Көптік жалғауларының даму тарихы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ 5
1 Көптік жалғауларының даму тарихы 5
Көптік мағынаның берілуінің морфологиялық әдісі. 6
Көптік мағынаның берілуінің лексикалық әдісі 9
Көптік мағынаның берілуінің синтаксистік әдісі 9
2 Тәуелдік жалғаулардың даму тарихы 11
3 Жіктік жалғауларының даму тарихы 14
4 Септік жалғауларының даму тарихы 17
Жеке септіктер тарихынан 20
ҚОРЫТЫНДЫ 48
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 49
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбының өзекітілігі: Қазіргі қазақ тіліндегі
жалғаулардың даму тарихы, өту кезеңдері көпшілікке өте қызық. Жалғаулар
белгілі бір қалыпқа түсіп, сұрыпталғанша бұл мәселе Ғ. Айдаров, М.
Томанов, Ә. Құрышжановтың т.б. еңбектерінде біршама зерттелді. Ал
біздің жұмысымыздағы тақырыптың өзектілігі - жалғаулардың дамуын
кезеңдерге бөле отырып, әр дәуірдегі қосымшаларды мысалдармен дәлелдеу.
Зерттеу нысаны : Диплом жұмысының басты нысаны етіліп қазақ
тіліндегі жалғаулардың көне түркі кезеңінен бері қарайғы даму жолдары
алынды.
Мақсаты: Қазіргі қазақ тіліндегі жалғаулар тарихын сөз ету ,
даму, қалыптасу жүйесін кезең - кезеңге бөліп анықтау.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер
шешіледі :
• тарихи жазба мұраларды кезеңдерге бөлу.
• әр кезеңдегі жалғаулардың қолданыс ерекшелігін ашу.
• жалғаулардың қолданысын тарихи ескерткіштер мысалдарымен дәлелдеу.
• жалғаулардың даму жолын кестемен көрсету.
Диплом жұмысының әдістері: Диплом жұмысында жинақтау, салыстыру, талдау
әдістері қолданылды.
Дереккөздері: Күлтегін ескерткіші, Тоныкөк ескерткіші, М. Қашқари
Диуани лұғат-ит турк, С. Сараий Гүлстан бит турки, жыраулар поэзиясы.
Дүние жүзіндегі әрбір халық сияқты, түркі халықтарының да
өздеріне тән даму, қалыптасу тарихы бар. Әрбір тайпа, ұлт, халық тарихсыз
болмайды.
Жалпы түркі тайпалары халық ретінде V ғасырдың орта
кезінен белгілі бола бастады. Бірақ бұл жерден біз тек V ғасырда
ғана тарихта пайда болып қалыптаса қалдық деген ой қалыптаспау
керек. Қазақ халқы - үш мың жылдан аса тарихы мен мәдениеті бар
халық.
Біз тарихқа V ғасырда түркі деген атпен енсек те,
алтайлықтар, сақтар, хундар мәдениетінің төл мұрагеріміз.
Славян тобына жататын тілдерден кейін сан жағынан ірі
топ- түркі тілдер тобы.
Түркі тілдер тобына 22 (алтай, азербайжан, башқұрт, гагауыз,
қазақ, қарақалпақ, қарайым, қарачай – балқар, қырғыз, қырым татарлары,
құмық, ноғай, өзбек, татар, түрік, түркімен, ұйғыр, чуваш, шор, хакас, якут
т.б) тілдер кіреді. Бұлар туыстас тілдер тобы деп аталады.
Қазақ тілі төркіні жағынан түркі тектес тілдерге, соның ішіндегі
қыпшақ тобына, құрылысы жағынан аглютинативті (жалғамалы) тілдер тобына
жатады. С. Исаевтың айтуы бойынша, қазақ тілінің даму кезеңдерін былай
бөлуге болады:
1.Көне түркі және Орхон – Енисей - Талас кезеңіне (V-VIII
ғасыр) руникалық жазба ескерткіштері жатады. Олар Білге қағанға, Тоныкөкке,
Күлтегінге арналған ескерткіштер.
2.Араб басқыншылығынан кейінгі Қараханид кезеңі. Бұл кезеңнің
тілдік ерекшеліктерін сипаттайтын жазба материалдарға Жүсіп Баласағұнның
Құтатғу білік поэмасы, Махмұд Қашғаридың Дивани лұғат ат турк
лингвистикалық еңбегі, Ахмет Яссауидың Диуани Хикметі жатады. Мерзімі
жағынан бұл кезең X-XII ғасырды қамтиды.
3.Монғол шапқыншылығынан кейінгі орта ғасырлық кезең. Бұл кезеңде
тілдік нормалар сәл де болса тұрақталып, сұрыпталды. Бұған Алтын
Орда, Шағатай ұлысында жазылған жазба нұсқалар жатады. Олар Хорезмидің
Мұхаббат - намесі, Құтба ақынның Хұсрау – Шырыны, Сейф Сарайидың
Гүлстан бит – түркиі, Рабғузидың Қысас – ул –анбиясы. Сондай-ақ
Мамлюктер елі мен Сирияда жазылған нұсқалар, қыпшақ жазбалары да осы
кезең материалдары болып табылады.
4.Қазақ халқының жеке ел болып қалыптасқанынан кейінгі кезең
XV-XVI ғасырда басталып, XIX ғасырға дейін созылды. Бұл кезеңге негізінен
жыраулар поэзиясын жатқызуға болады.
Тюркологияның негізін салушылар Н.А.Баскаков,
П.М.Мелиоранский, Радловтардың зерттеулерінде, Б.А.Серебренников,
Кононов, С.Е.Малов, В.А.Богородицкий, Н.А.Гаджиева, Г.Д.Санжеев,
В.Котвичтердің еңбектерінде де түркі тілдері жалғаулар жүйесінің
этимологиясы, тарихы, пайда болу, жоғалып кету мәселелері қозғалды.
И.А.Батманов Язык Енисейских памятников древнетюркской письменности
еңбегінде әр тілдегі септік жалғауларын өте жоғары деңгейде талдап береді.
М.Қашғари еңбегінде грамматикаға қатысты көп мәселеге жауап береді.
А.Есенқұлов Орхон - Енисей жазба ескерткіштеріндегі қосымшаларды сөз
етеді.
Біз осы диплом жұмысымызда жалғаулардың даму сипатын кезең-
кезеңдерге бөліп қарастырдық.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Көптік жалғауларының даму тарихы
Түркі тілдеріндегі ең көне ескерткіш Орхон - Енисей жазбаларының
тілінде жекелік мәнді білдіретін арнайы аффикстер болмаған. Көптік мән
арнайы жалғаулар арқылы да немесе сөздің лексикалық мағынасы мен сөз
тіркестері арқылы да берілген. Кейбір жеке сөздердің лексикалық мағынасының
өзінде көптік ұғым болған.
Орхон – Енисей жазбаларында көптік жалғаудың екі түрі
кездеседі:
- лар;-т.
Көптік мағынаның берілуінің морфологиялық әдісі.
- Лар - көптік мағына тудырудың негізгі тәсілі, сондықтан ескерткіштер
тілінде бұл жалғау көп қолданылады. Дыбыс үндестігі бойынша түбірдің
соңғы буыны жуан болса, лар, жіңішке болса -лер жалғанған.
Жуанда , мысалы : атлар – аттар , қадашлар - жолдастар
Жіңішкеде : кедегүлер – күйеулер , беглер - бектер
Бедке кегүрме беглер гү иаңылташысіз-Таққа құштар бектер, сіздер
жаңыласыздар ғой. - лар аффиксінің этимологиясы жайлы түркологияда
көптеген сөз болып келеді , айтылған пікірлер де алуан түрлі . Поляк
ғалымы Т . Ковальский осы мәселеге арналған зерттеуінде өзінен
бұрынғы пікір – жорамалдың барлығына талдау жасай келіп , - лар
аффиксінің арғы төркіні болжалды санды ( бірнеше , көп ) білдірген
сөз болу керек деп есептейді . В.А.Богородицкий бұл аффикстің
қалыптасуын 3 жақ жіктеу есімдігі мен – ар жұрнағының нәтижесі деп
қарайды . Яғни әуелі ол+ар , содан кейін түбір сөздің соңғы дыбысы –
л қосымшасының құрамына ығысқан , тіл қолдану процесіне соңғы вариант
қосымша болып қалыптасып, лар аффиксі шыққан. Белгілі фин зерттеушісі
Г.Рамстедт бұл аффикстің арғы төркіні монғол тіліндегі нар деп
есептейді.Ол тілде нар жұрт, халық деген мағынаны береді. Н.А.Баскаковтың
зерттеулерінде лар құранды қосымша ретінде қаралып, қайтымдылығын,
дүркінділігін білдіретін есім түбірлерден етістік жасайтын ла келер шақтық
есімшенің тұлғасымен (р) қосылып, бірігіп барып семантикалық өзгерістің
нәтижесінде көптік мән беретін қосымша болып қалыптасқан дейді. –Лар
аффиксінің этимологиялық құрамы туралы соңғы пікірді Кононов айтты. Ол –лар
фузиялық құбылыстың нәтижесі деп есептейді, оның алғашқы бөлігі ( л )
қазіргі тұңғыс тіліндегі көптік мән туғызатын қосымша, бұл қосымша түркі
тілдеріндегі –лар-мен бірге –лан және –ла қосымшаларының құрамында
сақталған деп есептейді.
Сонымен бұл айтылғандардан зерттеушілердің көпшілігі –лар аффиксінің
бірігуінен пайда болды депген пікірді жақтайтыны аңғарылады. –Лар
аффиксінің етістік тудырушы –ла мен негіздестігі жайлы пікірді
Б.А.Серебренников қолдайды.
-Т қосымшасы орхон-енисей жазбаларында атақ-дәрежені, шенді
білдіретін тарқан-тарқат, шад-апыт-уәзір-аталар, тігін-тігіт сияқты аздаған
сөздерде кездеседі. Зерттеушілердің пікірінше бұл қосымша моңғол тілінен
ауысқан деп есептейді. Солай екендігін -т қосымшасының сөзге жалғану
тәртібі де дәлелдейтін сияқты. Бұл қосымша жалғанғанда сөздің соңғы дыбысы
мүлдем түсіп қалады тарқан-тарқат
-Т қосымшасы уақыт жағынан орхон-енисей жазбаларынан кейінгі дәуірге
жататын ескерткіштердің ешқайсында да көптік мән туғызудың өнімді тәсілі
емес. X-XIII ғасыр жазбаларында –т аффиксімен келген бірен-саран сөздер
болғанымен олардың өзіне –лар қосымшасы жалғанған.
П.М.Мелиоранский өзінің Күлтегінге қойылған ескерткіш атты
еңбегінде кейбір сөздер құрамында келетін –т қосымшасын түбірден бөліп алып
қарауға болмайды деген пікір айтады. Бірсыпыра зерттеушілер сүт, алпауыт
сөздерінің құрамындағы т-ны көптік жалғау деп қарайды. Олай болса қазіргі
қазақ тіліндегі сәлем-сауқат дегендегі –т да осы жалғау. Өйткені қазақ
тілінде оның сауға дейтін –т-сыз айтылатын варианты бар. Бірақ бұның бәрі
дәлелденген жоқ. Басы ашық мәселе орхон-енисей жазбаларында –т көптік
жалғау есебінде қолданылған.
Көне түркі тілін зерттеушілердің біразы (А.Габен т.б) көптік
жалғауының тағы бір түрі – ( а ) н болған деген жорамал айтады. Ол ерен
сөзін көптік жалғауда тұрған көптік мағынаны білдіретін сөз деп
қарайды.
Ал М.Қашғари сөздігінде осы сөзге –лар жалғанған көптік мән туғызатын
- (а )н аффиксінің болған- болмағаны айқын емес.
А.Н.Кононов оғлан сөзінің құрамында осы аффикс бар деп біледі. Көне
түрік тілінде оғлан, қазіргі қазақ тілінде ұл тұлғаларының айтылуын осының
себебі деп қарайды. Қазақ тіліндегі жоғарыда айтылған ұқсастығын еске
алсақ, үшем сөзінің құрамындағы –ем ( ен ) қосымшасын осыған жатқызуға
болады. Бірақ мұнда жалпылама көптіліктен гөрі топтау басым сияқты.
С.Е.Малов біз есімдігінің құрамындағы з-ы көне түркі тілінде көптік
мән туғызған қосымшаның бірі деп есептейді. Орхон-енисей жазбаларында –з
көптік мән туғызатын еркін аффикс ретінде қолданылмаған. Малов тек мынандай
фактілерді келтіреді: меңіз – бет, көкүз - көкірек, ағуз - ауыз.
Осымен байланысты М.Қашғаридың еңбегінде: Сіз - үлкен кісілерді
құрметтеу мәнінде сен мағынасында айтылады. Асылында мұның беретін
мағынасы – сіздер .
Бұған қарағанда Қашғари заманында сіз есімдігінің сыпайылық мәні мен
көптік мәні қатар жүрсе керек.
Сонымен , -з аффиксінің жіктеу есімдіктерінің құрамында сақталуы
әбден мүмкін де, басқа есімдіктер құрамында сақталуы зерттей түсуді қажет
етеді.Мысалы,қазақ тіліндегі егіз сөзінен байқауға болатындай. Сонымен
қатар А . Н . Кононов жүз, сегіз, отыз, тоғыз сан есімдерінің құрамындағы
–з да осы қосымша дейді.
Кейбір зерттеушілер бұл қосымшаны ескі дәуірдегі екілік
категориясының көрінісі деп те қарайды. Мысалы, ауыз, көз, егіз сөздері пар-
пардан тұратын зат атаулары. Бірақ түркі тілінде екі бөліктен тұратын
атаулардың бәрі бірдей –з-ға аяқтала бермейді. Мысалы, қазақ тіліндегі
құлақ , аяқ , жақ , білек т.б.
