі Х.Досмұхамедұлы:-
Шілде, қала молда, есеп, несібе, дастархан, береке, сабын, аспан секілді
тағы талай сөздің бәрін қазақ тіліне жат тілдерден кірген сөздер. Бұл
сөздер біздің тілімізге соншама сіңіп кеткен, қазақ-қырғыз халқа бұлардың
жат екендігін сезбейді. Байқап қарасақ, жоғары сөздердің бәрі де қазақ
тілінің қай заңына да көнеді; қазақтың түбір сөздерімен бірдей болып
өзгеріп, бірдей құбылады. Қай жағынан қарағанда да бұларды жат сөздер деп
айтуға болмайды, бұларды жат сөздер десек көнбейді ",[1] -десе,
А.Байтұрсынов: "Сырттан бірен-саран жат сөздер келсе, оны жаншып кеміріп,
өз тілінің қалпына түсіріп алған - қазақ",[2] - дейді. Шынында да , араб,
парсы тілдерінің сөздері қазақ тілінің заңдылығына бағынып барып тілімізге
енген.
Басқа тілден енген сөздердің фонетикалық жақтан игерілуі дегеніміз
олардың қабылданушы тілдің дыбыс фонетикалық-тық заңдарынан
сәйкестендіріліп икемделуі. Басқа тілдік сөздер қабылдаушы тілідң
фонетикалық ерекшеліктеріне қарап икемделеді.

Сондықтан бір шет елдік сөз әртілде әр түрлі болып дыбысталады. Бұл - заңды
да. Себебі әр тілдің өзінің ерекшеліктері, заңдылықтары бар. Мысалы, орыс
тілінің дуга, сумма деген сөздері қазақ тілінде доға, сана болып өзгерілсе,
қырғыз тілінде цоғо, сомо болып өзгерген. Аталған сөздердің құрамындағы у
дыбысының а дыбысына айналуы қазақ, қырғыз тілдерінде ешбір қосымшасыз
түбір сөзде екі дауыссыздық аралығында у дыбысының қолданылмауынан болса, г-
ның , ғ-дыбысына айналуын жуан дауытылардың г-дыбысына емес, әрқашан ғ-
дыбысымен тіркесу заңдылығынан. Ал қырғыз тілінде аталған сөздердің
соңындағы а дыбысының о дыбысына айналуы бұл тілде ерін үндестігінің күшті
болуына байланысты.
Басқа тілдік сөздердің грамматикалық жақтан игерілуі дегеніміз -
Ол сөздерге қабылдаушы тілдің қосымшалары жалғанып, олардың төл сөздермен
емін-еркін тіркесіп жұмсалу қабілеті. Басқа тілдік сөздер қабылдаушы тілдің
қосымшалары жалғанып, олардың төл сөздермен емін-еркін тіркесіп қолданылуға
мүмкіндік алудың нәтижесінде бір сөз табынан екінші сөз табына ауысып,
грамматикалық жақтан да түрленіп отырады. Мысалы, парсы тілінен енген есім
сөзден қазақ тілінің аффикстері жалғану арқылы етістіктер жасалып , төл
сөздерден болған етістіктер қалай түрленсе, солай түрлене алады.
Ол сөздер: баға-бағалау, жан-жандану, гүл-гүлдеу, арзан-арзандау,
майда-майдалау.
Жоғарыда айтып кеткендей, қазақ тіліне араб, парсы, орыс тілдерінен
басқа монғол, ағылшын, грек, латын, неміс, француз тілдерінен де сөздер
енді. Ағылшын, латын, грек, француз тілдерінің элементтері тікелей емес,
жанама ауысу орыс тілі арқылы енеді. Ол тілдердің сөздері негізнен
интернационалдық лексикалардың қорын құрайды. Ондай сөздердің басым
көпшілігі өздерінің мағынасын сақтап, семантикалық жақтан өзгеріске
ұшырамайды.
Белгілі бір тілдің сөздік құрамы, ең алдымен, сөз тудырудың сан алуан
тәсілдері арқылы сол тілдің ішкі мүмкіндіктерінің есесіне, бұрынан бар
сөзден туынды сөздер жасаудың есесінен дамып байыса, сонымен қатар басқа
тілдерден жаңа сөздердің енуі арқылы да толығып отырады.

Интерлексика

Интерлексика халықтар арасындағы байланысты нығайтуда үлкен роль
атқарады. Біз интерлексиканы "халықаралық" сөздер демей, сол қалпында алып
отырмыз. Себебі, "халықаралық" сөзін орыс тіліне "международный" болып
аударылады, сонда біз интерлексикаларды халықаралық сөздер деп қолдансақ,
онда ол халықтардың арасында жүр деген мағынаны береді. Ал
"интернационалдық" деген сөздің ішінде халықтардың бәріне ортақ деген
мағына жатыр. Мысалы, интернационалдық тәрбиені "халықаралық тәрбие",
интернационалист сөзін "халықаралықшыл" деп айта алмаймыз. К.Аханов,
Р.Сыздықова сияқты ғалымдарымыз өздерінің еңбектерінің “халықаралық демей”
интернационалдық деген сөзді қолданылады.
Жазбаша немесе кітаби кірме сөздер ғылыми-техникалық әдебиет пен
өнер арқылы енген және солардың белгілі бір саласына бейімделіп
қолданылатын сөздер болып табылады. Бұлар цивилизация ұғымдарына сөздер
болу қасиетімен сипатталады. Сөздердің бұл тобы білдіретін ұғымы мен
мәніне байланысты интерлексика болуға икемделеді. Интерлексика дегеніміз
өркениетті елдердің тілдерінде қолданылып барлығында бірдей мағынасы бар
сөздер. Бұлардың интернационалдық деп аталу себептерінің өзі халықтар
арасындағы ортақ түсінуді қамтамассыз ете алатын мүмкіндігі бар сөздер.
Интерлексика негізгі мақсаты – терминдік мағына, яғни интерлексика
бүкіл адамзат баласының ортақ рухани байлықтарын атай алатын, осыған
байланысты терминдік функциялар атқаратын сөздер.
Интерлексикалардың тілден тілге ауысу,, кең түрде таралу қасиеті
басым болады. Олардың кейбіреулері өзінің білдіретін ұғымы мен мазмұнының
айрықша маңызы болуына байланысты дүние жүзіне, күллі халықтардың тіліне
ауызша түрде де, жазбаша түрде де еніп, жаппай және жиі қолданылатын
сөздерге айналады. Мысалы, қазіргі кезеңде банк франц, экономика алгебра
, адмирал , сияқты сөздер бүкіл әлемге
таралып, әр түрлі тілдерде сөйлейтін халықтардың баршасына бірдей таныс
сөздердің айналып отыр. Еуропа тілдерінде интерлексикалардың қорын грек
және латын тілдерінен енген сөздер, құраса, Таяу және Орта Шығыста негізгі
қорды бұл тілдермен қатар араб және парсы ттілдерінің сөздері құрайды.
Қазақ ттіліне ондай сөздер орыс тілі арқылы енді. Интерлексикаларды
тілімізге орыс тіл ғылымында қалай қолданылса, сол түрде қабылдадық. Бұл
туралы келесі бөлімдерде сөз болады.
Интерлексикалардың, негізнен, шығу тегі латын және көне грек тілі.
Мысалы, философия (грек тілінің “сүйемін” және “даналық” сөздерінен шығып,
“даналықты сүйемін” деген мағынаны білдіреді)”, “термин (латын тілінің -
“шек”, “шекара” деген сөзінен шыққан”). Кейде осы екі тілдің қосындысынан
жасалған сөздер де жиі ұшырасады. Мысалы, автомобиль грек тілінің “өзі”
және латының “қозғалушы”, “жүруші” деген сөзінің жасалынған. Бұндай
сөздердің шығу тегі жағынан араб тілінің сөздерінде бар. Бірақ араб тілінен
шыққан интерлексикалар қазақ тіліне тікелей емес, өркениетті елдердің
тілдері арқылы енген. Мысалы, химия, алгебра, алколоид, т.б. сөздер.
Бұл ттілдерден басқа да тілдердің сөздері “интернационалдық” деп
аталу дәрежесіне көтерілген. Мысалы,
I. Неміс сөздері: орден, рота, ранг, фельдмаршал, флейта, балет,
бутерброд, патронтаж, вахта, верстак, штамп т.б.
II. Француз сөздері: галифеф, сатин, кашке, драп, трико, костюм,
мармелад, рагу, марш, кавалерия, блиндаж т.б.
III. Ағылшын сөздері: рельс, биффштекс, пудинг, ром, гандбол,
футбол, кросс, крокет, департамент, лидер т.б.
IV. Итальян сөздері: мандолина, ария, либретто, ложа, опера, банка,
арка, бензин, бас, тенор, альт т.б.
V. Поляк сөздері: краковввян, полька т.б.
VI. Голланд сөздері: бухта, кабель, крейсер, матрос, руль, штурман,
катер, рейд, рейс, фут т.б.
VII. Парсы сөздері: кафтан, сарафан, чемодан т.б.
Интерлексикалар көне, қазіргі тілдерде де нейтралды мағынамен
қолданыла бермейтін сөздерден тұрады. Осыған байланысты олар -
өздері бастапқыда атаған ұғымдарды заман дамуына байланыстырмай
сол қалпында сақтап қалатын сөздер.
Қорта айтқанда, интерлексикалар дегеніміз ғылым мен техника, саясат,
өнер мен мәдениеттің саласына тән халықаралық ұғымдарды білдіретін,
мағыналары, сыртқы фформасы жағынан бір-біріммен сәйкес келетін (белгілі
бір тілдерде дыбыс және графикалық единицалардың сәйкестік заңдылығы
бойынша), негізнен терминдік мағынада қолоданылатын және әртүрлі, әсіресе
туыс емес тілдерде (үш тілден кем емес) қызмет атқаратын сөздер.
Термин сөздер. Әдетте ғылым дүниесінде белгілі бір ұғым, құбылыс,
заңдылықтың қасиеттерін, ара қатынастарын зерттеу нәтижесінде бұрын
белгісіз жаңа ұғымдар дүниеге келеді. Тіл байлығын осы жаңа ұғымдардың
табиғатын, ішкі сырын және өрнектейтін сөз іріктеліп, сұрыпталып алынып,
оған атау берілді. Мұны жаңа ұғымның атауы, термині дейміз. Жаңа мағыналы
термин сөз ең, әуелі, ғылымдарға белгілі болып, соларға қызммет жасаса,
келе-келе оқулықтарға еніп, оқушы қауімнің ой-сансынан, тіл байлығынан да
өз орнын ала бастайды.
Термин латының сөзінен шыққан және “шек”, “шекара”[3] деген ұғымды
білдіреді. Академик І. Кеңесбаев пен профессор Т.Жанұзақов термин сөзінің
шығу төркінін айта келіп “ғылым мен техниканың, көркем өнер мен қоғам
өмірінің алуан түрлі саласына байланысты қолданылатын тиянақты, тұжырымды
ұғымды білдіретін сөздер мен сөз тіркестері, атау сөзі”,2 – деп түйін
жасайды.
Термин дегенімізге “Қазақ ССР қысқаша энциклопедиясы” мынадай
анықтама береді: “Термин - ғылым,
I. Словарь иностранных слов, М-1985, 492 б.
I. Кеңесбаев, Т. Жанұзақов “Тіл білімі терминдерінің орысша-
қазақша сөздігі. А-1966.
техника, өнердің арнайы саласындағы, сол сияқты кезде тұрмыстың белгілі
бір саласындағы ұғымдарды дәл атау үшін қолданылатын сөздер және сөз
тіркестері” (ІҮ том, 570-бет).
Жоғарыдағы арыдағы шек , шекара тұрғысынан зер салсақ, термин
дегеніміз арнайы ұғымдарды, арнайы заттарды білдіретін арнайы сөздер
немесе арнайы тіркестер болып шығады.
Термин мәселесімен тікелей айналысқан тұңғыш профессор, белгілі
лингвист Қ. Жұбанов қазақ тіл ғылымының тарихында тұңғыш рет терммин
дегенімізге тоқталып, анықтама ұсынады: “Белгілі бір ұғымдарды білдіретін
сөздер болады, о сөздерді әлігіндей ұғымдарға-ғылым мен реввлюция жағы
сатыда тұрса, міне, осы екеуі келіп отырады; сонымен қаттар термин сөзінің
терминдікң ұғымы мен күнделікті тіршілікте қолданылатын жәй сөздік
мағынасы басқа болуы да мүмкін”.І
Қарап отырсақ, ғылым әдебиеттерде кездесетін пікірлердің бәрі де
сайып келгенде бір-бірінен алшақ кетпейді. Сонда термин дегеніміз, ең
алдымен, белгілі бір ғылым мен техника саласында қолданылатын арнайы
лексика болып шығады.
Мысалы,
- саяси-әлеуметтік; сьезд, партия, парламент, президент, әкім;
- мәдени-ағарту; концерт, кино, театр, музыка, симффония;
- ғылыми-техникалық; акустикаа, фонема, синтаксис, механика;
- спорттық; футбол, теннис, пенальти;
- сауда-қаржы; банк, несие, валюта, акция;
- өнеркәсіптік; завод, фабрика, станок;
- ауылшаруашылық; агроном, бригадир, трактор. Негізінде кез-келген сөз
термин бола алады, бірақ ол оның ерекше қызметіне байланысты. Термин
қойылатын талапттар- дәлдік, қысқалық, жүйелілік. Біріншіден, термин
жасау барысында пайдаланылатын сөз ұғымды немесе заттың атауын дәл
береді, яғни сол арқылы ғылыми ұғым білдіреді. Ондай жағдайда термин
ғылым зерттеу жұмыстарының, ізденістерінің негізгі құрамына айналады.
Ғылыми ой-пікір қашанда өзінің анықтығымен, дәлдігімен нақтылығымен
ерекшеленуге тиіс. Екіншіден, әрбір терминдік сөздің қысқа да нұсқалығы,
үшіншіден, терминдер табиғатына сәйкес тұрақтылықты сақтап, грамматикалық
ауытқуларға жол бермеу. Жүйелілік тәртібі сақталған кезде синонимдік
қатарға, көп мағыналыққа орын жоқ. Әсіресе, әр қилы қызмет атқаратын
жалғау, жұрнақтарды белгілі бір мағынада қайталап қолдануға әуес болмаған
жөн. Жалпы терминдер жүйелілігі лексика тұрғысынан да, морфология
тұрғысынан да талап етілге дұрыс. Термин емес сөздердің мағынасы
көбінесе контекст арқылы ашылып отырса, термин сөздер оған тәуелді емес.
Интерлексикалардың, кірме сөздердің, термин сөздердің бір-бірінен
айырмашылықтары, бір-бірімен қиылысатын жерлері де бар.
Интерлексика – кірме сөз: екеуі де бір тілден екінші тілге тікелей
немесе жанама түрде ауыса береді. Бірақ кірме сөздер уақыт озған сайын
әбден кірігіп, ффонетикалық, грамматикалық және семантикалық жақтан
игеріліп, сіңісіп кетеді, басқаша айтқанда, қабылдаушы тілдің
заңдылықтарынаа бағынады, ал интерлексика дыбысталу түрін сақтайды.
Білдіретін ұғымы мен мазмұны бір тектес. Интерлексика дүние жүзіндегі
көптеген дамыған елдердің тілінің лексикасында қолданылады. Кірме
сөздердің барлығы дерлік интерлекиска бола алмайды.
Кірме сөз – термин сөз; кірме сөздер – тілдік қаарым-қатынас,
байланыс кезінде бір тілден екінші тілге ауысып қабылданған сөздер.
Термин, негізнен, белгілі бір ғылым мен техника саласында қолданылатын
арнайы лексика, терминге қойылатын талаптар кірме сөздерге қойылмайды.
Термин сөздердің ішінде басқа тілден енген сөздер де бар, сонымен қатар
қазақ тілінің төл сөздеріде термин сөз ретінде қолданылады. Мысалы,
еңбек, сұраным, ұсыным, т.б.
Интерлексика – термин сөз; қиылысатын жері, интерлексика – бүкіл
адамзат баласының ортақ рухани байлықтарын атаай алаатын, осыған
байланысты терминдік функциялар аатқаратын сөздер. Бірақ кезөкелген
термимн сөз интерлексика дәрежесінде қолдаанылмайды. Бұл – екеуін бір-
бірінен аайырып тұратын ерекшелікттердің бірі.

ІІ тарау Интерлексиканың қазақ тілі лексикасына ену тарихынан мәліметтер

Әлемдегі басқа да халықтардың тілдеріндегі секілді өзге тілдердің
қазақ тіліне тигізген ықпал аз болғана емес. Қазақ тіліне басқа
тілдердің тигізген әсерінен аауызғаа алғанда ең алдымен тараихи
фыакторларғаа көбірек назар аудару қажет. Қазіргі қазақ тілінің сөздік
қорында түбірлес (түркі) тілдерге ортақ сөздер де, араб, парсы, монғол
тілдерінен келіп, қосылған сөздер де, орыс, грек, латын тағы басқаа
тілдерден ауысқан элементтер де аз еммес.
Интерлексикаларды қолданылу жүйесіне қарай екі үлкен топқа бөлуге
болады:
I. Әлемдік интерлексикалар;
II. Аймақтық инттерлекискалар;
І. Әлемдік интерлексикалар негізінен латын, грек тілдерінен енген
сөздер. Әлемдік деп бөлгеніміздің себебі; бұл сөздер қай тілде де, орын
тепкен және қай тілде сөйлемесін барлық адамдарға түсінікті. Әлемдік
интерлексика қазақ тіліне орыс тілі арқылы енген. Шығу төркіні жағынан
алып қарағанда, сөздердің тілден тілге ауысуының тікелей және жанамма түрде
болатынын алдыңғы бөлімде айтып өттік. Ал интерлексика ауысудың екінші
тәсілі бойынша, яғни жанама түрде ауысқан. Мысалы, философия, глобус,
депутат, т.б., сөздер тілімізге орыс тілі арқылы енген. Бұл сөздер орыс
тілінде қалай айтылып, қалай жазылса, біздің тілімізге де сол қалпында
өзгертілммей қолданылып жүр. Орыс тілі латын, грек тілдеріндегі сөздерді
өздерінің заңдылықтарына бағындырып алып қабылданған. Біздер де сол
заңдылық бойынша тілімізге қаабылдап алдық.
Орыс тілі арқылы енген әлемдік интерлексика, негізінен,
төмендегідей салаларды қамтиды:
Ғылым саласы; грамматика, диалект, диохрония, философия, лексиология,
орфография, синхрония:
Әлеуметтік, қоғамдық, саяси өмір саласы; агрессия, ассамблея,
парламент, департамент, президент;
Экономмика саласы; акция, бухгалтер, процент, импорт, экспорт,
вексель, валюта;
Өнер салаасы; театр, комедия, ансамбль, балет, пьеса, режиссер, опера,
ария, либретто, тенор;
Әскери терминдер; артиллерия, десант, револьвер, гвардия, командир;
Спорт терминдері; рекорд, ринг, хоккей, футбол, спорт, баскетбол,
бокс т.б. сөздер.
Әлемдік интерлексика қазақ жеріне жаңа әкімшілік жүйесінің орнауына,
орыс әскерінің келуіне, екі ел арасындағы әлеуметтік-экономикалық
байланыстардың әсерінен енген.
ІІ. Аймақтық интерлексика. Аймақтық интерлексика ретінде қазаақ
тілінде, жалпы Таяу және Орта Шығыста елдердің тілдерінде араб, парсы,
сөздері жүреді. Араб, парсы сөздерінің басым көпшілігі Сауд-Арабия,
Қазақстан, Түркия, Орта Азия және тағы басқа елдерде ислам діні тараған
бірнеше мемлекеттердің тілінде жұмсалады. Мысалы, (кәмелет), (әліппе),
(емтихан).
Аймақтық интерлексика белгілі бір аймаққа тән. Бұндай сөздердің
қолданылу аясы әлемдік интерлексикалардың қолданылу аясына қарағанда
тарлау. Әлемдік интерлексика дүниежүзіндегі көпттеген өркениетті елдердің
тілдерінде қолданылатын болса, аймақтық интерлексика қоғамдық-саяси,
әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктеріне байланысты белгәлә бір территорияны
қамтиды.
Араб, парсы тілдерінің сөздерін интерлексикалардың қорына
жатқызуымыздың да себептері бар, біріншіден, интерлексикалардың бір
ерекшелігі-туыстас емес тілдерде (үш тілден кем емес) қолданылуы. Ал араб
тілі – семит-хамит, парсы тілі үндіеуропа жүйесіне меншікті, яғни араб,
парсы сөздері семит-хамит үндіеуропа, түркі тілдерінде жұмсалады.
Аталған екі тілдің қаазақ тіліне әсерін, олардан сөз ауысып
алынғандығын ешкім ттеріске шығара алмайды. Алайда, Орта Азиядағы басқа
түркі тілдеріне қарағанда қазақ тіліне араб, парсы тілдерінен ауысқан
сөздер көп емес. Ол туралы белгілі ғалым Н.К. Дмитриев мынадай пікір
айтады. І. Влияние иранских языков в Туркестане было весьма интенсивным,
если принять во внимание узебской язык. Что же касается Туркменского, то
нельзя забывать, что его лексика преполнена персидсими словами и некоторые
фонетические явления а нем также отражают известное влияние иранских
языков[4]. Мұның бәрі халықтың басынан өткізген тарихи жағдайлармен
байланысты екендігі айтпаса түсінікті.
Араб, парсы тілідеріндегі сөздердің қазақ тіліне ауысқандығы
жөнінен мәлімет беретін зерттеу жұмыстарын санамалап көрсетуге болоды.
Бұл орайда Ә.Дербісәлиевтің еңбектері, Н..Оңдасыновтың Парысша-қазақша
түсіндірме сөздігі (1974 ж.) Арабша - қазақша түсіндірме сөздігі
(1984ж). Е.Б.Бекмұхаметовтың Қазақ тіліндегі араб-парсы сөздері“ (1977ж)
деген еңбектері айырықша қызмет атқарады. Ғылыми дәреже алуға арналған
зерттеу жұмыстары қазақ тіліндегі араб-парсы сөздерімен де ұштасып жатыр.
Н.Сәбитов 1944 жылы Қазақ тіліндегі араб және парсы сөздері деген
тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаған. Бұдан жиырма жыл кейін 1964
жылы Л.З.Рүстемов Қазақ тіліндегі араб-иран сөздері деген тақырыпты
қаузады. Автор бұл еңбегін 1982 жылы Қазіргі қазақ тіліндегі араб-парсы
кірме сөздері деген атпен Ғылым баспасынан кітап етіп шығарды.
Араб және парсы тілдері түркі тілдерінен даму тарихында айтарлықтай
қызмет атқарады. Орта және Таяу Шығыс халықтарының тіл жағынан дамуында
классикалық араб тілі едәуір рөл атқарады. Әсіресе арабтардың жаулап
алуы мен Ислам дінін таратуға байланысты бұл тілдің мәні арта түсті. Бұл
дәуірде Таяу және Шығыс халықтарының мәдении өмірінде араб тілі халықаралық
тілдің қызмметін атқарады. Басқаша айтқанда, Батыс Европа халықтары үшін
латын тілі қандай рөл атқарса, араб тілі де Таяу және Орта Шығыс халықтары
үшін сондай қызмет етті деуге болады. Бұл халықтардың тіліне, әсіресе
лексика саласында араб тілі орасан зор ықпал етті. Тап осы күнге дейін
түрік, парсы, ауған (пушту) тағы басқа кейбір тілдердің сөздік құрамында
араб сөздері көптеп қолданылып келеді[5].
Орта Азия мен Қазақстаннның көп жерлерін араб басқыншылары ҮІІІ-ІХ
ғасырларда жаулап алды. Олар жергілікті халықтарды Ақ білектің күшімен, ақ
найзаның ұшымен бағындырды. Арабтар түркі тілдес ру тайпалардың, сан
ғасырлық тарихы бар рухани қазынасын – тілін, жазуын, мәдениетін,
әдебиетін, ежелден қалыптасқан наным-сенімін, Әдет-ғұрпын, салт-санасын,
тағы басқаларын мұлдем жойып жіберуге барынша әрекет жасады. Олар зорлықпен
елдің бәрін Ислам дініне еңгізіп, араб тілін міндетті мемлекеттік тілге
айналдыруды, өзінің әкімшілік тәртібі – халифатты орнатты. Ислам дінінің
халық арасына тарауымен бірге осы идеологияға байланысты лексикалық
элементтер де тарай бастады. Араб сөздерінің түркі халықтарының тіліне орта
заманнан-ақ ене басттағанын тарихи аадамдардың аттарынан (Махмуд, Әбу,
Ахмед т.б.) аңғаруға болады.
Ал парсы тілінің лексикалық элементтері араб тілінен гөрі Қазақстанды
мекендеген түркі тайпаларының тіліне ертерек ене бастаған. Біздің
заманымыздан бұрынғы ҮІ-ІҮ ғасырларда Қазақстан территориясын мекен еткен
сақ тайпаларының солтүстік тобы-түркі ттілдерінде, ал оңтүстік тобы-иран
тілдерін де сөйлеген. Мәдениеті мен өнері даамудың біршама жоғары
сатысына жеткен, көшіп-қонымы көп сақ тайпалары заманымызға дейінгі ҮІ-
ғасырда сол замандағы әлемге әйгілі ірі елдердің бірі Парсы мен қарым-
қатынаста болған. Сол кездегі ірі тарихи оқиғаларға қатынасып отырған.
Заманымызға дейінгі 529-558 жылдарда патшалық еткен Парсы паттшасы
Кир сақтармен соғыс одағын жасасқан. Ол Лидия патшасы Крезбен соғысқанда
сақтардан көмек алған[6] .
Көріп отырғанымыздай, өзара әскери одақ құрып, ортақ жауға қарсы
күресу жөніндегі қатынастар бұл тайпалардың тіліне де өз ықпалын тигізбей
қоймады.
Парсы тілінің сөздерінің түркі тайпаларының тіліне араб тілінің
сөздеріне қарағанда ертерек ене бастағнына тағы бір дерек: Орта Азиядағы
Қашқадария мен Зеравшан өздері алабында мекен еткен соғды тайпалары мен
түркі тайпалары өзара ттығыз қарым-қатынас жасап тұрғаны тарихтан жақсы
мәлім. Ал соғдылар парсы тілдес тайпалардың ерекше тобын құраған.
Профессор А.Ю. Якубовский былай деп жазады. Мұнда халықтың негізгі
көпшілігі соғдылар болады, түркілердің ықпалына ұшыраса да, мұндағылар
соғдыша сөйлестік-ді. Түркі ықпалының болуына екі арадаға бейбіт қарым-
қатынас та, сондай-ақ түркілердің әскери жорықтары да әскери етпей
қоймайды. Шығыс түркілері ҮІІ ғасырдың ақыры мен ҮІІІ ғасырдың бас
кезінде Соғдыға екі рет басып кіргені мәлім. Бірінші жолы олар тіпті
Териезге апаратын Шахрилябз жолында жатқан Бузғай (темір қақпа) тау
шатқалына дейін жетті[7].
Түп-төркіні ираан тілдес болып келетін сөздердің тарихи халықтарының
ауысуы, Парсы және түркі тілдерінің өзара инфильтрация жасау процесі
ертеректе арабтар мұндаа келмей тұрған кезде, араабттар мәдениетінің
гүлденуінен әлдеқайда бұрын басталған[8].
Араб және парсы тілдеріндегі лексикалық элементтерінің қазақ тіліне
ауысуына ықпал жасаған, тағы бір нәрсе – бұл А.Ю. елдердің арасындағы
сауда-экономикалық қарым-қатынастар. Орта Азияны Русьпен, Сібірмен,
Қытай және Монголия елдерімен байланыстыратын сауда, керуен жолы қаазақ
даласының үстінен өтті. “Жібек жолының” бойы мекен еткен қимақтар мен
қарлұқтардың, қыпшақтар мен оғыздардың мәдениеті біршама жоғары болды.
Бұл тайпалар, әсіресе, Ортаа Азия қалаларымен тығыз сауда-экономикалық
байланыс жасап тұрды. Мұның өзі түркі тайпаларыныңмәдени өміріне, тұрмыс-
салтына, тіліне әсер етпей қоймады.
Араб-парсы лексикалық элементтерінің қазақ тіліне екеуіне ықпал
еткен қайнар көздің бірі-өзбек тілі. Қазақстанның оңтүстік
облыстарындағы қазақтар мен өзбектер жерлерінің көршілестігі, екі
халықтың сан ғасырлық саяси; мәдени және экономикалық қатынастары
өзбектердің де, қазақтардың да тіліне едәуір әсер етті.
Өзбек тілінің басқа тілдермен бір ерекшелігі - өзбек тілінің сөздік
құрамында араб-парсы лексикалық элемепнттері көп және өзбек тіліне ауысқан
парсы сөздері өзінің фонетикалық тұлғасын өзгертпей қолданылады. Өзбек
тілінің сөздік құрамында араб және парсы сөздерінің көп болуының тарихи
себептері бар, әрі мұның өзі Өзбекстанның географиялық орнына да
байланысты болып келеді.
Араб мәдениеті мен тілінің дамуына үлес қосқан Орта Азия халықтарынан
шыққан ақындардың, ғалымдардың, ойшылдардың да аты-жөндерін атап өткеніміз
жөн болар. Олар: аты әлемге әйгілі математиктер Мұхаммед ибн Мұса әл-
Хорезми мен Ахмед әл-Ферғани, ұлы ғалым, дәрігер, әрі философ Әбу Әли
ибн Сипа, матемматик, астроном әл-Беруни, ұлы ойшылдарымыз Әбу Насыр Әл-
Фараби, Имад ад-Дин, Әбу-л-Қасым, әл-Фараби, Исмаил әл-Хусайни әл-Фараби,
филолог-ғалымдар Әбу, Ибрарим Исхақ бин Ибрарим әл-Фараиб, Әбу Насыр
Исмаил бин Хаммад әл-Жауһари.
Әдеби, мәдени, әлеуметтттік-экономика қарым-қатынастар елеусіз қалған
жоқ. Олар қазақ тілінде де айтарлықтай із қалдырды. Ол сөздер қазақ
тілінің лексикалық құрамына еніп, етене сіңіскені соншалақ, қазір оларды
басқа тілден келіп енгені де ешкімнің ойына даа келмейді.
Қазақ тіліне кірген араб-парсы сөздері өмірдің әр саласына қамтиды.
Тәрбие және білім беру саласы: “тарбийа”-(тәрбие), “му,әллем”
(мұғалім), “кетабә (кітап), “әмтеһан” (емтихан), “имма” (емле), “фәни”
(пән), “харф” (әріп), “хисаб” (есеп), “мәктәб” (мектеп), т.б.
Ғылым саласы. Арабша ғылыми терминдер Азия мен Еуропаның көпттеген
тілдеріне енген. Әсіресе, математик, астрономия, география, теңіз істері
мен сауда саласындағы, әкімшілік терминдері кең өріс алды. Олар азурит,
азимут, алколоид, альмухантарад, альгорифм, алгебра, икс, цифра, зенит,
ввена, маркеб, муссон, везир, хаалиф, т.б.
Әлемдік интернационалдық сипаттағы терминология құрамында арғы тегі
араб тілінен шыққан сөздер де ұшырасып қалады. Мысалы изафет, калий,
алгорифм, алкалиметрия, т.б.
Астрономия. Астрономиялық ұғымдарды білдіретін терминдердің парсыша
күн аттары қазақ тілінде кеңінен қолданылады:
Душәмбе – дүйсенбі
Сешәмбе – сейсенбі
чеһар шәмбе - сәрсенбі
пәнджшәбе – бейсенбі
джом, э – жұма
шәмбе – сенбі
йәкшәмбе - жексенбі
Зодиак шоқжұлдыздарының арабша аттарын да қазақтар ай календарында
қолданып келген. Мысалы, хәмәл (амал), соур (сәуір), джоуза (жауза),
сәрәтан (саратан), әсед (әсет), сомболә (сүмбле), мизан (мизам), әқраб
(ақрап), қәвс (қауыс), джәдди (жәдді), дэлв (дәлу), хут (құт).
Әлеуметтік, қоғамдық, саяси өмір саласы. Қазіргі қазақ тілінде бірінші
өміріміздің сан түрлі салаларына қаатысты әлеуметтік саяси экономикалық
ұғымдарды білдіретін ғылыми терминология кеңінен қолданылатыны мәлім. Міне,
осындай терминдердің ішінде тілімізге ерте кезден әбден сіңісіп, қазақ
тілінің ішкі заңдылығына толық бағынып, қалыптасып кеткен араб сөздері де
кездеседі: “Мәлеләкәт” (мемлекет), “хуқуқ” (құқ), “хукм”, (үкім) т.б.
Мұсылман дінінің ұғымдарына қатысты сөздер:
“ислами” (ислам), “ал-лаһ” (алла), “имам” (иммам), “әзан” (азан),
“әйд” (айт), “дин” (дін), “джәназә” (жаназа), “қеблә” (құбыла), “хаж”
(қажы), “сура” (сүре), “шариат” (шариғат) т.б.
Өмірдің басқа да салаларында араб-парсы тілдерінің элементтері
кездеседі. Олар егіншілік, мал шаруашылығы, семья және тұрмыс, географиялық
терминдер және сауда саласына қатысты болып келеді.
Осы тарауымызды қорыта келіп айтарымыз, біріншіден, бір тілден екінші
тілге сөз ауысуы бір халықтың басқа бір халықпен өзара ұлттық қарым-қатынас
жасауының нәтижесі болып табылады. Халықтар арасындағы экономикалық, мәдени
және саяси қарым-қатынастар неғұрлым тығыз болса, бұл тілдердің бір-бірінен
ауысқан лексикалық элементтері де соғұрлым көбейе түседі. Өйткені тілдің
дамуы қоғамның даму тарихына тікелей байланысты. Екіншіден, әлемдік
интернационалдық сөздердің аймақтық интерлексикадан айырмашылығы:
1. Әлемдік интерлексика дүнижүзіндегі дамыған елдердің тіліне ортақ
болса, аймақтық интерлексика белгілі бір аймаққа тиесілі;
2. Аймақтық интерлексика (араб, парсы) барынша қазақшыланып, қазақ
тілінің ерекшеліктеріне ыңғайланып, үндестік заңына сәйкестеніп
қолданылып жүр. Бұл сөздер тілімізге ерте кезден сіңіскені
соншалық, қазір оларды Х. Досмұхамедұлы айтқандай “қай жағынан
қарағанда да бұларды жат сөздер деп айтуға болмайды”. Ал әлемдік
интерлексика қазақ тілінің заңдылықтарына бағынбай, орыс тіліндегі
қолданысындай енді.

ІІІ тарау. Интерлексиканың қазақ тілінің түсіндірме сөздіктерінде
сипатталуы

Қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесін алғаннан кейін оған деген
көзқарас бұрынғыға қарағанда өзгере бастады. Қазақ тілінің әрі қарайғы өмір
сүру құқын қайтарып алдық. Енді қазақ тілі Қазақстанның бүкіл күнделікті
және ресми өмірінде қоғам тіршілігінің барлық саласында еркін әрі кеңінен
қызмет ететін құрал болмаққа керек. Бұрын тіліміздің даму барысын, оның
келешегін орыс тілінің көлеңкесінде қарап келсек, енді ең алдымен ана
тіліміздің тағдыры мен болашағы өзіміздің қолымызда.
Тіліміздегі сөздердің баю қоры әр түрлі жолдамен болып отырады: бірі-
сыртқы жағдайлар, яғни өмірге келіп жататын жаңа заттарды, соны
құбылыстарды, тың ұғымдарды атау қажеттігі. Екіншісі – тіліміздің ішкі
заңдылықтары негізінде қанат жаю: мұнда жаңа сөздері жасаумен қатар, сөз
мағынасын тарылту не кеңейту арқылы айқындай түсу, тіркесу қабілееттерін
арттыру, жалғау-жұрнақтардың - қвызметін реттеу, т.б. Мысалы, қазіргі таңда
газет-журнал беттерінен жаңа қолданыстар жөнінде әркімнің ой толғаныстарын,
ұсыныстарын кездестіруге болады. Ол қолданыстар: егемендік, ақпарат, құжат,
тұғырнама, төраға, төрапа, әмбебап, мерейгер, т.б. сөздер. Сонымен қатар,
қазақ тіліндегі шет ел, атап айтқанда, ағылшын, грек, латын, неміс тілі
сияқты Еуропа елдерінің тілдерінен ауысқан сөздердің дұрыс жазылуы мен
айтылуы жөніндегі де баспасөз беттерінде пікір-талас жүріп жатыр. Біз күні
бүгінгі дейін бұл мәселеде бар тттізгінді орыс тіліне беріп, ол тілді қалай
қоладнылсаа, солай жазып әрі айтып келеміз. Ал шет ттілдерінен кірген
сөздерді біздегі сияқты ешбір өзгерісіз, сол қалпында алып жүрген
дүнижүзінде бірде-бір ел жоқ екен. Мысалға өзіміз үлгі тұтып келген орыс
тілін алалық. Олар латының, ағылшының сөздерін аукцион, коммунист,
автономия деп, ал қазақтың жабағы, медеу сөздерін джебага, Медео деп
алады. Бізге неге жоғарыдағы сияқты сөздеріне шығу төркініне жақындастырып
барып қолданбасқа?
Қазіргі таңда интерлексикалардың қолданылуы жайында пікір-талас
болып жаттқанына баспасөз бетттері дәлел бола алады. Осы орайда Қазақстан
Ғылым академиясының корреспондент мүшесі, профессор Р.Сыздықованың “Тілдегі
жаңалықтардың сыры неде”?, А. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі инститтуты
терминология бөлімінің меңгерушісі, филология ғылымдарының докторы Б.
Қалиұлының “Шет тілі терминдерін қалай қабылдап жүрміз”, филология
ғылымдарының докторы Қ. Есеновтың “Жаңа сөз - жалпыға орттақ”
мақалаларын атап өтуге болады.
Инттерлексикаларды тілімізге қалай қабылдау керетігін кезінде Х.
Досмұхамедұлы, А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов секілді ғұламаларымыз айтып
кеткен. А. Байтұрсынов интерлексикаларды қазақ тілінің табиғаттына
сәйкестендіріп, содан соң ғана тілімізде жұмсалуын айтады.
Общеупоттребищельные мировые термины могут приниматься, нос
соответствующими природе казахского языка изменениями. При наличии
казахских слов, могущих заменить их, должны помещаться оба, чтобы право
выбора придоставить обществу. Заимствованные термины должны подчиняться
нашему казахскому говору, т.е. на них должны распространяться звуковые
законы нашего языка, исходящие из привычных артикуляций языка. Для того,
чтобы иностранные слова сделать нашими, это необходимо”[9].
Х. Досмұхамедұлы “Тілімізді байытайын деп тұрған екінші түрлі жат
сөздер Ауропа сөздері, бұл сөздердің жалғыз жарына болмаса, елге
сіңгені жоқ. Бұларды қолданып, елге ықтиярсыз кіргізейін деп тұрған
әдебиет тіліміз... Ауропа жұрттарының ғылым тілі қылып алған тілі – латын
тілі.. Латын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.