Құран Кәрімді қазақ тіліне аудару мәселелері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

Құран Кәрімді қазақ тіліне аудару мәселелері.
Мазмұны
1.Кіріспе.
2.Негізгі бөлім.

1-тарау.Аудармадағы теориялық мәселелер.
2-тарау.Сүрелерге грамматикалық талдау жасау.
3-тарау.Сүрелерге лексикалық талдау жасау.

3.Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.

Кіріспе.

Зерттеудің өзектілігі: Өткен халықтардың салт-дәстүріне,әдет-ғұрпына
қызығып ,сол арқылы рухани байлығын дамыту тәуелсіз Қазақстан
Республикасындағы негізгі ерекшеліктердің бірі.Тәуелсіздік алған уақытқа
дейін қазақ халқы ислам дінінің негізгі кітабы болып саналатын Құранды ана
тілінде оқи алмады.Осы уақытқа дейін қазақ тілінде Құранның бес түрлі
аудармасы жарық көрсе де,оны аударудың алғышарттары мен
ерекшеліктері,теориялық мәселелері енді ғана көтеріліп отыр.Құранның қазақ
тіліндегі мағыналық аудармалары күні бүгінге дейін арнайы зерттелмеген зәру
мәселе болып отыр.

Зерттеудің нысанасы: Құранның араб тіліндегі отызыншы бөлімінің мәтіні
мен қазақ тіліндегі мағыналық аудармалардың мәтіндері.Құранның отызыншы
бөліміндегі сүрелердің жалпы саны-отыз жеті сүре.

Зерттеудің мақсаты: Қазақ тілінде жарық көрген Құранның мағыналық
аудармаларындағы жалпы лексика-грамматикалық мәселелерді талдау,ол үшін
мынадай мәселелерді анықтауға ұмтылыс жасалады:
-сүрелер атауларын аударудың баламаларын көрсету.
-діни терминдердің мәнін ашып, олардың қазақ тіліне аударылу
ерекшеліктерін көрсету.
-фразеологиялық тіркестерді,қанатты сөздерді анықтап,олардың қазақ
тіліне аударылу жолдарын баяндау.
-сүрелердегі сөздердің мағыналарының кеңею нәтижесінде жаңа
мағыналарға ие болуы.

Зерттеу материалдары: Біздің ғылыми жұмысымыздың зерттеу материалдары
болып Құран,араб тіліндегі Құран тәпсірлері (әт-Табари,әл-Жәлелейн, ән-
Нәсәфи, әл-Байдауи, ибн Касир, әл-Құртуби, әл-Әлуси, әл-Фахр, әр-Рази, әбу-
Саьуд) қазақ тіліндегі Құранның мағыналық аудармалары, араб тілі
түсіндірме сөздіктері (Қомус әл – Мухит, әс-Сахих, Лисанул араб, Әсәсул
Баләға , әл-Муғжам, әл-Уажиз ), Құран сөздеріне арналған сөздіктер болып
саналады.

Зерттеудің жаңалығы: Қазіргі уақытқа дейін Құранды қазақ тіліне
аударудың ғылыми – теориялық негізі жасалмады, мағыналық аудармалар қазіргі
тіл білімі тұрғысынан өз бағасын алмады.

Зерттеу әдістері: Жұмыста этимологиялық әдіс, салыстырмалы және
контекстуалды талдау әдістерін қолданамыз.

Жұмыстың теориялық құндылығы: Жұмыста айтылатын теориялық тұжырымдар
мен қорытындылар араб тілінен қазақ тіліне аудару мәселелерін қарастырып ,
аударма іліміне діни мәтіндерді аударудың дербес саласын енгізеді, қазақ
тілі лексикологиясына үлес қосады.

Жұмыстың практикалық мәні: Жұмыста айтылған материалдарды аударматану
мәселелері бойынша жүргізілетін сабақтар мен семинарларды, арнайы курстарда
пайдалануға болады. Жұмыстың материалдары қос тілді салалық-терминологиялық
сөздіктер , діни терминдердің түсіндірме сөздіктерін жасауға септігін
тигізеді. Қазақстан Республикасында дінтанушыларды дайындау барысында
оқытуға , діни мәтіндерді халыққа түсінікті тілде жеткізуге көмектеседі.

Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден , негізгі бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында қосымшалар және пайдаланылған
әдебиеттер тізімі берілген.

1-тарау.
Аударма тарихынан.
Қазақ тіліндегі аударма тарихын сөз қылудан бұрын бір-екі мәселелерге
тоқтала кетейік.
Аударма жеке ғылым ретінде бұрынғы одақтың көлемінде ХХ ғасырдың 30-
жылдары қалыптаса бастады. Бірақ аудармашылықпен айналысу тәжірибесі 17 –
18 ғасыр, тіпті одан да бұрын қалыптасқан еді. Жалпы аударма филологияның
бір саласы болып табылады. Ол халықтардың арасында тарихи, мәдени және
рухани байланыстар орнату үшін керек . Сонымен қатар халықтардың бірлігін
нығайтатын бір өзекті арна болып табылады.
Аударманың тарихы өте тереңде жатыр. Ерте заманнан бастап – ақ ұлттар
мен ұлыстар бірін – бірінің мәдени ескерткіштерін аудармамен айтқан. Қазақ
топырағына аударма өнері ХІХ ғасырда келіп жетті .
Бұл баспасөздің жазу, сөйлеудің дамуымен тығыз байланыста болды.
Аударманың түрі өте көп, жазбаша аударма , сөзбе – сөз аударма , синхромды
аударма, әдеби аударма, көркем аударма. Осының ішінде ең жоғарғы деңгейде
қолданылатыны әдеби және көркем аударма .
Ресейде аударманың өмірін , оның теориясы мен практикасын зерттеу 30-
жылдардан басталды. Оны көптеген ғалымдар Лингвистикалық тұрғыдан және
әдебиеттану ғылымы тарапынан жан-жақты қарастырды. Бұл тұрғыдан тұңғыш
зерттеген А.В. Федоровтың 1941 жылы Ленинградтан О художественном
переводе деген еңбегі шықты. Бұл ғалым ұзақ жылдар бойы Москвадағы
М.Горький атындағы әдебиет институтының аударма бөлімінде студенттерге
дәріс оқыған.Өзінің лекциялар тобын 1953 жылы жаза бастады.
Жоғарыда аталған еңбегінде автор орыс, ағылшын , француз тілдерінің
грамматикалық құрылымына, лексикалық , стилистикалық, сондай-ақ, аудармаға
қажетті принциптерімен әдіс-тәсілдерге жан-жақты тоқталады. Осы
көзқарастарға оның шәкірттері Ребзин , Розенсвейд сияқты ғалымдар құбтап
отырып , сондай-ақ кейбір пікірлеріне дау айтады. Олар Аудармашыға таза
лингвистика мен әдебиеттану ғылымына сүйену аз , оған қосымша логика ,
психология, стилистика, этнография және тарихтың да қатысы болу керек
дейді.
Мұны аудармашының кешенді бағдарламасы деп атауға болады. Ғалымның
пікіріне сүйенсек аудармашы болу үшін бірнеше басшы принциптерді білу
керек:

1. Аудармашы екі немесе бірнеше тілді таза білуі керек ( лексикасын,
грамматикасын, және оны қолдана білуі керек)
2. Сол ұлттың психологиясын , ұлттың мәдениетін түсінуі , сезінуі
керек.
3. Аудармашы жазушының ішкі жан дүниесін, идеясын, айтпақ ойын жақсы
сезінуі керек.
4. Шығарманың тек мазмұнын қуалап кетпей , оның сюжеті мен
композициясының құрылысын , яғни формасын сақтауы керек. Бірақ форма қуалап
мазмұнға нұқсан келтіруге де болмайды.

Аударма – бір тілдегі ойды ( ауызша , жазбаша ) екінші тілде беру.
Аударманың шығуын ғылым адамзат қауымының алғашқы даму дәуірімен , яғни
тілдің шығуымен байланыстырады.
Қарым – қатынастың құралы ретінле әр түрлі тіл пайда болғанда , бір
тілде сөйлейтіндердің екінші тілде сөйлейтіндермен түсінісу, қатысу
қажеттілігінен аудармада туған.

Аударманың бірнеше түрі бар:

1. Ауызша аударма : Әр түрлі сөйлеген сөздер , баяндамалар , ізбе-із
ауызша аударылады , шет елдерден келген ресми өкілдер мен қонақтардың пікір
алысуына аудармашылар көмектеседі. Революциядан бұрын қазақ жерінде орыс
чиновниктерінің алдында жүретін аудармашы тілмаштар болған.

2. Жазбаша аударма : Барлық хат-хабар , ресми документтер , ғылыми
және көркем шығармалар жазба түрде аударылады. Түпнұсқаның түрі мен мәніне
қарай аударманың да қолданылатын әр алуан амал-тәсілдері бар.
Мысалы: ресми документтерді аударғанда түпнұсқаны қаз-қалпында
бұлжытпай толық жеткізу көзделсе , ғылыми және техникалық шығармаларды
аударғанда белгілі пәндердің терминологиялық ұғымдарын дұрыс беру
көзделеді.

Ал көркем шығармаларды аударғанда бірінші кезекте түпнұсқаның
көркемдік – эстетикалық әсерін беру міндеті тұрады. Қалай болғанда да
аудармаға қойылатын ең басты талап : аударылатын тілдің өзіне тән
заңдылықтарын толық сақтай отырып түпнұсқаның мазмұны мен түрін лайықты бір
тұтастықта баяндау.

3. Машинамен аудару : Алдын-ала жасалған программа бойынша
кибернетикалық әдіспен сөзбе-сөз аударып , түпнұсқа туралы тұрпайы түсінік
беру.
Қазіргі кезде аударманың қолданылмайтын саласы жоқ . Телеграф
агенттіктерінің хабарларын , газет материалдарын , техника мен ғылым
мағлұматтарын алмасудың және көпке таратудың бірден-бір жолы - аударма
жасау.
Қазақ тарихында аударма нұсқалары бұрынғы заманнан бар. Ежелгі шығыс
әдебиеті мен даналық ой пікірінің көне мұралары : Калила мен Динна ,
Панчатандра , Мың бір түн тағы басқа.
Аударма арқылы әр алуан нұсқалар да халқымызға жетіп отырған .
Шахнама Фердауси , Фархат Шырын , Незами , Ләйлі Мәжнүн ,
Науаий тағы басқа.
Шығыс данышпандарының классикалық шығармалары не аударма, не назира (
желісін пайдалана отырып жаңа нұсқасын жасау ) түрінде қазақтың өз мұрасына
айналған .
Ал орыс әдебиетінің қазақшаға аударыла бастағанына 100 жылдан асты.
Өткен ғасырдың аяқ кезінде-ақ Л.М.Толстойдың , И.А. Крыловтың , А.С.
Пушкиннің , М.Ю. Лермонтовтың т.б. шығармалары қазақ тіліне аударыла
бастады.
Қазір де орыс және дүниежүзі әдебиетінің бұрынғы-соңғы елеулі
туындыларынан қазақша аударылмағаны кемде-кем. Орыс әдебиетінің
шығармаларын қазақша қазақша аударудың алғашқы үлгісін А.Құнанбаев пен
Ы.Алтынсарин жазған. Содан бері қазақ жазушыларының бұл өнермен
шұғылданбағаны жоққа жуық . Олардың бұл қызметі халқымызды дүниежүзі
мәдениетіне рухани нәр беруде .
Аударма тіл ұстатуға , көркем ойды ұштауға себепші болып келеді.
Эпостың эпопеяға дейін көтерілген қазақ әдебиетінің басты – басты
шығармалары орыс тілінде аударылып сондай-ақ әлемдегі өзге тілдерге де
аударылып жатыр. Қазақ тіліндегі аударма мәдениетінің дамуын, оның тарихын
, теориясын, проблемаларын зерттеу ісі де соңғы жылдары қолға алынып ғылыми
негізге қоюға бастады.
Аударма теориясын сөз етуден бұрын оның пайда болуы мен қалыптасуы ,
дамуы, өзгерістер мен жаңа түрге жетіліп отыруы кезеңдеріне ой салған
абзал. Аударма, түсіндірме ежелгі дәуірлерде де болған. Орта ғасырда да
қолданылады.
Аударма практикасының тарихы, дамуы тәжірибе төңіректегі жетістіктер
мен ойларды тұжырымдай келіп , аударманың мақсатымен , онда қолданылатын
өлшемдердің дәлдігін талап етеді. Бұл талап бүгінгі күнде тәртібінен түскен
жоқ . Демек , аудармаға қойылатын талап , сәйкестік аудармасы. Күні бүгін
бүгін жетілген үлгілермен дайын қалыптарды қолдана отырып аударма
тәжірибесі өзіне деген көзқарастың тереңдетіліп , кеңейтіп жетілдіріп
отыруын қатты қажет етеді. Қалай десек те ғылыми аударма кибернетиканың
шарықтап дамуы тұсында космостық , ғарыштық байланыстар қалыптасып жатқан
кезеңде өзге ғылымдар мен сабақтас сала ретінде ғылыми ойлау
сатыларыныңауысып жатқан тұсында өзі қамтитын обьектісі туралы ғылыми
қоғамдық дамуы деңгейіндегі теориялық жаңаруларға мұқтаж.

Осы кезеңдегі аударма теориясын тарихи дамуы аударма аталатын
әрекеттің өзгеріп отыруына негіз қалайтын ғылыми аударманың зерттеу
әдістері мен негіздерін жаңартып отыруын талап ететін ең жаңа тәржімә
тәжірибесін толтырып отырады. Сондықтан да ол тарихи даму кезеңдері белгілі
жетістіктердің куәгері ретінде
-қазіргі жаңа замандағы аударма тәжірибесін өмірге алып келген
концепцияларымен оған сүйенген аударманың тарихи типтердің негізгі
белгілері мен ерекшеліктері жалпылама тілде болса да баяндап отырады.
Аталған мәселелер бірнеше ғасырлар бойы көптеген әдебиет арнаса да
аударманың тарихи типінің мәселесі аталып отырғанымен аударма тәжірибе
тарихының дәл ғылыми сипаттамасы әле толық берілген жоқ . Солай десек те
мәселенің толық жетік зерттелмеуін есепке ала отырып аударма тәжірибелер
жалпылама айтқанда аударманың мынадай тарихи типтерін көрсетуге болады.
Аударма ісі практикалық талаптардан туындайды . Бізге жеткен алғашқы
аудармалар , олар негізінен ресми құжаттар мен діни тексттер.
Ерте орта ғасырда сирек кездесетін іс , әсіресе діни тексттерді
тәржімелеу Құдай сөзді деп ұғынылатын мәтіндерді өзгерту дұрыс емес деп
қолжазба зерттеушілері аударманың ерекше түрі , типі сөзбе-сөз аударманы
тудырады.
Аударманың бұл типі түпнұсқаның (оригинал) барлық элементтері сөзбе-
сөз жеткізуін көздейді. Негізінен дәлдік түпнұсқамен аударманың тілдік
элементтерінің арасындағы бір жақты форма сәйкестілігіне сүйенеді.
Аударманы бұлай түсіну тілден – тілге тәржімә жасағанда соңғысының
тілдік заңдылықтары алғашқы тілдік нормалардың жетегінде кетіп мағыналарын
жоғалтуға хабардың мазмұнының өзгеруіне соқтырып отырады.
Бұдан қосымша аударманың бұл типі бойынша түпнұсқада берілген
хабарлар мен шектеулі шеңберде беріліп аударманың инвариантты болуға құқы
болды.
Біртіндей келе сөзбе-сөз аударудың жарамсыздығы айқын сезіліп қажетті
талапты орындай алмау салдарынан сынға ұшырай бастады.
Енді жаңа дәуірдің қызметін аудару саласында , оның тағы бір тарихи
типі мағыналық аударма пайда болды.
Оның негзгі ерекшелігі түпнұсқа мен аударма тілінің нормаларын қатар
ескере отырып түпнұсқаның жалпы мағынасын беру.
Сөзбе-сөз аудару типімен салыстырғанда бұл тип аударманың едәуір
ілгерімін көрсетті. Бірақ, бұл тип шығарманың формасын теріс деп мазмұнын
сақтайтын болғандықтан ондағы тарихи әлеуметтік , ұлттық негіздері мен
түпнұсқалардың жеке элементтерін ескере бермеуімен қатар хабарламада
дәлдікті сақтай алмау инварианттыққа орындалмау байқалды.
Негізінен діни тексттің тәржімелерін жүргізуші сөзбе-сөз аударманың
әлем әдебиетінде өзінің орнын алды.
Сөзбе-сөз аударма мен мағыналық аударма негізінен 16-ғасырдың соңы
мен 18- ғасырдың соңында болды. Сол уақыттарда әдепкіде этникалық және
әлеуметтік себептермен сондай-ақ әдеби аударманың Францияда кейіннен өзге
де елдерде тағы бір тарихи типі еркін аудармасы қалыптасты.
Көркем әдебиетке проза , поэзия икемделген бұл аударманың типі де
түпнұсқаны дәл беруді көздемеді. Демек дәуір мен кеңістіктен тыс дерексіз
ұғым беретіндігі белгілі болғандай , аударманың бұл типі де түпнұсқаның
тәржімасына өзге де инвариантты хабарламаның иеленуіне жол берілді.

Адеквадты аударма – латынша теңдестірілген , бірдей ұғымын береді.
Сәйкес, дәлме-дәл , тепе-тең, бара-бар деген мағынаны білдіретін ұғым.
Адеквадты таным деп обьективті дүниедегі заттардың қасиеттері мен бір-
біріне қатынастарының дәлме-дәл дұрыс бейнелеуін айтады.
Бейнелеп айтқанда адеквадты аударма оқырманды шығарма оқиғасы болған
жерге сол дәуірді жақындатуды мақсат тұтады.

Аударма өнері – Коммунист партиясының идеология майданындағы зор пәрменді
құралдарының бірі. Аударма әдебиеті-халықтар достығының дәнекері. Сондықтан
да бұған ерекше мән беріледі.
. 1954 жылы аударма мәселесі Бүкіл Одақтық жазушылар съезінде ерекше
сөз болды.1958 жылы Алматыда түркі тілдес елдердің өкілдері бас қосып,
аударушылар мәжілісі өтті.1960 жылы октябрь айында Москвада

аударушылар маслихаты болып өткен еді.1961 жылы декабрьде көркем
аударманың шытырман шие мәселелері Фрунзеде болған Одақтық маслихатта тағы
да талқыланды.
Аударма қазақ әдебиетінде 19 ғасырдың екінші жарымынан басталды, бұл
орыс әдебиетінің шығармаларын алғаш аудару мезгілі еді.Осы бағытты бастаған
Шоқан Уалиханов,Ыбырай Алтынсарин,Абай Құнанбаевтар болды.

Аударма үш түрге бөліп қарастырылады:

1.Еркін аударма.
2.Сөзбе-сөз аударма.
3.Балама аударма.

Біздің ойымызша еркін аударма түпнұсқаның тілін жетік
білмеуден,немесе сол түпнұсқаның(оригиналдың) ұғымды болуынан көрі, өзіне
тиімділігін оңайлығын көбірек көздеуден туады. ”Еркін аудару автордан көрі
аударушыға пайдалы”.

Сөзбе-сөз аудару, көбінесе түпнұсқаның тілін түсінгендерде
болады,соның әуеніне еріп, құл болудан шығады.Бұл әдіс осы кейінгі кезде
күшейді.

Ал балама аударма-осының ең қиын түрі.Мұны екі тілді білумен
қатар,сол алдында тұрған оригиналдың түпкі ойын сарқа түсінетіндер, дыбыс
ырғағын, тіл әдемілігін, автордың сөз қолдану мәнерін зерттеп,жете
ұғынатындар жасайды.Осы кейінгі түрі бізде аз кездеседі. Осы күнгі
ғалымдардың бірауыздан қабылдағаны осы балама аударма.

Екінші бір талас мәселе шығып жүр . ол – аударма тіл ғылымына жата
ма? Жоқ, әдебиет зерттеу ғылымына жата ма ? деседі . Біздің ойымызша
аударма екеуіне де жатады, екеуіне де жетеді. Өйткені тілсіз әдебиет жоқ
,әдебиетсіз тіл ғылымы жоқ . Бұл екеуі егіз туады. Дегенмен , тілдің
грамматикалық қалыптасқан категориясына сыймайтын да ырғақтар бар. Бір сөз
бірнеше ұғымды беріп автордың сөз қолдану мәнеріне қарай ойнақшып тұрады.
Бұл жерде ол грамматикалық қалыптасқан нормадан сырттап кетеді. Фомальдық
грамматика стиль ерекшелігін(әр авторды ұшырайтын ерекшеліктерді ) бір
қалыпқа түсіре алмайды . Сондықан біз аударманы , көбінесе, әдебиет зерттеу
ғылымының тұрғысынан адып қараймыз. Көркем оригиналдың аудармасы да көркем
болу керек . Ендеше біз аударманы шын мағынасында төл әдебиеттің өз қорына,
өз қазынасына кіргіземіз, бірінен-бірі екі елі айырылмайды деп ұғамыз .
Қорыта айтқанда , бір аударманы әдебиет зерттеу ғылымына жататын көркем
шығарма деп білеміз , сондықтан осы бағытта зерттемекпіз .
Қазақ тіліне аударма үлгісі 17-18 ғасырларда келген тәрізді Араб-
Парсы , Шағатай тілдерінен ауысқан, ауызша айтылатын ертегілер, неше алуан
ұсақ мысал-нақылдар осы пікірдің тиянақты тірегіндей. Бұлар шын мағынасында
аударма емес , мазмұндау өзінше қайталап айту (пересказ) еді .

Құран адамзатқа тура жол көрсету үшін түсірілген Аллаһтың сөзі,
мұсылмандардың қасиетті кітабы . Құранды Жебірейіл періште Мұхаммед
Пайғамбарға бөлек-бөлек аяттар , сүрелер түрінде жиырма үш жыл бойы
жеткізіп тұрды.
Құранның түсуі алты жүз тоғызыншы жылдың рамазан айында басталып ,
алты жүз отыз екінші жылдың рәбиьул әууәл айында аяқталды.
Құранда барлығы жүз он төрт сүре бар, олар әл-Фатиха сүресінен
басталады да , ән-Нас сүресімен аяқталады.
Құран –адамзат өмірінің қоғамдық , әлеуметтік, экономикалық ,
құлықтық , рухани салаларын жан-жақты қамтыған кітап . Француз жазушысы
Гастонкар: “Мұсылмандық дүниенің ұйытқысы болған дін. Бұл дінің қайнар
көзі – Құран. Ал, Құран-әлем мәдинетінің негізгі іргетасы” деген.
Құранның жинақталу тарихына қысқаша тоқталсақ , алты жүз отыз екінші
жылы Халифа Абу Бакр сүрелерді ретке келтіріп , бір жерге жинақтады . 644
пен 656 жылдар аралығында халифа болған Осман Аффан ұлы Құранды толық
жинақтап , оның бірнеше нұсқасын Баср , Куфа, Мекке, Дамаск секілді үлкен
қалаларға жіберген болатын.

Құранның қазақ тіліне аударылу тарихы.
Құранның толығымен қазақ тіліне қашан аударылғанын анықтау оңай шаруа
емес , өйткені қолымызда дәлел бола алатын нақты тарихи дерек жоқ. Халифа
Алтайдың мағыналық аудармасының алғы сөзінде Қазақ Совет Энциклопедиясынан
мынадай деректер келтірілген: “Мұса Бегейұлы 1912 жылы Құранды қазақ тіліне
аударды, бірақ ол жарыққа шықпай қолжазба күйінде қалды”.
Аталған еңбектің татар тілінде жазылып, қазіргі уақытта Уфа қаласында
сақтаулы екендігін дәлелдей отырып Х. Алтай өз еңбегін қазақ тіліндегі
тұңғыш аударма деп есептейді :Ал міне тұңғыш рет “Құран Шәриф . Қазақша
мағына және түсінігі “ деген атпен осы қысқаша еңбек жарық көріп отыр.

Н.Өсерұлы өзінің Құран және оның қысқаша мағынасы деген еңбегінің 5
бөлімінің соңындағы арнау сөзінде Құранды алғаш тәржімалағаны жөнінде
айтады. “Алла Тағала нәсіп етіп , Қасиетті Құранды өздеріңізге тәржімалап ,
алғаш рет жеткізуді бұйырыпты .
Әуелі Алла Тағала қолдап , қиын да тылсым терең, мұхит мәнді Құранды
1988 жылы аяқтадым”,-деп жазады аудармашы. Н.Өсерұлы Құранды қазақ тіліне
аударуға жиырма жылдай уақытының кеткенін де жасырмайды. Еңбектің алғашқы
томдары жарық көрер кезде Истаев Ж.М. аудармашының қасында болып ,
аудармаға өз үлесін қосқан .

У.Қыдырханұлы өзінің “Құран Кәрім. Қазақша мағына және түсінігі” атты
еңбегінде : “1989 жылы Түркияда Х. Алтайдың 1990 жылы Пекинде сол Ақыт
қажының ұлы Ғазизддің аудармасы жарық көрді”
Осы жерде Ақытұлы Ғазизбен бірге М.Ақытұлының да аудармаға өз үлесін
қосқанын атап өту керек , өйткені Пекиндегі “Ұлттар баспасынан “жарық
көрген еңбекте екі аудармашының да есімдері қатар жазылған.
1991 жылы “азушы” баспасынан қазақшасы 578 бет , арабшасы 585 бет
болып Құран Кәрімнің Р. Нысанбайұлы , У.Қыдырханұлы жасаған қазақша
аудармасы жарыққа шықты .
Енді , баспа бетін көрмеген Құран аудармаларына тоқталар болсақ
“олардың кейбірі өртеніп кеткен , екіншілері қолжазба күйінде қалған”
деген мәліметтерге кездесеміз .
“20 ғасырдың алғашқы жартысында Шығыс Түркістанда өмір сүрген ақын
Ақыт қажы Үлімжіұлының ғұлама діндар Әбдірахман қажы Бай-Юсуф ұлының
аудармалары 1940 жылдары өздерімен бірге өлімге үкім етіліп , өртеліп
кетіпті “,-деп жазады У.Қыдырханұлы.
Құранның қазақ тіліне ертеректе аударылғаны жайлы “Шырағың мәңгі
сөнбейді”деген кітаптан да табуға болады. Сол жылдары күйеу баласы
Әбдірейім қазақ қажыларымен ілесіп Меккеге барып , атасы Абдірахманның
тілегі бойынша Құран Кәрімнің түрік тіліндегі екі томдығын әкеліп береді
(Бұл Құранды арабшадан түрік тіліне аударған Нұралы Баян деген кісі ) .
Әбдірахман Құран Кәрімді 1937 жылдан бастап түрік тілінен қазақшаға
аударуды қолға алып, төрт томдық етіп сегіз жылда бітіреді. Керей еліндегі
сыйласы , жазуы көркем Сұлтанмахмұт Харифулинге көшіртіп шығады да ерте
күнде Стамбул , Меккеде бірге болған сабақтасы Алтайдағы Сейітқазы
мұғалімнен Қобықтағы Ахмет Бадихұттың көруіне береді. Олар бұл аударманың
ақаусыз болғанын көптеген терминдердің баламасын дұрыс тауып аударғанын
мойындап , қате жоқ деп тапқан деген деректерді таптық..

2-тарау.
Сүрелердің грамматикалық талдауы.

Адамдар өзара сөйлескенде жеке лексикалық сөз арқылы білдіруге
болмайтын неше алуан мағыналардың бәрін де тек грамматикалық амал-
тәсілдердің көмегі арқылы ғана түсінікті етіп айта алады. Ендеше,
грамматикалық тәсілдер де лексикалық тәсілдермен қоса қабат қолданылатын
аса қажетті тәсілдер болып саналады.
Құранның отызыншы бөліміндегі сүрелердегі сөз таптарына бөлуді
аяттардағы алғашқы сөздерден бастайық.

Есім сөздермен басталған сүрелер :

-әл-Һумәзә және әл-мұтаффифин сүрелері “уәйл”сөзімен басталады. Араб
тілінің түсіндірме сөздіктерінде бұл сөз бәле , жамандық , азап деген
мағыналарды білдіреді(әл-Муғжамул Уажиз). Аталған сөз сөйлем басында
белгісіз халде келіп , өзінен кейін әрдайым “ли”көмекші сөзінің ғана тұруын
талап етеді.

-әл-Қариьа сүресі қариьа деген есім сөзбен басталған , ол араб
тіліндегі қараьа деген бірінші бап сабақты етістігінен туындайды және оның
мағынасы араб тілі түсіндірме сөздіктерінде қиямет , бәле деген мағыналарды
білдіреді. Х.Аалтай осы сөзді “зор уақиға” деп аударса , Н. Өсерұлы оны
“қиыншылық” деп аударған.

Ән-Насыр , әз-Зәлзәлә , әл- Иншиқақ, әл-Инфитар , әт-Тәкуир сүрелері
иза деген мезгіл мәнін білдіретін есім сөзбен басталады. Араб тілінде
“иза”есім сөзінен кейін келетін етістіктің формасы әрдайым өткен шақта
тұрса да , іс-әрекеттің осы – келер шақта жүзеге асатынын білдіреді.
Мысалы: әт-Тәкуир сүресінің алғашқы аятын аудармашылар қазақ тіліне қалай
аударғанына назар салайық:

Н.Өсерұлы:Күн оралған сәтте (білтедей бұралып , оралған сәтте).
Х.Алтай: Күн бүктелген сәтте.
Ғ.Ақытұлы, М.Ақытұлы: Күннің нұры өшкен кезде.
Р.Нысанбайұлы, У.Қыдырханұлы: Күннен нұр өшкен шақта.
У.Қыдырханұлы: Күннен нұр өшкен шақта.
Осы мысалдардан байқап отырғанымыздай , аудармашылар араб тіліндегі
“иза” есіміне әр түрлі баламалар ұсынған. Аталған аятта етістік өткен
шақта ырықсыз етісте тұр. Қазақ тілінде ырықсыз етіс -ыл,-іл,-л жұрнағы
арқылы және етістік негізінде –л дыбысы болса , -ын, -ін, -н жұрнағы
арқылы жасалады. Бұл жұрнақ етістік негізінің мағынасына амал ырықсыз
(өздігінен) істелетіндей мән жамайды, үстейді, бірақ ол формадан амалды
кім істегені , яғни , субьектісі көрінбейді де , көбінесе логикалық обьекті
есебінде қызмет етеді. Өнімсіз болса да , жалаң жұрнақтардан құралған
күрделі -лын, -лін, -ныл, -ніл формалары ырықсыз қосымшалары есебінде
қызмет етеді. Аяттағы етістіктің мағынасы келер шақты білдіргендіктен, оны
аударған кезде –етін жұрнағы арқылы жасалатын есімшенің түрін қолдану
керек . Есімшенің осы түрі қай мезгілді білдіруі айналасындығы сөздерге
қарай және контекске қарай ауысып отыратыны қазақ тілі
грамматикасындағы белгілі жәйт.

Әт-Тәкуир сүресінің алғашқы сегіз аяты , әл-Инфитар сүресінің алғашқы
төрт аяты және әз-Зәлзәлә сүресі “иза” есім сөзімен басталады , соның
бәрін де қазақшаға аудару барысында аталған қағиданы қолдану керек,
яғни, есімшенің келер шақ формасымен аударған жөн.

Әз-Зәлзәлә сүресінің бірінші аятында араб тілі грамматикасында
жиі кездесетін мафьул мутлақ категориясы көрініс тапқан. Ол категорияны
қазақ тіліне күшейтпелі пысықтауыш деп аудару керек. Күшейтпелі пысықтауыш
етістіктің мағынасын нығайту , сапасын баян ету немесе іс-әрекеттің неше
мәрте орындалғанын айқындау үшін қолданылады және етістікпен түбірлес
келеді. Ол сөйлемнің соңында орналасады. Демек , оны қазақ тіліне
аударғанда қатты , керемет, нық сияқты күшейтпелі үстеулерді қолдануды
талап етеді.

Етістікпен басталған сүрелер:
Құранның отызыншы бөліміндегі ән-Нәс , әл-Фәләқ , әл-Ихлас ,әл-
Кафирун сүрелері араб тіліндегі етістіктің бұйрық райында тұрған “қуль”
етістігімен басталған , ол етістіктің өткен шақ формасы “қоола” (айту
немесе ол айтты ) түрінде болады.

-Әл-Мәсәд сүресі араб тіліндегі тәббәт деген өткен шақ етістігімен
басталады, осы етістікті барлық аудармашылар құрысындеп аударған.

-Әт-Тәкәсур әлһә деген өткен шақ етістігімен басталады, оны Х.Алтай
мен Н.Өсерұлы айналдырды деп тәржімаласа , Р.Нысанбайұлы мен У Қыдырханұлы
бәсекеге түсесіңдер деп еркін аударады.

-Әл-Ъалақ сүресі бұйрық райда тұрған иқро етістігіменбасталған.
Араб тілінде бұйрық рай етістіктің өткен шақ формасынан жасалады және
етістіктің формасында көптеген өзгерістер болады.

-Әл-Әьлә сүресі де бұйрық райдағы сәббих яғни, дәріпте етістігімен
басталады, аталған етістік екінші бапта тұр.

-Әл-Ъабаса сүресі араб тіліндегі өткен шақ формасында тұрған
ъабасадеген етістікпен басталады

Көмекші сөздермен (харфтар) басталған сүрелер:

Иннә және одан кейін келетін сөзді қазақ тіліне аударғанда
расында, шынында, әлбетте, сөз жоқ сияқты сөздердің көмегіне жүгіну керек ,
сонда ғана аударма түпнұсқаға жақын болады. Иннә көмекші сөзінен кейін
қосылып жазылатын есімдіктер келсе , онда есімдіктер көмекші сөзге кірігіп
кетеді.
Иннә көмекші сөзін қазақ тіліне аудару барысында аудармашылар әр
түрлі тәсілдерге жүгінген , мысалы үшін әл-Кәусәр сүресінің бірінші аятының
аудармасын алайық:

Н.Өсерұлы : Саған (Мұхаммед) кәусәрды (яғни жәннәттағы бұлақты )
бердік!
Х.Алтай: Шын мәнінде саған кәусәрды бердік.
Ғ.Ақытұлы , М.Ақытұлы : Біз саған кәусәрды арнадық .
Р.Нысанбайұлы, У.Қыдырханұлы: Біз саған кәусәрды (жәннәттағы өзенді)
сыйладық.
У.Қыдырханұлы:(Ей Мұхаммед!) Біз саған кәусәрды (білім, ырыс, игілік)
сыйладық.

Байқап отырғанымыздай , аудармашылардың ішінен Х.Алтай ғана айтылатын
ойға күшейтпелі мағына беретін шын мәнінде деген қыстырма сөз қосқан.
Құран сүрелерінде осы көмекші сөз жиі кездесетіндіктен , оны қазақ тіліне
аударуды бірізділікке салу керек сияқты. Біз Иннә көмекші сөзін әрдайым
расында деп аударуды ұсынамыз.

Енді әл-Қадыр сүресінің алғашқы аятының аудармасына қарайық:

Н.Өсерұлы : Әлбетте, Біз оны (Құранды ) құдірет түні түсірдік.
Х.Алтай : Негізінен Құранды Қадыр түнінде түсірдік.
Ғ.Ақытұлы, М.Ақытұлы : Біз Құранды қадыр түнінде түсірдік.
Р.Нысанбайұлы, У.Қыдырханұлы :Анығында, Біз (Құранды ) Қадыр түні
түсірдік.
У.Қыдырханұлы : Анығында, Біз (Құранды ) Қадір түні түсірдік.

-Араб тілінде бір әріптен ғана тұратын һәмзә сұраулық мәнді білдіретін
көмекші сөзі бар, оның атқаратын қызметі қазақ тіліндегі сұраулық
демеуліктерге тура келеді. Сұраулық мәнде қолданылатын демеуліктердің
қатарына ма (ме, ба, бе, па, пе, ше ) шылау сөздері жататыны мәлім. Демек,
сұраулық мәнді һамзамен басталатын сөйлемдерді қазақ тіліне аударғанда ,
контексте қолданылу жүйесіне қарай аталған демеуліктерді қолдану дәл
болады. Отызыншы бөлімдегі сүрелердің ішінен һамзамен басталғандары: әл-
Маьун, әл-Фил, әш-Шарых сүрелері.

әш-Шарых сүресінің бірінші аятын қарастырайық:

Н.Өсерұлы : ( Мұхаммед ) Немене , әлде , Біз көкірегіңді ашпадық па?
Х.Алтай : ( Мұхаммед Ғ.С ) көңліңді ашпадық па?
Ғ.Ақытұлы , М.Ақытұлы : ( Ей Мұхаммед! ) Сенің көңіл көкірегіңді (
білім, хикмет және Құран нұрымен ) кеңейтпедік пе ?
Р.Нысанбайұлы, У.Қыдырханұлы : (Ей , Мұхаммед! ) Сенің кеудеңді
ашпадық па?
У.Қыдырханұлы : ( Ей , Мұхаммед ! ) Сенің кеудеңді ашпадық па?

-Араб тіліндегі һал көмекші сөзі қазақ тіліндегі -ма, -ме, -ба, -бе
сияқты сұраулық шылауларына сәйкес келеді және осы шылаумен әл-Ғашия сүресі
ғана басталған.
-Осы шақ формасында тұрған етістіктің алдында келіп , аталған
етістіктің соңын сукун қылатын көмекші сөздердің ішінде ләм харфі бар.
Отызыншы бөлімдегі сүрелерден әл-Бәйинә сүресі осы харфпен басталған.
-Араб тілінде болымсыздық білдіретін лә деген көмекші сөз бар, ол
етістіктің осы шақ формасындағы түрінің алдында тұрады. әл-Бәләд сүресі осы
көмекші сөзбен басталады.
-Араб тіліндегі ьан көмекші сөзі қазақ тіліндегі туралы, жөнінде ,
жайлы , турасында деген септеуліктердің мағыналарына тура келеді . Осы
септеуліктер көбінесе зат есіммен , есімдік және қимыл атауымен тіркесте
белгілі бір хабар , ой , пікір , зат , я іс - әрекет жөнінде айтылатынын
аңғартады. Отызыншы бөлімдегі ән-Нәбә сүресі осы көмекші сөзбен басталады.
-Араб тіліндегі уау көмекші сөзі кейбір жағдайда ант ішу , серт беру
кезінде қолданылады, яғни ант ішілетін нәрсенің алдына осы харф кіріп ,
өзінен кейінгі сөздің формасын өзгертеді. Уау харфінен кейін келген сөз
кәсрәлі болады. Осындай тіркестерді қазақ тіліне аударғанда ант етемін ,
ант ішемін сияқты күрделі етістіктерді қолдану керек .
Отызыншы бөлімде уау көмекші сөзімен басталған сүрелер саны – он сүре ,
олар: әл-Ғасыр , әл-Ъадиат , әт-Тин, әд-Духа, әл-Лейіл, әш-Шәміс, әл-Фәжір,
әт-Тариқ , әл-Буруж, ән-Назиьат сүрелері.
Енді, осы уау көмекші сөзімен басталған аяттарды аудармашылар қалай
аударғанына назар салайық. ән-Назиьат сүресінің алғашқы бес аятын
төмендегідей аударған:
Н.Өсерұлы : Сүңгіп суырушы , баяу тартушы , малтып кетуші , жарысып
озушы , сол секілді істі меңгеруші періштелерге ант етемін !

Х.Алтай : Сүңгіп шығарушы , Алланың әмірін жеткізуге аспан әлемінде)
самғаушы ( періштелермен ) , ( мұсылмандардың жанын алып жаннатқа ) жарыса
зымғайтын ( періштелермен ) , ( болашақтың ісін ) басқарушы (
періштелермен ) серт.

Р.Нысанбайұлы , У.Қыдырханұлы : ( Кәпірдің жанын ) күшпен алатын , (
мұсылманның жанын ) ауыртпай алатын , ( Алланың әмірін ) аспаннан тез алып
түсетін , ( мүъминнің жанын ) жәннәтқа ала жүгіретін , ( Алла әмірін ) тез
тарататын періштелердің атымен ант етемін !

У.Қыдырханұлы : ( Кәпірдің жанын ) суырып алатын , ( мұсылманның
жанын ) жеңіл алатын , ( Алланың әмірін ) самғап , тез алып түсетін , (
мүъминнің жанын ) жәннәтқа жарыса апаратын , бар істі атқаратын , ( Алла
әмірін ) тез тарататын періштелердің атымен ант етемін !

Енді, отызыншы бөлімдегі сөйлемдердің түрлеріне келер болсақ , оларды
етістікті сөйлем ( жумля фиьлия ) , есімді сөйлем ( жумля исмия ) деп екі
үлкен топқа бөліп қарастыруға болады. Негізінде , жумля исмияның басында
есімді сөз келсе , ал жумля фиьлия етістіктен басталады . Отызыншы
бөлімдегі сүрелердегі етістікті сөйлемдердің саны есімді сөйлемдерге
қарағанда екі есе көп болады . Есімді сөйлемдер көбіне жәй сөйлем
үлгісінде көрініс тауып , қысқа шумақты болса, құрмалас сөйлемдер сирек
кездеседі. Аяттардағы құрмалас сөйлемдер , негізінде , екі сөйлемнен
аспайды.

3-тарау.

Отызыншы бөлімдегі сүрелерді лексикалық талдау.

Әрбір сөздің өзге сөздермен қарым-қатынасқа түспей, жеке-дара
тұрғандағы (статикалық күйдегі) нақтылы я негізгі мағынасы , әдетте,
лексикалық я тура мағына деп аталады. Енді, отызыншы бөлімдегі
сүрелерге лексикалық талдау жасауды олардың атауларынан бастасақ , мынадай
нәтижелерге қол жеткіземіз.

-ән-Нәс сүресін адамдар сүресі деп аудару керек , өйткені осы
сүредегі нәс сөзі көпше түрде тұрған есім сөз , оның жекеше түрі бар,
яғни инсан-нәс . Ал, Ғ.Ақытұлы мен М.Ақытұлы аудармаларындағы адамзат
деген есім сөз көптік мәнді есім болып саналады, оған көптік жалғау
жалғанбай – ақ қолданыла береді.

-әл-Фәләқ сүресін жәй ғана таң сүресі деп атасақ, өйткені Ғ.Ақытұлы,
М.Ақытұлы мен У. Қыдырханұлы аудармаларындағы арайлы деген анықтауыш
Құранның түпнұсқасында жоқ.

-әл-Ихлас сүресін қазақ ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.