Осылардан келіп көптік жалғаудың етістік формаларында қолданылатын
тағы бір түрі –қ ,-к шығады. Кононов оған жоғарыда аталған сөздерді мысал
етеді. Дегенмен, бұл сөздердің жекелік варианттары жоқ. Аяқ сөзін ая
(алақанға салып аялау) содан барып ( и ) +а+қ+ан сөзімен түбірлес, содан
барып тараған деп қарасақ, оның құрамындағы –қ көптік мән беретін болады.
Көптік мағынаның берілуінің лексикалық әдісі
Ескерткіштер тілінде көптік лексикалық категория 2 түрде жүзеге
асады:алдымен көптік мағына лексикадағы жеке сөздердің семантикасына
байланысты болады және көптік мағына сөз тіркестері арқылы беріледі.
Орхон-енисей жазба ескерткіштерінің тілінде мынандай сөздер көптік
ұғымды білдіреді.
1. Ру,тайпа,халық аттарын білдіретін кейбір жинақтық ұғымы бар сөздер:
Қыбчақ-қыпшақ
оғуз-оғыз
турк-түркі
2. Лексикалық мағыналарының өзінде көптік ұғымы бар сөздер:
көз-көз
қулғақ-құлақ
адағ-аяқ
3. Даралап санауға келмейтін кейбір зат есімдер:
алтун-алтын
кумүш-күміс
сач-шаш
4. -лығ,-ліг жұрнақтары арқылы туындаған кейбір дерексіз зат есімдер
жеке ұғымда да, көптік ұғымда да кездесе береді:
қағанлығ-қағандық
бегліг-бектік
Көптік мағынаның берілуінің синтаксистік әдісі
Орхон-енисей ескерткіштері тілінде көптік мағына сөз тіркестері
арқылы да жасалады:
1. Зат есім алдында оның қанша екенін көрсететін сан есімдер болса:
йеті иуз кісі-жеті жүз кісі
он түмен сү-он түмен әскер
2. Зат есім алдына қоп-көп, үкіл-бүкіл сияқты анықтауыштар айтылса:
қоп соғды-көп соғды
үкіл ер-бүкіл ер
3. Кейбір қос сөздер ешбір көптік жалғауынсыз-ақ көптік ұғымды
білдірсе:
қыз-қудыз-қыз-қырқын
М.Қашғари заманындағы түркі халықтарының тіліне келсек,мұндағы көптік
жалғауының ең жиі және тұрақты қолданылған тұлғасы –лар ,
- лер . Мұның қазіргі қазақ тіліндегі қатаң дыбыстан басталатын ( -тар)
варианттары қалыптасқан жоқ. Мысалы, Алыплар бірле үрушма-Алыптармен
ұрыспа.
Орхон - енисей жазбаларында ұшырасатын көптік жалғауы –т тек бір ғана
тігіт-тігін сөзі құрамында ғана кездеседі. сонымен бірге М.Қашғари ерен
сөзінің құрамында кездесетін ен элементін де көптік қосымшасы деп
түсіндіреді.Бірақ ол ... бұл тұлға аз ұшырасады және қағидаға
қайшы.Өйткені көптік қосымшасы –лар\-лер деп ескерту жасайды. Бұған
қарағанда М.Қашғари өзі де ан, ен элементтерінің көптік жалғауы екеніне
күмән келтіретін тәрізді.
Көне қыпшақ тілінде немесе орта ғасырлық кезеңде жазылған
еңбектердегі көптік жалғауының қолданылуына келсек, бұл кезеңде көптік
жалғауы дыбыс үндестігіне бағынбаған. Сондықтан оның басқы дыбысы түбір
сөздегі дыбыстың ыңғайына қарай түрленіп отырмайды.Буын үндестігіне қарай
ол:
- арылар(әулиелер ),ағачлар(ағаштар ),бізлер (біздер),чақлар -шақтар
,ырлар (олар жырлайды),білмезлер ( білмейтіндер), келселер (олар келсе)
т.б.
IY кезеңнің ерекшелігіне тоқталғанда бұл кезеңдегі әдебиеттің өкілі
Шалкиіз жыраудың :
Қоғалы көлдер, қом сулар,
Кімдерге қоныс болмаған.
Сыздауға біткен қара ағаш,
Кімдерге сайғақ болмаған.
Жағына жібек жалау байлаған,
Арулар кімнен қалмаған,- деген жолдарынан - ақ - лар,
-лер , - дар , - дер , - тар , - тер тұлғаларының қазіргі қазақ тіліндегі
көптік жалғауларының қолданылуымен сайма-сай келіп тұрғандығын байқай
аламыз.
Яғни, бұл кезде қазіргі қазақ тіліндегі көптік жалғаулары іріктеліп,
сомдалып белгілі бір жүйеге келді деп айта аламыз.
2 Тәуелдік жалғаулардың даму тарихы
Жазба нұсқаларда белгілі бір заттың иеленуші үш жақтың біріне
меншікті екенін көрсететін грамматикалық категория- тәуелдік жалғаулары да
кездеседі.
Тәуелдік жалғаулар үш жаққа және жекеше, көпше болып бөлінеді.
Меншіктік пен меншіктелуші арасындығы қатынас, яғни, тәуелділік
категориялары түркі тілдері құрамындағы байырғы құбылыстардың бірі.Мұндай
тұжырымға дәлел- түркі тілдері тарихындағы ең көне мұралар тілінде де
тәуелдік категориясы мен оның көріністері өзгеріссіз берілген.
Көне түркі тілінде тәуелдік категориясы морфологиялық тәсілмен
(арнайы қосымшалармен), морфология-синтаксистік тәсілмен (ілік жалғаулы
сөздің тіркесі), синтаксистік тәсілмен( ілік жалғауы мен жіктеу
есімдіктері арқылы) берілген.
Жекеше:
I жақ : -м,- ым,-им,-ум,-үм,-ам,-ем будыным -халқым , қаңым -әкем,
ечүм-бабам,сабым-сөзім,сүм-әскерім
II жақ : - ң , - ың , - иң , - үң , - ұң , - үң , - аң , - ең : ілің
– елің , оғлың-оғланың – ұлың , иамың - жасың:
III жақ: - ы , - сы , - и , - си , - зы ,- зи уйасы- ұясы, ұрпағы
,қағаны- ханы, айғучысы- уәзірі, кійікі- киігі.
Тәуелдіктің үшінші жағының бастапқы тұлғасы: -ың, -сын (-ин,-син )
деген пікір бар:...табғач будунқа беглік ұры оғлың кул болты,сілік қыз
оғлың куң болты (табғач халқына мықты ұлы құл болды, таза қызы күң болды)
.Осы сөйлемдердегі оғлың, қыз оғлың сөздері тәуелдік жалғаудың III жағында
тұр, бірақ әдеттегідей –ы емес, -ын.
Көптік:
I жақ : - мыз ( - миз , - мүз , - мұз , - ымыз , - имуз , - умуз , -
амыз ,
- әмі ) ханымыз , атларым – аттарым , кедегүлерім – күйеулерім , ечүміз-
анамыз, иағымыз-жауымыз.
IІ жақ : - қыз , - киз ( - ыңыз , - иңыз ) – унуз , - үнүз : адашыңыз
- сіздің жолдастарыңыз , қағаның - сендердің хандарыңыз , алпыңыз-батырыңыз
, атыңыз - атыңыз.
III жақ: - ы , - сы , - си , - зи , - зы – сылар , - силар : інілері-
інілері,беглері-бектері.
Жазбалар тіліндегі тәуелдікте тұрған сөз жіктеу есімдіктерімен
тіркесіп те, тіркеспей де айтыла береді.Яғни,қазіргі қазақ тіліндегідей
бірде менің кітабым, бірде кітабым түрінде жеке де айтыла береді.
Тәуелдік жалғауларының ашық дауыстылардан басталатын варианттары көне
түркі тілдерінің ескерткіштерінің бәрінде бірдей кездесе бермейді.Бұл
варианттар көбінесе Шығыс Түркістаннан табылған жазбалар тілінде
(манихейлік текстер,ұйғыр жазбаларында ғана ұшырасады,яғни, ұйғырлық
варианттар.Тәуелдіктің жағындағы сөз өзінің алдындағы сөздің ілік
септікте тұруын бірде керек етсе, бірде керек етпейді.Бұл жағынан да
қазіргі қазақ тілінің заңдылықтарымен астасып жатады.
М.Қашқари заманындағы түркі халықтарының тіліндегі тәуелдік
жалғауларға келсек, жекеше жақтың көрсеткіші –м. Түбірдің соңғы дыбысы
дауыссыз болғанда, оның алдынан айтылатын дауысты дыбыс езулік те, еріндік
те болады І жақ (- ым , - ім , - ум , - үм ): ІІ жақ - ң мұның да алдынан
еріндік не езулік дауысты дыбыс айтылады ( - уң , - үң , - ың , - ің ) .
ІІІ жақтағы тәуелдік жалғауы: - ы \\ - і , - сы \\ - сі . Алдыңғылар
дауыссызға аяқталған түбірлерге жалғанады да , соңғылары дауыстыға
аяқталған түбірлерге жалғанады.
Тәуелдіктің көпше жағындағы -мыз,-міз, жағындағы –ңыз,-ңіз
(-ыңыз,-іңіз ).
Көне қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштердің тілінде кездесетін
тәуелдік жалғаулардың бірнеше фонетикалық варианттары бар. Олар буын
үндестігі мен дыбыс үндестігіне байланысты өзгеріп отырады. Тәуелдік
жалғауының әдетте жиі қолданылатын түрі бар да сондай-ақ оқта-текте
қолданылатын қосалқы түрі бар.
Негізгілері: I жақта :–ым\-ім,-ымыз-іміз:
II жақта: –ың\-ің,-ыңыз,-іңіз:
III жақта :-і,-сы\-сі,-лар\лер.
Қосымша түрлері:
а) ерін үндестігіне қарай жасалған варианттары:
I жақта :–ум\үм,-муз\мүз.
II жақта –уң\үң,-унуз\үңіз.
III жақта –у\ү,-су\сү.
ә) кейбір дауыссыз дыбыстардың алмасып келуі арқылы жасалған варианттар:
II жақта – ығ\іг,-ғ\г,-ың\ін,-үн\ұн,-ығыз\-ігі з,-ғыз\-гіз,-
уңыз\үңіз.
Демек мұндай негізгі варианттағы –ң дыбысы қосымша варианттағы –ғ,-г,-
н дыбыстарымен алмасады: -ң\-ғ,-ң\-г,-ң\-н. Сөйтіп тәуелдік жалғауларының
ең көп варианты І жақта қолданылады да, ең аз варианты
ІІІ жақта көпше түрден көруге болады. Оларды мына кесте арқылы көруге
болады.( Кесте 1.1)
3 Жіктік жалғауларының даму тарихы
Қазіргі түркі тілдерінің барлығы сияқты, қазақ тілінде де жіктік
жалғаулары баяндауыш қызметіндегі сөздердің грамматикалық көрсеткіші
ретінде жұмсалатыны мәлім. Алайда баяндауыштың грамматикалық көрсеткіші
ретінде жұмсалатын осы жалғаудың пайда болып, осы күнгі тұлғасына келуі-
түркі тілдерінің дамуында жиі кездесетін дербес сөздің қолданылу барысында
қосымшаға айналу процесінің бір көрінісі.
Түркологияда тәуелдік жалғаулары сияқты, жіктік жалғаулары да жіктеу
есімдіктерінен туған дейтін көзқарас талас туғызбайтын жай дейді М.Томанов.
Алайда жіктік жалғаулардың қазіргі типі, белгілі мұралар тіліңдегі түрі
бұларды да тарихи тұрғыдан тәуелдік жалғаулармен тұлғалас деп қарауға
мүмкіндік бермейді. Ежелгі ескерткіштерде бұл жалғаулар мына түрде
кездеседі. VII-VIIIғ. сүледіміз, сүңісдіміз, бұздымыз.
XIғ. Мен барырман, мен бармасман-мен барамын,мен барамаймын.
XIVғ. Сенің иазықыңның алдында мен турурмен -сенің күнәңнің
алдында мен тұрмын.
Яғни,қазіргі қазақ тіліндегі жіктік жалғаулар мен ескерткіштер
тіліндегі осындай қосымшаларды салыстырсақ, бар айырмашылық дауысты
дыбыстардың алмасуында ғана. Қазіргі тіліміздегі жіктік жалғауларының қысаң
дауыстылармен –мын,-мін,-сын,-сін пішіндес келуін еске алсақ, ежелгі
жазбалар тілінде бұлар өздерінің түпкі төркінінен онша алыстай қоймағанын
байқауға болады.
В.Котвич жіктік жалғауларын байырғы етістік суффикстері деп атайды
да, олардың жіктеу есімдіктерінің атау тұлғасына жақындығын,өзара ұқсас,
ыңғайлас жақтарының көп екендігін айтады.
Жіктік жалғаулары, тәуелдік жалғауларындай септелген есімдіктердің
энклитикасы емес, түбір түрінің энклитикасы, оның өзгерген, дербес мәнін
жоғалтқан, сөйтіп қосымшаға айналған түрі.
Жіктік жалғауларының қалыптасуы, яғни, жіктеу есімдіктерінің жақты
білдіретін грамматикалық көрсеткіштерге айналуының басты тәсілі-
постпозициялақ қолданыс болғандығын көне, жаңа түркі тілдерінің
материалдары (Н.А.Гаджиева Основные пути развития синтаксической структуры
тюркских языков ) дәлелдейді.
Учин Кулуг Тіріг бен, қырғыз оғлы бен , ал тува тілінде мен
ада мен сен ада сен (мен атамын, сен атасың). Орта ғасыр жазбаларында:
мен санға ашық турур мен. Иақын тегті, түсті,күріп барды ол. Бұл
сөйлемдерден мынандай ерекшеліктер байқалады: бірінші, жіктеу есімдіктері
есім сөздерге тіркесе айтылған немесe баяндауыш қызметіндегі
есімнен кейін байланыстырушы қызметіндегі айтылған көмекші етістіктің
есімше тұлғасына тіркескен. Бұл фактілер жіктеу есімдіктерінің
постпозициялық қолданыста жалғауларға айналыуының есім немесе есім мәнді
сөздер негізінде пайда болғандығын көрсетеді.Таза етістік
тұлғалары жіктеу есімдіктерімен тіркеспеген , есімше формаларымен ғана
тіркескен. Екінші жағынан, есімдердің баяндауыш қызметінде жұмсалып,
жіктік жалғауларын қабылдауы байланыстырушы қызметіндегі көмекші
етістіктер арқылы жүрген: есім+есімше тұлғалы көмекші етістік+жіктеу
есімдігі (көмекші етістік + жіктеу есімдігі + есім+жіктік жалғауы ) .
