Контаминацияның қазақ тіл білімінде зерттелінуі
ТАҚЫРЫБЫ: Қазақ тіліндегі сыйысу құбылысы.
ЖОСПАР:
Кіріспе 3
1 Контаминация құбылысы және оның лингвистикалық сипаты
6
1.1 Контаминацияның қазақ тіл білімінде зерттелінуі 11
1.2 Контаминацияның асимиляция, редукция, эллипсис, және
парцелляция құбылыстарынан айырмашылығы
20
1.3 Грамматикалық синкретизм және контаминация 29
1.4 Контаминация, компрессия, конверсия және синтаксистік
деривация 43
2. Контаминациялану тәсілі арқылы пайда болған бірліктер
42
2.1 Контаминациялану жолымен қалыптасқан фразеологизмдер
44
Қорытынды 46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 49
Кіріспе
Қазақ тіл біліміндегі синтаксистік құбылыстар (деривация,
трансформация, контаминация және т.б.) тілдің шығармашылығымен, ондағы
бірліктердің функциясымен тығыз байланысты. Дәстүрлі синтаксис тарапынан
қарастырылатын сөздің морфологиялық тұлғасы контексте өзінің негізгі
синтаксистік қызметімен сәйкес келе бермейді. Яғни кез келген тілдік
құралдың функциялық потенциялы дәстүрлі грамматикада танылғандығынан
әлдеқайда кең екендігі байқалады. Тілдегі жаңа қолданыстар мен фактілерді
танып білу синтаксистегі қалыптасқан қағидаларды жетілдіруді, кейбір
заңдылықтарды тереңірек қарастыруды талап етеді.
Зерттеу жұмысының өзектілігін контаминация құбылысының арнайы зерттеу
нысанына айналғандығымен негіздеуге болады. Бұл мәселе қазақ тіл білімінде
енді ғана қолға алынып келе жатқан коммуникативтік синтаксис мәселесімен де
өте тығыз байланысты. Коммуникативтік синтаксис тіл білімінде қазір өте
актуалді болып табылатын функционалдық бағытпен ұштасып жатыр. Жалпы тіл
білімінде функционалдық бағыттың бірнеше түрлері бар. Солардың бірі белгілі
бір тілдік заңдылықты (мәселен, контаминация құбылысын) тіл жүйесінде тұтас
алып қарастыру болып табылады. Бұдан олардың арасындағы деңгейаралық
байланысты анықтауға мүмкіндік туындайтындығы белгілі.
Зерттеу нысаны ретінде қазақ тіл жүйесіндегі контаминация құбылысы
арқылы жасалған тіл бірліктері (лексема, фраза), синтаксистік құрылымдар
(сөз тіркесі, сөйлем) алынды. Оның ішінде сыйысқан құрмалас сөйлемдер,
контаминация жолымен қалыптасқан тұрақты және еркін тіркестер.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – қазіргі
қазақ тіліндегі сыйысқан тілдік бірліктерді анықтап, олардың сыйысу
механизмдерін көрсету және оған әсер етуші экстралингвистикалық факторларды
табу.
Осы мақсаттарға сай мынадай міндеттерді шешу көзделеді:
- контаминация құбылысының лингвистикалық анықтамаларын жинақтап,
сараптама жасау;
- контаминация құбылысының тілдегі басқа заңдылықтардан (синкретизм,
ассимиляция, элипсис, парцелелляция, редукция және т.б.) айырмашылығын
көрсету;
- контаминация жолымен қалыптасқан еркін және тұрақты тіркестерді
тауып, оларға компоненттік талдаулар жасау;
- бірыңғай тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелердің сыйысу ерекшеліктерін
көрсету;
- сыйысудың субъективтілік мәнін дәлелдеу және контаминация құбылысына
әсер ететін экстралингвистикалық факторларды анықтау;
- контаминацияланған сөйлемдердің коммуникативтік-экспрессивтік
қызметін көрсету.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Осы жұмыста қазақ тілі жүйесіндегі
контаминациялық құбылыстар тұңғыш рет барлық деңгейді қамтып, алғаш рет
кешенді түрде сөз болды:
- жалпы тіл білімінде түрлі анықтамалар арқылы түсіндірілетін
контаминация құбылысының ортақ мәні көрсетіліп, барлық деңгейдегі сыйысқан
бірліктерге тән ортақ белгісі анықталды;
- тіл жүйесіндегі ықшамдалуға қатысты басқа да заңдылықтардан
(редукция, ассимиляция, элипсис, синкретизм, парцелелляция және т.б.)
сыйысудың ерекше құбылыс екендігі дәлелденді;
- синонимдес, варианттас және мағыналары жақын емес фразеологиялық
бірліктердің контаминациялану арқылы қалыптасу ерекшеліктері көрсетілді;
- синтаксистік валенттілік, семантикалық валенттілік және
контаминациялық құбылыс арқылы пайда болған жаңа сөз тіркестері анықталып,
оларға компоненттік талдаулар жасалды;
- бірыңғай тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелердің сыйысу ерекшеліктері
айқындалды;
- ықшамдалған, сыйысқан құрылымдардың коммуникативтік-прагматикалық
негізі болатындығы дәлелденді;
- контаминацияланған құрылымдардың коммуникативтік-экспрессивтік
қызметі мен сыйысудың субъективтік мәні анықталды.
Контаминация құбылысы және оның лингвистикалық сипаты
Тіл біліміндегі контаминация құбылысын ықшамдаудың (үнемдеудің) бір
тәсілі ретінде қараған дұрыс. Ықшамдау (үнемдеу) жалпы тіл жүйесіне қатысты
және әр түрлі тәсілдермен жүзеге асатын құбылыс. Кезінде А.Мартине
үнемдеуге (экономия) аса мән берген болатын: Постоянное противоречие между
потребностями общения человека и его стремлением свести к минимум свои
умственные и физические усилия может рассматриваться в качестве движущей
силы языковых изменений. Здесь, как и в ряде других случаев, поведения
человека подчинено закону наименьшего усилия, в соответствии с которым
человек рассматривает свои силы лишь в той степени, в какой это необходимо
для достижения определенной цели [1, 77 б.].
А.Мартиненің ойынша, ықшамдаудың екі түрі болады: синтагммалық және
парадигмалық. Тіл жүйесіндегі ықшамдауды ғалым синтагмалық, ал сөйлеу
кезіндегі ықшамдалуды парадигмалық деп таниды. Ықшамдаудың өзі сөйлеуге
тікелей қатысты болатындығын осы салаға қатысты қалам тартып жүрген бірде
бір ғалым жоққа шығарған емес. Тағы бір шетел ғалымы Г.Паульдің пікірінше,
тіл жүйесінде синтаксистік құрылымдардың толық нұсқалары болғанымен
сөйлеуде сөйлеу жағдаяты мен контекске қарай қажеттілері ғана
пайдаланылады екен [2, 86 б.]. Шындығында да, сөйлеу кезінде қолданылатын
синтаксистік құрылым бір-ақ сөзден де тұруы мүмкін. Сөйлеушілер үшін оның
өзі түсінікті болады, егер олар жалпы жағдайға қанық болса. Мұндай жағдай
барлық тілдерге тән. Ықшамдаудың түрі көп және оның деңгейлік сипаты бар
екендігін айта кету қажет. Ассимиляция, редукция құбылыстары фонетика
деңгейіне тән болса, контаминация, синкретизм және т.б. одан жоғары тұрған
деңгейлерге тән болып келеді.
Э.Г.Ризельдің айтуынша, тілде ықшамдаудың үш түрі болады: окказионалды
және жекелік ықшамдау, сондай-ақ узуалды ықшамдау. Ғалым үшінші узуалды
ықшамдауды контекске байланыссыз деп қарайды [3].
Узус дегеніміз (лат. usus) сөздердің әдеби тілдеріндегідей норма емес,
бір тілде сөйлейтін адамдардың басым көпшілігі қабылдаған сөйлеу үлгісі,
сөз қолданудағы әдет, дағды. Әдеби нормалар әр дәуір талабына сай үрдіс
ретінде өзгеріп отыруы мүмкін, ал узус тұрақты, оны халық үнемі қолданады.
У. тілдік дәстүрмен ұштасып жатыр. Узус контекстерде не жеке адамдардың
тілінде кездесетін, уақытша қолданылатын сөз формаларына қарама-қарсы
құбылыс [4, 370 б.].
Ғ.Қалиев окказионал сөздерді тосын сөз деп аударған да, оған мағыналары
көпшіліктің қолдануына сәйкеспейтін, әдетте контексте ғана кездесетін,
тілде орнықпаған сөздер деген анықтама береді [4, 328 б.]. Э.Г.Ризельдің
айтуынша, оккозионалды және индивидуалды ықшамдау узуалды ықшамдауға қарсы
қойылады. Ықшамдаудың қай түрі болмасын құрылымға экспрессивті мән үстейді:
... сокращенные и упрощенные конструкции характеризуются динамичностью,
свежестью, живостью изображения, особой экспрессивной выразительностью [3,
130 б.], - дейді ғалым. Ал ықшамдаудың өзі аяқталған ойды жеткізуге
арналған синтаксистік құрылымды біріктіретін, байланыстыратын морфологиялық
құралдардың, лексикалық бірліктердің түсірілуі арқылы жүзеге асады. Мұндай
құбылысты татар тіліндегі ықшамдалу құбылысын қарастырған ғалым
Ф.С.Сафиуллина Семантикалық компрессия деп атайды [5, 82 б.]. Автор
компрессияның түрлеріне мыналарды жатқызады: В простых предложениях
наблюдается выпадение аффиксов сказуемости. В разговорной речи татар
появляются новые структурные модели речи татар словосочитаний и
предложений: сегментация, парцелляция, уменьшение объема предложения [5,
82 б.]. Біздің ойымызша, автор бұл жерде компрессия құбылысын жалпы
ықшамдаумен синоним мағынасында алып отырған сияқты. Өйткені компрессия
құбылысы да парцелляция сияқты ықшамдаудың бір тәсіліне жатады.
Тілдегі деривация құбылысының бірнеше түрі бар: лексикалық,
семантикалық және синтаксистік. Синтаксистік деривация арқылы сөйлем
құрлымы жағынан күрделенеді. Ал оның кері тәсілі тілдегі ықшамдалу заңымен
тығыз байланысты. Мысалы, Мен алыстағы ауылға барамын ( Мен ауылға барамын
( Ауылға барамын ( барамын.
Бүгінгі синтаксис мамандары синтаксистегі құрылымдардың ықшамдау
құбылысын компрессия тәсілімен жүзеге асады деп қарайды. Компрессия да
халықаралық термин. Латын тіліндегі беретін мағынасы тығыздалу сығылу.
Компрессия құбылысы жоғарыда талданған синкретизммен ұштасып жатады. Бір
тілдік элементтің бойында екі немесе одан да көп тілдік элементтердің
функциялылық түйісіп қабаттасып жұмсалуын тіл білімінде синкретизм деп
атайды.
Тілімізде екі немесе одан да көп сөйлемдердің бір сөйлемнің бойына
сыйысып жұмсалу сәттері жиі кездесіп жатады. Мысалға, Көш алдында Тәкежан,
Әзімбай, Майбасар барады (М.Әуезов); Қырдағы ел ойдағы елмен араласып,
күлімдесіп, көрісіп, құшақтасып (Абай); Бақ ішінде қызыл, сары, көк гүлдер
жайнап тұр (Ауызекі тіл) және т.б. сипаттағы сөйлемдерді алсақ, бірінші
мысалдағы сөйлемді көш алдында Тәкежан барады, көш алдында Әзімбай барады,
көш алдында Майбасар барады деп немесе екінші мысалдағы сөйлемді қырдағы ел
ойдағы елмен араласады, күлімдеседі, көріседі, құшақтасады деп құруға
болады. Ал үшінші сөйлемді Бақ ішінде қызыл гүл жайнап тұр, сары гүл жайнап
тұр, көк гүл жайнап тұр деп өзгертсек, айтайын деген ой ешқандай да
өзгеріске ұшырамайды.
Байқағанымыздай, жоғарыдағы мысалдардағы белгілі бір сөйлем мүшелері
(бірінші сөйлемде Тәкежан, Әзімбай, Майбасар, екінші сөйлемде араласып,
күлімдесіп, көрісіп, құшақтасып, үшінші сөйлемде қызыл, сары, көк)
бірыңғайда қолданылған, яғни бірінші сөйлемде бірыңғай бастауыш болса,
екінші сөйлемде бірыңғай баяндауыш болады, ал үшінші сөйлемде сөйлемнің
тұрлаусыз мүшесі анықтауыш мүшелері қолданылған. Тіл білімінде осы
сипаттағы сөйлемдерді контаминация құбылысы деп атайды. Жоғарыда
келтірілген мысалдарда бірыңғайда қолданылған жеке-жеке сөйлемдерді қандай
да бір жақын жақтарына қарай бір сөйлем бойына сыйыстыра қолданылғандығын
байқауға болады. Бірінші сөйлемдегі ортақ белгілері, яғни жақын жақтары
олардың бастауыштарынан (Тәкежан, Әзімбай, Майбасар) көрініс тапқан, екінші
сөйлемдегі жақындастыратын бірліктері, сөйлемнің баяндауыштарынан
(араласады, күлімдеседі, көріседі, құшақтасады) байқалады. Ал үшінші
сөйлемде сөйлемнің бірыңғай мүшелері, анықтауыштар арқылы (қызыл, сары,
көк) жақындасады. Міне осы құбылыстарды контаминация деп атайды.
Контаминацияның тіл біліміне байланысты анықтамалары көп. Тіл білімі
сөздігінде: Контаминация (лат. contaminati – жанасу, араласу) ағыл.
contamination, blending, фр. сontamination, нем. Kontamination –
ассоциациялық, құрылымдық немесе функциялық қатарда өзара жанасқан, тілдік
единициялық немесе функциялық қатарлардың ықпалдасу нәтижесінде олардың
семантикалық немесе формальдық өзгерістерге түсуі және тілдік жаңа
единицаның жасалуы. Әдетте К. ауызекі сөйлеу аясында байқалады және әдеби
нормадан ауытқу болып табылады [6, 189 б.]. Контаминация латын тілінен
аударғанда араластыру мағынасын береді. Ал Л.Н.Мурзин Контаминация
дегеніміз екі сөйлемнің бір-біріне кірігуі [7, 27 б.], - деп көрсетеді.
Шет тілдер сөздігінде контаминация: 1. Бір шығарманың әртүрлі
редакциялық мәтіндерін қосу (біріктіру); 2. Екі немесе бірнеше оқиғаны
қосақтап, араластыра сипаттау; 3. Екі сөз немесе сөйлем бөліктерін
біріктіріп қосудың нәтижесінде пайда болған жаңа сөз немесе сөйлем [8, 248
б.].
О.С.Ахманова тіл білімі терминдері сөздігінде: Контаминация ... бірігу
нәтижесінде мағыналық және тұлғалық өзгерістерге ұшырайтын немесе үшінші
жаңа тілдік бірлік пайда болатын ассоциативті немесе синтагмалық қатарда
тоғысатын тілдік бірліктердің өзара қатысы [9, 206 б.], - деп түсіндіреді.
Н.И.Кондаковтың логикалық сөздігінде екі немесе бірнеше құбылыстың
араласуы, тоғысуы деген түсінік берілген де, оған жабродышащие
(желбезекпен дем алушылар), лже свидетель (жалған куәгер болу), сенокосилка
(шөп шалғы) және т.б. мысалдар келтірілген [10, 261 б.]. Бұдан контаминация
құбылысын сөзжасам (күрделі сөзжасам) мәселесіне де қатысты қарастыруға
болатындығын байқауға болады. Синтаксисте контаминация құбылысы валенттілік
теориясымен тығыз байланысты. Олай дейтін себебіміз, контаминацияның өзі
процестің сыртқы атауы болса, валенттілік сол құбылысқа негіз болатын
тірек. Тіл білімінде оның тұлғалық және мағыналық түрлері болады. Жоғарыда
аталған логикалық сөздікте контаминация құбылысының тілдік нормаға
тигізетін кері әсері бары көрсетілген: иногда контаминация осуществляется
некорректно; напр., результате непродуманного смешается двух выражений:
играть роль и иметь значение возник неприемлемый оборот: играть
значение [9, 261 б.]. Біздіңше, тіркесте мағыналық валенттілік
ескерілмеген.
Кейінгі 2005 жылы шыққан Ғ.Қалиевтің сөздігінде контаминация тіл білімі
термині ретінде талданып, оған мынадай анықтама берілген: Контаминация –
сөз тіркестерінің немесе ұқсас тұлғалардың бірігуі, тоғысуы, шектестігі
нәтижесінде туған жаңа сөз я сөз тіркесі. Мысалы, қолы жүйрік деген
тіркеске шектестіктен қаламы жүйрік (қолы мен қаламының шектестігінен)
тіркесі шыққан. Ауыз әдебиетіндегі сұр жебе, ақ перен тіркестерінен
Нысанбай жырау сұр перен тіркесін жасаған: Наурызбай сынды сұр перен және
т.б.[4, 159 б.]
Бұл келтірілген сілтемелерден бірақ нәрсені байқауға болады. Ол
контаминация – араласу, кірігу, қосақтау, тоғыстыру. Демек, контаминация
екі немесе бірнеше бірліктердің қандай да бір ортақ, жақын белгілерін бір
тілдік бірліктердің, яғни бір сөйлемнің бойына сыйыстыру, кіріктіру,
жинақтау, топтау, тоғыстыру.
А.Салқынбай мен Е.Абақан шығарған лингвистикалық түсіндірме сөздікте
контаминация – семантикалық, қызметтік, құрылымдық жақындық негізінде екі
тіл бірлігінің элементтерінің сөйлеу кезіндегі араласуы [11, 110 б.] деген
анықтама берілген. Контаминация нәтижесінде әйтеуір бір тілдік бірлік пайда
болады. Тілдік бірлік жоғарыда талданғандай құрмалас сөйлемдер немесе
күрделі құрылымдар ғана емес, фразеологизмдер, жай еркін тіркестер немесе
сөздер болуы мүмкін екен. Мәселен, қара+ала+құс – қарлығаш; бұл+күн –
бүгін; бұл+жыл – биыл және т.б. Сөздіктерде, түрлі лингвистикалық
әдебиеттерде берілген анықтамаларға сүйеніп, осындай құбылыстарды да
контаминацияға жатқызатын болсақ, онда оларды тілдегі басқа да фонетикалық
құбылыстардан (ассимиляция (ассибиляция), редукция, аккомодация және т.б.)
ажыратып, ерекшеліктерін көрсетіп (1.3. тарауша) беруіміз керек.
Фонетикалық деңгейдегі ықшамдалуды А.Қалыбаева былайша негіздейді:
Бірнеше формадан тұратын сөздер мен сөз негіздерінің тіл-тілде айтыла келе
деформацияланып кетуі барлық тілде бірдей шарт емес және бұл құбылыс
белгілі тілдегі, мәселен, қазақ тіліндегі, барлық сөзді қамти беруі заң
емес. Қатар айтыла кірігіп, деформациялану процесін алдыңғы орында тұрған
компонентінің минимум қысқаруын дәлелдейтін тілдік факты есепті: әкел -
әпкел, әпер, апар, өйт т.б. мысалдар келтіруге болса, соңғыпостпозитивті
компонентінің де бастапқы түбірі танымастай өзгертіп кету мүмкіндігі барын
көрсететін заңды құбылысқа: отыр, жатыр, тұр етістіктерінен, сондай-ақ
көптеген аффикстер төркінін жатқызуға әбден болады [12, 54 б.].
Ықшамдау мәселесімен шұғылданған ғалымдар Г.Пауль, П.Пасси, А.Мартине,
Л.Блумфилд, Е.Поливанов, Г.Вайнрих, Р.А.Будагов, М.Мамудян, В.Вундт,
О.Есперсен және т.б. оны сөйлеуге және тілге қатысты деп екіге бөледі.
Олардың айтуынша, лингвистикалық экономия (ықшамдау) тілдің деңгейлік
сипатына байланысты болады.
Шындығында да, тілдің төменгі деңгейіндегі бірліктердің саны шектеулі.
Фонемалар морфемалардан аз болса, морфемалар лексемалардан аз болып келеді
және төменгі деңгейдегі бірліктердің саны шектеулі болады. Ал синтаксистегі
сөйлемдер мен сөйленімдердің санына жету мүмкін емес.
Контаминацияланған бірліктердің қайсысы болмасын құрамы, құрылымы
жағынан ықшамдалады. Жалпы тіл білімінде контаминациялық құбылыстар еркін
тіркес және тұрақты тіркеске қатысты алғаш рет өткен ғасырдың жетпісінші
жылдарынан бастап сөз бола бастады. Оған Инцкович В.А., Шварцкопф Б.С.,
Ройзензон С.И., Шведова Н.Ю., Молотков А.И., Болдырева Л.М., Бабкин А.М.,
Кунина А.В. сияқты ғалымдардың еңбектерін жатқызуға болады.
Контаминация негізінде жаңа бірліктер пайда болады. Контаминация
құбылысын жаңа бірліктердің пайда болуының бір көзі ретінде қарауға болады.
Мамандар контаминация құбылысының әсіресе фразеологизмдер жасауда актив
қолданылатындығын айтады. Осы мәселеге қалам тартқан авторлар
(С.И.Ройзензон және Л.М.Болдырева) контаминация құбылысы арқылы қалыптасқан
фразеологизмдердің әр тілдегі (ағылшын, неміс, орыс) ерекшеліктеріне
тоқталып, жұмсалу мүмкіндіктерін сипаттайды [14; 15]. Ал Н.Д.Шведова мен
А.И. Молотков контаминацияланған фразеологизмдердің бір-ақ (орыс) тілдегі
қолданылу ерекшеліктеріне тоқталады [17].
Контаминация құбылысына берілген анықтамаларға келетін болсақ, оның
шеңбері сыйысқан фразеологизмдерден әлдеқайда кең. Тіпті филологияның
қанаттас бір саласы әдебиеттану ғылымына да кетіп қалады. Бір шығарманың
әртүрлі редакторлық мәтіндерін қосу (біріктіру) немесе бірнеше оқиғаны
қосақтап, араластырып сипаттау деген анықтамалар [8, 248 б.] әдебиеттану
саласын қамтитындығы белгілі. Біз жұмысымызда контаминация арқылы туындаған
жаңа тілдік бірліктерді қарастыратын боламыз. Мәселенің зерттелу тарихына
шолу жасай келе, жалпы тіл білімінде фразеологизмдер және еркін тіркестер
жөнінде көбірек сөз болса, қазақ тіл білімінің тарихында бұл мәселе
құрмалас сөйлем тұрғысынан көбірек қаралғаны анықталды. Төмендегі тараушада
біз осы мәселелерге кеңірек тоқталатын боламыз.
1.1. Контаминация құбылысының қазақ тіл білімінде зерттелінуі
Біздің ойымызша, тілде бір-біріне қарама-қарсы антогенистік сипаттағы
екі үлкен заңдылық бар. Бірі – күрделену де, екіншісі жоғарыда сөз болған
ықшамдалу. Бұл заңдылықтар біріне бірі қарама-қарсы болғанымен, тілдің даму
барысында бірін-бірі толықтырып отыратын құбылыстар. Тілдің жүйесінде осы
екі заңдылықтың біреуі ғана әрекет етіп тұрса, айталық, ықшамдалу, онда
күрделі құрылымдар кеми-кеми қарапайым сөйлеу үлгілеріне айналып, тіл
негізінен шағын ықшам тұлғалардан ғана тұратын еді. Олай болмас үшін тілде
күрделі ойды, күрделі ұғымды білдіру үшін жеке бірліктер бірігіп, күрделі
құрал жасап отырады. Мұндай құбылыстар тілдің барлық деңгейлеріне тән.
Фонетика деңгейіндегі аффрикат және дифтонг дыбыстардан бастап синтаксис
деңгейіндегі күрделі құрмаластарды (көп бағыныңқылы сабақтас, көп сыңарлы
салалас, аралас құрмалас) дәлел ретінде келтіруге болады.
Ықшамдалудың да түрі көп. Біздің тақырыбымызға өзек болып отырған
контаминация құбылысымен қоса, оған тілдің әр деңгейінде ұшырасатын
редукция, ассимиляция, синкретизм, элипсис, парцеляция және т.б. жатқызуға
болады. Бұл мәселелер тілдің деңгейлеріне қатысты түрлі еңбектерде
қажетінше айтылған. Кейбір құбылыстар жөнінде (синкретизм, парцеляция) жеке
диссертациялар да қорғалды. Ал ықшамдалу заңдылығын алғаш байқаған
А.Байтұрсынұлы болатын. Ғалым қазақ тілінде бағыныңқы сөйлемдердің екі
түрде айтылатындығын байқаған: 1) толық түрде, 2) ықшам түрде. Бағыныңқы
сөйлемдерді зат есім, сын есім, етістіктің есімше және көсемше түрі арқылы
ықшамдауға болады. Мысалы: 1) Түсі қандай болса, ісі сондай болады. Бұл –
толық түрі. Ықшам түрде айтқанда, ісі түсіндей болады дейміз (зат есім
арқылы). 2) Ит жүйрік болса, оны түлкі сүймес. Мұны ықшамдап айтқанда, ит
жүйрігін түлкі сүймес дейміз (Мұнда сын есім арқылы). 3) Қалай пішілсе,
киім солай тігілмекші. Мұнда ықшамдап айтқанда, пішілуінше киім
тігілмекші дейміз (мұнда етістік зат есімге айналған түрі арқылы). 4)
Атаңа не қылсаң, алдыңа сол келер. Мұны ықшамдап айтқанда, Атаңа қылғаның
алдыңа келер дейміз (мұнда етістіктің есімше түрі арқылы). 5) Олар көше
алмады, үйткені көлігі жоқ болды. Мұны ықшамдап айтқанда, Көлігі жоқ
болып, олар көше алмады дейміз (мұнда етістіктің көсемше түрі арқылы).
1-інші мысалда түсі қандай болса деген бағыныңқы сөйлем жоғалып,
түсіндей деген жалғыз ауыз сөз болып, басыңқы сөйлемге сіңісіп кетіп тұр.
2-інші мысалда ит жүйрік болса деген бағыныңқы сөйлем жоғалып, ит
жүйрігін деген екі ауыз сөз болып, басыңқы сөйлемге сіңісіп тұр. 3-інші
мысалда қалай пішілсе деген бағыныңқы сөйлем жоғалып, пішілуінше деген
бір ауыз сөз болып сіңісіп тұр. 4-інші мысалда атаңа не қылсаң деген
бағыныңқы сөйлем жоғалып, атаңа қылғаның деген екі ауыз сөз болып,
басыңқы сөйлемге сіңісіп тұр. 5-інші мысалда үйткені көлігі жоқ болды
деген бағыныңқы сөйлем ықшамдалып, көлігі жоқ болып деген бағыныңқы
сөйлемге айналып тұр. Мұнда алдыңғы сөйлемдер сияқты бағыныңқы сөйлем
жоғалып кеткен жоқ, тек ықшамдалған. Оның себебі, көсемше арқылы
ықшамдалуында. Көсемше арқылы ықшамдалған бағыныңқы сөйлемдер өз алдына
сөйлемнің күйін ықшамдалған күнде де жоғалтпайды [17, 308 б.].
Синтаксис саласы тіл жүйесіндегі құралдардың барлығының жұмсалу ортасы
болып табылады. Синтаксистегі заңдылықтарды жүзеге асыратын сөйлеуші
мақсаты да осы синтаксис дейгейінде көрінеді. Оны А.Байтұрсынұлы ықшамдау
(ықшамдалу емес) деген термині арқылы анық байқатып тұр. Ғалымның айтуынша,
толық түрде айтылған бағыныңқы сөйлемдердің бәрін болмаса да, көбін-ақ
ықшам түрге айналдыруға болады. Ықшамдау деп сол толық түрден ықшам түрге
айналдыру айтылады. Қазақ тілінде толық түрінен де ықшам түрі көбірек
жүреді. Бағыныңқы сөйлемнің көбі ықшам түрге айналғанда, басыңқы сөйлемге
сіңісіп, жоғалып кетеді. Жазғанда бағыныңқы сөйлемнің толық түрі мен ықшам
түрінің қай қолайлысы, көркемі алынады. Сондықтан толық түрінен ықшам түрі
көркем болып шықпайтын болса, онда сөйлемді ықшамдаудың қажеті жоқ [17, 308
б.].
Ықшамдау жалпы тіл жүйесіне тән заңдылық болса, контаминация,
парцелелляция синкретизм, элипсис және т.б. сол ықшамдаудың әр түрлі
жолдары болып табылады.
Қазақ тіл білімінде тілдік қолданыстағы бұндай заңдылықты алғаш
байқаған ғалым – Ахмет Байтұрсынұлы. Ғалым құрмалас сөйлемдер сыйыса және
қиыса құрмаласады деп екіге жіктейді. Сыйысулы құрмаластарға Қозы Көрпеш –
Баян сұлу жырынан мынадай мысал береді: Қарабай мен Сарыбай аңға шықты. Екі
дос бірін-бірі сүйді, құшты. Қолға алды татулықты, араздықты. Далада ойда-
қырда, орман-тауда сау қалған жан болмады бұл індеттен [17, 301 б.].
Ғұлама ғалым сыйысудың заңдылықтарын Сыйысулы сөйлемдердің белгісі –
бірнеше мүшелері бір өңкей болу деп түсіндіре келе, қосылмай тұрғандағы
түрлер мынау: Қарабай аңға шықты, Сарыбай аңға шықты. Бұларды екі қайта
айтып жатпас үшін, екеуін сыйыстырып қосып бір-ақ айтқан [17, 301 б.]
дейді.
Бұл жерде тағы бір мәселені айта кету керек, ғалым қазақ тіліндегі
сөйлем құрылысынан контаминация құбылысын алғаш сөз етумен бірге, оның
қазақ тіліндегі баламасын да ең алғаш ойлап тауып, тілдік жүйеге термин
ретінде енгізген.
Шынында да, А.Байтұрсынұлының сыйысу сөзі шет тіл термині (латын)
контаминацияның мағынасын толықтай аша алады. Және де соның баламасы
ретінде қолданылуына да толықтай семантикалық мүмкіндігі бар. Оған жоғарыда
келтірілген шет тілдер сөздігіндегі контаминацияға берілген екінші мағынасы
(екі немесе бірнеше оқиғаны қосақтап, араластыра сипаттау) дәлел бола
алады. Қазақ тіліндегі сыйысу сөзінің де мағынасы осыдан соншалықты
алшақтап кетпейді.
А.Байтұрсынұлы сыйысулы құрмаластың екі түрлі 1) шұбалаң түрде, 2)
ықшам түрде айтылатындығын ескерткен. Мұнда дамудың үш негізгі заңдылығының
( санның сапаға өтуі, қарама-қайшылық және терістеу) бірі – терістеуді
терістеу құбылысы барын байқауға болады. Яғни құрмалас сөйлемдер сыйысу
процесі арқылы ықшамдалады да, А.Байтұрсынұлынша айтқанда, сыйысулы
құрмаласқа айналады. Оның өзі әрі қарай ықшамдала алады. Бірақ бұл жердегі
ықшамдалу сыйысу құбылысы арқылы емес, көсемше тұлғалары арқылы жүзеге
асады.
Қазақ тіл білімінің тарихында мұндай заңдылыққа А.Байтұрсынұлынан кейін
Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, Е.Қ.Жұбанов, Р.Әмір, Қ.Есенов, С.Исаев,
З.Ахметжанова, Н.Уәли, Б.Шалабай, Б.Сағындықұлы, Г.Қосымова,
Б.Қапалбековтер назар аударған.
Жоғарыда аталған ғалымдар өз еңбектерінде А.Байтұрсынұлының ізімен
сыйысқан деген терминді қолданғандығын байқауға болады.
С.Аманжолов Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы атты
еңбегінде: Өткен түнде қар жауып еді. Бүгін жаңбыр жауды деген сөйлемді
сыйыстырып Өткен түнде қар, бүгін жаңбыр жауды деп қысқартып айтуға
болатындығын көрсетеді [18, 312 б.].
С.Аманжолов осы еңбегінде сыйысқан сөйлемдер кезінде құрмалас сөйлем
болып тұрғандағы мәні жоғалмайтындығын ескерткен болатын. Жалпы
А.Байтұрсынұлының синтаксиске қатысты қолданған терминдерін өз еңбектерінде
толық сақтауға тырысқан ғалымдардың ішінде Н.Сауранбаев пен С.Аманжоловты
ерекше атап өтуге тиіспіз. Дегенмен, басқа ғалымдар да, А.Ысқақов 1940 жылы
жарияланған Құрмалас сөйлем мәселелері атты мақаласында С. Жиенбаев 1941
жылы жарық көрген Синтаксис мәселелері еңбегінде А.Байтұрсынұлының ізін
қатаң сақтаған. А.Байтұрсынұлының бағыныңқыларды сөйлем мүшелерімен атау
дәстүрі өткен ғасырдың алпысыншы жылдарына, Т.Қордабаевтың еңбегіне шейін
сақталып келгендігі белгілі.
Ойдың ықшамдалып айтылуы ойдың көркем берілуіне негізделетіндігін
А.Байтұрсынұлы себеп мәнді салаластарды сабақтасқа айналдыру арқылы
көрсетіп берді [17, 306 б.]. Бірақ бұл ықшамдалу сыйысуға жатпайды.
С.Аманжоловтың келтірген Өткен түнде қар жауып еді, бүгін жаңбыр жауды
деген сөйлемі баяндауыш мүшенің сыйысуы арқылы жасалған: Өткен түнде қар,
бүгін жаңбыр жауды.
Құрмалас сөйлем, жалпы күрделі құрылымдар жөнінде көлемді еңбек
қалдырған Н.Сауранбаев контаминацияланған сөйлемдерді А.Байтұрсынұлының
сыйысу терминімен атай отырып, Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі
атты еңбегінде олардың үйірлі мүшелерден айырмасын былай анықтайды: Асан 10
класты алтын медальмен бітіргеннен кейін институтқа экзаменсіз келіп түсті.
Бұл сыйыспалы сөйлем. Мұның сыйыспалығы – бұл сөйлемді екі сөйлем етіп
бөлек айтуға болады. Мысалы, Асан 10 класты алтын медальмен бітірді, сонан
кейін институтқа экзаменсіз келіп түсті. Сөйлемде қанша баяндауыш
болғанымен, барлығының бастауышы (субъектісі) логикалық жақтан да,
грамматикалық жақтан да біреу-ақ. Бағыныңқы сөйлемде олай емес, қандай
формада тұрмасын әрбір баяндауыштың өзіне арнаулы логика-грамматикалық
бастауышы болады. Салалас құрмаласта ондай бағыныңқылардың баяндауыштары өз
бастауыштарымен жақтасып тұрады да, сабақтас құрмаласта жақтаспайды. Бұл
екі негізгі мүше жақтасқан жерде бағыныңқының бастауышы анық грамматика –
логика түрінде болады да, жақтаспаған жерде (яғни сабақтаста) логика-
гамматикалық түрде болады. Мына мысалды талдайық: Асан орта мектепті алтын
медальмен бітірді. Ата-анасы мұратқа жеткендей қуанды. Бұл екі сөйлемді:
Асан орта мектепті алтын медальмен бітіргенде, ата-анасы мұратқа жеткендей
қуанды деп құрмаластырсақ, алдыңғы дербес сөйлем бағыныңқыға айналып тұр.
Бірақ бағыныңқы түрінде дербес қалпынан айныған жері бар. Дербес қалпында
ол сөйлемнің баяндауышы тиянақты қалыпта тұрса, бағыныңқы қалыпта ол
тиянақсыз түрде тұр. Мұның себебі, ол сөйлемнің бағыныңқылығында.
Бағыныңқы сөйлем әрқашан дербес сөйлемдерден ғана болмайды. Кейде
сыйыспалы сөйлемдегі ортақ бастауыш есімдік арқылы екіге айырылады я өзі
қайталанады. Мұндайда сыйысып тұрған сөйлемдер екіге ажырап тұрады.
Бастауышы ортақ бірнеше баяндауышты жайылма сөйлемде осылай болып
құрмаласқа айналады. Мына мысалдарды талдайық: Асан орта мектепті алтын
медальмен бітіргендіктен, институтқа экзаменсіз алынды. Бұл сыйыспа,
үйткені бастауышы біреу-ақ. Ал былтыр Асан орта мектепт іалтын медальмен
бітіргендіктен, институтқа ол биыл экзаменсіз түсті, я болмаса: Асан 10 жыл
бойы ынтамен оқып, орта мектепті алтын медальмен бітіргеннен кейін, ол енді
университеттің филология, логика факультетіне түспек болды десек, бұл екі
мысалда да ортақ бастауыш арқылы сыйысып тұрған жеке сөйлемдердің ол
есімдігінің арқасында жігі ашылып барып құрмаласқан. Құрмаласқан екі
сөйлемнің субъектісі (логикалық жағынан) Асан, бірақ екінші сөйлемде оның
орнына ол есімдігі айтылып, бастауыш болып тұр [19, 52 б.].
Сонымен Н.Сауранбаевтың пікірінше, бағыныңқы сөйлемдер жай сөйлем
мүшелерінің қызметін атқарғанымен, жай сөйлемдердегі жай тұрлаусыз мүшелер
ондағы ойды кеңейту, айқындау үшін айтылса, сабақтастағы бағыныңқылар
басыңқыдағы ойды толықтыру үшін құрмаласады екен. Біздің ойымызша, сыйысқан
сөйлемдерде айтушының мақсаты болатындықтан бір бастауышты сөйлемдердің
барлығы айтушы талабынан туындаған деу қиын. Мәселен, жоғарыда келтірілген
Асан орта мектепті алтын медальмен бітіргендіктен, институтқа экзаменсіз
алынды деген Н.Сауранбаевтың сөйлемін сыйысқан құрылымға жатқызу дұрыс
емес. Жүйе тұрғысынан дұрыс, сөйлеу синтаксисі тұрғысынан дұрыс емес.
Сөйлеу синтаксисі тұрғысынан алғанда, сыйысқан сөйлемдер өзара синонимдік
қатар құрауы шарт. Мәселен, С.Аманжолов келтірген Өткен түнде қар, бүгін
жаңбыр жауды деген құрылымның сөйлеуде толық түрі де сыйысқан түрі де,
кездеседі. Олар өзара синоним түзеді, синтаксистік парадигма құрайды.
Сөйтіп сөйлеуші өз мақсатына қарай парадигмалық қатардың бірін таңдауға
мүмкіндік алады. Ал Н.Сауранбаевтың сыйысқан сөйлемін олай парадигмалық
қатарға қою қиын. Қалай қойсақ та, бір бастауыштың ортақтығы айқын
көрінеді. Салыстырыңыз: Асан орта мектепті алтын медальмен бітіргендіктен,
институтқа экзаменсіз алынды. –Асан орта мектепті алтын медальмен
бітіргендіктен (ол) институтқа экзаменсіз алынды. Бұл сөйлемдерді қалай
трансформацияласақ та, бір бастауыштың артықтығы байқалып тұрады: (Асан
(ол)) орта мектепті алтын медальмен бітіргендіктен (ол (Асан)) институтқа
экзаменсіз алынды.
Тілдегі сыйысқан сөйлемдер бірыңғай мүшелі сөйлемдер бойынан көрініс
табатыны белгілі. Және де бұл құбылыс сөйлеушінің мақсатынан туындап
тұрады. Қазақ тілі синтаксисінің білікті маманы Р.Әмір Бірыңғай мүшелі
сөйлемдер – күрделі ойды, бірнеше сөйлемді сыйыстырып берудің амалы. Оларды
құрмалас сөйлемнің функциялас сыңары деп те атауға болады [20, 175 б.]
дейді. Және де бұл құрылымда келетін сөйлемдер сөзге риторикалық сипат беру
үшін қолданылады деп тұжырымдай келе, Мәселен, мына сөйлемнің құрмалас
болып, бірыңғай мүшелі болмай құрылуы да осы мақсатқа байланысты: Сырым
естір сөзді сен де естідің, мен де естідім (М.Әуезов). Бұны бірыңғай мүшелі
жай сөйлем ретінде құрғанда ілгерідегі ритм жоғалады: Сырым естір сөзді сен
де, мен де естідім [21, 175 б.] дейді.
Р.Әмір келтірген сөйлемдерді бір ұғымды берудегі синоним құрылымдар
ретінде қарауға болады. Өйткені бұл құрылымдар қазіргі қазақ тілінде
кездеседі. Бұнда контаминация құбылысы бар. Екі баяндауыш (есту) бір
тұлғаға сыйысқан.
Сыйыса жұмсалатын құрылымдар жөнінде синтаксистің үлкен маманы Қ.Есенов
те пікір білдірген: Бір бүтін құрмаластағы кейбір синтаксистік
компоненттердің осылайша сыйыса жұмсалуы жалпы сөйлемнің құрылысын
өзгертіп, оны жаңа типтегі сөйлемнің басқа бір түріне айналдырып
жібермейді. Сабақтас құрмалас сөйлем компоненттері арасындағы ықшамдалу
тәсілі белгілі бір сөздердің артық, қажетсіздігінен болмай, белгілі бір
заңдылықтың нәтижесінен, стильдік құрылыстың нормасынан туындап жатады.
Сондықтан да сөйлем бойынан кездесетін осы бір жайды да тілдік
құбылысымыздың арнайы бір тәсілі ретінде қарайтын боламыз [21, 57 б.]
дейді ғалым.
Байқап отырғанымыздай, қазақ тіл білімінде контаминация құбылысы
негізінен (Е.Қ. Жұбанов, С.Исаев, Н.Уәлиұлы, Г.Қосымованың еңбектерінен
басқасы) құрмалас сөйлемдерге қатысты сөз болады. Мәселен, З.Ахметжанова
салыстырмалы сабақтастың тиянақсыз компонентін басыңқы компоненттің
пысықтап толықтырушы құрылымы ретінде сипаттайды да, бағыныңқы компонент
бүкіл басыңқы компонентке қатысты болады дейді. Сонымен қатар бағыныңқы
баяндауыштың тұлғасы ретінде екі тәсілді атайды: 1) есімшенің -ғандай және
2) есімшенің -ған тұлғасына сияқты, тәрізді сөздерінің қосылуы. Автордың
ойынша, бұндай тұлғаға келген баяндауыштар ирреалды, болжамды салыстыруды
көрсетеді. Ал нақты, реалды салыстырмалы құрылымның ұйымдастырылуы
тиянақсыз баяндауыштың -п-ып тұлғалы көсемшесі арқылы болады дейді.
Осы орайда, ойын жалғастыра отырып ғалым мынадай пікір қосады:
салыстыруға түсетін заттар (бастауыш сөздер) емес, тек қимыл-істер,
оқиғалар, ендеше, осы оқиғаларды реалды жағынан баяндау үшін -п-ып тұлғалы
көсемшенің орнына салыстырудың аналитикалық көрсеткіші болып деген
көсемше тұлғалы сөз қолданылады немесе көсемшелік туынды құрылымдар
(сияқтанып, тәрізденіп, ұқсап) келеді. Мысалы:
1. Алдымда асқар тау боп сен тұрсаң (М.Ш.). 2 Қосылды тағдырым,
қосылған қос өзен секілденіп [22, 119 б.].
З.Ахметжанованың көрсеткен сөйлемдерінде амалдық мағына мен
салыстырмалық мағына қатар келіп отыратын сияқты. Құрмалас сөйлемдерде
ондай жайттар кездесіп отырады. Мәселен, Н.Сауранбаев кезінде себеп
бағыныңқылар тілдің дамуына байланысты мезгіл бағыныңқылардан бөлініп шықты
деген болатын [19, 74 б.]. Ғалым мұндай құбылысты былайша түсіндіреді:
Тоқалдан туған жалғыз ұлға шырылдатып зорлық қыла берген соң, оны жұрт
Шіңкілдек деп атапты (ертегі).
Мұндағы алдыңғы сөйлем себеп бағыныңқы. Ал оның себеп бағыныңқы
болуының өзі мезгілге байланысты. Әуелі Тоғыз тоңқылдақ тоқалдан туған
жалғыз ұлды шырылдатып зорлық қыла берген. Бұл ел оған Шіңкілдек деп ат
қоймастан бұрын болған оқиға. Сол болған оқиғаның салдарынан екінші бір
оқиға туған. Ол – жалғызды жұрттың Шіңкілдек деп атауы. Сөйтіп, бұдан себеп
бағыныңқының мезгіл бағыныңқыдан бөлінгенін, содан шыққанын байқауға
болады. Осымен байланысты есімше баяндауыштың соң демеулігімен жалғасқан
түрінің мезгіл бағыныңқы, себеп бағыныңқы категориясын бірдей тұлғалау
себебін де білуге болады [19, 74 б.].
Бір құрылымнық бойында екі мағыналық қатынастың көрініс беруін
З.Ахметжанова контаминация құбылысы, яғни екі мағынаның бір құрылым бойына
сыйысуы деп қарайды
Сонда қазақ тіл білімінде сыйысудың синтаксистік түрімен қоса,
семантикалық түрі де болатындығы айқындалып отыр. Семантикалық контаминация
көбіне құрмалас сөйлемдерге, оның ішінде негізінен сабақтастарға тән
құбылыс болып табылады. Өйткені сабақтас сөйлемдердің арасындағы мағыналық
қатынастар көбіне бірдей тұлғалар арқылы жасалады. Мәселен, Б.Қапалбеков
көсемшелердің сабақтас сөйлем жасауға қатысу үлесін былайша көрсетеді:
Б.Шалабаев Құрмалас сөйлем құрылымына бірер сөз атты мақаласында
атаулы сөйлемдер құрмаластың бір компоненті бола алатындығы жөнінде, төл
сөзді құрмалас сөйлемдердің назардан тыс қалып келе жатқандығын айтқан
болатын [24, 76 б.].
Атаулы сөйлемдердің өзі ықшамдалған сөйлемдерге жатады. Бұнда сөйлеуші
мақсаты жатады. Төл және төлеу сөзді құрмаластарда, әсіресе төлеу сөзді
құрылымдар өздерінің бастапқы тұлғасынан құрылымдық жағынан айырмасы
болатындығы белгілі. Мұндай құрылымдар сөйлеуші мақсатына қарай күрделенуі
де, ықшамдалуы да мүмкін.
Қазақ тіл білімі тарихында құрмалас сөйлемдердегі сыйысу құбылысын сөз
еткен ғалымдардың бірі Б.Сағындықұлы. Автор Құрмалас сөйлем түрлерінің
теориялық негіздері деген еңбегінде сыйыстырудың бір тәсіліне тоқталады.
Менің айрықша тілейтінім, сыйлықтарды беруде кандидаттың ұлты мен нәсіліне
назар аударылмай, оны нағыз лайықтылар алса екен (Альфред Нобель). Сөйлемде
алғашқы құрылымның баяндауышы – мынау да, екінші құрылымның бастауышы –
ол. Екеуі де сыйыстырудың нәтижесінде ығыстырылған, бірақ сөйлемде
мағынасыздық жоқ. Екінші бір ескеретін нәрсе, сөйлемдік құрылымның тәуелдік
жалғаулы болып тұруы – сыйыстырудың бір амалы іспетті. Тек осындай
түзілімде ғана мынау (сол, осы) ол моделі болады. Қараңыз: Менің
Отаным - Қазақстан. Біздіңше, бұл екі жай сөйлемдік бірліктердің тұтасуына
ұласқан сыйысулы құрмалас сөйлем. Оның біріншісі – Менің Отаным – мынау
(сол, осы) да, екіншісі – ол - Қазақстан.
Тағы да баса айтарымыз сол, екі есім сөзден болған предикаттық
қатынастағы тіркестерден сыйысулы құрмалас іздеуге әсте болмайды. Мысалы:
Сол жақ қаптал – күлгін бозғылт жусанды кең дала (М.Мағауин). Бұл
сөйлемдегі қаптал – кең дала тіркесімінің Отаным - Қазақстан
тіркесімінен айырмашылығы шамалы. Бірақ алғашқыда сыйысулыққа әкелетін осы
- ол моделі жоқ. Ал ондай өлшемді өз еркімізбен кіргізу сөйлем мағынасына
нұқсан келтірмесе де, шығарма авторының құқығын, қала берді, тілдік
заңдылықты бұзу болып табылады [25, 14 б.].
Ғалым әрі қарай құрмалас сөйлемдердің сыйысулы жолмен берілуі
С.Аманжолов тарапынан көтерілгенімен, кейіннен жалғасын таппады [25, 14 б.]
деген дәлелсіздеу пікір айтады. Зерттеу барысында біз бұл мәселені кейіннен
Р.Әмір, Қ.Есенов және З.Ахметжанова, сондай-ақ фразеологизмдерге қатысты
Е.Қ.Жұбанов, С.Исаев, Н.Уәлиұлы, Г.Қосымова сөз еткендігін анықтадық.
Е.Қ.Жұбанов эпос тілінің қызықты құбылыстарының бірі, біздің
байқауымызша фразалық тіркестердің контаминациясы [26, 127-128 б.б.] деп
контаминациялар эпос тілінің фразеологизмдерінде жиі ұшырасатындығы туралы
сөз етеді. Г.Қосымованың да пікірі осымен орайлас келеді [27, 44-61 б.б.].
Ал С.Исаев тұрақты тіркестердің контаминациялық құбылыс арқылы
туындайтындығын тілдік фактілер арқылы дәлелдеген [28, 78 б.].
Н.Уәлиұлы да Фразеология және тілдік норма деген еңбегінде тұрақты
тіркес сыңарларының бірінің түсіріліп ықшамдалуын контаминация құбылысы
арқылы туындайтындығын айтқан болатын [29, 66 б.].
Б.Қапалбеков қазақ тіліндегі бірыңғай мүшелердің сыйысу ерекшеліктеріне
арнап мақала жазған. Ғалым онда С.Аманжолов пен Р.Әмірдің келтірген
сөйлемдерін талдаған және олар мезгілдестік қатынаста болатындығына көңіл
аударған. Бұндағы қимыл белгілерге немесе етістік баяндауыштың санына
қарап, ондағы таксистік қатынасты жоққа шығаруға болмайды. Өйткені екі
сөйлемнің жалпы мағынасы бірдей, тек соңғы сөйлем алдыңғысының сыйысқан
түрі ғана болып табылады [30, 101 б.] дейді. Одан әрі бұндай баяндауыш мүше
сыйыстыра айтылған сөйлемдерді жоғарыда берілген С.Аманжоловтың сыйысқан
бірыңғай мүшелері ретінде ұсынып отырған мысалдарынан да байқауға
болатындығын сөз ете келе, олардың бір-бірінен айырмашылығы ретінде, бұл
сөйлемде (Өткен түнде қар, бүгін жаңбыр жауды) әрекет бірінен кейін бірі
тіркес-тіркес өтуін келтіреді. Ал алдыңғы сөйлемде (Р.Әмірдің келтірген
сөйлемінде) қимыл-әрекеттің бір мезгілде өтіп жатқандығын білдіреді [30,
101 б.]. Яғни Сырым естір сөзді сен де, мен де естідім деген сөйлемде.
Демек, бұл жерден мынандай қорытынды шығаруға болады: сыйысулы сөйлемдерде
таксистік қатынас болады.
Ғалым сыйысқан құрылымдардың бойында таксистік қатынастың бар
екендігін білу үшін сөйлемдердің қазіргі тілімізде айтушының мақсатына
қарай жарыса қолданылуын және олардың қазіргі тіл жүйесіндегі
парадигмасының бар болуын анықтап алу қажет [30, 101 б.] дейді. Яғни
құрмалас сөйлемдер де, сыйысқан сөйлемдер де бүгін тілімізде бір-бірінің
функциялас сыңары ретінде жарыса қолданылып жүрсе, ондай құрылымдардың
бойында мезгілдестік қатынас бар деуге болады. Өйткені бірыңғай мүшелердің
барлығы да сыйысқан құрылымдарға жата бермейтіндігі, яғни бірыңғай
мүшелерге құралған сөйлемдердің барлығы да айтушының мақсатынан туындай
бермейді. Мысалы, Жолбарыс, аю, түлкі, қасқыр – төртеуі жолдас болды
(Ертегі). Айғай салды, өзгелерден бұрын жеткен Михаил, Нартай, Әлішер –
үшеуі Бұлынбай мен Алшағырды осы күйде көріп еді (Ғ.Мүсірепов).
Бұл сөйлемдерді құрмалас сөйлемдердің функциялас сыңарына жатқызу қиын.
Себебі, біріншіден, сөйлемдерді мағынасын бұзбастан жеке-жеке баяндауыш
арқылы айту мүмкін емес. Онда бірыңғай бастауыштардың басын біріктіріп
тұрған жалпылауыш сөз (төртеуі, үшеуі) – жинақтық сан есімін түсіріп айтуға
тура келеді де, сөйлем бір-бірінің телнұсқасы (вариант) болмай,
трансформацияланып кетеді. Сондықтан біз бірыңғай бастауыштарды жинақтап
тұратын синтаксемасы бар құрылымдарда екі қимыл-әрекет және олардың
арасында мезгілдестік қатынас бар деп айта алмаймыз [30, 101 б.]. Демек,
бірыңғай мүшелерге құрылған сөйлемдердің барлығы да сыйысулы сөйлемдерге
жатпайды. Олардың өздерінің белгілі бір заңдылықтары бар. Оны
Б.Қапалбековтің жоғарыдағы мақаласының қорытындысынан байқауға болады:
Егер жай сөйлем ішіндегі бірыңғай бастауыштардың синтаксистік қызметі
бірдей екенін аңғарту үшін, оларды жинақтаушы тұлға (көптік жалғауы) мен
жинақтаушы сөздер (сан есімдер, жинақтаушы есімдіктер және т.б.)
қолданылса, олар құрмалас сөйлемдердің сыйысқан түрлеріне жатпайды. Сондай-
ақ, мен, және жалғаулықтары арқылы салаласқан бірыңғай бастауыштары бар жай
сөйлемдер де құрмалас сөйлемдердің мағыналық телнұсқасы бола алмайды. Тілде
да, де, та, те жалғаулығы арқылы байланысқан бірыңғай бастауыштары бар
сөйлемдердің көбі негізінен өздерінің мағыналас нұсқасы болып келетін
құрмаластармен парадигмалық қатар құрайды [30, 103 б.].
Контаминациялану жолымен қазақ тілінде бір қатар тілдік бірліктер пайда
болатындығына көз жеткіздік: тұрақты тіркестер, еркін тіркестер, күрделі
құрылымдар. Төменде біз солардың әрқайсысын жеке-жеке талдайтын боламыз.
Әзірше контаминация құбылысының ықшамдаудың басқа түрлерінен айырмашылығын
анықтап алуды жөн көрдік.
1.2 Контаминацияның тілдегі ассимиляция, эллипс, парцелляция және
редукция құбылыстарынан айырмашылығы
Сөйлеуші сөз қолданысы кезінде өзінің жеткізер ойын өз мақсатына сай
кейде қысқа әрі нұсқа беруге тырысады, да сөйлеу сөйлеу актісін
жеңілдетеді. Жоғарыда айтып өткендей бұл құбылыс тілдің барлық деңгейінде
кездеседі. Қысқа, ықшам қолданыстарға фонетикадағы ассимиляция, редукция
құбылысы, синтаксистегі парцелляция, элипсис және біз қарастырып отырған
контаминация құбылыстары жатады. Мәселен, Алақай, жазгелді! (Ауызекі тіл);
Трактор сынып, соған запас бөлшектер қажет боп қапты (М.Мағауин); Бейшеннің
мына бір әні тек маған арналғандай. Маған ғана сыр шерткендей. Мен бұл әнге
құмармын! Ынтықпын! (І.Жақанов); Ошаған би жан-жағына қарағыштап, қою қасы
тікірейіп, ашудан күйіп отыр (С.Сматаев); Аудан жарысына Айдын, Ербол,
Жарас бармақ (Ауызекі тіл) деген сөйлемдердегі айқындалған сөздер осы
құбылыстарға жатады. Нақтырақ айтқанда, бірінші сөйлемдегі жаз келді сөзі
айтылуда жазгелді болып келеді. Бұл ассимиляция заңдылықтар тұрғысынан
прогрессивті ассимиляциға жатады. Оған дәлел ретінде Қазақ тілі
грамматикасынан мына бір тұжырымды ұсынуға болады: Қазақ тіліндегі
прогрессивті ассимиляция өте күшті. Бұл заң бойынша алдыңғы морфеманың
соңғы дауыссыз дыбысы кейінгі морфеманың басқы дауыссыз дыбысына
акустикалық (дауыс қатысы) жақтан ықпал етіп, игеріп тұрады. Бұл, әсіресе
сөз (түбір) бен қосымшаның аралығында жақсы сақталады, яғни қосымшаның
басқы дыбысы түбірдің соңғы дыбысына толық тәуелді болып тұрады [31, 89
б.]. Яғни бұл мысалдағы жазгелді сөзі бунақта сөз соңындағы ұяңдардың
прогрессивті ықпалынан кейінгі сөздің басқы к қатаң дыбысы ұяңданған.
Екінші сөйлемдегі боп қапты сөзі болып қалыпты деген толық мағыналы екі
сөзден қалыптасқан. Бұл құбылыс тіл білімінде редукци деп аталады.
Келтірілген мысалдағы екі сөзде де лы буыны түсіп қалған. Аталмыш құбылыс
негізінен тілдің фонетика саласына жатқанымен белгілі бір дәрежеде
синтаксис саласына да тигізіер ықпалы зор. Ол жайында зерттеу барысында
толығырақ тоқталамыз. Келесі үшінші мысалдағы құмармын сөзі тіл білімінде
эллипсис құбылысына жатады. Яғни бұл сөйлемді толығырақ қалпына келтірсек,
Бейшеннің мына бір әні тек маған арналғандай. Маған ғана сыр шерткендей.
Мен бұл әнге құмармын! Мен бұл әнге ынтықпын! болып құрылар еді. Төртінші
мысалдағы сөзді тарқатып айтар болсақ, Аудан жарысына Айдын бармақ. Аудан
жарысына Ербол бармақ. Аудан жарысына Жарас бармақ дер едік. Бұл құбылыс
өздеріңізге белгілі болғандай контаминация құбылысына жатады. Осы төрт
мысалда келтірілген әр түрлі құбылыстардың басын біріктіріп тұрған ұқсас
жақтары – үнемдеу (экономия), А.Байтұрсыновша айтсақ ықшамдалу заңы.
Сөйлеуші сөз қолданысы кезінде сөйлеу актісін жеңілдету мақсатында белгілі
бір заңдылықтарды пайдалана отырып толық сөзді немесе сөйлемді қысқартып
біріктіріп немесе сыйыстырып береді. Бұл жоғарыда аталған ассимиляция,
редукция, парцелляция, элипсис және контаминация құбылыстарының ұқсас
жақтарын көрсетеді. Енді келесі кезекте олардың өзара айырмашылығына
тоқталамыз.
Ассимиляция құбылысының контаминация құбылысынан айырмашылығы .
Ассимиляция ағылшын тіліндегі assimilation, француз тіліндегі assimilation,
неміс тіліндегі Аssimilation, Angleichung, испан тіліндегі Assimilacion
ұқсау сөзінен шыққан.
Байқап отырғанымыздай ассимиляция сөз ішінде және сөз тіркесі арасында
болатын құбылыс. Бірақ оның дауыстыларға қатысы бар тілде бірдей емес.
Мәселен, қазақ тілінде ассимиляция көбіне дауыссыз дыбыстарға қатысты болып
келеді.
Қазақ тіліндегі ассимиляция құбылысы Қазақ грамматикасында ұқсастық
деп беріліп, олар морфемалардың жігінде көрші келген дауыссыздардың
акустика-артикуляциялық жақтан біріне-бірінің ұқсауы, бейімделуі. Бұлар да
бірін-бірі дауыстың қатысы (ат-ты, ат-қа, қа-ғаз-ға, қар-ға, қан-ды) және
артикуляциясы жағынан игеріп тұрады. Соңғы мысал: қаң-ға (қан-ға), баш-шы
(бас-шы), жамбады (жан-бады), қаммен (қан-мен) т.б. [31, 89 б.] деп
түсіндірілген. Қазақ тіліндегі ассимиляция дауыссыз дыбыстардың бір-біріне
ықпал ету сипатына қарай үш топқа бөлінетіндігі белгілі:
1. Прогрессивті ассимиляция.
2. Регрессивті ассимиляция.
3. Тоғыспалы ассимиляция. Осылардың қай қайсысы да тілдің үнемдеу
заңынан туындаған құбылыс. Мысалы, прогрессивті ассимиляция кезінде алдыңғы
морфеманың соңғы дауыссыз дыбысы кейінгі морфеманың басқы дауыссыз дыбысына
акустикалық (дауыс қатысы) жақтан ықпал етіп, игеріп тұрады. Ал регрессивті
ассимиляция кезінде кейінгі дыбыстың алдыңғы дыбысқа әсері байқалады.
Тоғыспалы ассимиляцияда көрші дауыссыздар әрі прогрессивті, әрі регрессивті
ассимиляцияға бірдей ұшырайды. Бұл құбылыстың (ассимиляция) контаминациядан
айырмашылығы 1. контаминация синтаксис саласында қолданылса, ассимиляция
фонетика саласында қолданылады;
2. Ассимиляция құбылысы кезінде ешқандай тұлғалық ықшамдалу жүзеге
аспайды. Ал контаминацияда жоғарыда айтып кеткендей екі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАР:
Кіріспе 3
1 Контаминация құбылысы және оның лингвистикалық сипаты
6
1.1 Контаминацияның қазақ тіл білімінде зерттелінуі 11
1.2 Контаминацияның асимиляция, редукция, эллипсис, және
парцелляция құбылыстарынан айырмашылығы
20
1.3 Грамматикалық синкретизм және контаминация 29
1.4 Контаминация, компрессия, конверсия және синтаксистік
деривация 43
2. Контаминациялану тәсілі арқылы пайда болған бірліктер
42
2.1 Контаминациялану жолымен қалыптасқан фразеологизмдер
44
Қорытынды 46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 49
Кіріспе
Қазақ тіл біліміндегі синтаксистік құбылыстар (деривация,
трансформация, контаминация және т.б.) тілдің шығармашылығымен, ондағы
бірліктердің функциясымен тығыз байланысты. Дәстүрлі синтаксис тарапынан
қарастырылатын сөздің морфологиялық тұлғасы контексте өзінің негізгі
синтаксистік қызметімен сәйкес келе бермейді. Яғни кез келген тілдік
құралдың функциялық потенциялы дәстүрлі грамматикада танылғандығынан
әлдеқайда кең екендігі байқалады. Тілдегі жаңа қолданыстар мен фактілерді
танып білу синтаксистегі қалыптасқан қағидаларды жетілдіруді, кейбір
заңдылықтарды тереңірек қарастыруды талап етеді.
Зерттеу жұмысының өзектілігін контаминация құбылысының арнайы зерттеу
нысанына айналғандығымен негіздеуге болады. Бұл мәселе қазақ тіл білімінде
енді ғана қолға алынып келе жатқан коммуникативтік синтаксис мәселесімен де
өте тығыз байланысты. Коммуникативтік синтаксис тіл білімінде қазір өте
актуалді болып табылатын функционалдық бағытпен ұштасып жатыр. Жалпы тіл
білімінде функционалдық бағыттың бірнеше түрлері бар. Солардың бірі белгілі
бір тілдік заңдылықты (мәселен, контаминация құбылысын) тіл жүйесінде тұтас
алып қарастыру болып табылады. Бұдан олардың арасындағы деңгейаралық
байланысты анықтауға мүмкіндік туындайтындығы белгілі.
Зерттеу нысаны ретінде қазақ тіл жүйесіндегі контаминация құбылысы
арқылы жасалған тіл бірліктері (лексема, фраза), синтаксистік құрылымдар
(сөз тіркесі, сөйлем) алынды. Оның ішінде сыйысқан құрмалас сөйлемдер,
контаминация жолымен қалыптасқан тұрақты және еркін тіркестер.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – қазіргі
қазақ тіліндегі сыйысқан тілдік бірліктерді анықтап, олардың сыйысу
механизмдерін көрсету және оған әсер етуші экстралингвистикалық факторларды
табу.
Осы мақсаттарға сай мынадай міндеттерді шешу көзделеді:
- контаминация құбылысының лингвистикалық анықтамаларын жинақтап,
сараптама жасау;
- контаминация құбылысының тілдегі басқа заңдылықтардан (синкретизм,
ассимиляция, элипсис, парцелелляция, редукция және т.б.) айырмашылығын
көрсету;
- контаминация жолымен қалыптасқан еркін және тұрақты тіркестерді
тауып, оларға компоненттік талдаулар жасау;
- бірыңғай тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелердің сыйысу ерекшеліктерін
көрсету;
- сыйысудың субъективтілік мәнін дәлелдеу және контаминация құбылысына
әсер ететін экстралингвистикалық факторларды анықтау;
- контаминацияланған сөйлемдердің коммуникативтік-экспрессивтік
қызметін көрсету.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Осы жұмыста қазақ тілі жүйесіндегі
контаминациялық құбылыстар тұңғыш рет барлық деңгейді қамтып, алғаш рет
кешенді түрде сөз болды:
- жалпы тіл білімінде түрлі анықтамалар арқылы түсіндірілетін
контаминация құбылысының ортақ мәні көрсетіліп, барлық деңгейдегі сыйысқан
бірліктерге тән ортақ белгісі анықталды;
- тіл жүйесіндегі ықшамдалуға қатысты басқа да заңдылықтардан
(редукция, ассимиляция, элипсис, синкретизм, парцелелляция және т.б.)
сыйысудың ерекше құбылыс екендігі дәлелденді;
- синонимдес, варианттас және мағыналары жақын емес фразеологиялық
бірліктердің контаминациялану арқылы қалыптасу ерекшеліктері көрсетілді;
- синтаксистік валенттілік, семантикалық валенттілік және
контаминациялық құбылыс арқылы пайда болған жаңа сөз тіркестері анықталып,
оларға компоненттік талдаулар жасалды;
- бірыңғай тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелердің сыйысу ерекшеліктері
айқындалды;
- ықшамдалған, сыйысқан құрылымдардың коммуникативтік-прагматикалық
негізі болатындығы дәлелденді;
- контаминацияланған құрылымдардың коммуникативтік-экспрессивтік
қызметі мен сыйысудың субъективтік мәні анықталды.
Контаминация құбылысы және оның лингвистикалық сипаты
Тіл біліміндегі контаминация құбылысын ықшамдаудың (үнемдеудің) бір
тәсілі ретінде қараған дұрыс. Ықшамдау (үнемдеу) жалпы тіл жүйесіне қатысты
және әр түрлі тәсілдермен жүзеге асатын құбылыс. Кезінде А.Мартине
үнемдеуге (экономия) аса мән берген болатын: Постоянное противоречие между
потребностями общения человека и его стремлением свести к минимум свои
умственные и физические усилия может рассматриваться в качестве движущей
силы языковых изменений. Здесь, как и в ряде других случаев, поведения
человека подчинено закону наименьшего усилия, в соответствии с которым
человек рассматривает свои силы лишь в той степени, в какой это необходимо
для достижения определенной цели [1, 77 б.].
А.Мартиненің ойынша, ықшамдаудың екі түрі болады: синтагммалық және
парадигмалық. Тіл жүйесіндегі ықшамдауды ғалым синтагмалық, ал сөйлеу
кезіндегі ықшамдалуды парадигмалық деп таниды. Ықшамдаудың өзі сөйлеуге
тікелей қатысты болатындығын осы салаға қатысты қалам тартып жүрген бірде
бір ғалым жоққа шығарған емес. Тағы бір шетел ғалымы Г.Паульдің пікірінше,
тіл жүйесінде синтаксистік құрылымдардың толық нұсқалары болғанымен
сөйлеуде сөйлеу жағдаяты мен контекске қарай қажеттілері ғана
пайдаланылады екен [2, 86 б.]. Шындығында да, сөйлеу кезінде қолданылатын
синтаксистік құрылым бір-ақ сөзден де тұруы мүмкін. Сөйлеушілер үшін оның
өзі түсінікті болады, егер олар жалпы жағдайға қанық болса. Мұндай жағдай
барлық тілдерге тән. Ықшамдаудың түрі көп және оның деңгейлік сипаты бар
екендігін айта кету қажет. Ассимиляция, редукция құбылыстары фонетика
деңгейіне тән болса, контаминация, синкретизм және т.б. одан жоғары тұрған
деңгейлерге тән болып келеді.
Э.Г.Ризельдің айтуынша, тілде ықшамдаудың үш түрі болады: окказионалды
және жекелік ықшамдау, сондай-ақ узуалды ықшамдау. Ғалым үшінші узуалды
ықшамдауды контекске байланыссыз деп қарайды [3].
Узус дегеніміз (лат. usus) сөздердің әдеби тілдеріндегідей норма емес,
бір тілде сөйлейтін адамдардың басым көпшілігі қабылдаған сөйлеу үлгісі,
сөз қолданудағы әдет, дағды. Әдеби нормалар әр дәуір талабына сай үрдіс
ретінде өзгеріп отыруы мүмкін, ал узус тұрақты, оны халық үнемі қолданады.
У. тілдік дәстүрмен ұштасып жатыр. Узус контекстерде не жеке адамдардың
тілінде кездесетін, уақытша қолданылатын сөз формаларына қарама-қарсы
құбылыс [4, 370 б.].
Ғ.Қалиев окказионал сөздерді тосын сөз деп аударған да, оған мағыналары
көпшіліктің қолдануына сәйкеспейтін, әдетте контексте ғана кездесетін,
тілде орнықпаған сөздер деген анықтама береді [4, 328 б.]. Э.Г.Ризельдің
айтуынша, оккозионалды және индивидуалды ықшамдау узуалды ықшамдауға қарсы
қойылады. Ықшамдаудың қай түрі болмасын құрылымға экспрессивті мән үстейді:
... сокращенные и упрощенные конструкции характеризуются динамичностью,
свежестью, живостью изображения, особой экспрессивной выразительностью [3,
130 б.], - дейді ғалым. Ал ықшамдаудың өзі аяқталған ойды жеткізуге
арналған синтаксистік құрылымды біріктіретін, байланыстыратын морфологиялық
құралдардың, лексикалық бірліктердің түсірілуі арқылы жүзеге асады. Мұндай
құбылысты татар тіліндегі ықшамдалу құбылысын қарастырған ғалым
Ф.С.Сафиуллина Семантикалық компрессия деп атайды [5, 82 б.]. Автор
компрессияның түрлеріне мыналарды жатқызады: В простых предложениях
наблюдается выпадение аффиксов сказуемости. В разговорной речи татар
появляются новые структурные модели речи татар словосочитаний и
предложений: сегментация, парцелляция, уменьшение объема предложения [5,
82 б.]. Біздің ойымызша, автор бұл жерде компрессия құбылысын жалпы
ықшамдаумен синоним мағынасында алып отырған сияқты. Өйткені компрессия
құбылысы да парцелляция сияқты ықшамдаудың бір тәсіліне жатады.
Тілдегі деривация құбылысының бірнеше түрі бар: лексикалық,
семантикалық және синтаксистік. Синтаксистік деривация арқылы сөйлем
құрлымы жағынан күрделенеді. Ал оның кері тәсілі тілдегі ықшамдалу заңымен
тығыз байланысты. Мысалы, Мен алыстағы ауылға барамын ( Мен ауылға барамын
( Ауылға барамын ( барамын.
Бүгінгі синтаксис мамандары синтаксистегі құрылымдардың ықшамдау
құбылысын компрессия тәсілімен жүзеге асады деп қарайды. Компрессия да
халықаралық термин. Латын тіліндегі беретін мағынасы тығыздалу сығылу.
Компрессия құбылысы жоғарыда талданған синкретизммен ұштасып жатады. Бір
тілдік элементтің бойында екі немесе одан да көп тілдік элементтердің
функциялылық түйісіп қабаттасып жұмсалуын тіл білімінде синкретизм деп
атайды.
Тілімізде екі немесе одан да көп сөйлемдердің бір сөйлемнің бойына
сыйысып жұмсалу сәттері жиі кездесіп жатады. Мысалға, Көш алдында Тәкежан,
Әзімбай, Майбасар барады (М.Әуезов); Қырдағы ел ойдағы елмен араласып,
күлімдесіп, көрісіп, құшақтасып (Абай); Бақ ішінде қызыл, сары, көк гүлдер
жайнап тұр (Ауызекі тіл) және т.б. сипаттағы сөйлемдерді алсақ, бірінші
мысалдағы сөйлемді көш алдында Тәкежан барады, көш алдында Әзімбай барады,
көш алдында Майбасар барады деп немесе екінші мысалдағы сөйлемді қырдағы ел
ойдағы елмен араласады, күлімдеседі, көріседі, құшақтасады деп құруға
болады. Ал үшінші сөйлемді Бақ ішінде қызыл гүл жайнап тұр, сары гүл жайнап
тұр, көк гүл жайнап тұр деп өзгертсек, айтайын деген ой ешқандай да
өзгеріске ұшырамайды.
Байқағанымыздай, жоғарыдағы мысалдардағы белгілі бір сөйлем мүшелері
(бірінші сөйлемде Тәкежан, Әзімбай, Майбасар, екінші сөйлемде араласып,
күлімдесіп, көрісіп, құшақтасып, үшінші сөйлемде қызыл, сары, көк)
бірыңғайда қолданылған, яғни бірінші сөйлемде бірыңғай бастауыш болса,
екінші сөйлемде бірыңғай баяндауыш болады, ал үшінші сөйлемде сөйлемнің
тұрлаусыз мүшесі анықтауыш мүшелері қолданылған. Тіл білімінде осы
сипаттағы сөйлемдерді контаминация құбылысы деп атайды. Жоғарыда
келтірілген мысалдарда бірыңғайда қолданылған жеке-жеке сөйлемдерді қандай
да бір жақын жақтарына қарай бір сөйлем бойына сыйыстыра қолданылғандығын
байқауға болады. Бірінші сөйлемдегі ортақ белгілері, яғни жақын жақтары
олардың бастауыштарынан (Тәкежан, Әзімбай, Майбасар) көрініс тапқан, екінші
сөйлемдегі жақындастыратын бірліктері, сөйлемнің баяндауыштарынан
(араласады, күлімдеседі, көріседі, құшақтасады) байқалады. Ал үшінші
сөйлемде сөйлемнің бірыңғай мүшелері, анықтауыштар арқылы (қызыл, сары,
көк) жақындасады. Міне осы құбылыстарды контаминация деп атайды.
Контаминацияның тіл біліміне байланысты анықтамалары көп. Тіл білімі
сөздігінде: Контаминация (лат. contaminati – жанасу, араласу) ағыл.
contamination, blending, фр. сontamination, нем. Kontamination –
ассоциациялық, құрылымдық немесе функциялық қатарда өзара жанасқан, тілдік
единициялық немесе функциялық қатарлардың ықпалдасу нәтижесінде олардың
семантикалық немесе формальдық өзгерістерге түсуі және тілдік жаңа
единицаның жасалуы. Әдетте К. ауызекі сөйлеу аясында байқалады және әдеби
нормадан ауытқу болып табылады [6, 189 б.]. Контаминация латын тілінен
аударғанда араластыру мағынасын береді. Ал Л.Н.Мурзин Контаминация
дегеніміз екі сөйлемнің бір-біріне кірігуі [7, 27 б.], - деп көрсетеді.
Шет тілдер сөздігінде контаминация: 1. Бір шығарманың әртүрлі
редакциялық мәтіндерін қосу (біріктіру); 2. Екі немесе бірнеше оқиғаны
қосақтап, араластыра сипаттау; 3. Екі сөз немесе сөйлем бөліктерін
біріктіріп қосудың нәтижесінде пайда болған жаңа сөз немесе сөйлем [8, 248
б.].
О.С.Ахманова тіл білімі терминдері сөздігінде: Контаминация ... бірігу
нәтижесінде мағыналық және тұлғалық өзгерістерге ұшырайтын немесе үшінші
жаңа тілдік бірлік пайда болатын ассоциативті немесе синтагмалық қатарда
тоғысатын тілдік бірліктердің өзара қатысы [9, 206 б.], - деп түсіндіреді.
Н.И.Кондаковтың логикалық сөздігінде екі немесе бірнеше құбылыстың
араласуы, тоғысуы деген түсінік берілген де, оған жабродышащие
(желбезекпен дем алушылар), лже свидетель (жалған куәгер болу), сенокосилка
(шөп шалғы) және т.б. мысалдар келтірілген [10, 261 б.]. Бұдан контаминация
құбылысын сөзжасам (күрделі сөзжасам) мәселесіне де қатысты қарастыруға
болатындығын байқауға болады. Синтаксисте контаминация құбылысы валенттілік
теориясымен тығыз байланысты. Олай дейтін себебіміз, контаминацияның өзі
процестің сыртқы атауы болса, валенттілік сол құбылысқа негіз болатын
тірек. Тіл білімінде оның тұлғалық және мағыналық түрлері болады. Жоғарыда
аталған логикалық сөздікте контаминация құбылысының тілдік нормаға
тигізетін кері әсері бары көрсетілген: иногда контаминация осуществляется
некорректно; напр., результате непродуманного смешается двух выражений:
играть роль и иметь значение возник неприемлемый оборот: играть
значение [9, 261 б.]. Біздіңше, тіркесте мағыналық валенттілік
ескерілмеген.
Кейінгі 2005 жылы шыққан Ғ.Қалиевтің сөздігінде контаминация тіл білімі
термині ретінде талданып, оған мынадай анықтама берілген: Контаминация –
сөз тіркестерінің немесе ұқсас тұлғалардың бірігуі, тоғысуы, шектестігі
нәтижесінде туған жаңа сөз я сөз тіркесі. Мысалы, қолы жүйрік деген
тіркеске шектестіктен қаламы жүйрік (қолы мен қаламының шектестігінен)
тіркесі шыққан. Ауыз әдебиетіндегі сұр жебе, ақ перен тіркестерінен
Нысанбай жырау сұр перен тіркесін жасаған: Наурызбай сынды сұр перен және
т.б.[4, 159 б.]
Бұл келтірілген сілтемелерден бірақ нәрсені байқауға болады. Ол
контаминация – араласу, кірігу, қосақтау, тоғыстыру. Демек, контаминация
екі немесе бірнеше бірліктердің қандай да бір ортақ, жақын белгілерін бір
тілдік бірліктердің, яғни бір сөйлемнің бойына сыйыстыру, кіріктіру,
жинақтау, топтау, тоғыстыру.
А.Салқынбай мен Е.Абақан шығарған лингвистикалық түсіндірме сөздікте
контаминация – семантикалық, қызметтік, құрылымдық жақындық негізінде екі
тіл бірлігінің элементтерінің сөйлеу кезіндегі араласуы [11, 110 б.] деген
анықтама берілген. Контаминация нәтижесінде әйтеуір бір тілдік бірлік пайда
болады. Тілдік бірлік жоғарыда талданғандай құрмалас сөйлемдер немесе
күрделі құрылымдар ғана емес, фразеологизмдер, жай еркін тіркестер немесе
сөздер болуы мүмкін екен. Мәселен, қара+ала+құс – қарлығаш; бұл+күн –
бүгін; бұл+жыл – биыл және т.б. Сөздіктерде, түрлі лингвистикалық
әдебиеттерде берілген анықтамаларға сүйеніп, осындай құбылыстарды да
контаминацияға жатқызатын болсақ, онда оларды тілдегі басқа да фонетикалық
құбылыстардан (ассимиляция (ассибиляция), редукция, аккомодация және т.б.)
ажыратып, ерекшеліктерін көрсетіп (1.3. тарауша) беруіміз керек.
Фонетикалық деңгейдегі ықшамдалуды А.Қалыбаева былайша негіздейді:
Бірнеше формадан тұратын сөздер мен сөз негіздерінің тіл-тілде айтыла келе
деформацияланып кетуі барлық тілде бірдей шарт емес және бұл құбылыс
белгілі тілдегі, мәселен, қазақ тіліндегі, барлық сөзді қамти беруі заң
емес. Қатар айтыла кірігіп, деформациялану процесін алдыңғы орында тұрған
компонентінің минимум қысқаруын дәлелдейтін тілдік факты есепті: әкел -
әпкел, әпер, апар, өйт т.б. мысалдар келтіруге болса, соңғыпостпозитивті
компонентінің де бастапқы түбірі танымастай өзгертіп кету мүмкіндігі барын
көрсететін заңды құбылысқа: отыр, жатыр, тұр етістіктерінен, сондай-ақ
көптеген аффикстер төркінін жатқызуға әбден болады [12, 54 б.].
Ықшамдау мәселесімен шұғылданған ғалымдар Г.Пауль, П.Пасси, А.Мартине,
Л.Блумфилд, Е.Поливанов, Г.Вайнрих, Р.А.Будагов, М.Мамудян, В.Вундт,
О.Есперсен және т.б. оны сөйлеуге және тілге қатысты деп екіге бөледі.
Олардың айтуынша, лингвистикалық экономия (ықшамдау) тілдің деңгейлік
сипатына байланысты болады.
Шындығында да, тілдің төменгі деңгейіндегі бірліктердің саны шектеулі.
Фонемалар морфемалардан аз болса, морфемалар лексемалардан аз болып келеді
және төменгі деңгейдегі бірліктердің саны шектеулі болады. Ал синтаксистегі
сөйлемдер мен сөйленімдердің санына жету мүмкін емес.
Контаминацияланған бірліктердің қайсысы болмасын құрамы, құрылымы
жағынан ықшамдалады. Жалпы тіл білімінде контаминациялық құбылыстар еркін
тіркес және тұрақты тіркеске қатысты алғаш рет өткен ғасырдың жетпісінші
жылдарынан бастап сөз бола бастады. Оған Инцкович В.А., Шварцкопф Б.С.,
Ройзензон С.И., Шведова Н.Ю., Молотков А.И., Болдырева Л.М., Бабкин А.М.,
Кунина А.В. сияқты ғалымдардың еңбектерін жатқызуға болады.
Контаминация негізінде жаңа бірліктер пайда болады. Контаминация
құбылысын жаңа бірліктердің пайда болуының бір көзі ретінде қарауға болады.
Мамандар контаминация құбылысының әсіресе фразеологизмдер жасауда актив
қолданылатындығын айтады. Осы мәселеге қалам тартқан авторлар
(С.И.Ройзензон және Л.М.Болдырева) контаминация құбылысы арқылы қалыптасқан
фразеологизмдердің әр тілдегі (ағылшын, неміс, орыс) ерекшеліктеріне
тоқталып, жұмсалу мүмкіндіктерін сипаттайды [14; 15]. Ал Н.Д.Шведова мен
А.И. Молотков контаминацияланған фразеологизмдердің бір-ақ (орыс) тілдегі
қолданылу ерекшеліктеріне тоқталады [17].
Контаминация құбылысына берілген анықтамаларға келетін болсақ, оның
шеңбері сыйысқан фразеологизмдерден әлдеқайда кең. Тіпті филологияның
қанаттас бір саласы әдебиеттану ғылымына да кетіп қалады. Бір шығарманың
әртүрлі редакторлық мәтіндерін қосу (біріктіру) немесе бірнеше оқиғаны
қосақтап, араластырып сипаттау деген анықтамалар [8, 248 б.] әдебиеттану
саласын қамтитындығы белгілі. Біз жұмысымызда контаминация арқылы туындаған
жаңа тілдік бірліктерді қарастыратын боламыз. Мәселенің зерттелу тарихына
шолу жасай келе, жалпы тіл білімінде фразеологизмдер және еркін тіркестер
жөнінде көбірек сөз болса, қазақ тіл білімінің тарихында бұл мәселе
құрмалас сөйлем тұрғысынан көбірек қаралғаны анықталды. Төмендегі тараушада
біз осы мәселелерге кеңірек тоқталатын боламыз.
1.1. Контаминация құбылысының қазақ тіл білімінде зерттелінуі
Біздің ойымызша, тілде бір-біріне қарама-қарсы антогенистік сипаттағы
екі үлкен заңдылық бар. Бірі – күрделену де, екіншісі жоғарыда сөз болған
ықшамдалу. Бұл заңдылықтар біріне бірі қарама-қарсы болғанымен, тілдің даму
барысында бірін-бірі толықтырып отыратын құбылыстар. Тілдің жүйесінде осы
екі заңдылықтың біреуі ғана әрекет етіп тұрса, айталық, ықшамдалу, онда
күрделі құрылымдар кеми-кеми қарапайым сөйлеу үлгілеріне айналып, тіл
негізінен шағын ықшам тұлғалардан ғана тұратын еді. Олай болмас үшін тілде
күрделі ойды, күрделі ұғымды білдіру үшін жеке бірліктер бірігіп, күрделі
құрал жасап отырады. Мұндай құбылыстар тілдің барлық деңгейлеріне тән.
Фонетика деңгейіндегі аффрикат және дифтонг дыбыстардан бастап синтаксис
деңгейіндегі күрделі құрмаластарды (көп бағыныңқылы сабақтас, көп сыңарлы
салалас, аралас құрмалас) дәлел ретінде келтіруге болады.
Ықшамдалудың да түрі көп. Біздің тақырыбымызға өзек болып отырған
контаминация құбылысымен қоса, оған тілдің әр деңгейінде ұшырасатын
редукция, ассимиляция, синкретизм, элипсис, парцеляция және т.б. жатқызуға
болады. Бұл мәселелер тілдің деңгейлеріне қатысты түрлі еңбектерде
қажетінше айтылған. Кейбір құбылыстар жөнінде (синкретизм, парцеляция) жеке
диссертациялар да қорғалды. Ал ықшамдалу заңдылығын алғаш байқаған
А.Байтұрсынұлы болатын. Ғалым қазақ тілінде бағыныңқы сөйлемдердің екі
түрде айтылатындығын байқаған: 1) толық түрде, 2) ықшам түрде. Бағыныңқы
сөйлемдерді зат есім, сын есім, етістіктің есімше және көсемше түрі арқылы
ықшамдауға болады. Мысалы: 1) Түсі қандай болса, ісі сондай болады. Бұл –
толық түрі. Ықшам түрде айтқанда, ісі түсіндей болады дейміз (зат есім
арқылы). 2) Ит жүйрік болса, оны түлкі сүймес. Мұны ықшамдап айтқанда, ит
жүйрігін түлкі сүймес дейміз (Мұнда сын есім арқылы). 3) Қалай пішілсе,
киім солай тігілмекші. Мұнда ықшамдап айтқанда, пішілуінше киім
тігілмекші дейміз (мұнда етістік зат есімге айналған түрі арқылы). 4)
Атаңа не қылсаң, алдыңа сол келер. Мұны ықшамдап айтқанда, Атаңа қылғаның
алдыңа келер дейміз (мұнда етістіктің есімше түрі арқылы). 5) Олар көше
алмады, үйткені көлігі жоқ болды. Мұны ықшамдап айтқанда, Көлігі жоқ
болып, олар көше алмады дейміз (мұнда етістіктің көсемше түрі арқылы).
1-інші мысалда түсі қандай болса деген бағыныңқы сөйлем жоғалып,
түсіндей деген жалғыз ауыз сөз болып, басыңқы сөйлемге сіңісіп кетіп тұр.
2-інші мысалда ит жүйрік болса деген бағыныңқы сөйлем жоғалып, ит
жүйрігін деген екі ауыз сөз болып, басыңқы сөйлемге сіңісіп тұр. 3-інші
мысалда қалай пішілсе деген бағыныңқы сөйлем жоғалып, пішілуінше деген
бір ауыз сөз болып сіңісіп тұр. 4-інші мысалда атаңа не қылсаң деген
бағыныңқы сөйлем жоғалып, атаңа қылғаның деген екі ауыз сөз болып,
басыңқы сөйлемге сіңісіп тұр. 5-інші мысалда үйткені көлігі жоқ болды
деген бағыныңқы сөйлем ықшамдалып, көлігі жоқ болып деген бағыныңқы
сөйлемге айналып тұр. Мұнда алдыңғы сөйлемдер сияқты бағыныңқы сөйлем
жоғалып кеткен жоқ, тек ықшамдалған. Оның себебі, көсемше арқылы
ықшамдалуында. Көсемше арқылы ықшамдалған бағыныңқы сөйлемдер өз алдына
сөйлемнің күйін ықшамдалған күнде де жоғалтпайды [17, 308 б.].
Синтаксис саласы тіл жүйесіндегі құралдардың барлығының жұмсалу ортасы
болып табылады. Синтаксистегі заңдылықтарды жүзеге асыратын сөйлеуші
мақсаты да осы синтаксис дейгейінде көрінеді. Оны А.Байтұрсынұлы ықшамдау
(ықшамдалу емес) деген термині арқылы анық байқатып тұр. Ғалымның айтуынша,
толық түрде айтылған бағыныңқы сөйлемдердің бәрін болмаса да, көбін-ақ
ықшам түрге айналдыруға болады. Ықшамдау деп сол толық түрден ықшам түрге
айналдыру айтылады. Қазақ тілінде толық түрінен де ықшам түрі көбірек
жүреді. Бағыныңқы сөйлемнің көбі ықшам түрге айналғанда, басыңқы сөйлемге
сіңісіп, жоғалып кетеді. Жазғанда бағыныңқы сөйлемнің толық түрі мен ықшам
түрінің қай қолайлысы, көркемі алынады. Сондықтан толық түрінен ықшам түрі
көркем болып шықпайтын болса, онда сөйлемді ықшамдаудың қажеті жоқ [17, 308
б.].
Ықшамдау жалпы тіл жүйесіне тән заңдылық болса, контаминация,
парцелелляция синкретизм, элипсис және т.б. сол ықшамдаудың әр түрлі
жолдары болып табылады.
Қазақ тіл білімінде тілдік қолданыстағы бұндай заңдылықты алғаш
байқаған ғалым – Ахмет Байтұрсынұлы. Ғалым құрмалас сөйлемдер сыйыса және
қиыса құрмаласады деп екіге жіктейді. Сыйысулы құрмаластарға Қозы Көрпеш –
Баян сұлу жырынан мынадай мысал береді: Қарабай мен Сарыбай аңға шықты. Екі
дос бірін-бірі сүйді, құшты. Қолға алды татулықты, араздықты. Далада ойда-
қырда, орман-тауда сау қалған жан болмады бұл індеттен [17, 301 б.].
Ғұлама ғалым сыйысудың заңдылықтарын Сыйысулы сөйлемдердің белгісі –
бірнеше мүшелері бір өңкей болу деп түсіндіре келе, қосылмай тұрғандағы
түрлер мынау: Қарабай аңға шықты, Сарыбай аңға шықты. Бұларды екі қайта
айтып жатпас үшін, екеуін сыйыстырып қосып бір-ақ айтқан [17, 301 б.]
дейді.
Бұл жерде тағы бір мәселені айта кету керек, ғалым қазақ тіліндегі
сөйлем құрылысынан контаминация құбылысын алғаш сөз етумен бірге, оның
қазақ тіліндегі баламасын да ең алғаш ойлап тауып, тілдік жүйеге термин
ретінде енгізген.
Шынында да, А.Байтұрсынұлының сыйысу сөзі шет тіл термині (латын)
контаминацияның мағынасын толықтай аша алады. Және де соның баламасы
ретінде қолданылуына да толықтай семантикалық мүмкіндігі бар. Оған жоғарыда
келтірілген шет тілдер сөздігіндегі контаминацияға берілген екінші мағынасы
(екі немесе бірнеше оқиғаны қосақтап, араластыра сипаттау) дәлел бола
алады. Қазақ тіліндегі сыйысу сөзінің де мағынасы осыдан соншалықты
алшақтап кетпейді.
А.Байтұрсынұлы сыйысулы құрмаластың екі түрлі 1) шұбалаң түрде, 2)
ықшам түрде айтылатындығын ескерткен. Мұнда дамудың үш негізгі заңдылығының
( санның сапаға өтуі, қарама-қайшылық және терістеу) бірі – терістеуді
терістеу құбылысы барын байқауға болады. Яғни құрмалас сөйлемдер сыйысу
процесі арқылы ықшамдалады да, А.Байтұрсынұлынша айтқанда, сыйысулы
құрмаласқа айналады. Оның өзі әрі қарай ықшамдала алады. Бірақ бұл жердегі
ықшамдалу сыйысу құбылысы арқылы емес, көсемше тұлғалары арқылы жүзеге
асады.
Қазақ тіл білімінің тарихында мұндай заңдылыққа А.Байтұрсынұлынан кейін
Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, Е.Қ.Жұбанов, Р.Әмір, Қ.Есенов, С.Исаев,
З.Ахметжанова, Н.Уәли, Б.Шалабай, Б.Сағындықұлы, Г.Қосымова,
Б.Қапалбековтер назар аударған.
Жоғарыда аталған ғалымдар өз еңбектерінде А.Байтұрсынұлының ізімен
сыйысқан деген терминді қолданғандығын байқауға болады.
С.Аманжолов Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы атты
еңбегінде: Өткен түнде қар жауып еді. Бүгін жаңбыр жауды деген сөйлемді
сыйыстырып Өткен түнде қар, бүгін жаңбыр жауды деп қысқартып айтуға
болатындығын көрсетеді [18, 312 б.].
С.Аманжолов осы еңбегінде сыйысқан сөйлемдер кезінде құрмалас сөйлем
болып тұрғандағы мәні жоғалмайтындығын ескерткен болатын. Жалпы
А.Байтұрсынұлының синтаксиске қатысты қолданған терминдерін өз еңбектерінде
толық сақтауға тырысқан ғалымдардың ішінде Н.Сауранбаев пен С.Аманжоловты
ерекше атап өтуге тиіспіз. Дегенмен, басқа ғалымдар да, А.Ысқақов 1940 жылы
жарияланған Құрмалас сөйлем мәселелері атты мақаласында С. Жиенбаев 1941
жылы жарық көрген Синтаксис мәселелері еңбегінде А.Байтұрсынұлының ізін
қатаң сақтаған. А.Байтұрсынұлының бағыныңқыларды сөйлем мүшелерімен атау
дәстүрі өткен ғасырдың алпысыншы жылдарына, Т.Қордабаевтың еңбегіне шейін
сақталып келгендігі белгілі.
Ойдың ықшамдалып айтылуы ойдың көркем берілуіне негізделетіндігін
А.Байтұрсынұлы себеп мәнді салаластарды сабақтасқа айналдыру арқылы
көрсетіп берді [17, 306 б.]. Бірақ бұл ықшамдалу сыйысуға жатпайды.
С.Аманжоловтың келтірген Өткен түнде қар жауып еді, бүгін жаңбыр жауды
деген сөйлемі баяндауыш мүшенің сыйысуы арқылы жасалған: Өткен түнде қар,
бүгін жаңбыр жауды.
Құрмалас сөйлем, жалпы күрделі құрылымдар жөнінде көлемді еңбек
қалдырған Н.Сауранбаев контаминацияланған сөйлемдерді А.Байтұрсынұлының
сыйысу терминімен атай отырып, Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі
атты еңбегінде олардың үйірлі мүшелерден айырмасын былай анықтайды: Асан 10
класты алтын медальмен бітіргеннен кейін институтқа экзаменсіз келіп түсті.
Бұл сыйыспалы сөйлем. Мұның сыйыспалығы – бұл сөйлемді екі сөйлем етіп
бөлек айтуға болады. Мысалы, Асан 10 класты алтын медальмен бітірді, сонан
кейін институтқа экзаменсіз келіп түсті. Сөйлемде қанша баяндауыш
болғанымен, барлығының бастауышы (субъектісі) логикалық жақтан да,
грамматикалық жақтан да біреу-ақ. Бағыныңқы сөйлемде олай емес, қандай
формада тұрмасын әрбір баяндауыштың өзіне арнаулы логика-грамматикалық
бастауышы болады. Салалас құрмаласта ондай бағыныңқылардың баяндауыштары өз
бастауыштарымен жақтасып тұрады да, сабақтас құрмаласта жақтаспайды. Бұл
екі негізгі мүше жақтасқан жерде бағыныңқының бастауышы анық грамматика –
логика түрінде болады да, жақтаспаған жерде (яғни сабақтаста) логика-
гамматикалық түрде болады. Мына мысалды талдайық: Асан орта мектепті алтын
медальмен бітірді. Ата-анасы мұратқа жеткендей қуанды. Бұл екі сөйлемді:
Асан орта мектепті алтын медальмен бітіргенде, ата-анасы мұратқа жеткендей
қуанды деп құрмаластырсақ, алдыңғы дербес сөйлем бағыныңқыға айналып тұр.
Бірақ бағыныңқы түрінде дербес қалпынан айныған жері бар. Дербес қалпында
ол сөйлемнің баяндауышы тиянақты қалыпта тұрса, бағыныңқы қалыпта ол
тиянақсыз түрде тұр. Мұның себебі, ол сөйлемнің бағыныңқылығында.
Бағыныңқы сөйлем әрқашан дербес сөйлемдерден ғана болмайды. Кейде
сыйыспалы сөйлемдегі ортақ бастауыш есімдік арқылы екіге айырылады я өзі
қайталанады. Мұндайда сыйысып тұрған сөйлемдер екіге ажырап тұрады.
Бастауышы ортақ бірнеше баяндауышты жайылма сөйлемде осылай болып
құрмаласқа айналады. Мына мысалдарды талдайық: Асан орта мектепті алтын
медальмен бітіргендіктен, институтқа экзаменсіз алынды. Бұл сыйыспа,
үйткені бастауышы біреу-ақ. Ал былтыр Асан орта мектепт іалтын медальмен
бітіргендіктен, институтқа ол биыл экзаменсіз түсті, я болмаса: Асан 10 жыл
бойы ынтамен оқып, орта мектепті алтын медальмен бітіргеннен кейін, ол енді
университеттің филология, логика факультетіне түспек болды десек, бұл екі
мысалда да ортақ бастауыш арқылы сыйысып тұрған жеке сөйлемдердің ол
есімдігінің арқасында жігі ашылып барып құрмаласқан. Құрмаласқан екі
сөйлемнің субъектісі (логикалық жағынан) Асан, бірақ екінші сөйлемде оның
орнына ол есімдігі айтылып, бастауыш болып тұр [19, 52 б.].
Сонымен Н.Сауранбаевтың пікірінше, бағыныңқы сөйлемдер жай сөйлем
мүшелерінің қызметін атқарғанымен, жай сөйлемдердегі жай тұрлаусыз мүшелер
ондағы ойды кеңейту, айқындау үшін айтылса, сабақтастағы бағыныңқылар
басыңқыдағы ойды толықтыру үшін құрмаласады екен. Біздің ойымызша, сыйысқан
сөйлемдерде айтушының мақсаты болатындықтан бір бастауышты сөйлемдердің
барлығы айтушы талабынан туындаған деу қиын. Мәселен, жоғарыда келтірілген
Асан орта мектепті алтын медальмен бітіргендіктен, институтқа экзаменсіз
алынды деген Н.Сауранбаевтың сөйлемін сыйысқан құрылымға жатқызу дұрыс
емес. Жүйе тұрғысынан дұрыс, сөйлеу синтаксисі тұрғысынан дұрыс емес.
Сөйлеу синтаксисі тұрғысынан алғанда, сыйысқан сөйлемдер өзара синонимдік
қатар құрауы шарт. Мәселен, С.Аманжолов келтірген Өткен түнде қар, бүгін
жаңбыр жауды деген құрылымның сөйлеуде толық түрі де сыйысқан түрі де,
кездеседі. Олар өзара синоним түзеді, синтаксистік парадигма құрайды.
Сөйтіп сөйлеуші өз мақсатына қарай парадигмалық қатардың бірін таңдауға
мүмкіндік алады. Ал Н.Сауранбаевтың сыйысқан сөйлемін олай парадигмалық
қатарға қою қиын. Қалай қойсақ та, бір бастауыштың ортақтығы айқын
көрінеді. Салыстырыңыз: Асан орта мектепті алтын медальмен бітіргендіктен,
институтқа экзаменсіз алынды. –Асан орта мектепті алтын медальмен
бітіргендіктен (ол) институтқа экзаменсіз алынды. Бұл сөйлемдерді қалай
трансформацияласақ та, бір бастауыштың артықтығы байқалып тұрады: (Асан
(ол)) орта мектепті алтын медальмен бітіргендіктен (ол (Асан)) институтқа
экзаменсіз алынды.
Тілдегі сыйысқан сөйлемдер бірыңғай мүшелі сөйлемдер бойынан көрініс
табатыны белгілі. Және де бұл құбылыс сөйлеушінің мақсатынан туындап
тұрады. Қазақ тілі синтаксисінің білікті маманы Р.Әмір Бірыңғай мүшелі
сөйлемдер – күрделі ойды, бірнеше сөйлемді сыйыстырып берудің амалы. Оларды
құрмалас сөйлемнің функциялас сыңары деп те атауға болады [20, 175 б.]
дейді. Және де бұл құрылымда келетін сөйлемдер сөзге риторикалық сипат беру
үшін қолданылады деп тұжырымдай келе, Мәселен, мына сөйлемнің құрмалас
болып, бірыңғай мүшелі болмай құрылуы да осы мақсатқа байланысты: Сырым
естір сөзді сен де естідің, мен де естідім (М.Әуезов). Бұны бірыңғай мүшелі
жай сөйлем ретінде құрғанда ілгерідегі ритм жоғалады: Сырым естір сөзді сен
де, мен де естідім [21, 175 б.] дейді.
Р.Әмір келтірген сөйлемдерді бір ұғымды берудегі синоним құрылымдар
ретінде қарауға болады. Өйткені бұл құрылымдар қазіргі қазақ тілінде
кездеседі. Бұнда контаминация құбылысы бар. Екі баяндауыш (есту) бір
тұлғаға сыйысқан.
Сыйыса жұмсалатын құрылымдар жөнінде синтаксистің үлкен маманы Қ.Есенов
те пікір білдірген: Бір бүтін құрмаластағы кейбір синтаксистік
компоненттердің осылайша сыйыса жұмсалуы жалпы сөйлемнің құрылысын
өзгертіп, оны жаңа типтегі сөйлемнің басқа бір түріне айналдырып
жібермейді. Сабақтас құрмалас сөйлем компоненттері арасындағы ықшамдалу
тәсілі белгілі бір сөздердің артық, қажетсіздігінен болмай, белгілі бір
заңдылықтың нәтижесінен, стильдік құрылыстың нормасынан туындап жатады.
Сондықтан да сөйлем бойынан кездесетін осы бір жайды да тілдік
құбылысымыздың арнайы бір тәсілі ретінде қарайтын боламыз [21, 57 б.]
дейді ғалым.
Байқап отырғанымыздай, қазақ тіл білімінде контаминация құбылысы
негізінен (Е.Қ. Жұбанов, С.Исаев, Н.Уәлиұлы, Г.Қосымованың еңбектерінен
басқасы) құрмалас сөйлемдерге қатысты сөз болады. Мәселен, З.Ахметжанова
салыстырмалы сабақтастың тиянақсыз компонентін басыңқы компоненттің
пысықтап толықтырушы құрылымы ретінде сипаттайды да, бағыныңқы компонент
бүкіл басыңқы компонентке қатысты болады дейді. Сонымен қатар бағыныңқы
баяндауыштың тұлғасы ретінде екі тәсілді атайды: 1) есімшенің -ғандай және
2) есімшенің -ған тұлғасына сияқты, тәрізді сөздерінің қосылуы. Автордың
ойынша, бұндай тұлғаға келген баяндауыштар ирреалды, болжамды салыстыруды
көрсетеді. Ал нақты, реалды салыстырмалы құрылымның ұйымдастырылуы
тиянақсыз баяндауыштың -п-ып тұлғалы көсемшесі арқылы болады дейді.
Осы орайда, ойын жалғастыра отырып ғалым мынадай пікір қосады:
салыстыруға түсетін заттар (бастауыш сөздер) емес, тек қимыл-істер,
оқиғалар, ендеше, осы оқиғаларды реалды жағынан баяндау үшін -п-ып тұлғалы
көсемшенің орнына салыстырудың аналитикалық көрсеткіші болып деген
көсемше тұлғалы сөз қолданылады немесе көсемшелік туынды құрылымдар
(сияқтанып, тәрізденіп, ұқсап) келеді. Мысалы:
1. Алдымда асқар тау боп сен тұрсаң (М.Ш.). 2 Қосылды тағдырым,
қосылған қос өзен секілденіп [22, 119 б.].
З.Ахметжанованың көрсеткен сөйлемдерінде амалдық мағына мен
салыстырмалық мағына қатар келіп отыратын сияқты. Құрмалас сөйлемдерде
ондай жайттар кездесіп отырады. Мәселен, Н.Сауранбаев кезінде себеп
бағыныңқылар тілдің дамуына байланысты мезгіл бағыныңқылардан бөлініп шықты
деген болатын [19, 74 б.]. Ғалым мұндай құбылысты былайша түсіндіреді:
Тоқалдан туған жалғыз ұлға шырылдатып зорлық қыла берген соң, оны жұрт
Шіңкілдек деп атапты (ертегі).
Мұндағы алдыңғы сөйлем себеп бағыныңқы. Ал оның себеп бағыныңқы
болуының өзі мезгілге байланысты. Әуелі Тоғыз тоңқылдақ тоқалдан туған
жалғыз ұлды шырылдатып зорлық қыла берген. Бұл ел оған Шіңкілдек деп ат
қоймастан бұрын болған оқиға. Сол болған оқиғаның салдарынан екінші бір
оқиға туған. Ол – жалғызды жұрттың Шіңкілдек деп атауы. Сөйтіп, бұдан себеп
бағыныңқының мезгіл бағыныңқыдан бөлінгенін, содан шыққанын байқауға
болады. Осымен байланысты есімше баяндауыштың соң демеулігімен жалғасқан
түрінің мезгіл бағыныңқы, себеп бағыныңқы категориясын бірдей тұлғалау
себебін де білуге болады [19, 74 б.].
Бір құрылымнық бойында екі мағыналық қатынастың көрініс беруін
З.Ахметжанова контаминация құбылысы, яғни екі мағынаның бір құрылым бойына
сыйысуы деп қарайды
Сонда қазақ тіл білімінде сыйысудың синтаксистік түрімен қоса,
семантикалық түрі де болатындығы айқындалып отыр. Семантикалық контаминация
көбіне құрмалас сөйлемдерге, оның ішінде негізінен сабақтастарға тән
құбылыс болып табылады. Өйткені сабақтас сөйлемдердің арасындағы мағыналық
қатынастар көбіне бірдей тұлғалар арқылы жасалады. Мәселен, Б.Қапалбеков
көсемшелердің сабақтас сөйлем жасауға қатысу үлесін былайша көрсетеді:
Б.Шалабаев Құрмалас сөйлем құрылымына бірер сөз атты мақаласында
атаулы сөйлемдер құрмаластың бір компоненті бола алатындығы жөнінде, төл
сөзді құрмалас сөйлемдердің назардан тыс қалып келе жатқандығын айтқан
болатын [24, 76 б.].
Атаулы сөйлемдердің өзі ықшамдалған сөйлемдерге жатады. Бұнда сөйлеуші
мақсаты жатады. Төл және төлеу сөзді құрмаластарда, әсіресе төлеу сөзді
құрылымдар өздерінің бастапқы тұлғасынан құрылымдық жағынан айырмасы
болатындығы белгілі. Мұндай құрылымдар сөйлеуші мақсатына қарай күрделенуі
де, ықшамдалуы да мүмкін.
Қазақ тіл білімі тарихында құрмалас сөйлемдердегі сыйысу құбылысын сөз
еткен ғалымдардың бірі Б.Сағындықұлы. Автор Құрмалас сөйлем түрлерінің
теориялық негіздері деген еңбегінде сыйыстырудың бір тәсіліне тоқталады.
Менің айрықша тілейтінім, сыйлықтарды беруде кандидаттың ұлты мен нәсіліне
назар аударылмай, оны нағыз лайықтылар алса екен (Альфред Нобель). Сөйлемде
алғашқы құрылымның баяндауышы – мынау да, екінші құрылымның бастауышы –
ол. Екеуі де сыйыстырудың нәтижесінде ығыстырылған, бірақ сөйлемде
мағынасыздық жоқ. Екінші бір ескеретін нәрсе, сөйлемдік құрылымның тәуелдік
жалғаулы болып тұруы – сыйыстырудың бір амалы іспетті. Тек осындай
түзілімде ғана мынау (сол, осы) ол моделі болады. Қараңыз: Менің
Отаным - Қазақстан. Біздіңше, бұл екі жай сөйлемдік бірліктердің тұтасуына
ұласқан сыйысулы құрмалас сөйлем. Оның біріншісі – Менің Отаным – мынау
(сол, осы) да, екіншісі – ол - Қазақстан.
Тағы да баса айтарымыз сол, екі есім сөзден болған предикаттық
қатынастағы тіркестерден сыйысулы құрмалас іздеуге әсте болмайды. Мысалы:
Сол жақ қаптал – күлгін бозғылт жусанды кең дала (М.Мағауин). Бұл
сөйлемдегі қаптал – кең дала тіркесімінің Отаным - Қазақстан
тіркесімінен айырмашылығы шамалы. Бірақ алғашқыда сыйысулыққа әкелетін осы
- ол моделі жоқ. Ал ондай өлшемді өз еркімізбен кіргізу сөйлем мағынасына
нұқсан келтірмесе де, шығарма авторының құқығын, қала берді, тілдік
заңдылықты бұзу болып табылады [25, 14 б.].
Ғалым әрі қарай құрмалас сөйлемдердің сыйысулы жолмен берілуі
С.Аманжолов тарапынан көтерілгенімен, кейіннен жалғасын таппады [25, 14 б.]
деген дәлелсіздеу пікір айтады. Зерттеу барысында біз бұл мәселені кейіннен
Р.Әмір, Қ.Есенов және З.Ахметжанова, сондай-ақ фразеологизмдерге қатысты
Е.Қ.Жұбанов, С.Исаев, Н.Уәлиұлы, Г.Қосымова сөз еткендігін анықтадық.
Е.Қ.Жұбанов эпос тілінің қызықты құбылыстарының бірі, біздің
байқауымызша фразалық тіркестердің контаминациясы [26, 127-128 б.б.] деп
контаминациялар эпос тілінің фразеологизмдерінде жиі ұшырасатындығы туралы
сөз етеді. Г.Қосымованың да пікірі осымен орайлас келеді [27, 44-61 б.б.].
Ал С.Исаев тұрақты тіркестердің контаминациялық құбылыс арқылы
туындайтындығын тілдік фактілер арқылы дәлелдеген [28, 78 б.].
Н.Уәлиұлы да Фразеология және тілдік норма деген еңбегінде тұрақты
тіркес сыңарларының бірінің түсіріліп ықшамдалуын контаминация құбылысы
арқылы туындайтындығын айтқан болатын [29, 66 б.].
Б.Қапалбеков қазақ тіліндегі бірыңғай мүшелердің сыйысу ерекшеліктеріне
арнап мақала жазған. Ғалым онда С.Аманжолов пен Р.Әмірдің келтірген
сөйлемдерін талдаған және олар мезгілдестік қатынаста болатындығына көңіл
аударған. Бұндағы қимыл белгілерге немесе етістік баяндауыштың санына
қарап, ондағы таксистік қатынасты жоққа шығаруға болмайды. Өйткені екі
сөйлемнің жалпы мағынасы бірдей, тек соңғы сөйлем алдыңғысының сыйысқан
түрі ғана болып табылады [30, 101 б.] дейді. Одан әрі бұндай баяндауыш мүше
сыйыстыра айтылған сөйлемдерді жоғарыда берілген С.Аманжоловтың сыйысқан
бірыңғай мүшелері ретінде ұсынып отырған мысалдарынан да байқауға
болатындығын сөз ете келе, олардың бір-бірінен айырмашылығы ретінде, бұл
сөйлемде (Өткен түнде қар, бүгін жаңбыр жауды) әрекет бірінен кейін бірі
тіркес-тіркес өтуін келтіреді. Ал алдыңғы сөйлемде (Р.Әмірдің келтірген
сөйлемінде) қимыл-әрекеттің бір мезгілде өтіп жатқандығын білдіреді [30,
101 б.]. Яғни Сырым естір сөзді сен де, мен де естідім деген сөйлемде.
Демек, бұл жерден мынандай қорытынды шығаруға болады: сыйысулы сөйлемдерде
таксистік қатынас болады.
Ғалым сыйысқан құрылымдардың бойында таксистік қатынастың бар
екендігін білу үшін сөйлемдердің қазіргі тілімізде айтушының мақсатына
қарай жарыса қолданылуын және олардың қазіргі тіл жүйесіндегі
парадигмасының бар болуын анықтап алу қажет [30, 101 б.] дейді. Яғни
құрмалас сөйлемдер де, сыйысқан сөйлемдер де бүгін тілімізде бір-бірінің
функциялас сыңары ретінде жарыса қолданылып жүрсе, ондай құрылымдардың
бойында мезгілдестік қатынас бар деуге болады. Өйткені бірыңғай мүшелердің
барлығы да сыйысқан құрылымдарға жата бермейтіндігі, яғни бірыңғай
мүшелерге құралған сөйлемдердің барлығы да айтушының мақсатынан туындай
бермейді. Мысалы, Жолбарыс, аю, түлкі, қасқыр – төртеуі жолдас болды
(Ертегі). Айғай салды, өзгелерден бұрын жеткен Михаил, Нартай, Әлішер –
үшеуі Бұлынбай мен Алшағырды осы күйде көріп еді (Ғ.Мүсірепов).
Бұл сөйлемдерді құрмалас сөйлемдердің функциялас сыңарына жатқызу қиын.
Себебі, біріншіден, сөйлемдерді мағынасын бұзбастан жеке-жеке баяндауыш
арқылы айту мүмкін емес. Онда бірыңғай бастауыштардың басын біріктіріп
тұрған жалпылауыш сөз (төртеуі, үшеуі) – жинақтық сан есімін түсіріп айтуға
тура келеді де, сөйлем бір-бірінің телнұсқасы (вариант) болмай,
трансформацияланып кетеді. Сондықтан біз бірыңғай бастауыштарды жинақтап
тұратын синтаксемасы бар құрылымдарда екі қимыл-әрекет және олардың
арасында мезгілдестік қатынас бар деп айта алмаймыз [30, 101 б.]. Демек,
бірыңғай мүшелерге құрылған сөйлемдердің барлығы да сыйысулы сөйлемдерге
жатпайды. Олардың өздерінің белгілі бір заңдылықтары бар. Оны
Б.Қапалбековтің жоғарыдағы мақаласының қорытындысынан байқауға болады:
Егер жай сөйлем ішіндегі бірыңғай бастауыштардың синтаксистік қызметі
бірдей екенін аңғарту үшін, оларды жинақтаушы тұлға (көптік жалғауы) мен
жинақтаушы сөздер (сан есімдер, жинақтаушы есімдіктер және т.б.)
қолданылса, олар құрмалас сөйлемдердің сыйысқан түрлеріне жатпайды. Сондай-
ақ, мен, және жалғаулықтары арқылы салаласқан бірыңғай бастауыштары бар жай
сөйлемдер де құрмалас сөйлемдердің мағыналық телнұсқасы бола алмайды. Тілде
да, де, та, те жалғаулығы арқылы байланысқан бірыңғай бастауыштары бар
сөйлемдердің көбі негізінен өздерінің мағыналас нұсқасы болып келетін
құрмаластармен парадигмалық қатар құрайды [30, 103 б.].
Контаминациялану жолымен қазақ тілінде бір қатар тілдік бірліктер пайда
болатындығына көз жеткіздік: тұрақты тіркестер, еркін тіркестер, күрделі
құрылымдар. Төменде біз солардың әрқайсысын жеке-жеке талдайтын боламыз.
Әзірше контаминация құбылысының ықшамдаудың басқа түрлерінен айырмашылығын
анықтап алуды жөн көрдік.
1.2 Контаминацияның тілдегі ассимиляция, эллипс, парцелляция және
редукция құбылыстарынан айырмашылығы
Сөйлеуші сөз қолданысы кезінде өзінің жеткізер ойын өз мақсатына сай
кейде қысқа әрі нұсқа беруге тырысады, да сөйлеу сөйлеу актісін
жеңілдетеді. Жоғарыда айтып өткендей бұл құбылыс тілдің барлық деңгейінде
кездеседі. Қысқа, ықшам қолданыстарға фонетикадағы ассимиляция, редукция
құбылысы, синтаксистегі парцелляция, элипсис және біз қарастырып отырған
контаминация құбылыстары жатады. Мәселен, Алақай, жазгелді! (Ауызекі тіл);
Трактор сынып, соған запас бөлшектер қажет боп қапты (М.Мағауин); Бейшеннің
мына бір әні тек маған арналғандай. Маған ғана сыр шерткендей. Мен бұл әнге
құмармын! Ынтықпын! (І.Жақанов); Ошаған би жан-жағына қарағыштап, қою қасы
тікірейіп, ашудан күйіп отыр (С.Сматаев); Аудан жарысына Айдын, Ербол,
Жарас бармақ (Ауызекі тіл) деген сөйлемдердегі айқындалған сөздер осы
құбылыстарға жатады. Нақтырақ айтқанда, бірінші сөйлемдегі жаз келді сөзі
айтылуда жазгелді болып келеді. Бұл ассимиляция заңдылықтар тұрғысынан
прогрессивті ассимиляциға жатады. Оған дәлел ретінде Қазақ тілі
грамматикасынан мына бір тұжырымды ұсынуға болады: Қазақ тіліндегі
прогрессивті ассимиляция өте күшті. Бұл заң бойынша алдыңғы морфеманың
соңғы дауыссыз дыбысы кейінгі морфеманың басқы дауыссыз дыбысына
акустикалық (дауыс қатысы) жақтан ықпал етіп, игеріп тұрады. Бұл, әсіресе
сөз (түбір) бен қосымшаның аралығында жақсы сақталады, яғни қосымшаның
басқы дыбысы түбірдің соңғы дыбысына толық тәуелді болып тұрады [31, 89
б.]. Яғни бұл мысалдағы жазгелді сөзі бунақта сөз соңындағы ұяңдардың
прогрессивті ықпалынан кейінгі сөздің басқы к қатаң дыбысы ұяңданған.
Екінші сөйлемдегі боп қапты сөзі болып қалыпты деген толық мағыналы екі
сөзден қалыптасқан. Бұл құбылыс тіл білімінде редукци деп аталады.
Келтірілген мысалдағы екі сөзде де лы буыны түсіп қалған. Аталмыш құбылыс
негізінен тілдің фонетика саласына жатқанымен белгілі бір дәрежеде
синтаксис саласына да тигізіер ықпалы зор. Ол жайында зерттеу барысында
толығырақ тоқталамыз. Келесі үшінші мысалдағы құмармын сөзі тіл білімінде
эллипсис құбылысына жатады. Яғни бұл сөйлемді толығырақ қалпына келтірсек,
Бейшеннің мына бір әні тек маған арналғандай. Маған ғана сыр шерткендей.
Мен бұл әнге құмармын! Мен бұл әнге ынтықпын! болып құрылар еді. Төртінші
мысалдағы сөзді тарқатып айтар болсақ, Аудан жарысына Айдын бармақ. Аудан
жарысына Ербол бармақ. Аудан жарысына Жарас бармақ дер едік. Бұл құбылыс
өздеріңізге белгілі болғандай контаминация құбылысына жатады. Осы төрт
мысалда келтірілген әр түрлі құбылыстардың басын біріктіріп тұрған ұқсас
жақтары – үнемдеу (экономия), А.Байтұрсыновша айтсақ ықшамдалу заңы.
Сөйлеуші сөз қолданысы кезінде сөйлеу актісін жеңілдету мақсатында белгілі
бір заңдылықтарды пайдалана отырып толық сөзді немесе сөйлемді қысқартып
біріктіріп немесе сыйыстырып береді. Бұл жоғарыда аталған ассимиляция,
редукция, парцелляция, элипсис және контаминация құбылыстарының ұқсас
жақтарын көрсетеді. Енді келесі кезекте олардың өзара айырмашылығына
тоқталамыз.
Ассимиляция құбылысының контаминация құбылысынан айырмашылығы .
Ассимиляция ағылшын тіліндегі assimilation, француз тіліндегі assimilation,
неміс тіліндегі Аssimilation, Angleichung, испан тіліндегі Assimilacion
ұқсау сөзінен шыққан.
Байқап отырғанымыздай ассимиляция сөз ішінде және сөз тіркесі арасында
болатын құбылыс. Бірақ оның дауыстыларға қатысы бар тілде бірдей емес.
Мәселен, қазақ тілінде ассимиляция көбіне дауыссыз дыбыстарға қатысты болып
келеді.
Қазақ тіліндегі ассимиляция құбылысы Қазақ грамматикасында ұқсастық
деп беріліп, олар морфемалардың жігінде көрші келген дауыссыздардың
акустика-артикуляциялық жақтан біріне-бірінің ұқсауы, бейімделуі. Бұлар да
бірін-бірі дауыстың қатысы (ат-ты, ат-қа, қа-ғаз-ға, қар-ға, қан-ды) және
артикуляциясы жағынан игеріп тұрады. Соңғы мысал: қаң-ға (қан-ға), баш-шы
(бас-шы), жамбады (жан-бады), қаммен (қан-мен) т.б. [31, 89 б.] деп
түсіндірілген. Қазақ тіліндегі ассимиляция дауыссыз дыбыстардың бір-біріне
ықпал ету сипатына қарай үш топқа бөлінетіндігі белгілі:
1. Прогрессивті ассимиляция.
2. Регрессивті ассимиляция.
3. Тоғыспалы ассимиляция. Осылардың қай қайсысы да тілдің үнемдеу
заңынан туындаған құбылыс. Мысалы, прогрессивті ассимиляция кезінде алдыңғы
морфеманың соңғы дауыссыз дыбысы кейінгі морфеманың басқы дауыссыз дыбысына
акустикалық (дауыс қатысы) жақтан ықпал етіп, игеріп тұрады. Ал регрессивті
ассимиляция кезінде кейінгі дыбыстың алдыңғы дыбысқа әсері байқалады.
Тоғыспалы ассимиляцияда көрші дауыссыздар әрі прогрессивті, әрі регрессивті
ассимиляцияға бірдей ұшырайды. Бұл құбылыстың (ассимиляция) контаминациядан
айырмашылығы 1. контаминация синтаксис саласында қолданылса, ассимиляция
фонетика саласында қолданылады;
2. Ассимиляция құбылысы кезінде ешқандай тұлғалық ықшамдалу жүзеге
аспайды. Ал контаминацияда жоғарыда айтып кеткендей екі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz