Шет тілдер сөздерінің сөздігі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе 3
I.Қазақ лексикографиясының қалыптасу кезеңдері 5
ІІ.Сөздіктің түрлері, ерекшеліктері 12
Түсіндірме сөздіктер 24
Диалектологиялық сөздіктер 29
Этимологиялық сөздіктер 33
Синонимдік сөздік 34
Фразеологиялық сөздіктер 38
Аударма сөздіктер 39
Терминологиялық сөздіктер 41
Шет тілдер сөздерінің сөздігі 41
III.Лексикографияның қазақ тіл білімінің, лексикологияның дамуына ықпалы
43
Қорытынды 45
Пайдаланылған әдебиеттер 47

Кіріспе

Зерттеудің өзектілігі: Бүгінгі ғылым мен техниканың даму дәуірі басқа
да ғылымдар саласы секілді тіл білімінің де қай саласын болмасын жете
зерттеп қарастыруды қажет етуде. Осындай зерттеуді қажет ететін тіл
білімінің өзекті саласының бірі – лексикография. Лексикографияның өзіндік
қалыптасу жолы, ерекшелігі, өзіне тән сипаты бар. Қандай да болмасын
кемеліне келіп жетілген тілдің өскелеңдік белгісі оның сөздіктерінің
молшылығымен де көрініп тұрады. Қазақ тілінің сөздіктері ерекшелігі жағынан
да, саны жағынан да бай екендігін аңғарамыз. Лексикография саласының
ерекшеліктері мен жан-жақты қырларын қарастырып, тану бүгінгі таңның өзекті
мәселесі.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты: Тіл білімінің өзекті саласының бірі
болып табылатын лексикографияның қалыптасу кезеңін, дамуын, сөздіктердің
түрлерін жүйелі түрде қарастыру.
Зерттеудің әдісі: Тақырыпқа байланысты зерттеуші ғалымдардың жарық
көрген еңбектерін саралап және сөздіктерден мысалдар келтіру арқылы,
лексикографияның өзіндік ерекшеліктерін анықтап, теориялық жағынан
дәлелдеу.
Зерттеудің нысанасы: Тіл білімінің лексикография саласы және сөздік
түрлері.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Бұл жұмысты ары қарай жалғастырса қазақ тіл
біліміндегі, қазақ тілінің ұлттық ерекшеліктерін зерттеуге көптеген көмегі
тиер еді. Көптеген мәселелердің басын ашатыны сөзсіз және бұл тақырып
кандидаттық, докторлық дәрежеге болады деп нақты болжам жасауға көзіміз
жетеді.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы: Зерттеудің нақты талдау
нәтижелері тарихи лексикология, семасиология, тіл тарихы т.б. қатысты
теориялық мәселелерге өз дәрежесінде үлесін қоса алады деп санаймыз.
Зерттеудің нәтижелерін тіл тарихы бойынша дәрістер оқуда, оқулық жазу
мен лексикографиялық тәжірибеде пайдалануға болады.
Зерттеудің талқылануы: Бұл жұмыс зерттеушінің ғылыми жетекшісімен бірге
отырып жазылды. Жазылу барысында ғылыми жетекші жұмысқа көптеген түзетулер
енгізді. Ғылыми жұмысын қорғау алдында кафедра мәжілісінде тыңдалып,
әдіскер мұғалімдердің талқылауынан өтті. Таңдалған тақырыпқа байланысты
оқытушылар мен магистранттар арасында өзара пікір алмасып, жұмыс біршама
толықтырылды.
Жұмыстың құрылысы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген. Жұмыстың көлемі 50 бет.

I.Қазақ лексикографиясының қалыптасу кезеңдері

Лексикография – гректің lexikon (сөздік) және logos (ілім) мағыналы
сөздерінен алынған термин. Қазіргі кезде лексикография, негізінен, үш түрлі
мағынада қолданылады: лексикография – тіл білімінің сөздіктер жасау және
оларды зерттеу жөніндегі үлкен бір саласы; сөздіктер жасау туралы ілім;
лексикография белгілі бір тілдің сөздерін жинастырып, оларды жүйелеп,
сөздіктер құрастыру туралы сала; лексикография – белгілі бір тілдің немесе
ғылымның белгілі бір саласына қатысты сөздіктер жиынтығы; жалпы немесе
белгілі бір мақсатқа арналған сөздіктер жиынтығы.
Лексикография – тілдің лексикасымен тығыз байланысты ілім. Дәлірек
айтқанда, лексикография тілдегі сөздерді, яғни лексиканы белгілі бір жүйеге
келтіріп қарастырады. Ал тілдің лексикасы дегеніміз – белгілі бір тілдің
сөздік құрамы, яғни бір тілдегі сөздердің барлық жиынтығы. Белгілі бір
тілдің лексикасы сол тілдегі сөздердің қолданылу аясына, шығу тегіне,
қалыптасу, байып, толығу жолдарына, стилистикалық өрнектеріне, белгілі бір
әдеби бағыттың, көркем шығармалар мен жеке ақын-жазушылардың, қоғам
қайраткерлері тіл байлығы мен сөз айшықтарына т.б. толып жатқан
ерекшеліктеріне байланысты болып келеді.
Осындай жан-жақты, қыр-сырлы белгілерге орай, тіл-тілдің лексикасы
толып жатқан сала - тармақтарға бөлінеді: ауызекі сөйлеу лексикасы,
тұрмыстық лексика, кітаби-жазба лексика, қоғамдық-публицистикалық лексика,
ғылыми лексика, өндірістік-техникалық лексика, ресми-іс қағаздары
лексикасы, әскери лексика, жалпыхалықтық лексика, диалектілік лексика,
профессионалдық лексика, терминологиялық лексика, арготивті лексика (жаргон
лексика), экзотикалық лексика, актив лексика, пассив лексика, көнерген
лексика, кірме лексика, интернационалдық лексика, нейтральды лексика,
эмоционалды лексика, экспрессивті лексика, көтеріңкі лексика, поэтикалық
лексика, вульгарлық лексика, романтикалық лексика, “Евгений Онегин”
лексикасы, “Абай жолы” лексикасы, С.Сейфуллин лексикасы, М.Әуезов
лексикасы, фамильярлық лексика т.б.
Тіл-тілде сөздіктер ірі-ірі екі топқа бөлінеді: энциклопедиялық
сөздіктер, лингвистикалық сөздіктер. Энциклопедиялық сөздіктер негізгі-
негізгі мәселелер жөнінде ғылыми ұғымдар мен түсініктер, ірі-ірі тарихи
оқиғалар, мемлекет және қоғам қайраткерлері т.б. күрделі-күрделі
проблемалар туралы толық әрі тұжырымды мағлұмат береді. Энциклопедиялық
сөздік белгілі бір мақсатқа арналуы да мүмкін. Мәселен, балалар
энциклопедиясы, медициналық энциклопедия т.б. тақырыбына сай керектілердің
негізгілерін толық қамтуға тырысады. Орыс тілінде 50 томдық Үлкен Кеңес
Энциклопедиясы (БСЭ) бар.
Тіл лексикасының қыр-сыры лингвистикалық сөздіктерде қарастырылып,
жүйелі түрде түсіндіріледі. Лингвистикалық сөздіктер өз ішінде негізгі екі
типке бөлінеді: жалпы және арнаулы сөздіктер. Жалпы сөздік тілде күнделікті
қарым-қатынас жасау үшін аса қажет, жиірек, жалпылама қолданылатын сөздерді
қамтып, оларға толық сипаттама береді. Жалпы сөздік біртілділік,
қостілділік болып келеді.
Лингвистикалық сөздіктің түрлері өте көп: орфографиялық сөздік,
орфоэпиялық сөздік, терминологиялық сөздік, шетел тілдері сөздігі,
лингвистикалық терминдер сөздігі, қысқартылған (аббревиатура) сөздер
сөздігі, топонимикалық сөздік, жиілік сөздігі, этимологиялық сөздік,
диалектологиялық сөздік, фразеологиялық сөздік, синонимдер сөздігі,
антонимдер сөздігі, логикалық сөздік-анықтама, жеке ақын-жазушы тілінің
сөздігі, жек бір шығарма тілінің сөздігі т.б.
Орыс тілінде кең тараған және аса бағалы түсіндірме сөздіктер мыналар:
В.И.Даль. Толковый словарь живого великорусского языка (төрт бөлімді; 1863-
1866; 200 мыңдай жеке сөз, 30 мыңдай мақал-мәтел қамтылған); Д.Н.Ушаков.
Толковый словарь русского языка (1935-1940; төрт бөлімді; 85289 сөз
қамтылған); С.И.Ожегов. Словарь русского языка (бірінші басылымы-1949 жыл;
18-басылымы – 1986 жыл; 57 мыңдай сөз қамтылған).
1957-1961 жылдар арасында Пушкиннен бастап қазіргі кезге дейін
жалпылама қолданылатын 82159 сөзді қамтылған “Словарь русского языка” атты
еңбек, 1950-1965 жылдар арасында 17 томдық “Словарь современного русского
литературного языка” атты академиялық сөздік жарық көрді.
Филологтар үшін күнделікті қажетті сөздіктер қатарына жататын еңбектер
мыналар: Д.Н.Розенталь, М.А.Теленкова. Словарь-справочник лингвистических
терминов (1976); О.С.Ахманова. Словарь лингвистических терминов (1966);
Учебный словарь сочетаемости слов русского языка (1978); Фразеологический
словарь русского языка (под редакцией А.Н.Молоткова, 1968); Н.И.Кондаков.
Логический словарь-справочник (1957); Русско-казахский словарь (1978-1981
және 1987); Словарь иностранных слов (1949 және кейінгі жылдардағы басылым)
т.б.
1959 және 1961 жылдары “Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің” екі
томдығы шықты. Бұл – бергі дәуірде шыққан лексикографиялық үлкен еңбек. Бұл
екі томдыққа қазақ тілінің 18 мың 135 сөзі, 3 мың 371 фразеологиялық
тіркесі енген.
1967-86 жылдар арасында “Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің” он
томдығы шықты. Бұл сөздікте 1089 автордың (жинақ авторын есептемегенде)
2597 кітабынан, 180 жеке кітап пен жинақтан, 12 аударма әдебиеттен, 17
оқулықтан, 14 журнал мен 7 газеттен – барлығы 2827 жазба нұсқадан (арнадан)
жалпы саны 200 мыңға жуық мысал-цитата алынған. Қысқасы, он томдық сөздікті
жасауға негіз болған арналар - әрі қомақты, әрі дәйекті деректер.
10 томдық сөздіктің мақсаты – халық тілінің лексикалық байлығын
мүмкіндігінше түгел қамту, олардың мағыналары мен реңктерін саралап ашу, әр
сөздің қолданылу аясы мен өрісін айқындау, ол сөздердің тіркесу қабілетін
анықтау, оларға әрі дұрыс, әрі қысқа түсініктеме беру, әр сөздің және
тіркестің мағынасына, тіркесу қабілетіне, т.т. сол сияқты сырларына айғақ
болатын нақтылы иллюстрациялық материал келтіру (Қараңыз: 10 - том, 500 –
501-беттер).
“Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің” он томында реестрге алынған атау
сөздердің ұзын саны – 67 мыңдай, ал фразеологиялық тіркестер – 24,5 мыңдай.
Бұл екеуін бірге қоссақ, 91,5 мыңдай лексикалық тұлға (единица) шығады. Бұл
– тек қана жеке сөздер мен тіркестердің ұзын саны ғана. Ал бүкіл он томда
берілген анықтаманың жалпы саны 103,5 мыңға жетеді. Он томның жалпы көлемі
– 750 баспа табақ.
“Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі” жөнінде белгілі ақын, тәжірибелі
қаламгер, тамаша сөз шебері Мұзафар Әлімбаев “Көңіл күнделігінен” атты
эссесінде былай деген екен:
“Бұл – қомақты ғылыми көрнекті еңбек... Тіл білімі институтының өзі-өз
болғалы шығарған шын мағынасындағы шынайы халық кітабы. Бұл – көптің
еңбегі, өлмейтін еңбек, жоғалмайтын қазына... Тіпті тілге, тіл біліміне он
екі қайнаса сорпасы қосылмас қаймана қазақ болған күннің өзінде де мен осы
сөздікті іздеп тауып оқыр едім, күнделікті құралыма айналдырып, стол
үстінен түсірмес едім.
Неге? Неге десеңіз, бұл – біздің қолда барымыздың қымбаты, ата-бабадан
бұйырған мирасымыз, елдік еншіміз, ата-ананың көзіндей асыл сөз... Түсіндірме
сөздік мұғалім бол, студент бол, қойшы бол, ойшы бол, егінші бол, темірші
бол – бәрімізге керек. Ардақты ата-аналар! Асырып айтқандық емес, отау
тіккен ұл-қыздарыңызға түсіндірме сөздіктің толық комплектісін еншіге
ұсынсаңыз, - ұялмасыңызға біз кепіл!” (“Мәд. ж. Тұрм.”).
Сөйтіп, “Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің” он томдығы – қазақ
тілінің алтын қазынасы, ана тілінің сарқылмас байлығы мен қоры. Бұл –
халқымыздың әлеуметтік-экономикалық және рухани өсу деңгейінің лайықты
көрсеткіші. Сөздіктің бұл басылымы – Қазақстанның 70 жылдық торқалы тойына
лайықты тарту.
1968 жылы “Абай тілі сөздігі" шықты. Сөздіктің алғы сөзінде былай
делінген: “Сөздікті жасаудың нәтижесінде Абай өз шығармаларында не бары 6
мыңдай ғана жекедара сөз қолданғаны айқындалды. Бұдан, әрине, Абайдың
барлық білген сөзінің саны немесе сол кездегі қазақ тілінің күллі сөзі
осындай ғана екен деген қорытынды шықпайды және шықпақшы да емес. Өйткені
қандай ұлы жазушы болса да; өзінің білген сөздерін орынсыз тықпалап, ретсіз-
жөнсіз енгізе бермекші емес, тек өзінің жазып отырған тақырыбына қатысы бар
сөздерді ғана орнымен жұмсамақшы. Абай да білген сөздерін тегіс келтіре
бермей, өзінің шығармаларына керектілерін ғана жұмсаған. Ал, расында, Абай
қазақ сөзін шығармаларындағыдан әлденеше есе көп білген, бірақ оларды
ретсіз қолданбаған. .. Мәселен, ал етістігі және оның алуан түрлері 614
рет, көр етістігі – 328 рет, де етістігі – 1037 рет, да шылауы 796 рет
қолданылған.
1977 жылы Ісмет Кеңесбаевтің “Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі”
шықты. Бұл сөздікте 10 мыңнан астам фразеологиялық оралым (единица) бар.
Сөздік авторы фразеологизмді кең мағынасында түсінген және оның құрамына
идиомалық сөздерді, халықтың мақал-мәтелдерін, шығармалардан көп
қолданылатын цитаталарды, қанатты сөздерді және басқаларын енгізген, қазақ
тіл білімі мен түркологиядағы фразеологизмдерді қолдану түрлерін тұңғыш рет
ұсынған, қазақ тіліндегі фразеологизмдердің алуан түрлі мән-мазмұнын дәл
белгілеп, түсіндірген...
...1979 жылы жарық көрген М.Әуезовтың “Абай жолы” романының жиілік
сөздігі” эпопеяның төрт кітабында ғана қамтылған 16983 жеке сөз бар
екендігін анықтап берді. Ал академиялық елу томдығы шыға қалса, ондағы жеке
сөздердің сан жағынан қолданылуы екі-үш есе артып түсетініне күман тумасқа
керек. Бұл күнде баспадан шыққан он томдық “Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігінде” 91429 жеке сөз қоры болса, Әуезов тілінің сөздігі көлемі
жағынан мұның үштен бірі немесе одан да асып түсуі – таңданарлық та,
ойланарлық та құбылыс. Өйткені өз замандастары ішінен туған халқының сол
қазынасын М.Әуезовтей бойына сіңіріп, соншалықты молынан пайдаланған
бірегей суреткер жоқтың қасы. Өткендегі көшпелі өмір болмысын өз табиғатына
сай жасаған рухани тіл қазынасын енді М.Әуезовтей ешкім де білгірлікпен
пайдаланып, сырлы сөзбен көркемдік әлем жасауы екіталай.
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мен Қазақ ССР Министрлер
Советінің “Республикада қазақ тілін үйретуді жақсарту туралы” (1987)
қаулысынан бермен қарайғы кезде лексикографиялық жұмыстар жандандырыла
түсті: “Тілашарлар” көптеп шығарылды; орысша-қазақша, қазақша-орысша және
басқа қостілділік сөздіктер жарық көрді; Х.Х.Махмудов пен Ғ.Ғ.Мұсабаев
сөздігі (С.Исаевтың қатысуымен) қайтадан бастырылды; қазақ тілін оқып-
үйренушілер үшін көптеген көмекші құралдар жасалынды және басқа да қыруар
жұмыстар істелінді.
“Правда” газетінің 1987 жылғы 2 наурыздағы санында жарияланған “Больше
света” деп аталатын мақаладафилология ғылымының докторы П.Н.Денисовтың
басшылығымен 10 лингвист-ғалым В.И.Ленин тілі сөздігін жасап жатқаны
айтылған. П.Н.Денисовтың айтуынша, В.И.Ленин “бюрократ” сөзін 600-ден астам
рет қолданыпты; “тәртіп” сөзі 400-ден астам рет кездеседі екен.
П.Н.Денисовтың айтуынша, В.И.Лениннің лексиконы – 37 мың 600 сөзден астам
сөз. Дүние жүзінде ақын-жазушы, ойшыл, саяси қайраткер лексиконының бірде-
біреуінде мұндай байлық – сөз байлығы болып көрген емес.
“Комсомольская правда” газеті 1986 жылғы 15 мамырдағы санында
“Тілімізде қанша сөз бар” деген атпен қызғылықты бір мәлімет келтірді:
“Тілімізде қанша сөз бар деген сұраққа сол кезеңдегі КСРО Ғылым
академиясының Орыс тілі институты ғана жауап бере алатын болар. Ол
институттың картотекасында 440 мың сөз жиналған.
Ал күнделікті қарым-қатынас жасау үшін қанша сөз білу керек? Оған “Орыс
тілі сөздігінің” 17 томдығындағы 150 мың сөз жете ме?
Әбден жетіп жатыр... Тіпті асып-тасып жатыр. Өйткені ғалымдардың
айтуынша, бір мыңдай жеке сөз білсең, ол – күнделікті ауызекі сөйлеу
тілінің 90 проценттейі.

ІІ.Сөздіктің түрлері, ерекшеліктері

1. Сөздіктегі әрбір атау сөз альфавит ретімен түзілді. Омонимдік
қатарға енген әр сөз рим цифрымен нөмірленіп, мағыналары
түсіндірілді.
2. Сөздікке түбір зат есім мен олардың туынды түбірлері, біріккен
сөздер, сын есімнің негізгі және туынды түрлері, етістіктің негізгі,
туынды түрлері, бұйрық райдың екінші жағындағы етіс формалары, сан
есім мен есімдіктердің қалыптасқан тұлғалары, үстеулер, олардың
туынды түрлері және одағай мен еліктеуіш сөздер енді.
3. Сөздікке енген омонимдер мынадай тәртіппен берілді: 1) омоним
құрайтын атау сөз (реестр); 2) омонимдердің түрлерін (типтерін)
белгілеу; 3) этимологиялық белгі; 4) грамматикалық белгі; 5)
стильдік белгі; 6) сөз мағынасын білдіретін түсінік; 7) сөз
мағынасын анықтайтын иллюстрациялық мысалдар.
Омонимдердің түрлерін (типтерін) белгілеу. Тілде омонимдер әр түрлі
жолдармен жасалатынына байланысты олар бірнеше түрге (типке) бөлінеді:
а) Түбір омонимдер. Қазақ тілі лексикасы түбір омонимге өте бай және
олар әр түрлі болып келеді: кейбірі бір сөз табына қатысты, бірақ әр басқа
түбір омонимдер болып келсе (өкпе І-ІІ, өт І-ІІ, сыр І-ІІ т.б.), кейбірі -
әрі бір сөз табына қатысты, әрі бір түбірден тұрған омонимдер (күн I-II, ай
I-II, т.б.). Ал енді қайсыбірі көп мағыналы сөздердің мағыналары арасындағы
семантикалық байланыс үзіліп, осының нәтижесінде әр басқа сөз табына
(бірінің есімге, екіншісінің етістікке) қатысты болып кетуінен пайда
болған, көп компонентті түбір омонимдер болып келетіндері де бар (көш I-II,
той I-II, тоң I-II т.б.). Сонымен бірге тілдің қазіргі қалпы тұрғысынан
морфемаларға бөлшектеуге келмейтін айқас I-II, қырсық I-II т.б. сияқтылар
да сөздікке түбір омонимдер түрінде енгізілді.
ә) Туынды омонимдер. Түбірге (немесе негізге) омонимдес аффикстердің
жалғануынан жасалған омонимдер туынды омонимдер деп аталады.
Туынды омоним жасайтын омоаффикстер мыналар: есімдердің –с (-ыс, -іс)
аффиксі мен етістіктердің (ортақ етістің) –с (-ыс, -іс) аффиксі (айтыс I-
II), есімдердің –қ (-к, -ық, -ік) мен етістіктердің –қ (-к, -ық, -ік)
аффиксі (қызық I-II, жабдық I-II), есімдердің –н, (-ын, -ін) мен
етістіктің (өздік етістіктің) –н, (-ын, -ін) аффиксі (тебін I-II) ,
есімдердің –лас (-лес, -дас, -дес, -тас, -тес) аффиксі мен етістіктердің
–лас (-лес, -дас, -дес, -тас, -тес) аффикстері (сабақтас I-II, сырлас I-
II).
б) Сөздердің әр түрлі фонетикалық өзгерістерге ұшырап, дыбысталуы
жағынан сәйкестену нәтижесінде де омонимдер пайда болған. Мысалы, біз (мы),
біз (шило).
в) Сөздердің бірігуінен жасалған омонимдер. Бұл аталған омонимдер
сөздікте онша көп емес. Дегенмен, ара-тұра кездесіп қалады. Мысалы:
көкшулан I-II, аққаптал I-II, ақсүйек I-II, асатаяқ I-II т.б.
г) Басқа тілден енген сөздер мен төл сөздердің дыбысталуы бірдей болып
келуінен өрбіген омонимдер. Мысалы: болыс I (орыс тілінде волость), болыс
II (“көмектес”).
ғ) Полисемиядан ажыраған омонимдер. Тілдің даму барысында көп мағыналы
сөздердің (полисемияның) мағыналары арасындағы семантикалық байланыс
үзіліп, омоним сөздер пайда болған. Мысалы: Жабағы I-II: жабағы I зат. алты
айдан асып, бір жылға толмаған құлын. Мынау бір көп сауылған биенің
жабағысы еді (Ғ.М.). Жабағы II зат. қыстан қалған ескі жүн. Жабағыға
тырнағы шықпастай болып ілінді (Абай). Осы мысалдардағы жабағы деген екі
сөздің шығу тегі бір. Екеуі де бір сөздің мағыналық жақтан дамып, ол
мағыналардың бір-бірінен алшақтауы нәтижесінде жасалған.
Сөздікте пайдаланылған белгілер. Сөздікте мына төмендегідей шартты
белгілер пайдаланылды:
Г р а м м а т и к а л ы қ б е л г і . Әр сөз қай сөз табына тән
екендігін білдіретін грамматикалық белгі арқылы көрсетілді. Мысалы: з а т.
– зат есім, с ы н. – сын есім, с а н. – сан есім, е т. – етістік, е с. –
есімдік, ү с т. – үстеу, о д. – одағай, е л. – еліктеуіш сөз, ш ы л. –
шылау т.б.
С т и л ь д і к б е л г і. Стильдік белгі сөздікке енген сөздердің
барлығына бірдей емес, тек тілдің белгілі бір саласында қолданылып, әбден
қалыптасқан стильдік мәні бар сөздерге ғана қойылды. Стильдік белгілер
мыналар:
а) әдеби тілдің белгілі бір саласында ғана қолданылатынын көрсететін
стильдік белгілер: к ә с і б. – кәсіби, к і т а б. – кітаби, д і н. – діни,
м и ф. – мифологиялық, к ө н е. – көнерген, т а р. – тарихи, п о э т. –
поэтикалық және т.б. сөздер.
ә) әдеби тілден тыс қолдану шегін көрсететін белгілер: қ а р а п. –
қарапайым сөз, т ұ р п. – тұрпайы сөз, с ө й л. – сөйлеу тіліне тән сөз, д
и а л. – диалектілік сөз т.б.
б) ғылымның белгілі бір саласында ғана арнайы қолданылатындығын
көрсететін белгілер: б и о л. – биология, х и м. – химия, м у з. – музыка,
м е д. – медицина, с а я с. – саяси, с п о р т. – спорттық т.б.
Сөздің мағыналы жағы түсіндірме сөздікте де, аударма сөздікте де
маңызды мәселе болып саналады. Оларда сөз, ең алдымен, мағыналық жақтан
талданып, анықталады. Осыдан сөздің мағынасын, мағыналық түрлерін
қарастыратын семасиологияның лексикографиямен тікелей байланысы келіп
туады. Сөздікті құрастыруда сөздерге грамматикалық мінездеме беру де қажет
болады. Сөздердің грамматикалық тұрғыдан қандай лексика-грамматикалық топқа
(сөз табына) қатыстығы сөздікте тиісті белгілер арқылы көрсетіледі. Сөздік
құрамның ішінде белгілі бір стильге тән, соған телінген сөздер де болады.
Осыдан сөздіктерде ондай сөздердің қай стильге тән екенін аңғартатындай
белгілерді берудің қажеттілігі келіп туады. Мұның өзі тілдің лексикасының
стилистикалық жақтан дифференциалануын зерттеп, лексикадағы стильдік топтар
мен тармақтарды айқындаудың нәтижесінде ғана іске асады. Осы мағынада
стилистика да лексикографиялық жұмыста көмекші қызмет атқарады.
Сөздіктердің тіл-тілде бірнеше түрі бар. Олардың әрқайсысы әр түрлі
мәдени қажеттілікті өтеу үшін жасалады. Лингвистикалық сөздіктер жасалу
мақсатына қарай бірнеше түрге бөлінеді:
1) Сөздіктердің ішінде тілдің лексикасының шығуын, дамуын және оның
бірнеше дәуірін қамтып сипаттайтын түрі бар. Мұндай сөздіктер тарихи
сөздіктер деп аталады. Кеісінше, сөздіктердің кейбір түрі қазіргі
тілде жаппай және жиі қолданылатын сөздерді қамтып, оларға талдау
жасап, сипаттама беруді мақсат етеді. Мұндай сөздіктер қазіргі
тілдің сөздіктері (современные словари) деп аталады.
2) Сөздіктердің белгілі бір түрі тілдегі күллі сөздерді түгел қамтып
сипаттауды мақсат етеді. Мұндай сөздік толық сөздік (полный
словарь) деп аталады. Сөздіктердің енді бір түрі тілдің сөздік
құрамындағы барлық сөздерді емес, оның белгілі бір дәуіріндегі
сөздерді немесе лексиканың белгілі бір саласын қамтитын сөздік
түрінде жасалады. Мұндай сөздік кіші сөздік немесе толық емес
сөздік (неполный словарь) деп аталады. Сөздіктердің бұл түріне
арнаулы сөздіктерді де (мысалы, терминологиялық сөздік, синонимдер
сөздігі, фразеологиялық сөздік және т.б.) жатқызуға болады.
3) Сөздердің сөздікте ана тілінде түсіндірілуі немесе басқа тілге
аударылып түсіндірілуіне қарай сөздіктер екі түрге бөлінеді: олардың
алғашқысы – бір тілдік түсіндірме сөздіктер, екіншісі – екі тілдік
немесе көп тілдік аударма сөздіктер.
4) Сөздіктер оларда берілген сөздердің алфавит тәртібімен көрсетілуіне
немесе сөздермен белгіленетін ұғымдардың топтарының рет-ретімен
көрсетілуіне қарай екі түрге бөлінеді: 1.дыбыстық немесе алфавиттік
сөздіктер; 2.идеологиялық сөздіктер (идеологические словари) немесе
ұғымдар сөздігі (понятийный словарь).
Сонымен, сөздіктерді төрт түрлі топқа бөліп қарауға болады.
1. Сөздердің шығу тегі мен олардың семантикасының дамуы туралы мағлұмат
беретін сөздіктер. Бұларға жататындар:
1. Этимологиялық сөздік. 2. Тарихи сөздік.
I. Қазіргі тілдегі сөздердің мағыналарын түсіндіріп, олардың қолданылуы
жайлы мағлұмат беретін сөздіктер. Бұлардың қатарына енетіндер: 1.
Түсіндірме сөздік. 2. Аударма сөздік. 3. Терминологиялық сөздік. 4.
Диалектологиялық сөздік. 5. Фразеологиялық сөздік. 6. Синонимдер
сөздігі.
II. Сөздердің дыбыстық құрылысы мен олардың жазылуы туралы мағлұмат
беретін сөздіктер. Бұлардың қатарына енетіндер: 1. Фонетикалық сөздік.
2. Орфографиялық сөздік.
III. Заттар мен құбылыстардың ұғымдарын айқындап түсіндіретін сөздіктер.
Бұлардың қатарына енетіндер: 1. Энциклопедиялық сөздік. 2.
Иллюстративті сөздік.
Енді лингвистикалық сөздіктердің әрқайсысына арнайы тоқталайық.
Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл білімі институты соңғы жылдарда қазақ
емле заңдылықтарын ғылыми негізде зерттей түсіп, қажетті материалдарды
сұрыптап, жүйелеп, баспасөз беттерінде жазу мәдениетімізге қатысты айтылған
пікірлерді ескере отырып, қазақ тілінің толық орфографиялық сөздігінің 3-
басылымын әзірлеп, оқырмандарға ұсынып отыр.
Сөздікті жетілдіре түсу мақсатымен әрі бұрынғы басылымдарда кеткен
кемшіліктерді түзетуді көздеп, мынадай жұмыстар жүргізілді.
1. Сөздіктің жаңа басылымы “Қазақ тілінің орфографиясының негізгі
ережелерінің” 1983 жылғы жаңа редакциясына енгізілген өзгерістер мен
толықтырулар негізінде өңделді. Атап айтқанда:
а) Бірге және бөлек жазылатын сөздер іріктелді. Екі түбірден жасалып,
терминдік мәнге ие болған атаулар негізінен біріктіріліп жазылды. Әсіресе
мұнда баспасөз беттерінде, оқулықтарда, ғылыми-көпшілік әдебиеттерде жиі
қолданылатын қоғамдық-саяси, ғылыми-техникалық терминдер мен сөз тіркестері
қамтылды. Бұрын сөздікке енбей қалған немесе тіркес түрінде ұяда берілген
бірқатар сөздер термин не мамандық, кәсіп атауы ретінде біріктіріліп,
реестрге шығарылды.
Дербес лексикалық мағыналарын жоғалтқан түбірлерден жасалған аң-құс,
жануарлар мен жәндіктер, сондай-ақ өсімдік атаулары біріктіріліп жазылады
(бұл бұрыннан қалыптасқан ереже болатын). Осы қатарға екінші сыңары ағаш
(ағашы), бақа, балық, бүлдірген, гүл, жапырақ, жеміс, жидек, көк, қат,
қурай, құрт, құс, от (оты), тамыр, томар, шешек деген сөздер болып келген
өсімдік, аң-құс аттары да жатқызылды, өйткені жоғарыда көрсетілген сөздер
нақты бір өсімдіктің, аң-құстың, жәндіктің атаулары емес, жалпы атаулар,
сондықтан өзінің алдындағы сөзбен бірігіп қана белгілі бір нақты атауға
айналып тұр: қарағаш, барқытағаш, тасағаш, астықағаш (ы), тасбақа, құрбақа,
итбүлдірген, қойбүлдірген, қарақат, қызылқат, қазоты, балықот (ы),
айланшөп, т.б. Ал ағаш, гүл сияқты сөздермен келген күрделі атаулардың
бірінші сыңары сол өсімдіктің, ағаштың атауын жеке тұрып та білдіретін
болса, бөлек жазылады. Бұл ретте ағаш, гүл сөздері көбінесе тәуелдік
жалғаулы болып келеді. Мысалы: алма ағашы, өрік ағашы, жаңғақ ағашы, райхан
гүлі, астра гүлі.
ә) Орыс тілінен енген ог, уг дыбыстарына аяқталатын сөздерге қазақ тілі
қосымшаларын жалғау жаңа ережеге сәйкестендірілді.
б) Орыс тіліндегі жіңішке ль дыбысына аяқталатын көп буынды сөздерге
дауыссыз дыбыстардан басталатын қазақ тілі қосымшаларының буын үндестігі
бойынша (соңғы буынның жуан-жіңішкелігіне қарай) жалғанып, дауысты
дыбыстардан басталатын тәуелдік жалғаулары буын үндестігін сақтамай,
әрдайым жіңішке жалғанатындығы түзетіліп көрсетілді. Мысалы: медаль,
медальға, медальдар, медальдық, медалі; фестиваль, фестивальға,
фестивальдар, фестивальдық, фестивалі; магистраль, магистральға,
магистральдан, магистралі.
2. Сөздіктің құрамы толықтырылды. Қосылған материалдар”Орфографиялық
сөздіктің” 2-басылымы жарық көргеннен кейін шыққан Қазақ Совет
Энциклопедиясы томдарынан, Қазақ тілінің 10 томдық түсіндірме
сөздігінен, ғылымның әр түрлі саласы бойынша жарық көрген
түсіндірме, анықтама құралдар мен екі тілдік терминологиялық
сөздіктерден, мерзімді баспасөз беттерінен, мектеп оқулықтарынан
алынды. Жаңадан қосылған сөздер мен тіркестердің көпшілігі
терминдер, көне не сирек сөздер, этнографизмдер (кәде, ырым, ойын
аттары), соңғы кезеңдерде пайда болған жаңа сөздер болып келеді.
Сөйтіп, сөздіктің 2-басылымында сөзтізбедегі сөздер саны 36.500
болса, 3-басылымында 40.000-нан астам реестр сөз, 9000-ға жуық
тіркес берілді.
3. Сөзтізбе құрамы сұрыпталып, қатаң жүйелі тәртіпке келтірілді. Атап
айтқанда:
а) Қолданыста жоқ тұлғалар алынып тасталды (мысалы: баждау, бажыраңдық,
жағдайласу, болымсақ, жайраңқы, қайыстау, қайысшы, пілсіздік, қалайышылық
т.т.); белгілі бір тексте ғана кездесетін, автор жасаған сөз қосарлары
(мысалы: қайыр-мейірім, жабдыр-жайдақ, жидек-жеміс, пісілі-шикілі т.т.)
реестрден шығарылды.
ә) Етістіктің етіс тұлғаларының берілуі бір жүйеге келтірілді (бұлардың
қалай реттелгені “Сөздіктің құрамы мен құрылымы” деген бөлімде көрсетілді).
б) Негізінен ғылым мен техниканың, шаруашылық пен кәсіптің белгілі бір
салаларына байланысты ғана қолданылатын, бірақ күнделікті қолданыста,
мерзімді баспасөзде, ғылыми-көпшілік әдебиетте көп кездеспейтін сөздер
(мысалы: спорангий, синдакрилия, фаблио, фавус, холиморфус, хронометражист,
цикламид, экзистенциализм т.б.) сөзтізбеден шығарылды.
в) –лы, -лық, -сыз, -ушы, -ушылық, -дай, -ғыш, -ыңқырау деген жұрнақ
жалғанған сөздердің берілуі реттелді: дербес лексикалық мағынаға ие болған
ағартушылық, жазушылық деген сөздердің ізімен кеткен, бірақ өз алдына
лексикалық мәні жоқ жаяушылық, жаңылдырушылық, жаңылушылық тәрізді сөздер,
сол сияқты оқушы, жазушы дегендердің қатарында берілген жарасушы,
келтіруші, күйретуші, көсеуші сияқты лексикалық дербестігі жоқ тұлғалар
бұрынғы басылымдарда жүйесіз берілген болса, бұл басылымда олар да
сұрыпталып, тәртіпке келтірілді.
3. Сөздікте материалды ұсыну жүйесі едәуір өзгертіліп, түзетілді. Атап
айтқанда:
а) Даусыз деп танылған омонимдер бөлініп, жеке-жеке реестр сөз етіп
берілді. Мысалы: бұрын тап деген сөз бір ғана жерде тіркелсе, енді бірнеше
омоним болып, әрқайсысы өз тіркестерімен ұсынылды.
ә) Реестрде немесе ұяда берілген сөздер мен фразалар бұрын жалаң тұрса,
бұл басылымда өздері тіркесетін сөздермен берілді. Мысалы, жеті бас, жеті
қараңғы, ит өлген, қарға адым, жылан бауыр, таяқ тастам түрінде келген
тіркестер жеті басты айдаһар (миф.), жеті қараңғы түн, ит өлген жер, қарға
адым жер, жылан бауыр трактор, таяқ тастам жер деп, бұл фразалардың
компоненттерінің бөлек жазылатындығы көрсетілді. Ал кейбір сөздер мен
фразалар атау тұлғада емес, тәуелдік жалғаулы тұлғада тұрып тіркесетіндігі
де ескеріліп, түзетіліп берілді. Мысалы, бұрынғы басылымда ұсынылғандай,
жер тарылу емес, жері тарылу, жер-жебір емес, жер-жебіріне жету,
этнографизмдер ретінде үш, қырық сөздері емес, үші, үшін беру; қырқы,
қырқын беру деп қолданылатындығы есепке алынды.
б) Сөздікте тәуелдік, септік жалғаулы тіркестер мен сөз мағынасын ашуға
септігі жоқ немесе бөлек жазылатыны шүбә тудырмайтын тіркестер берілмеді.
Мысалы, қан сөзінің ұясында тұрған қанға бату, қаны жоқ, қанын қию, қан
қысымы, қанына тарту деген тіркестер; жоқ сөзінің ұясындағы зәресі жоқ,
зауқы жоқ, жоққа тән деген тіркестер; қадір сөзіндегі қадірі кету,
қадіріне жету, қадірі қалмау деген тіркестер басы артық материалдар
ретінде алынып тасталды.
4. Ұядағы материалдар жүйеленді. Атап айтқанда:
а) Бөлек жазылатындығын көрсету үшін ұяда келтірілген тіркестерден
негізінен реестр сөзден басталатындары ғана берілді.
ә) Не сөз мағынасын білдіруге, не омонимдерді бөліп көрсетуге қатысы жоқ
тіркестер берілмеді (мысалы: жақын сөзіндегі жақын жерде, жақын тарту,
жақын күнде деген сияқтылар).
б) Сөздің қосымшалар жалғанғанда немесе шылаулармен тіркескенде, өзгеретін
не өзгермейтін тұлғаларын жазып көрсету де ықшамдалып, бір ізге түсірілді
(ол жөнінде “Сөздіктің құрамы мен құрылымы” деген бөлімнен оқып білуге
болады).
5. Сөздіктегі түсіндірме материалдар мен белгілер де бір жүйеге
келтіріліп, реттелді:
а) Сөз мағынасын білдіру үшін жақша ішіне курсивпен берілетін анықтаманың
бір ізді, айқын болуы көзделді. Мысалы, бірде бот., бірде өс., бірде шөп.,
бірде терм. Деп берілген анықтамалар айқындалды: өсімдік атаулары өс. деп,
ал ботаникалық өзге терминдер бот. Деп қысқартылып көрсетілді. Қысқартылған
анықтағыш белгілердің тізімі берілді.
Жекелеп саралағанда ұсынып отырған орфоэпиялық сөздік мынадай
заңдылықтарды қамтиды.
Ең алдымен, сөздік екі томдық түсіндірме, орфографиялық сөздіктер
негізінде құрастырылды. Бұл сөздік тәжірибеде қолданылып жүрген басқа
сөздіктер сияқты алфавит тәртібін сақтайды.
Сөздікке енген сөздер екі қатар тізіледі де, бірінші бағанада қазақ
әдеби тілінің емле ережесі бойынша жазылуы, екіншісінде әдеби норма бойынша
айтылуы көрсетіледі.
Сөздікке жазылуы мен айтылуы арасында айырмашылығы бар түбір сөздер,
туынды сөздер, сөз тіркестері, қосымша жалғанғанда өзгеріске ұшырайтын
тұлғалар алынды.
Орыс тілінен, орыс тілі арқылы басқа тілдерден енген интернационал,
термин сөздердің барлығы бірдей сөздікке енгізілген жоқ. Өйткені қазақ
тіліндегі қалыптасқан орфография, орфоэпия ережелері бойынша ондай
сөздердің жазылуы мен айтылуы орыс тілі ережесіне сәйкес келеді. Сондықтан
қазақ тіліне енген интернационал, термин сөздердің барлығын сөздікке енгізу
қажеттілігі де көзделмейді. Қазақ тілі қосымшалары жалғанғандағы
ерекшеліктерін көрсету мақсатында ғана бірсыпыра интернационал, термин
сөздер енді.
Емле ережесі бойынша ор, орын, ол, олақ, өзі, өлең, өнер, ен, ерін, ер,
еркін, елік, разы, рақым, лақ, лақтыру іспеттес жазылатын сан алуан
сөздердің басқы дыбыстары ауызекі тілде о – уо, ө - уө, е – ие, р – ыр, л
– ыл – уор, уорын, уол, уолақ, уөзі, уөлең, уөнер, иен, иерін, иер, иеркін,
иелік, ыразы, ырақым, ылақ, ылақтыру түрінде, яғни, екі дыбыс қабаттаса
жұмсалып айтылады. Бұл қазақ тілі жөнінде жазылған көпшілік әдебиетте
айтылып жүрген заңдылықтың бірі. Бірақ бұл жазу ережесінде ескерілмейді.
Осындай сөздерді (орын – уорын т.б.) айтуда (оқуда) олардың орфоэпиялық
нормасының бұзылмайтынын ескеріп, сөздіктің көлемін өсіре бермеу мақсатын
көздеп, ұсынып отырған орфоэпиялық сөздікке енгізбедік.
Сол сияқты қазіргі қазақ тіліндегі у дифтонгі – ұу, үу, ыу, іу қосынды
дыбыстарының орнында жұмсалады. Сөздікте ерін үндестігіне көбірек назар
аудару мақсатында, бөлу – бөлүу, сөгу – сөгүу сияқты санаулы сөздерде
қосынды дыбыстарды ажырата көрсетіп, өзге жерде бір ғана у алынды.
Қазақ әдеби тілінің орфографиясы бойынша и дыбысы қосынды дауыстылардың
да, жалаң дауыстылардың да орнында жұмсалады.
Мысалы: қи, ки, бидай, кино.
и әрпі түбір сөзде де, туынды сөзде де жіңішке естілетін жалаң и
дыбысының және қосарлы –ый, -ій дыбыстарының (сый, тый түбірлес екі сөзден
басқа орындарда) таңбасы ретінде қолданылады. Мысалы: иіс, киім, қиын, тоқы
– тоқиды.
Сондай-ақ, и әрпі я, ю әріптерінен бұрын келетін ы, і әріптерінің
орнына, йы, йі дыбыстар тіркесіне бітетін етістіктерге көсемшенің –й
жұрнағы жалғанғанда, ый, ій әріптерінің орнында да жазылады. Мысалы: қия,
жию; байыды – байиды, кейіді – кейиді.
и дыбысына бітетін етістіктерге жалғанатын тұйық етістіктің у жұрнағы ю
түрінде, көсемшенің а жұрнағы я түрінде жазылады. Мысалы: жию, жияды. Бұл
ереже жазу практикасында өте ыңғайлы, үнемді болғанымен, айтылуда (әсіресе
жуан вариантын айтуда) көбірек көңіл аударуды керек етеді. Өйткені жуан
айтылатын сөздерді жіңішкертіп, орфоэпиялық норманы бұзып айтушылық ұшырап
қалады. Осы жайды ерекше ескеріп, тілдегі и-мен айтылатын сөздерді
(жіңішке, жуан варианттарын) сөздікте толық қамтуға тырыстық.
Қазақ тілінде әдеби тілдің орфография ережесі бойынша жазылған сөздерді
орфоэпия нормаларына сәйкесті айтуда дыбыстардың үндесуіне қатысты заңдылық
ерекше орын алады. Сөйлеу процесінде сөз бен сөздің, дыбыс пен дыбыстың,
түбір мен қосымшаның, буын мен буынның аралығында болатын бұл құбылыс ана
тілінің орфоэпиялық нормасына арқау болады. Осы заңдылықты толық меңгерген
адам сөзді дұрыс айтып, тілдің үнділік, музыкалық қасиетін барынша дұрыс
сақтай алады.
Сөздікте дыбыс үндестігі заңдылықтарына байланысты мынадай жайттар
көрсетілді:
Қазақ тілінде басқа қырғыз, алтай, якут тілдері сияқты туыстас түркі
тілдерімен салыстырғанда ерін үндестігі әлсіз дамығанымен, осы заңдылық
недәуір сөзді қамтитыны сөздік жасау үстінде де аңғарылды.
Емле ережесі бойынша бірінші буында о, ө, ұ, ү дауыстылары, кейінгі
буындарда е, ы, і дауыстылары жазылатын құлын, бұрын сияқты сөздердегі
бірінші буындағы ерін дауыстыларының әсерінен кейінгі буындағы е, ы, і
дауыстылары айтылуда ө, ұ, ү дыбыстарына айналады. Бірақ ол жазылуда
ескерілмейді. Бұл сияқты ерін үндестігіне байланысты заңдылық сөздікте
төмендегідей түрде алынды: құлын, бұрын, соны, ұлық, бүлік, тұрық, құрық
сияқты екі буынды сөздер: құлұн, бұрұн, сонұ, ұлұқ, бүлүк, тұрұқ, құрұқ
түрінде, көлеңке, дөңгелек, бұлыңғыр, орындық, мұрындық сипаттас сөздер
көлөңке, дөңгөлек, бұлұңғыр, орұндық, мұрұндық түрінде, ал ерін
үндестігіне қатысты төрт буынды сөздердің төртінші буынына ешбір белгі
қойылмай, көлеңкелі – көлөңкелі, дөңгелекші – дөңгөлекші түрінде алынды.
Сөздерді айтудағы ерін үндестігіне байланысты мынадай заңдылықты ерекше
атауға болады. Ол ерекшелік қос сөздер мен біріккен сөздердің буын санына
қатысты. Мұндай заңдылық осы типтес сөздердің жасалу жолына, оларға түсер
сөз екпініне байланысты. Қос сөздердің де, біріккен сөздердің де жасалу
жолы біркелкі. Олардың қай-қайсысы да тарихи екі сөзден не қосарланып, не
бірігіп айтылу арқылы жасалады. Сонымен қатар қос сөздер мен біріккен
сөздердегі сөз екпінінің де жалаң түбірлі сөздермен салыстырғанда өзіндік
ерекшелігі бар. Демек, бұл типтес сөздер, негізінен құрамындағы екі
компонентінің айтылу нормасын сақтайды. Мысалы, аткөпір, алагүлік, ақсүйек,
бізқұйрық, безбүйрек, бізтұмсық, бойкүйез, егеуқұйрық, жаубүйрек, жаужұмыр,
жертөле, сайгүлік сияқты екі сөздің бірігуінен туған үш буынды және төрт
буынды біріккен сөздер айтылуда аткөпүр, алагүлүк, ақсүйөк, бізқұйрұқ,
безбүйрөк, бізтұмсұқ, бойкүйөз, егеуқұйрұқ, жаубүйрөк, жаужұмұр, жертөлө,
сайгүлүк болып, үндестік заңын қабылдап, үшінші, төртінші буындардағы
дауыстылар толық өзгеріске ұшырайды. Сол сияқты түйдек-түйдек, ұңғыл-
шұңғыл, қорлық-зорлық, үшті-күйлі, тоқты-торым, шұп-шұңқыр, түр-түсі, уақ-
түйек, ұйқы-тұйқы, төсек-орын, жол-жөнекей, ер-тоқым, күмбір-күмбір,
күйініш-сүйініш, көрші-көлем, көрінер-көрінбес, көптеп-көмектеп сияқты қос
сөздердің де үшінші және төртінші буындарындағы дауыстылар үндестік заңына
сәйкесті е - ө-ге, ы – ұ-ға, і – ү-ге айналып, түйдөк-түйдөк, ұңғұл-шұңғұл,
қорлұқ-зорлұқ, үштү-күйлү, тоқтұ-торұм, шұп-шұңқұр, түр-түсү, уақ-түйөк,
ұйқұ-тұйқұ, төсөк-орұн, жол-жөнөкей, ер-тоқұм, күмбүр-күмбүр, күйүніш-
сүйүніш, көршү-көлөм, көрүнер-көрүнбес, көптеп-көмөктеп түрінде айтылады.
Осы заңдылықты дәлелдей түсіп, оның ерекшелігін тереңірек аңғарту
мақсатында жоғарыда айтылған нормаларға керісінше, біріккен сөздер мен қос
сөздерге байланысты мынадай тілдік фактілерді және келтіруге болады.
Екі сөздің бірігуінен туған қоскіндік, құссирақ (өсімдік), гүлтепкі
(өсімдік), көртышқан, күйкентай, сутегі, күлбілте, күншығыс сияқты
біріккен сөздер, екі сөздің қосарлана айтылуынан туған мұң-шер, ой-қыр, көр-
жер сияқты қос сөздер ерін үндестігі заңына сәйкес екінші, үшінші
буындарындағы і дыбысы ү-ге, е - ө-ге, ы – ұ-ға айналып, өзгеріске ұшырауы
керек еді.

Түсіндірме сөздіктер

Түсіндірме сөздік әдеби тілдегі жалпылама және жиі қолданылатын
сөздерді қамтып, олардың мағыналарын талдап түсіндіруді, әдеби тілдің
лексикалық, семантикалық нормаларын көрсетуді мақсат етеді.
Орыс тілінде түсіндірме сөздік жасаудың мол тәжірибесі бар. “Словарь
Академии Российской” деп аталатын сөздік алғаш рет 1783-1794 жылдары
жасалды. Бұл сөздіктің алфавит тәртібіне келтіріліп жасалған түрінің
бірінші бөлімі 1806 жылы (Петербургта), ал алтыншы бөлімі 1822 жылы жарыққа
шықты. Аталған сөздіктің алғашқы тәжірибе ретінде үлкен мәні болды. Мұнан
кейін де бірнеше сөздік жасалды. Осы сөздіктердің ішінен В.И.Даль
құрастырған “Толковый словарь живого великорусского языка” деген сөздік
айрықша орын алады. Бұл сөздік нормативті сөздік емес, онда халықтың
ауызекі тілінің ерекшеліктері молынан қамтылған. Сөздікте этнографиялық
материалдар (халықтың тұрмыс салты, әдет-ғұрпы, өндіріс құралдары және т.б.
жайында мағлұматтар), 30 000 шамасында мақал мен мәтелдер және т.б.
фразеологизмдер берілген.
Кеңес өкіметінің алғашқы он жылының өзінде жаңа социалистік мәдениеттің
жасалып дамуына жағдайлар жасалды. Миллиондаған қарапайым адамдар
мектептерге барып, сауатын аша бастады. Олар мектептерге өздерінің
жергілікті тіл ерекшеліктерін, жергілікті сөздерін ілестіре келді. Міне,
осы кезде орыстың әдеби тілінің жаңа нормаларын белгілеп, нормативті
сөздігін жасау өте-мөте қажет болды. Осы қажеттілікті ескере келіп,
В.И.Ленин 1920 жылдың 18 қаңтарында А.В.Луначарскийге жолдаған хатында орыс
тілінің сөздігін жасау жайында былай деп жазды: “Жуырда менің... Дальдің
атақты сөздігімен танысуыма тура келді.
Тамаша нәрсе, бірақ бұл облыстық сөздік қой және ескірген ғой. Нағыз
орыс тілінің, айталық қазірде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.