Кейін тіл даму барысында байланыстырушы қызметіндегі көмекші
етістік түсіп қалады да, жалғау баяндауыш қызметіндегі есімге тікелей
қосылатын болды . III жақта сол жақты білдіретін жіктеу есімдігінің
сөз құрамынан шығып қалуы орта ғасырларда-ақ қалыптаса бастаған.
Жіктік жалғауларының есімше мен көсемше етістіктерге, көмекші
етістіктерге қосылып қолданылатын түрлері бар (бара-мын, барған-мын, барған-
быз) шартты мен өткен шақ формаларына қосылатын түрлері бар екені
белгілі. Соңғы түрі сыртқы пішіні жағынан тәуелдік жалғауларына көбірек
ұқсайды. Бірақ бұлар да етістіктерге қосылып, жақтық ұғым береді,ешбір
меншіктік ұғымды білдірмейді.
Тарихи генезисі жағынан бұл жіктік жалғауларымен бірдей болғанымен,
қолдану процесінде түгелдей солардың мәні мен қызметін атқарып, өзінің
алғашқы мәнінен ажырап қалған. Сонымен, бұл жерде морфологиялық тұлға-
тәуелдік жалғаулары семантикалық өзгеріске түсіп, орныққан.
Бірсыпыра етістіктердің I жақ көпше түрінде (шартты рай ,өткен
шақ) қолданылатын –қ,-ық аффиксі тәуелдік жалғауларына ұқсамайды І жақ
жекеше көрсеткіші –м (барса-м), ал көптік көрсеткіші –қ болып келеді.Егер
алғашқысын -м) тәуелдік деп қарасақ (оның көпше түрі – мыз,-ыз көптік
жалғау) , -қ тәуелдік көрсеткіш емес, көптік және жақтық көрсеткіш мәнінде
айтылады. Осы аффикс қалау райдың I жақ көпше түрінде де кездеседі(барай-
ық). Қалау райдың бұл түрі басқа түркі тілдерінде –лық болып айтылады.
Қазақ әдеби тіліндегі -йық осының өзгерген түрі.
Өткен шақтың көпше I жағындағы, қалау райдың да сол жағында және
шартты райда кездесетін –қ жіктік пен тәуелдіктің басқа формалары
сияқты жіктеу есімдіктерінен шықты деген пікірге дәлел жоқ.Бұл аффиксті
көптік көрсеткіш- ескі дәуірден қалған көптік жалғауы деп қарау
қолайлы.Эпостық жырларды, т.б фольклорлық шығармалардың тілінде –ыңдар
тұлғасы мен –ыңыз тұлғасының аралас қолданылғандығын байқауға болады.
Бұл бір жағынан, фольклорлық шығармалар тілінің ескілік іздерін
бойына сақтайтындығын дәлелдесе, екінші жағынан, бұл тұлғалардың біраз
уақыт жарыса қолданылғанын дәлелдейтін факт.
Радловтың жинағынаң мынандай үзіндіні кездестіреміз:
...Алданбаңыз, жақсылар!
Тергеу күнү болғанда,
Зарламаңыз, жақсылар!
Бес намазды күтүңүз,
Бір ай ораза тұтыңыз,
Өлүм ақ деп біліңіз:
Малдан зекет беріңіз.
Осы өлең жолдарындағы –ыңыз,-іңіз тұлғалары ІІ жақ жекеше сыпайылық мәнде
емес, ІІ жақ көпше мәнінде айтылған.
-ныз тұлғасының көптік мәннен сыпайылық мәнді білдіруге ауысуын тек қазіргі
қазақ тілі құрамында ғана болған құбылыс деп қарауға болмайды. ІІ
кезеңде көне қыпшақ тіліндегі жіктеу есімдігінің І-ІІ жақ жекеше және
көпше түрі жіктік жалғауының ролін атқарды .ІІІ жақтың жекеше түрі ,
көбінесе,жалғаусыз айтылады . І - ІІ жақтың жіктік жалғаулары буын
үндестігіне бағынбайды:түбірге тек бір ғана түрде –жіңішке түрінде
жалғанады : Мысалы , йазуқлы - мен (жазықтымын), йазуқлы-сен
( жазықтысың ), йазуқлы - ол (жазықты). Жіктік жалғауларының фонетикалық
ваианттарын мына кестеден көруге болады:
Жақтар Жекеше Көпше Мысалдар
І Баламен,балабіз,кішімен
-мен -біз (кісімен),кішібіз(кісімі
з)
ІІ Баласен,баласіз,кішісен,
-сен -сіз Кішісіз
ІІІ Бала,балалар,кіші,
-ол (өте сирек) -олар\\-лер Кішілер
4 Септік жалғауларының даму тарихы
Түркі тілдерінің V-VIII ғ. ескерткіштері тіліндегі септік
жалғаулары кейінгі дәуір ескерткіштері тіліндегі сондай категориямен
грамматикалық қызметтерінің жіктелуі жағынан да, қолданылуы тұрғысынан да
бірдей емес.
Септік жалғауларының тарихи дамуын барлап қарағанда мынандай
ерекшеліктер байқалады:
1) Септік жалғауларының кейбір түрлері қолданудан шығып қалған. Ондай
жалғаулардың ізін жеке сөздерді этимологиялық тұрғыдан ажыратқанда ғана
көре аламыз. Мысалы,қазіргі қазақ тіліндегі бері,әрі,сыртқары,кейін,тайлы-
таяғы т.б. сөздер құрамынан бір кездегі септік жалаулардың ізін табуға
болады.
2) Бір ғана септік жалғауы белгілі бір дәуірлерде екі түрлі қызмет атқаруы
мүмкін . V-VII ғасырлардағы көне түркі тіліндегі кейбір септіктер екі
немесе үш түрлі грамматикалық мәнде қолданылған , яғни , ол септіктердің
диффузия күйі байқалды.Белгілі дәуірлерде септік жалғауларының екі түрлі
қызмет атқаруы қазіргі тілімізде негізінен бір ғана грамматикалық қатынаста
қолданылуынан кейінгі құбылыс деп қарауға әбден болады.Бұл-морфологиялық
дифференсация заңының көрінісі.Екінші жағынан, мұндай дифференсация жаңа
жалғаудың қалыптасуымен байланысты екені айқын.
3) Қазіргі тілімізде кедесетін септік жалғауларының бірінің орнына
екіншісі қолданылуы-тарихи тұрғыдан ескі құбылыс.Бізге жеткен тарихи
ескерткіштер тілінде нақ осыған ұқсас өзгешеліктер жиі кездеседі.
4) Ежелгі ескерткіштер тілінде бір ғана сөзге кейде екі түрлі септік
жалғауы қабаттасып жалғанады.Соған қарағанда, қазіргі тілімізде
бөлінбейтін түбір саналатын кей сөздердің құрамын тарихи тұрғыдан түбір
мен өлі септік жалғауларына ажыратуға болады.
5) Kейде түбір мен жалғаудың бірігіп, тарихи тұтасып кетуінен жаңа мағыналы
сөздер жасалып отырған. Мұндай сөздер құрамындағы септік жалғауларын
тарихи тұрғыдан ғана солай айтуға болғанымен, олар әлдеқашан-ақ жалғау
мәнінен айрылып қалған.
6) Ежелгі ескерткіштер тіліндегі септік жалғаулары мен қазіргі тілдегі
септік жалғауларын салыстырсақ, кейінгі дәуірде әрбір септік жалғауының
грамматикалық қызметі дифференсацияланумен бірге, олардың қолдану
сфераларының кеңдігі көзге түседі.
Көне тілдерінде септік жалғаулары екі немесе үш түрлі грамматикалық
мәнде қолданылған, яғни, ол тілде септіктердің диффузиялық күйі
байқалады. Септіктердің шылаулар жетегінде айтылуы да енді қалыптаса
бастаған құбылыс ретінде ғана көрінеді. Қазіргі түркі тілдеріндегі
септік жалғаулары басты екі топқа-грамматикалық және көлемдік
септіктерге бөлінетіні белгілі.Көне түркі тілінде дәл осы із бар. Ал
септік септік жалғауларының тілдің даму процесінде семантикалық жіктелуі
осы екі топтың әрқайсысының өз ішінде болған құбылыс. Мысалы: ілік септік
пен табыс септік арасындағы функциялы жіктеліс осындай құбылыс.Семантикалық
жіктелу, сол септік жалғауларының алғашқы мағынасына сүйенеді.
Септік жалғауларының морфологиялық және семантикалық дамуы екі
түрлі грамматикалық категориямен тығыз байланысты: тіл құрамында
жалғаулардың пайда болуы, молаюы және етістіктердің меңгеру қабілетінің
өзгеріп, қеңеюі. V-VII ғасыр ескерткіштерінде шылаулар өте аз Сондықтан
жалғаулардың шылаулар жетегінде қолданылуы аса сирек ұшырасады. Ал
кейінгі дәуірде шылаулардың сан жағынан молаюымен бірге , септік
жалғауларының семантикалық саралануы күшейе түсті. Бұл өзгерістің екінші
бір түрі етістіктердің меңгеру қабілетінің дамуымен байланысты болған.
Көне түркі тіліндегі жиі ұшырасатын, септік жалғауларының жүйесіз алмасып
қолданылуының азайып, белгілі бір жүйеге түсеуі де етістіктердің
меңгеру қабілетінің сараланып, жіктелуімен тығыз байланысып
жатады.Мысалы, көне түркі тілінде атау мен табыс , жатыс және барыс
септіктердің жүйесіз алмасып қолданылуы бар .Кейінгі даму барысында сол
етістіктер әлгі септіктердің тек біреуімен ғана қолданылатын болған.
Көне түркі тілдерінде септелудің үш түрлі жүйесі болғандығы
белгілі .Олар:жай септеу, тәуелдеулі сөздердің септелуі және есімдіктердің
септелуі. Көне түркі тілінде ілік, табыс септіктері ыңғайда зат есімдер
мен есімдіктер арасындағы айырмашылық, табыс , барыс септіктер ыңғайыңда
жай септеу мен тәуелдеулі септеу арасындағы айырмашылық байқалады.
Сол жазбалардың тілінде зат есімге жалғануға тиіс жалғаудың
есімдіктерге не керісінше, қолданылуы ұшырасады. Екінші сөзбен , сол тілде-
ақ жоғарыда айтылған айырмашылықтар жеке-жеке өз аясында қалмай ,
бірінің белгісі екіншіге ауыса бастауы байқалады.
Жеке септіктер тарихынан
Атау септік
Қазіргі түркі тілдеріндерінің қай-қайсысында да атау септікті
сөздің түбір , негізгі қалпынан бөлектейтіндей арнаулы аффикс жоқ
және тарихта белгілі ескерткіштер тілінде де мұндай тұлға кездеспейді.
Дегенмен, алтай тілінің кейбірлерінде атау тұлға мен басқа септіктерге
ұйытқы болатын енгіздің арысында айырмашылық та ұшырайды. Бұл ретте
Г.Д.Санжеев келтіретін монғол тілдерінің кейбір фактілері назар
аудартады. Г.Д.Санжеев бурят тілінде н дауыссызына аяқталған есім
атау тұлғасында осы күйін сақтағандығын , ал сол сөзге басқа септік
жалғанғанда соңғы н дыбысының жоғалып кететінін айтады. Мысалы,
морин ябына ( жылқы келді-атау септік) ,мори бариба ( жылқы ұстады-табыс
септік) Ал Котвич мұны жұмбақ құбылыс деп атайды.
Сонымен қазіргі түркі тілдерін былай қойғанда , бізге
жеткен ежелгі мұралар тілінде де мынау атау септік тұлғасы дерлік
еш нәрсе жоқ.
Атау септік тұлғасындағы сөздер сөйлемнің бастауышы мәнінде
жұмсалады: Үзе көк теңрі , асра йағыз иір қылықтуқта екін ары кісі қылынмыс
(Жоғарыда көк тәңірі, төменде қара жер жаралғанды, екеуінің арасынан адам
жаралған ) 2. Бу еріг ерсер, емтікке еріг иірте ерсер , анча еріг иірте
беңгү таш тоқыттым .
Атау септіктің бұл қызметі қазіргі қазақ тіліне де жат емес.
Зат есімдер де, есімдіктер де атау тұлғасында жұмсалып , сөйлемнің
бастауышы бола алады.
Сонымен бірге , атау тұлғасындағы есімдер атрибутты сөз
тіркестерінің басыңқы сыңары да болған: ер темүр таш т.б. V-VIII ғасыр
жазбаларында грамматикалық септіктердің де көлемдік септіктердің де
жасырын келуі , септіктің сыртқы формасы жағынан атау тұлғасына ұқсап
тұруы жиі кездесетін құбылыс :Алтун , күміш , ісіг , қутай буңсыз анча
бірүр табғач будын сабы сүчіг , ағысы йумчағ ерміс (алтын, күміс , өнім
жібекті сонша беріп жатқан табғаш халқы сөзі тәтті , қазынасы асыл еді
).Мысалы, ілік септік қызметінде жұмсалуы : Білге Тонықұқ бен өзім
табғач ø іліңе қылынтым. – Данышпан Тонықұқ мен өзім Табғачтың еліне қол
арттым.
Қазіргі қазақ тілінде ауыл маңы , есік алды , мектеп жаны
т.б. тіркестер әбден орныққан құбылыс , жоғары мысалдардан осындай із
байқалады.
Табыс септік орнына жұмсалуы : Ічін ташын адынчығ бедіз
уртуртым, таш ø тоқыттым.- Ішкі мысын айрықша өрнектеттім , тасты
қойғыздым.
Жатыс септік орнына қолданылуы : Өткен иір ø олурып арқыш-
тіркіш ысыр, нең буңұғ иоқ - өткен йыш ø олурсар , бенгі іл тута олуртачы
сен турк будын , тоқ. - Өтукен жерінде отырып , керуен жіберсең , еш
мұңың жоқ . Өтукен қалыңына отырсаң , мәңгі тұтас боласың , сен түрік
халқы тоқ боласың. Қазіргі қазақ тілінде атау тұлғасының жатыс септік
орнына қолданылуы әсте кездеспейтін құбылыс.
Құралдық септік мәнінде қолданылуы : Тоқуз иаңыңа сү
иалырым – Айдың тоғыз жаңасында әскермен шабуылға шықтым. Құралдық септік
тұлғасында қолданылуы V-IX ғасыр жазбаларында жиі кездеседі.
Атау тұлғасы шығыс септік орнына жұмсалуы да жиі кездеседі:
Көгмен Ø аша қырқыз иіріңе тегі сүледіміз. Көгменнен асып қырғыз жеріне
дейін шабуылдадық.
Көне түркі тіліндегі атау тұлғасының көп функциялығы
жалпы септік жалғауларының бір-бірінен ара- жігін айқындамаудың ,
түгелдей жіктелмеуінің нәтижесі деп қараған дұрыс.
Ілік септігі
Ілік септігінің көне жазбалар тілінде мынандай фонетикалық
варианттары бар: -ың,-ің,-үң,-ның,-нің,-нуң,-наң,-нә ң.Зерттеушілердің
бірсыпырасы -ың және –ның болуына ,яғни, аффикстің ең басында н дыбысының
бар я жоғына қарай , ілік септік қосымшасы екі түрлі болған деген жорамал
айтады. В. Радлов Алтын Орда жайлы жаңалықтары туралы еңбегінде –ың
тұлғасын негізінен батыс түркі тілдеріне , -ның тұлғасын шағатай тіліне ,
яки шығыс тілдеріне тән тұлға деп есептейді. Мұны А.М. Щербак та қостайды.
Қазіргі түркі тілдерінде мынандай заңдылық бар: азербайжан, түрікмен, түрік
және чуваш тілдерінде дауыссыз дыбысқа біткен сөздерге жалғанатын ілік
септік жалғауы -ың ( бірінші дыбысы н-нан басталмайтын ) тұлғалы
болады да , дауысты дыбыстарға біткен сөздерге –ның түрінде жалғанады.
Басқа түркі тілдерінде –ың варианты зат есімдерге жалғанбайды, түбірдің
соңғы дыбысының фонетикалық сапасына қарай бірде –ның , бірде –дың ,
енді бірде –тың болып , өзгеріп отырады.
Қазіргі қазақ тілі соңғы топқа жатады. Орхон- енисей жазбаларында
ілік септіктің қолданылуы мына секілді болып келеді:
Күлтегін Байұрқының ақ адғырығ бініп оплайу тегді – Күлтегін
Байұрқының ақ айғырын мініп шабуылға шықты . Олурынан турк будұнын іліп,
төрісін тута бірміс , іті бірміс – Отырып түрік халқының елдігін ,
тұтастығын сақтады.
Менің сабымын сынады. Табғач қағанның ічкері дедізчік ыты- Менің
сөзімді бұзбады . Тағач қағанның ішкі жақтағы бедіршелерін жіберді.
Орхон-енисей жазбаларынан келтірілген осы үзінділерден ілік жалғаудың
–ың не –ның түрінде жалғануында белгілі шек жоқ екендігін байқаймыз.
Зат есімге –ның түрінде жалғанса , есімдікке –ың (мен+ің)
жалғанған . Бірақ осы –ың зат есімге де (қаған+ың , бұдын+ың) жалғанған .
Сонда бұл ескерткіш тілінде ілік жалғаудың екі варианты (-ның,-ың) дауысты
дыбыстарға аяқталған сөздерге (зат есімге де, есімдікке де) –ның түрінде
жалғанған деуге болады.Жорамал бойынша , қазіргі түркі тілдерінде
кездесетін бізнің тұлғасы жаңа құбылыс деп аталуға тиіс те, бізің тұлғасы
тұлғасы (жаңа құбылыс деп танылуға ) ескі , біршама көне тұлға деп
танылуға тиіс болды. Орхон - енисей жазбаларында жіктеу есімдіктері тек
дауыссыздарға ғана аяқталды.
Ілік септігі бүтіннің бөлшегін , құрама салаларын
білдіреді: Адығлы тоңузлы арт үзе соқышмыш , адығың қарны йарылмыш , тоңуз
азығы сынмыш –аю мен қаблан асуда кездесті , аюдың қарңы жарылды , қабанның
азуы сынды .
Ілік септіктегі конструкциялар кісілер , заттар арасындағы
қатысты , байланысты білдіреді .
Табғач қағаның ічкері бедізчіг ыты-Табғач ханының ішкі
жақтағы бедершісі келді.
В.В.Радлов ілік септіктің алғашқы тұлғасы – ың да, оның өзі
әуеліде тәуелдік жалғауы болған , жіктеу және сілтеу есімдіктеріне ғана
жалғанған дейді. Бұл жөнінде кейін Искаков та осыған ұқсас пікір айтты:
оның ойынша , мойын , қойын , жауырын тәрізді сөздер құрамындағы –ын –
ескі дәуірдегі тәуелдіктің ІІІ жағының аффиксі –ның формасының
шығыуын ол есімдіктердің өзгеру ерекшелігімен байланыстырады. Әуелі
есімдіктер құрамында қолданылумен байланысты , есімдіктің соңғы дыбысы
морфологиялық ығысудың нәтижесінде аффикстің құрамына ауысып кетуі мүмкін
деп қарайды.Бұл пікірді В.А Богородицкий де қуаттайды. – ның тұлғасының
шығуын Г.Рамстедт т сәл басқаша түсіндіреді. Оның айтуынша о бастағы –н
ілік жалғауы дауыссыз дыбыстарға біткен түбірлерге жалғанғанда алдынан
жалғастырушы дыбыс қосып алса керек. –ың тұлғасы н дыбысына аяқталған
түбірлерге жалғанғанда , түбірдің соңғы дыбысы қосымшаға ығысқан.
Э.В.Севортян қолдану тәсілі мен мағыналарының байланыстылығын
салыстыра келіп , ілік жалғаулары мен табыс жалғауы бір негізден тараған
десе, Н.А.Баскаков бұл жалғауды нене нен дейтін сөзден тарағаң дейді. Талас
тек –ның тұлғасының алдындағы н қайдан шықты дегенде ғана . Бірқатар
ғалымдар оны есімдіктер құрамынан шығарса, екіншілері жалпы осы дыбысқа
аяқталған есім сөздерге байланыстырады. Алғашқы пікірге сүйенсек ,
есімдіктердің бастапқы тұлғасы –н-ге аяқталған деп қарауымыз керек. Бұлай
деуге себеп, М.Қашғари сөздігінде са-се н тұлғасындағы сөз. Са айтурман-
саған айтамын . Тағы бір жерінде мынандай мысал келтіреді: Бул оғул сенуң
му – бұл ұл сенікі ме?
Бұған қарағанда сол кездегі түркі тайпаларының бірінде жіктеу
есімдіктері соңғы –н дыбысынсыз айтылды ма дейтін ой туады.
Сонымен , түркі тілдеріндегі орта ғасыр ескерткіштерінде ілік
жалғауы зат есімдерге негізінен – ның,- нің,- нуң,- нүң түрінде жалғанады:
Күн туннуң қаршысы ол – күн түннің қарсысы ол.
Сонымен қатар, М.Қашғари сөздігінде ілік жалғаудың –ың,- ің түрі
де ұшырасады. Алайда ілік жалғаудың бұл тұлғасы көбінесе есімдіктерге
қосылып қолданатындығы байқалады: Ол менің бірле топуқ ылышты- ол менімен
тобыққа бәстесті. Дивандағы ілік септік жалғауы да , қазіргі біздің
тіліміздегі тәрізді , заттар арасындағы қатынасты білдірудің негізгі тәсілі
ретінде қолданылған. Бұл қызметте ілік жалғауы кейде түсіп қалып та
отырады:
1.Иырақ йер ø сауын арқыш кәдурур- қашық жердің хабарын керуен келтірер.
2.Әрдәм ø башы – тіл- әдептің басы – тіл.
Көне қыпшақ тіліндегі ілік септігі дауыс қатынасы (-ның\-нің ) мен
ерін үндестігіне қарай ( -нуз\ - нуң ) өзгеріп отырғанымен , өзі жалғанатын
түбір сөздің әуеніне бағынбайды. Мысалы, баланың –баланың , сөз- нің, ат-
ның. Демек бұл кезде де – ның \- нің түбір сөз дауыстыға бітсе де,
дауыссызға бітсе де бәрібір, жалғана береді.Ал осының – ың\ -ің варианттары
тек қана дауыссыздардан кейін жалғанады: қөзіміз-ің- көзіміздің, тамуқ-уң-
тамұқтың . енді бірде осы екі вариант қатар колданылады:хан -ның\хан-ың
Қыпшақ тілінде немесе солтүстік тілдеріне тән басты
ерекшеліктің бірі- септік жалғауларының дауыссыз дыбыстан басталуы. Дауысты
дыьыстан басталатын жалғауларды , әдетте, біз оңтүстік (оғыз) тілдеріне
тән элемент деп санаймыз. Кодекс тілінде оңтүстік тілдердің элементі
болып табылатын –ың\-ің ( үндесу заңына қарай -ун\-үң ) варианты өте сирек
ұшырасады. Дауыссыз дыбыстарға біткен түбірден соң – ың\- ің жалғану
бірыңғай тұрақты заңдылық болмай , оның орнына көбіне – ның\ - нің
вариантының жалғанатыны да осыдан.
Ілік септігі изаффет конструкциясына мынандай мынадай басты
мағыналар беру үшін жұмсалады:
а) зат иесін көрсетеді: Хатунларның дачы- ханымдардың тажы
ә) қимыл - әрекеттің іс иесіне қатысын білдіреді: аның
сөзлемегені- білік тур – оның сөйлемегені- білімділік
б) бір нәрсе мен екінші нәрсе арасындағы қарым- қатынасты
білдіреді: Биенің қулуны- биенің құлыны
в) сын есім шырайларының мағынасын білдіреді: ханың ханы-
ханның ханы.
Изафеттік құрылыс бұдан басқа толып жатқан ( мезгілдік,
мекендік, кәсіптік ) мағыналарға ие: жуһут йері ( жуһут- еврей жері ), Таң
сарауында (таң сарғайған кезде ) , қылыч остасы (қылыш ұстасы ). Соның
бәрін жинақтай келгенде , ілік септігі бір нәрсе мен екінші нәрсенің өзара
байланысын , олардың қарым- қатынасын білдіру үшін қолданылады.
Қазақ хандығы құрылып , жыраулар поэзиясы өркендеп дамыған
заман тұстарында ілік септігінің қолданылуы қазіргі қазақ тіліндегі
үлгісіне сай келеді.
Тек жыраулар поэзиясында стильдік мақсатқа байланысты ілік
септігі түсіріліп айтылатын тұстары бар:
Қарағайлы көдік (тің) бойында,
Қамшым қалды ойында
Бүіргесі бұлан(ның) терісі,
Өрімі құлан білдің қайысы
Барыс септік
Қазіргі қазақ тілінде барыс септік тұлғасы – ға ,- қа,(-ге,ке)
екені белгілі.
Егер сөз тәуелдік жалғаулы болса, онда алдыңғы ғ, к ( г, к)
дыбыстары түсіп қалады да , тек –а,- е түрінде ғана жалғанады. Қазіргі
түрік тілдерінің қөпшілігінде дерлік осы вариант қолданылады. Тек
азербайжан, түрікмен, чуваш тілдерінде ғана – а,- е түрінде кездеседі.
Бірақ көне жазбалар тілінде барыс септік жалғауы бірнеше
түрлі.
Олар:-ғару (-геру, қару,керу) ,- ру(-рү),- қа (-ке,ға, ге), -йа
(ие), -а,-е.
Барыс жалғауының бұл аталған түрлері көпшілігінде бір- бірімен
жарыса қолданылған және олардың өздеріне тән қолдану мәні өзгешелігі
болған.
Орхон жазбаларында істің бағытын , мекенін білдіруге – ғару ,-
геру (- қару) тұлғасы қолданылады: ілгерү (шығысқа ), біргерү ( оңға) , кун
ортусыңару ( түстікке ), йырғару (алға): Мысалы: Ілгерү кун тоғсыққа- Алға
күн шығысқа қарай , көк өңүг йүғуру өтүкен йышғару удызтым- көк өңіг
(суынан ) өткізіп , Өтукен жеріне әкелдім.
-ғару аффиксі кісіні , халықты білдіретін сөздерге де
жалғанып қолданылады.Бұл бағытта мекен-орын мағынасын бермейтін
сөздер істің бағытын , бағытталған пункті білдіретін болған: Ана
тарқанғару ічре саб ыдмас – ана тарқанға ішке қарай хабар жіберді .
-ғару қосымшасы нақ осы күйде рун жазбаларында ғана
кездеседі.Бұл кездің өзінде осы жалғаумен келген сөздердің де біразы барыс
септікті есімнен гөрі үстеуге көбірек ұқсайды: Ілгері қурығару
сүлеп тірміш қобыртмыш - Ілгері кейін аттанып, жиналыпты , көтеріпті
деген мысалдағы осы тұлғалы сөзді септелген есім деуге келмейтін
сияқты.
Бұл сөйлем құрамындағы ілгерү- қурығару – үстеу . Бұған
қарағанда қазіргі дәуірдегі сыртқары , ішкері , ілгері жоғары , тысқары
сөздері –ғару аффиксінің түбірмен ұласып , бірігу процесінің нәтижесі
.
Кейде – ғар қосымшасы да қолданылған . Рун жазбаларында – ғару
мекен – орын мәнінде көлем – кеңістік , мекенді білдіретін сөздерге
жалғанса, - ғар есімдіктерге жалғанып , іс бағытталған обьектіні
білдірген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ 5
1 Көптік жалғауларының даму тарихы 5
Көптік мағынаның берілуінің морфологиялық әдісі. 6
Көптік мағынаның берілуінің лексикалық әдісі 9
Көптік мағынаның берілуінің синтаксистік әдісі 9
2 Тәуелдік жалғаулардың даму тарихы 11
3 Жіктік жалғауларының даму тарихы 14
4 Септік жалғауларының даму тарихы 17
Жеке септіктер тарихынан 20
ҚОРЫТЫНДЫ 48
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 49
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбының өзекітілігі: Қазіргі қазақ тіліндегі
жалғаулардың даму тарихы, өту кезеңдері көпшілікке өте қызық. Жалғаулар
белгілі бір қалыпқа түсіп, сұрыпталғанша бұл мәселе Ғ. Айдаров, М.
Томанов, Ә. Құрышжановтың т.б. еңбектерінде біршама зерттелді. Ал
біздің жұмысымыздағы тақырыптың өзектілігі - жалғаулардың дамуын
кезеңдерге бөле отырып, әр дәуірдегі қосымшаларды мысалдармен дәлелдеу.
Зерттеу нысаны : Диплом жұмысының басты нысаны етіліп қазақ
тіліндегі жалғаулардың көне түркі кезеңінен бері қарайғы даму жолдары
алынды.
Мақсаты: Қазіргі қазақ тіліндегі жалғаулар тарихын сөз ету ,
даму, қалыптасу жүйесін кезең - кезеңге бөліп анықтау.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер
шешіледі :
• тарихи жазба мұраларды кезеңдерге бөлу.
• әр кезеңдегі жалғаулардың қолданыс ерекшелігін ашу.
• жалғаулардың қолданысын тарихи ескерткіштер мысалдарымен дәлелдеу.
• жалғаулардың даму жолын кестемен көрсету.
Диплом жұмысының әдістері: Диплом жұмысында жинақтау, салыстыру, талдау
әдістері қолданылды.
Дереккөздері: Күлтегін ескерткіші, Тоныкөк ескерткіші, М. Қашқари
Диуани лұғат-ит турк, С. Сараий Гүлстан бит турки, жыраулар поэзиясы.
Дүние жүзіндегі әрбір халық сияқты, түркі халықтарының да
өздеріне тән даму, қалыптасу тарихы бар. Әрбір тайпа, ұлт, халық тарихсыз
болмайды.
Жалпы түркі тайпалары халық ретінде V ғасырдың орта
кезінен белгілі бола бастады. Бірақ бұл жерден біз тек V ғасырда
ғана тарихта пайда болып қалыптаса қалдық деген ой қалыптаспау
керек. Қазақ халқы - үш мың жылдан аса тарихы мен мәдениеті бар
халық.
Біз тарихқа V ғасырда түркі деген атпен енсек те,
алтайлықтар, сақтар, хундар мәдениетінің төл мұрагеріміз.
Славян тобына жататын тілдерден кейін сан жағынан ірі
топ- түркі тілдер тобы.
Түркі тілдер тобына 22 (алтай, азербайжан, башқұрт, гагауыз,
қазақ, қарақалпақ, қарайым, қарачай – балқар, қырғыз, қырым татарлары,
құмық, ноғай, өзбек, татар, түрік, түркімен, ұйғыр, чуваш, шор, хакас, якут
т.б) тілдер кіреді. Бұлар туыстас тілдер тобы деп аталады.
Қазақ тілі төркіні жағынан түркі тектес тілдерге, соның ішіндегі
қыпшақ тобына, құрылысы жағынан аглютинативті (жалғамалы) тілдер тобына
жатады. С. Исаевтың айтуы бойынша, қазақ тілінің даму кезеңдерін былай
бөлуге болады:
1.Көне түркі және Орхон – Енисей - Талас кезеңіне (V-VIII
ғасыр) руникалық жазба ескерткіштері жатады. Олар Білге қағанға, Тоныкөкке,
Күлтегінге арналған ескерткіштер.
2.Араб басқыншылығынан кейінгі Қараханид кезеңі. Бұл кезеңнің
тілдік ерекшеліктерін сипаттайтын жазба материалдарға Жүсіп Баласағұнның
Құтатғу білік поэмасы, Махмұд Қашғаридың Дивани лұғат ат турк
лингвистикалық еңбегі, Ахмет Яссауидың Диуани Хикметі жатады. Мерзімі
жағынан бұл кезең X-XII ғасырды қамтиды.
3.Монғол шапқыншылығынан кейінгі орта ғасырлық кезең. Бұл кезеңде
тілдік нормалар сәл де болса тұрақталып, сұрыпталды. Бұған Алтын
Орда, Шағатай ұлысында жазылған жазба нұсқалар жатады. Олар Хорезмидің
Мұхаббат - намесі, Құтба ақынның Хұсрау – Шырыны, Сейф Сарайидың
Гүлстан бит – түркиі, Рабғузидың Қысас – ул –анбиясы. Сондай-ақ
Мамлюктер елі мен Сирияда жазылған нұсқалар, қыпшақ жазбалары да осы
кезең материалдары болып табылады.
4.Қазақ халқының жеке ел болып қалыптасқанынан кейінгі кезең
XV-XVI ғасырда басталып, XIX ғасырға дейін созылды. Бұл кезеңге негізінен
жыраулар поэзиясын жатқызуға болады.
Тюркологияның негізін салушылар Н.А.Баскаков,
П.М.Мелиоранский, Радловтардың зерттеулерінде, Б.А.Серебренников,
Кононов, С.Е.Малов, В.А.Богородицкий, Н.А.Гаджиева, Г.Д.Санжеев,
В.Котвичтердің еңбектерінде де түркі тілдері жалғаулар жүйесінің
этимологиясы, тарихы, пайда болу, жоғалып кету мәселелері қозғалды.
И.А.Батманов Язык Енисейских памятников древнетюркской письменности
еңбегінде әр тілдегі септік жалғауларын өте жоғары деңгейде талдап береді.
М.Қашғари еңбегінде грамматикаға қатысты көп мәселеге жауап береді.
А.Есенқұлов Орхон - Енисей жазба ескерткіштеріндегі қосымшаларды сөз
етеді.
Біз осы диплом жұмысымызда жалғаулардың даму сипатын кезең-
кезеңдерге бөліп қарастырдық.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Көптік жалғауларының даму тарихы
Түркі тілдеріндегі ең көне ескерткіш Орхон - Енисей жазбаларының
тілінде жекелік мәнді білдіретін арнайы аффикстер болмаған. Көптік мән
арнайы жалғаулар арқылы да немесе сөздің лексикалық мағынасы мен сөз
тіркестері арқылы да берілген. Кейбір жеке сөздердің лексикалық мағынасының
өзінде көптік ұғым болған.
Орхон – Енисей жазбаларында көптік жалғаудың екі түрі
кездеседі:
- лар;-т.
Көптік мағынаның берілуінің морфологиялық әдісі.
- Лар - көптік мағына тудырудың негізгі тәсілі, сондықтан ескерткіштер
тілінде бұл жалғау көп қолданылады. Дыбыс үндестігі бойынша түбірдің
соңғы буыны жуан болса, лар, жіңішке болса -лер жалғанған.
Жуанда , мысалы : атлар – аттар , қадашлар - жолдастар
Жіңішкеде : кедегүлер – күйеулер , беглер - бектер
Бедке кегүрме беглер гү иаңылташысіз-Таққа құштар бектер, сіздер
жаңыласыздар ғой. - лар аффиксінің этимологиясы жайлы түркологияда
көптеген сөз болып келеді , айтылған пікірлер де алуан түрлі . Поляк
ғалымы Т . Ковальский осы мәселеге арналған зерттеуінде өзінен
бұрынғы пікір – жорамалдың барлығына талдау жасай келіп , - лар
аффиксінің арғы төркіні болжалды санды ( бірнеше , көп ) білдірген
сөз болу керек деп есептейді . В.А.Богородицкий бұл аффикстің
қалыптасуын 3 жақ жіктеу есімдігі мен – ар жұрнағының нәтижесі деп
қарайды . Яғни әуелі ол+ар , содан кейін түбір сөздің соңғы дыбысы –
л қосымшасының құрамына ығысқан , тіл қолдану процесіне соңғы вариант
қосымша болып қалыптасып, лар аффиксі шыққан. Белгілі фин зерттеушісі
Г.Рамстедт бұл аффикстің арғы төркіні монғол тіліндегі нар деп
есептейді.Ол тілде нар жұрт, халық деген мағынаны береді. Н.А.Баскаковтың
зерттеулерінде лар құранды қосымша ретінде қаралып, қайтымдылығын,
дүркінділігін білдіретін есім түбірлерден етістік жасайтын ла келер шақтық
есімшенің тұлғасымен (р) қосылып, бірігіп барып семантикалық өзгерістің
нәтижесінде көптік мән беретін қосымша болып қалыптасқан дейді. –Лар
аффиксінің этимологиялық құрамы туралы соңғы пікірді Кононов айтты. Ол –лар
фузиялық құбылыстың нәтижесі деп есептейді, оның алғашқы бөлігі ( л )
қазіргі тұңғыс тіліндегі көптік мән туғызатын қосымша, бұл қосымша түркі
тілдеріндегі –лар-мен бірге –лан және –ла қосымшаларының құрамында
сақталған деп есептейді.
Сонымен бұл айтылғандардан зерттеушілердің көпшілігі –лар аффиксінің
бірігуінен пайда болды депген пікірді жақтайтыны аңғарылады. –Лар
аффиксінің етістік тудырушы –ла мен негіздестігі жайлы пікірді
Б.А.Серебренников қолдайды.
-Т қосымшасы орхон-енисей жазбаларында атақ-дәрежені, шенді
білдіретін тарқан-тарқат, шад-апыт-уәзір-аталар, тігін-тігіт сияқты аздаған
сөздерде кездеседі. Зерттеушілердің пікірінше бұл қосымша моңғол тілінен
ауысқан деп есептейді. Солай екендігін -т қосымшасының сөзге жалғану
тәртібі де дәлелдейтін сияқты. Бұл қосымша жалғанғанда сөздің соңғы дыбысы
мүлдем түсіп қалады тарқан-тарқат
-Т қосымшасы уақыт жағынан орхон-енисей жазбаларынан кейінгі дәуірге
жататын ескерткіштердің ешқайсында да көптік мән туғызудың өнімді тәсілі
емес. X-XIII ғасыр жазбаларында –т аффиксімен келген бірен-саран сөздер
болғанымен олардың өзіне –лар қосымшасы жалғанған.
П.М.Мелиоранский өзінің Күлтегінге қойылған ескерткіш атты
еңбегінде кейбір сөздер құрамында келетін –т қосымшасын түбірден бөліп алып
қарауға болмайды деген пікір айтады. Бірсыпыра зерттеушілер сүт, алпауыт
сөздерінің құрамындағы т-ны көптік жалғау деп қарайды. Олай болса қазіргі
қазақ тіліндегі сәлем-сауқат дегендегі –т да осы жалғау. Өйткені қазақ
тілінде оның сауға дейтін –т-сыз айтылатын варианты бар. Бірақ бұның бәрі
дәлелденген жоқ. Басы ашық мәселе орхон-енисей жазбаларында –т көптік
жалғау есебінде қолданылған.
Көне түркі тілін зерттеушілердің біразы (А.Габен т.б) көптік
жалғауының тағы бір түрі – ( а ) н болған деген жорамал айтады. Ол ерен
сөзін көптік жалғауда тұрған көптік мағынаны білдіретін сөз деп
қарайды.
Ал М.Қашғари сөздігінде осы сөзге –лар жалғанған көптік мән туғызатын
- (а )н аффиксінің болған- болмағаны айқын емес.
А.Н.Кононов оғлан сөзінің құрамында осы аффикс бар деп біледі. Көне
түрік тілінде оғлан, қазіргі қазақ тілінде ұл тұлғаларының айтылуын осының
себебі деп қарайды. Қазақ тіліндегі жоғарыда айтылған ұқсастығын еске
алсақ, үшем сөзінің құрамындағы –ем ( ен ) қосымшасын осыған жатқызуға
болады. Бірақ мұнда жалпылама көптіліктен гөрі топтау басым сияқты.
С.Е.Малов біз есімдігінің құрамындағы з-ы көне түркі тілінде көптік
мән туғызған қосымшаның бірі деп есептейді. Орхон-енисей жазбаларында –з
көптік мән туғызатын еркін аффикс ретінде қолданылмаған. Малов тек мынандай
фактілерді келтіреді: меңіз – бет, көкүз - көкірек, ағуз - ауыз.
Осымен байланысты М.Қашғаридың еңбегінде: Сіз - үлкен кісілерді
құрметтеу мәнінде сен мағынасында айтылады. Асылында мұның беретін
мағынасы – сіздер .
Бұған қарағанда Қашғари заманында сіз есімдігінің сыпайылық мәні мен
көптік мәні қатар жүрсе керек.
Сонымен , -з аффиксінің жіктеу есімдіктерінің құрамында сақталуы
әбден мүмкін де, басқа есімдіктер құрамында сақталуы зерттей түсуді қажет
етеді.Мысалы,қазақ тіліндегі егіз сөзінен байқауға болатындай. Сонымен
қатар А . Н . Кононов жүз, сегіз, отыз, тоғыз сан есімдерінің құрамындағы
–з да осы қосымша дейді.
Кейбір зерттеушілер бұл қосымшаны ескі дәуірдегі екілік
категориясының көрінісі деп те қарайды. Мысалы, ауыз, көз, егіз сөздері пар-
пардан тұратын зат атаулары. Бірақ түркі тілінде екі бөліктен тұратын
атаулардың бәрі бірдей –з-ға аяқтала бермейді. Мысалы, қазақ тіліндегі
құлақ , аяқ , жақ , білек т.б.
Осылардан келіп көптік жалғаудың етістік формаларында қолданылатын
тағы бір түрі –қ ,-к шығады. Кононов оған жоғарыда аталған сөздерді мысал
етеді. Дегенмен, бұл сөздердің жекелік варианттары жоқ. Аяқ сөзін ая
(алақанға салып аялау) содан барып ( и ) +а+қ+ан сөзімен түбірлес, содан
барып тараған деп қарасақ, оның құрамындағы –қ көптік мән беретін болады.
Көптік мағынаның берілуінің лексикалық әдісі
Ескерткіштер тілінде көптік лексикалық категория 2 түрде жүзеге
асады:алдымен көптік мағына лексикадағы жеке сөздердің семантикасына
байланысты болады және көптік мағына сөз тіркестері арқылы беріледі.
Орхон-енисей жазба ескерткіштерінің тілінде мынандай сөздер көптік
ұғымды білдіреді.
1. Ру,тайпа,халық аттарын білдіретін кейбір жинақтық ұғымы бар сөздер:
Қыбчақ-қыпшақ
оғуз-оғыз
турк-түркі
2. Лексикалық мағыналарының өзінде көптік ұғымы бар сөздер:
көз-көз
қулғақ-құлақ
адағ-аяқ
3. Даралап санауға келмейтін кейбір зат есімдер:
алтун-алтын
кумүш-күміс
сач-шаш
4. -лығ,-ліг жұрнақтары арқылы туындаған кейбір дерексіз зат есімдер
жеке ұғымда да, көптік ұғымда да кездесе береді:
қағанлығ-қағандық
бегліг-бектік
Көптік мағынаның берілуінің синтаксистік әдісі
Орхон-енисей ескерткіштері тілінде көптік мағына сөз тіркестері
арқылы да жасалады:
1. Зат есім алдында оның қанша екенін көрсететін сан есімдер болса:
йеті иуз кісі-жеті жүз кісі
он түмен сү-он түмен әскер
2. Зат есім алдына қоп-көп, үкіл-бүкіл сияқты анықтауыштар айтылса:
қоп соғды-көп соғды
үкіл ер-бүкіл ер
3. Кейбір қос сөздер ешбір көптік жалғауынсыз-ақ көптік ұғымды
білдірсе:
қыз-қудыз-қыз-қырқын
М.Қашғари заманындағы түркі халықтарының тіліне келсек,мұндағы көптік
жалғауының ең жиі және тұрақты қолданылған тұлғасы –лар ,
- лер . Мұның қазіргі қазақ тіліндегі қатаң дыбыстан басталатын ( -тар)
варианттары қалыптасқан жоқ. Мысалы, Алыплар бірле үрушма-Алыптармен
ұрыспа.
Орхон - енисей жазбаларында ұшырасатын көптік жалғауы –т тек бір ғана
тігіт-тігін сөзі құрамында ғана кездеседі. сонымен бірге М.Қашғари ерен
сөзінің құрамында кездесетін ен элементін де көптік қосымшасы деп
түсіндіреді.Бірақ ол ... бұл тұлға аз ұшырасады және қағидаға
қайшы.Өйткені көптік қосымшасы –лар\-лер деп ескерту жасайды. Бұған
қарағанда М.Қашғари өзі де ан, ен элементтерінің көптік жалғауы екеніне
күмән келтіретін тәрізді.
Көне қыпшақ тілінде немесе орта ғасырлық кезеңде жазылған
еңбектердегі көптік жалғауының қолданылуына келсек, бұл кезеңде көптік
жалғауы дыбыс үндестігіне бағынбаған. Сондықтан оның басқы дыбысы түбір
сөздегі дыбыстың ыңғайына қарай түрленіп отырмайды.Буын үндестігіне қарай
ол:
- арылар(әулиелер ),ағачлар(ағаштар ),бізлер (біздер),чақлар -шақтар
,ырлар (олар жырлайды),білмезлер ( білмейтіндер), келселер (олар келсе)
т.б.
IY кезеңнің ерекшелігіне тоқталғанда бұл кезеңдегі әдебиеттің өкілі
Шалкиіз жыраудың :
Қоғалы көлдер, қом сулар,
Кімдерге қоныс болмаған.
Сыздауға біткен қара ағаш,
Кімдерге сайғақ болмаған.
Жағына жібек жалау байлаған,
Арулар кімнен қалмаған,- деген жолдарынан - ақ - лар,
-лер , - дар , - дер , - тар , - тер тұлғаларының қазіргі қазақ тіліндегі
көптік жалғауларының қолданылуымен сайма-сай келіп тұрғандығын байқай
аламыз.
Яғни, бұл кезде қазіргі қазақ тіліндегі көптік жалғаулары іріктеліп,
сомдалып белгілі бір жүйеге келді деп айта аламыз.
2 Тәуелдік жалғаулардың даму тарихы
Жазба нұсқаларда белгілі бір заттың иеленуші үш жақтың біріне
меншікті екенін көрсететін грамматикалық категория- тәуелдік жалғаулары да
кездеседі.
Тәуелдік жалғаулар үш жаққа және жекеше, көпше болып бөлінеді.
Меншіктік пен меншіктелуші арасындығы қатынас, яғни, тәуелділік
категориялары түркі тілдері құрамындағы байырғы құбылыстардың бірі.Мұндай
тұжырымға дәлел- түркі тілдері тарихындағы ең көне мұралар тілінде де
тәуелдік категориясы мен оның көріністері өзгеріссіз берілген.
Көне түркі тілінде тәуелдік категориясы морфологиялық тәсілмен
(арнайы қосымшалармен), морфология-синтаксистік тәсілмен (ілік жалғаулы
сөздің тіркесі), синтаксистік тәсілмен( ілік жалғауы мен жіктеу
есімдіктері арқылы) берілген.
Жекеше:
I жақ : -м,- ым,-им,-ум,-үм,-ам,-ем будыным -халқым , қаңым -әкем,
ечүм-бабам,сабым-сөзім,сүм-әскерім
II жақ : - ң , - ың , - иң , - үң , - ұң , - үң , - аң , - ең : ілің
– елің , оғлың-оғланың – ұлың , иамың - жасың:
III жақ: - ы , - сы , - и , - си , - зы ,- зи уйасы- ұясы, ұрпағы
,қағаны- ханы, айғучысы- уәзірі, кійікі- киігі.
Тәуелдіктің үшінші жағының бастапқы тұлғасы: -ың, -сын (-ин,-син )
деген пікір бар:...табғач будунқа беглік ұры оғлың кул болты,сілік қыз
оғлың куң болты (табғач халқына мықты ұлы құл болды, таза қызы күң болды)
.Осы сөйлемдердегі оғлың, қыз оғлың сөздері тәуелдік жалғаудың III жағында
тұр, бірақ әдеттегідей –ы емес, -ын.
Көптік:
I жақ : - мыз ( - миз , - мүз , - мұз , - ымыз , - имуз , - умуз , -
амыз ,
- әмі ) ханымыз , атларым – аттарым , кедегүлерім – күйеулерім , ечүміз-
анамыз, иағымыз-жауымыз.
IІ жақ : - қыз , - киз ( - ыңыз , - иңыз ) – унуз , - үнүз : адашыңыз
- сіздің жолдастарыңыз , қағаның - сендердің хандарыңыз , алпыңыз-батырыңыз
, атыңыз - атыңыз.
III жақ: - ы , - сы , - си , - зи , - зы – сылар , - силар : інілері-
інілері,беглері-бектері.
Жазбалар тіліндегі тәуелдікте тұрған сөз жіктеу есімдіктерімен
тіркесіп те, тіркеспей де айтыла береді.Яғни,қазіргі қазақ тіліндегідей
бірде менің кітабым, бірде кітабым түрінде жеке де айтыла береді.
Тәуелдік жалғауларының ашық дауыстылардан басталатын варианттары көне
түркі тілдерінің ескерткіштерінің бәрінде бірдей кездесе бермейді.Бұл
варианттар көбінесе Шығыс Түркістаннан табылған жазбалар тілінде
(манихейлік текстер,ұйғыр жазбаларында ғана ұшырасады,яғни, ұйғырлық
варианттар.Тәуелдіктің жағындағы сөз өзінің алдындағы сөздің ілік
септікте тұруын бірде керек етсе, бірде керек етпейді.Бұл жағынан да
қазіргі қазақ тілінің заңдылықтарымен астасып жатады.
М.Қашқари заманындағы түркі халықтарының тіліндегі тәуелдік
жалғауларға келсек, жекеше жақтың көрсеткіші –м. Түбірдің соңғы дыбысы
дауыссыз болғанда, оның алдынан айтылатын дауысты дыбыс езулік те, еріндік
те болады І жақ (- ым , - ім , - ум , - үм ): ІІ жақ - ң мұның да алдынан
еріндік не езулік дауысты дыбыс айтылады ( - уң , - үң , - ың , - ің ) .
ІІІ жақтағы тәуелдік жалғауы: - ы \\ - і , - сы \\ - сі . Алдыңғылар
дауыссызға аяқталған түбірлерге жалғанады да , соңғылары дауыстыға
аяқталған түбірлерге жалғанады.
Тәуелдіктің көпше жағындағы -мыз,-міз, жағындағы –ңыз,-ңіз
(-ыңыз,-іңіз ).
Көне қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштердің тілінде кездесетін
тәуелдік жалғаулардың бірнеше фонетикалық варианттары бар. Олар буын
үндестігі мен дыбыс үндестігіне байланысты өзгеріп отырады. Тәуелдік
жалғауының әдетте жиі қолданылатын түрі бар да сондай-ақ оқта-текте
қолданылатын қосалқы түрі бар.
Негізгілері: I жақта :–ым\-ім,-ымыз-іміз:
II жақта: –ың\-ің,-ыңыз,-іңіз:
III жақта :-і,-сы\-сі,-лар\лер.
Қосымша түрлері:
а) ерін үндестігіне қарай жасалған варианттары:
I жақта :–ум\үм,-муз\мүз.
II жақта –уң\үң,-унуз\үңіз.
III жақта –у\ү,-су\сү.
ә) кейбір дауыссыз дыбыстардың алмасып келуі арқылы жасалған варианттар:
II жақта – ығ\іг,-ғ\г,-ың\ін,-үн\ұн,-ығыз\-ігі з,-ғыз\-гіз,-
уңыз\үңіз.
Демек мұндай негізгі варианттағы –ң дыбысы қосымша варианттағы –ғ,-г,-
н дыбыстарымен алмасады: -ң\-ғ,-ң\-г,-ң\-н. Сөйтіп тәуелдік жалғауларының
ең көп варианты І жақта қолданылады да, ең аз варианты
ІІІ жақта көпше түрден көруге болады. Оларды мына кесте арқылы көруге
болады.( Кесте 1.1)
3 Жіктік жалғауларының даму тарихы
Қазіргі түркі тілдерінің барлығы сияқты, қазақ тілінде де жіктік
жалғаулары баяндауыш қызметіндегі сөздердің грамматикалық көрсеткіші
ретінде жұмсалатыны мәлім. Алайда баяндауыштың грамматикалық көрсеткіші
ретінде жұмсалатын осы жалғаудың пайда болып, осы күнгі тұлғасына келуі-
түркі тілдерінің дамуында жиі кездесетін дербес сөздің қолданылу барысында
қосымшаға айналу процесінің бір көрінісі.
Түркологияда тәуелдік жалғаулары сияқты, жіктік жалғаулары да жіктеу
есімдіктерінен туған дейтін көзқарас талас туғызбайтын жай дейді М.Томанов.
Алайда жіктік жалғаулардың қазіргі типі, белгілі мұралар тіліңдегі түрі
бұларды да тарихи тұрғыдан тәуелдік жалғаулармен тұлғалас деп қарауға
мүмкіндік бермейді. Ежелгі ескерткіштерде бұл жалғаулар мына түрде
кездеседі. VII-VIIIғ. сүледіміз, сүңісдіміз, бұздымыз.
XIғ. Мен барырман, мен бармасман-мен барамын,мен барамаймын.
XIVғ. Сенің иазықыңның алдында мен турурмен -сенің күнәңнің
алдында мен тұрмын.
Яғни,қазіргі қазақ тіліндегі жіктік жалғаулар мен ескерткіштер
тіліндегі осындай қосымшаларды салыстырсақ, бар айырмашылық дауысты
дыбыстардың алмасуында ғана. Қазіргі тіліміздегі жіктік жалғауларының қысаң
дауыстылармен –мын,-мін,-сын,-сін пішіндес келуін еске алсақ, ежелгі
жазбалар тілінде бұлар өздерінің түпкі төркінінен онша алыстай қоймағанын
байқауға болады.
В.Котвич жіктік жалғауларын байырғы етістік суффикстері деп атайды
да, олардың жіктеу есімдіктерінің атау тұлғасына жақындығын,өзара ұқсас,
ыңғайлас жақтарының көп екендігін айтады.
Жіктік жалғаулары, тәуелдік жалғауларындай септелген есімдіктердің
энклитикасы емес, түбір түрінің энклитикасы, оның өзгерген, дербес мәнін
жоғалтқан, сөйтіп қосымшаға айналған түрі.
Жіктік жалғауларының қалыптасуы, яғни, жіктеу есімдіктерінің жақты
білдіретін грамматикалық көрсеткіштерге айналуының басты тәсілі-
постпозициялақ қолданыс болғандығын көне, жаңа түркі тілдерінің
материалдары (Н.А.Гаджиева Основные пути развития синтаксической структуры
тюркских языков ) дәлелдейді.
Учин Кулуг Тіріг бен, қырғыз оғлы бен , ал тува тілінде мен
ада мен сен ада сен (мен атамын, сен атасың). Орта ғасыр жазбаларында:
мен санға ашық турур мен. Иақын тегті, түсті,күріп барды ол. Бұл
сөйлемдерден мынандай ерекшеліктер байқалады: бірінші, жіктеу есімдіктері
есім сөздерге тіркесе айтылған немесe баяндауыш қызметіндегі
есімнен кейін байланыстырушы қызметіндегі айтылған көмекші етістіктің
есімше тұлғасына тіркескен. Бұл фактілер жіктеу есімдіктерінің
постпозициялық қолданыста жалғауларға айналыуының есім немесе есім мәнді
сөздер негізінде пайда болғандығын көрсетеді.Таза етістік
тұлғалары жіктеу есімдіктерімен тіркеспеген , есімше формаларымен ғана
тіркескен. Екінші жағынан, есімдердің баяндауыш қызметінде жұмсалып,
жіктік жалғауларын қабылдауы байланыстырушы қызметіндегі көмекші
етістіктер арқылы жүрген: есім+есімше тұлғалы көмекші етістік+жіктеу
есімдігі (көмекші етістік + жіктеу есімдігі + есім+жіктік жалғауы ) .
Кейін тіл даму барысында байланыстырушы қызметіндегі көмекші
етістік түсіп қалады да, жалғау баяндауыш қызметіндегі есімге тікелей
қосылатын болды . III жақта сол жақты білдіретін жіктеу есімдігінің
сөз құрамынан шығып қалуы орта ғасырларда-ақ қалыптаса бастаған.
Жіктік жалғауларының есімше мен көсемше етістіктерге, көмекші
етістіктерге қосылып қолданылатын түрлері бар (бара-мын, барған-мын, барған-
быз) шартты мен өткен шақ формаларына қосылатын түрлері бар екені
белгілі. Соңғы түрі сыртқы пішіні жағынан тәуелдік жалғауларына көбірек
ұқсайды. Бірақ бұлар да етістіктерге қосылып, жақтық ұғым береді,ешбір
меншіктік ұғымды білдірмейді.
Тарихи генезисі жағынан бұл жіктік жалғауларымен бірдей болғанымен,
қолдану процесінде түгелдей солардың мәні мен қызметін атқарып, өзінің
алғашқы мәнінен ажырап қалған. Сонымен, бұл жерде морфологиялық тұлға-
тәуелдік жалғаулары семантикалық өзгеріске түсіп, орныққан.
Бірсыпыра етістіктердің I жақ көпше түрінде (шартты рай ,өткен
шақ) қолданылатын –қ,-ық аффиксі тәуелдік жалғауларына ұқсамайды І жақ
жекеше көрсеткіші –м (барса-м), ал көптік көрсеткіші –қ болып келеді.Егер
алғашқысын -м) тәуелдік деп қарасақ (оның көпше түрі – мыз,-ыз көптік
жалғау) , -қ тәуелдік көрсеткіш емес, көптік және жақтық көрсеткіш мәнінде
айтылады. Осы аффикс қалау райдың I жақ көпше түрінде де кездеседі(барай-
ық). Қалау райдың бұл түрі басқа түркі тілдерінде –лық болып айтылады.
Қазақ әдеби тіліндегі -йық осының өзгерген түрі.
Өткен шақтың көпше I жағындағы, қалау райдың да сол жағында және
шартты райда кездесетін –қ жіктік пен тәуелдіктің басқа формалары
сияқты жіктеу есімдіктерінен шықты деген пікірге дәлел жоқ.Бұл аффиксті
көптік көрсеткіш- ескі дәуірден қалған көптік жалғауы деп қарау
қолайлы.Эпостық жырларды, т.б фольклорлық шығармалардың тілінде –ыңдар
тұлғасы мен –ыңыз тұлғасының аралас қолданылғандығын байқауға болады.
Бұл бір жағынан, фольклорлық шығармалар тілінің ескілік іздерін
бойына сақтайтындығын дәлелдесе, екінші жағынан, бұл тұлғалардың біраз
уақыт жарыса қолданылғанын дәлелдейтін факт.
Радловтың жинағынаң мынандай үзіндіні кездестіреміз:
...Алданбаңыз, жақсылар!
Тергеу күнү болғанда,
Зарламаңыз, жақсылар!
Бес намазды күтүңүз,
Бір ай ораза тұтыңыз,
Өлүм ақ деп біліңіз:
Малдан зекет беріңіз.
Осы өлең жолдарындағы –ыңыз,-іңіз тұлғалары ІІ жақ жекеше сыпайылық мәнде
емес, ІІ жақ көпше мәнінде айтылған.
-ныз тұлғасының көптік мәннен сыпайылық мәнді білдіруге ауысуын тек қазіргі
қазақ тілі құрамында ғана болған құбылыс деп қарауға болмайды. ІІ
кезеңде көне қыпшақ тіліндегі жіктеу есімдігінің І-ІІ жақ жекеше және
көпше түрі жіктік жалғауының ролін атқарды .ІІІ жақтың жекеше түрі ,
көбінесе,жалғаусыз айтылады . І - ІІ жақтың жіктік жалғаулары буын
үндестігіне бағынбайды:түбірге тек бір ғана түрде –жіңішке түрінде
жалғанады : Мысалы , йазуқлы - мен (жазықтымын), йазуқлы-сен
( жазықтысың ), йазуқлы - ол (жазықты). Жіктік жалғауларының фонетикалық
ваианттарын мына кестеден көруге болады:
Жақтар Жекеше Көпше Мысалдар
І Баламен,балабіз,кішімен
-мен -біз (кісімен),кішібіз(кісімі
з)
ІІ Баласен,баласіз,кішісен,
-сен -сіз Кішісіз
ІІІ Бала,балалар,кіші,
-ол (өте сирек) -олар\\-лер Кішілер
4 Септік жалғауларының даму тарихы
Түркі тілдерінің V-VIII ғ. ескерткіштері тіліндегі септік
жалғаулары кейінгі дәуір ескерткіштері тіліндегі сондай категориямен
грамматикалық қызметтерінің жіктелуі жағынан да, қолданылуы тұрғысынан да
бірдей емес.
Септік жалғауларының тарихи дамуын барлап қарағанда мынандай
ерекшеліктер байқалады:
1) Септік жалғауларының кейбір түрлері қолданудан шығып қалған. Ондай
жалғаулардың ізін жеке сөздерді этимологиялық тұрғыдан ажыратқанда ғана
көре аламыз. Мысалы,қазіргі қазақ тіліндегі бері,әрі,сыртқары,кейін,тайлы-
таяғы т.б. сөздер құрамынан бір кездегі септік жалаулардың ізін табуға
болады.
2) Бір ғана септік жалғауы белгілі бір дәуірлерде екі түрлі қызмет атқаруы
мүмкін . V-VII ғасырлардағы көне түркі тіліндегі кейбір септіктер екі
немесе үш түрлі грамматикалық мәнде қолданылған , яғни , ол септіктердің
диффузия күйі байқалды.Белгілі дәуірлерде септік жалғауларының екі түрлі
қызмет атқаруы қазіргі тілімізде негізінен бір ғана грамматикалық қатынаста
қолданылуынан кейінгі құбылыс деп қарауға әбден болады.Бұл-морфологиялық
дифференсация заңының көрінісі.Екінші жағынан, мұндай дифференсация жаңа
жалғаудың қалыптасуымен байланысты екені айқын.
3) Қазіргі тілімізде кедесетін септік жалғауларының бірінің орнына
екіншісі қолданылуы-тарихи тұрғыдан ескі құбылыс.Бізге жеткен тарихи
ескерткіштер тілінде нақ осыған ұқсас өзгешеліктер жиі кездеседі.
4) Ежелгі ескерткіштер тілінде бір ғана сөзге кейде екі түрлі септік
жалғауы қабаттасып жалғанады.Соған қарағанда, қазіргі тілімізде
бөлінбейтін түбір саналатын кей сөздердің құрамын тарихи тұрғыдан түбір
мен өлі септік жалғауларына ажыратуға болады.
5) Kейде түбір мен жалғаудың бірігіп, тарихи тұтасып кетуінен жаңа мағыналы
сөздер жасалып отырған. Мұндай сөздер құрамындағы септік жалғауларын
тарихи тұрғыдан ғана солай айтуға болғанымен, олар әлдеқашан-ақ жалғау
мәнінен айрылып қалған.
6) Ежелгі ескерткіштер тіліндегі септік жалғаулары мен қазіргі тілдегі
септік жалғауларын салыстырсақ, кейінгі дәуірде әрбір септік жалғауының
грамматикалық қызметі дифференсацияланумен бірге, олардың қолдану
сфераларының кеңдігі көзге түседі.
Көне тілдерінде септік жалғаулары екі немесе үш түрлі грамматикалық
мәнде қолданылған, яғни, ол тілде септіктердің диффузиялық күйі
байқалады. Септіктердің шылаулар жетегінде айтылуы да енді қалыптаса
бастаған құбылыс ретінде ғана көрінеді. Қазіргі түркі тілдеріндегі
септік жалғаулары басты екі топқа-грамматикалық және көлемдік
септіктерге бөлінетіні белгілі.Көне түркі тілінде дәл осы із бар. Ал
септік септік жалғауларының тілдің даму процесінде семантикалық жіктелуі
осы екі топтың әрқайсысының өз ішінде болған құбылыс. Мысалы: ілік септік
пен табыс септік арасындағы функциялы жіктеліс осындай құбылыс.Семантикалық
жіктелу, сол септік жалғауларының алғашқы мағынасына сүйенеді.
Септік жалғауларының морфологиялық және семантикалық дамуы екі
түрлі грамматикалық категориямен тығыз байланысты: тіл құрамында
жалғаулардың пайда болуы, молаюы және етістіктердің меңгеру қабілетінің
өзгеріп, қеңеюі. V-VII ғасыр ескерткіштерінде шылаулар өте аз Сондықтан
жалғаулардың шылаулар жетегінде қолданылуы аса сирек ұшырасады. Ал
кейінгі дәуірде шылаулардың сан жағынан молаюымен бірге , септік
жалғауларының семантикалық саралануы күшейе түсті. Бұл өзгерістің екінші
бір түрі етістіктердің меңгеру қабілетінің дамуымен байланысты болған.
Көне түркі тіліндегі жиі ұшырасатын, септік жалғауларының жүйесіз алмасып
қолданылуының азайып, белгілі бір жүйеге түсеуі де етістіктердің
меңгеру қабілетінің сараланып, жіктелуімен тығыз байланысып
жатады.Мысалы, көне түркі тілінде атау мен табыс , жатыс және барыс
септіктердің жүйесіз алмасып қолданылуы бар .Кейінгі даму барысында сол
етістіктер әлгі септіктердің тек біреуімен ғана қолданылатын болған.
Көне түркі тілдерінде септелудің үш түрлі жүйесі болғандығы
белгілі .Олар:жай септеу, тәуелдеулі сөздердің септелуі және есімдіктердің
септелуі. Көне түркі тілінде ілік, табыс септіктері ыңғайда зат есімдер
мен есімдіктер арасындағы айырмашылық, табыс , барыс септіктер ыңғайыңда
жай септеу мен тәуелдеулі септеу арасындағы айырмашылық байқалады.
Сол жазбалардың тілінде зат есімге жалғануға тиіс жалғаудың
есімдіктерге не керісінше, қолданылуы ұшырасады. Екінші сөзбен , сол тілде-
ақ жоғарыда айтылған айырмашылықтар жеке-жеке өз аясында қалмай ,
бірінің белгісі екіншіге ауыса бастауы байқалады.
Жеке септіктер тарихынан
Атау септік
Қазіргі түркі тілдеріндерінің қай-қайсысында да атау септікті
сөздің түбір , негізгі қалпынан бөлектейтіндей арнаулы аффикс жоқ
және тарихта белгілі ескерткіштер тілінде де мұндай тұлға кездеспейді.
Дегенмен, алтай тілінің кейбірлерінде атау тұлға мен басқа септіктерге
ұйытқы болатын енгіздің арысында айырмашылық та ұшырайды. Бұл ретте
Г.Д.Санжеев келтіретін монғол тілдерінің кейбір фактілері назар
аудартады. Г.Д.Санжеев бурят тілінде н дауыссызына аяқталған есім
атау тұлғасында осы күйін сақтағандығын , ал сол сөзге басқа септік
жалғанғанда соңғы н дыбысының жоғалып кететінін айтады. Мысалы,
морин ябына ( жылқы келді-атау септік) ,мори бариба ( жылқы ұстады-табыс
септік) Ал Котвич мұны жұмбақ құбылыс деп атайды.
Сонымен қазіргі түркі тілдерін былай қойғанда , бізге
жеткен ежелгі мұралар тілінде де мынау атау септік тұлғасы дерлік
еш нәрсе жоқ.
Атау септік тұлғасындағы сөздер сөйлемнің бастауышы мәнінде
жұмсалады: Үзе көк теңрі , асра йағыз иір қылықтуқта екін ары кісі қылынмыс
(Жоғарыда көк тәңірі, төменде қара жер жаралғанды, екеуінің арасынан адам
жаралған ) 2. Бу еріг ерсер, емтікке еріг иірте ерсер , анча еріг иірте
беңгү таш тоқыттым .
Атау септіктің бұл қызметі қазіргі қазақ тіліне де жат емес.
Зат есімдер де, есімдіктер де атау тұлғасында жұмсалып , сөйлемнің
бастауышы бола алады.
Сонымен бірге , атау тұлғасындағы есімдер атрибутты сөз
тіркестерінің басыңқы сыңары да болған: ер темүр таш т.б. V-VIII ғасыр
жазбаларында грамматикалық септіктердің де көлемдік септіктердің де
жасырын келуі , септіктің сыртқы формасы жағынан атау тұлғасына ұқсап
тұруы жиі кездесетін құбылыс :Алтун , күміш , ісіг , қутай буңсыз анча
бірүр табғач будын сабы сүчіг , ағысы йумчағ ерміс (алтын, күміс , өнім
жібекті сонша беріп жатқан табғаш халқы сөзі тәтті , қазынасы асыл еді
).Мысалы, ілік септік қызметінде жұмсалуы : Білге Тонықұқ бен өзім
табғач ø іліңе қылынтым. – Данышпан Тонықұқ мен өзім Табғачтың еліне қол
арттым.
Қазіргі қазақ тілінде ауыл маңы , есік алды , мектеп жаны
т.б. тіркестер әбден орныққан құбылыс , жоғары мысалдардан осындай із
байқалады.
Табыс септік орнына жұмсалуы : Ічін ташын адынчығ бедіз
уртуртым, таш ø тоқыттым.- Ішкі мысын айрықша өрнектеттім , тасты
қойғыздым.
Жатыс септік орнына қолданылуы : Өткен иір ø олурып арқыш-
тіркіш ысыр, нең буңұғ иоқ - өткен йыш ø олурсар , бенгі іл тута олуртачы
сен турк будын , тоқ. - Өтукен жерінде отырып , керуен жіберсең , еш
мұңың жоқ . Өтукен қалыңына отырсаң , мәңгі тұтас боласың , сен түрік
халқы тоқ боласың. Қазіргі қазақ тілінде атау тұлғасының жатыс септік
орнына қолданылуы әсте кездеспейтін құбылыс.
Құралдық септік мәнінде қолданылуы : Тоқуз иаңыңа сү
иалырым – Айдың тоғыз жаңасында әскермен шабуылға шықтым. Құралдық септік
тұлғасында қолданылуы V-IX ғасыр жазбаларында жиі кездеседі.
Атау тұлғасы шығыс септік орнына жұмсалуы да жиі кездеседі:
Көгмен Ø аша қырқыз иіріңе тегі сүледіміз. Көгменнен асып қырғыз жеріне
дейін шабуылдадық.
Көне түркі тіліндегі атау тұлғасының көп функциялығы
жалпы септік жалғауларының бір-бірінен ара- жігін айқындамаудың ,
түгелдей жіктелмеуінің нәтижесі деп қараған дұрыс.
Ілік септігі
Ілік септігінің көне жазбалар тілінде мынандай фонетикалық
варианттары бар: -ың,-ің,-үң,-ның,-нің,-нуң,-наң,-нә ң.Зерттеушілердің
бірсыпырасы -ың және –ның болуына ,яғни, аффикстің ең басында н дыбысының
бар я жоғына қарай , ілік септік қосымшасы екі түрлі болған деген жорамал
айтады. В. Радлов Алтын Орда жайлы жаңалықтары туралы еңбегінде –ың
тұлғасын негізінен батыс түркі тілдеріне , -ның тұлғасын шағатай тіліне ,
яки шығыс тілдеріне тән тұлға деп есептейді. Мұны А.М. Щербак та қостайды.
Қазіргі түркі тілдерінде мынандай заңдылық бар: азербайжан, түрікмен, түрік
және чуваш тілдерінде дауыссыз дыбысқа біткен сөздерге жалғанатын ілік
септік жалғауы -ың ( бірінші дыбысы н-нан басталмайтын ) тұлғалы
болады да , дауысты дыбыстарға біткен сөздерге –ның түрінде жалғанады.
Басқа түркі тілдерінде –ың варианты зат есімдерге жалғанбайды, түбірдің
соңғы дыбысының фонетикалық сапасына қарай бірде –ның , бірде –дың ,
енді бірде –тың болып , өзгеріп отырады.
Қазіргі қазақ тілі соңғы топқа жатады. Орхон- енисей жазбаларында
ілік септіктің қолданылуы мына секілді болып келеді:
Күлтегін Байұрқының ақ адғырығ бініп оплайу тегді – Күлтегін
Байұрқының ақ айғырын мініп шабуылға шықты . Олурынан турк будұнын іліп,
төрісін тута бірміс , іті бірміс – Отырып түрік халқының елдігін ,
тұтастығын сақтады.
Менің сабымын сынады. Табғач қағанның ічкері дедізчік ыты- Менің
сөзімді бұзбады . Тағач қағанның ішкі жақтағы бедіршелерін жіберді.
Орхон-енисей жазбаларынан келтірілген осы үзінділерден ілік жалғаудың
–ың не –ның түрінде жалғануында белгілі шек жоқ екендігін байқаймыз.
Зат есімге –ның түрінде жалғанса , есімдікке –ың (мен+ің)
жалғанған . Бірақ осы –ың зат есімге де (қаған+ың , бұдын+ың) жалғанған .
Сонда бұл ескерткіш тілінде ілік жалғаудың екі варианты (-ның,-ың) дауысты
дыбыстарға аяқталған сөздерге (зат есімге де, есімдікке де) –ның түрінде
жалғанған деуге болады.Жорамал бойынша , қазіргі түркі тілдерінде
кездесетін бізнің тұлғасы жаңа құбылыс деп аталуға тиіс те, бізің тұлғасы
тұлғасы (жаңа құбылыс деп танылуға ) ескі , біршама көне тұлға деп
танылуға тиіс болды. Орхон - енисей жазбаларында жіктеу есімдіктері тек
дауыссыздарға ғана аяқталды.
Ілік септігі бүтіннің бөлшегін , құрама салаларын
білдіреді: Адығлы тоңузлы арт үзе соқышмыш , адығың қарны йарылмыш , тоңуз
азығы сынмыш –аю мен қаблан асуда кездесті , аюдың қарңы жарылды , қабанның
азуы сынды .
Ілік септіктегі конструкциялар кісілер , заттар арасындағы
қатысты , байланысты білдіреді .
Табғач қағаның ічкері бедізчіг ыты-Табғач ханының ішкі
жақтағы бедершісі келді.
В.В.Радлов ілік септіктің алғашқы тұлғасы – ың да, оның өзі
әуеліде тәуелдік жалғауы болған , жіктеу және сілтеу есімдіктеріне ғана
жалғанған дейді. Бұл жөнінде кейін Искаков та осыған ұқсас пікір айтты:
оның ойынша , мойын , қойын , жауырын тәрізді сөздер құрамындағы –ын –
ескі дәуірдегі тәуелдіктің ІІІ жағының аффиксі –ның формасының
шығыуын ол есімдіктердің өзгеру ерекшелігімен байланыстырады. Әуелі
есімдіктер құрамында қолданылумен байланысты , есімдіктің соңғы дыбысы
морфологиялық ығысудың нәтижесінде аффикстің құрамына ауысып кетуі мүмкін
деп қарайды.Бұл пікірді В.А Богородицкий де қуаттайды. – ның тұлғасының
шығуын Г.Рамстедт т сәл басқаша түсіндіреді. Оның айтуынша о бастағы –н
ілік жалғауы дауыссыз дыбыстарға біткен түбірлерге жалғанғанда алдынан
жалғастырушы дыбыс қосып алса керек. –ың тұлғасы н дыбысына аяқталған
түбірлерге жалғанғанда , түбірдің соңғы дыбысы қосымшаға ығысқан.
Э.В.Севортян қолдану тәсілі мен мағыналарының байланыстылығын
салыстыра келіп , ілік жалғаулары мен табыс жалғауы бір негізден тараған
десе, Н.А.Баскаков бұл жалғауды нене нен дейтін сөзден тарағаң дейді. Талас
тек –ның тұлғасының алдындағы н қайдан шықты дегенде ғана . Бірқатар
ғалымдар оны есімдіктер құрамынан шығарса, екіншілері жалпы осы дыбысқа
аяқталған есім сөздерге байланыстырады. Алғашқы пікірге сүйенсек ,
есімдіктердің бастапқы тұлғасы –н-ге аяқталған деп қарауымыз керек. Бұлай
деуге себеп, М.Қашғари сөздігінде са-се н тұлғасындағы сөз. Са айтурман-
саған айтамын . Тағы бір жерінде мынандай мысал келтіреді: Бул оғул сенуң
му – бұл ұл сенікі ме?
Бұған қарағанда сол кездегі түркі тайпаларының бірінде жіктеу
есімдіктері соңғы –н дыбысынсыз айтылды ма дейтін ой туады.
Сонымен , түркі тілдеріндегі орта ғасыр ескерткіштерінде ілік
жалғауы зат есімдерге негізінен – ның,- нің,- нуң,- нүң түрінде жалғанады:
Күн туннуң қаршысы ол – күн түннің қарсысы ол.
Сонымен қатар, М.Қашғари сөздігінде ілік жалғаудың –ың,- ің түрі
де ұшырасады. Алайда ілік жалғаудың бұл тұлғасы көбінесе есімдіктерге
қосылып қолданатындығы байқалады: Ол менің бірле топуқ ылышты- ол менімен
тобыққа бәстесті. Дивандағы ілік септік жалғауы да , қазіргі біздің
тіліміздегі тәрізді , заттар арасындағы қатынасты білдірудің негізгі тәсілі
ретінде қолданылған. Бұл қызметте ілік жалғауы кейде түсіп қалып та
отырады:
1.Иырақ йер ø сауын арқыш кәдурур- қашық жердің хабарын керуен келтірер.
2.Әрдәм ø башы – тіл- әдептің басы – тіл.
Көне қыпшақ тіліндегі ілік септігі дауыс қатынасы (-ның\-нің ) мен
ерін үндестігіне қарай ( -нуз\ - нуң ) өзгеріп отырғанымен , өзі жалғанатын
түбір сөздің әуеніне бағынбайды. Мысалы, баланың –баланың , сөз- нің, ат-
ның. Демек бұл кезде де – ның \- нің түбір сөз дауыстыға бітсе де,
дауыссызға бітсе де бәрібір, жалғана береді.Ал осының – ың\ -ің варианттары
тек қана дауыссыздардан кейін жалғанады: қөзіміз-ің- көзіміздің, тамуқ-уң-
тамұқтың . енді бірде осы екі вариант қатар колданылады:хан -ның\хан-ың
Қыпшақ тілінде немесе солтүстік тілдеріне тән басты
ерекшеліктің бірі- септік жалғауларының дауыссыз дыбыстан басталуы. Дауысты
дыьыстан басталатын жалғауларды , әдетте, біз оңтүстік (оғыз) тілдеріне
тән элемент деп санаймыз. Кодекс тілінде оңтүстік тілдердің элементі
болып табылатын –ың\-ің ( үндесу заңына қарай -ун\-үң ) варианты өте сирек
ұшырасады. Дауыссыз дыбыстарға біткен түбірден соң – ың\- ің жалғану
бірыңғай тұрақты заңдылық болмай , оның орнына көбіне – ның\ - нің
вариантының жалғанатыны да осыдан.
Ілік септігі изаффет конструкциясына мынандай мынадай басты
мағыналар беру үшін жұмсалады:
а) зат иесін көрсетеді: Хатунларның дачы- ханымдардың тажы
ә) қимыл - әрекеттің іс иесіне қатысын білдіреді: аның
сөзлемегені- білік тур – оның сөйлемегені- білімділік
б) бір нәрсе мен екінші нәрсе арасындағы қарым- қатынасты
білдіреді: Биенің қулуны- биенің құлыны
в) сын есім шырайларының мағынасын білдіреді: ханың ханы-
ханның ханы.
Изафеттік құрылыс бұдан басқа толып жатқан ( мезгілдік,
мекендік, кәсіптік ) мағыналарға ие: жуһут йері ( жуһут- еврей жері ), Таң
сарауында (таң сарғайған кезде ) , қылыч остасы (қылыш ұстасы ). Соның
бәрін жинақтай келгенде , ілік септігі бір нәрсе мен екінші нәрсенің өзара
байланысын , олардың қарым- қатынасын білдіру үшін қолданылады.
Қазақ хандығы құрылып , жыраулар поэзиясы өркендеп дамыған
заман тұстарында ілік септігінің қолданылуы қазіргі қазақ тіліндегі
үлгісіне сай келеді.
Тек жыраулар поэзиясында стильдік мақсатқа байланысты ілік
септігі түсіріліп айтылатын тұстары бар:
Қарағайлы көдік (тің) бойында,
Қамшым қалды ойында
Бүіргесі бұлан(ның) терісі,
Өрімі құлан білдің қайысы
Барыс септік
Қазіргі қазақ тілінде барыс септік тұлғасы – ға ,- қа,(-ге,ке)
екені белгілі.
Егер сөз тәуелдік жалғаулы болса, онда алдыңғы ғ, к ( г, к)
дыбыстары түсіп қалады да , тек –а,- е түрінде ғана жалғанады. Қазіргі
түрік тілдерінің қөпшілігінде дерлік осы вариант қолданылады. Тек
азербайжан, түрікмен, чуваш тілдерінде ғана – а,- е түрінде кездеседі.
Бірақ көне жазбалар тілінде барыс септік жалғауы бірнеше
түрлі.
Олар:-ғару (-геру, қару,керу) ,- ру(-рү),- қа (-ке,ға, ге), -йа
(ие), -а,-е.
Барыс жалғауының бұл аталған түрлері көпшілігінде бір- бірімен
жарыса қолданылған және олардың өздеріне тән қолдану мәні өзгешелігі
болған.
Орхон жазбаларында істің бағытын , мекенін білдіруге – ғару ,-
геру (- қару) тұлғасы қолданылады: ілгерү (шығысқа ), біргерү ( оңға) , кун
ортусыңару ( түстікке ), йырғару (алға): Мысалы: Ілгерү кун тоғсыққа- Алға
күн шығысқа қарай , көк өңүг йүғуру өтүкен йышғару удызтым- көк өңіг
(суынан ) өткізіп , Өтукен жеріне әкелдім.
-ғару аффиксі кісіні , халықты білдіретін сөздерге де
жалғанып қолданылады.Бұл бағытта мекен-орын мағынасын бермейтін
сөздер істің бағытын , бағытталған пункті білдіретін болған: Ана
тарқанғару ічре саб ыдмас – ана тарқанға ішке қарай хабар жіберді .
-ғару қосымшасы нақ осы күйде рун жазбаларында ғана
кездеседі.Бұл кездің өзінде осы жалғаумен келген сөздердің де біразы барыс
септікті есімнен гөрі үстеуге көбірек ұқсайды: Ілгері қурығару
сүлеп тірміш қобыртмыш - Ілгері кейін аттанып, жиналыпты , көтеріпті
деген мысалдағы осы тұлғалы сөзді септелген есім деуге келмейтін
сияқты.
Бұл сөйлем құрамындағы ілгерү- қурығару – үстеу . Бұған
қарағанда қазіргі дәуірдегі сыртқары , ішкері , ілгері жоғары , тысқары
сөздері –ғару аффиксінің түбірмен ұласып , бірігу процесінің нәтижесі
.
Кейде – ғар қосымшасы да қолданылған . Рун жазбаларында – ғару
мекен – орын мәнінде көлем – кеңістік , мекенді білдіретін сөздерге
жалғанса, - ғар есімдіктерге жалғанып , іс бағытталған обьектіні
білдірген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz