Қазақ тіліндегі сөз тіркесінің теориялық мәселесі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ3

1 М. Балақаев сөз тіркесін зерттеуші11

1. 1 М. Балақаевтың өмірі мен творчествосы11

1. 2 М. Балақаевтың сөз тіркесіне қатысты еңбектері15

1. 3. 1949 жылғы мектеп грамматикасы17

2. М. Балақаев сөз тіркестері, ондағы көтерген мәселелер27

2. 1 Қазақ тіліндегі сөз тіркесінің теориялық мәселесі27

2. 2. Қазақ тіліндегі сөз тіркесінің негізгі мәселелері44

2. 3 М. Балақаев - изафеттік құрылысты зерттеуші56

ҚОРЫТЫНДЫ61

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР65

РЕФЕРАТ

Жұмыстың тақырыбы: М. Балақаев және сөз тіркесі

Жұмыстың көлемі: 65 бет

Жұмыстың негізгі мақсаты: М. Балақаевтың сөз тіркесіне қатысты еңбектерін талдай отырып, синтаксистік тұрғыдан қарастыру.

Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, екі негізгі тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Жұмыстың мазмұны: Кіріспе бөлімінде сөз тіркесі, оның қалыптасуы мен дамуына өз үлесін қосқан ғалымдардың пікірлері, еңбектеріне тоқталдық.

І тарауында М. Балақанвтың өмірі мен творчествосына шолу жасай отырып, оның алғашқы синтаксиске қатысты еңбегіне талдау жасадық.

ІІ тарауда М. Балақаевтың сөз тіркестері жайлы кітаптары мен зерттеу жұмыстары қарастырылады. Сөз тіркесінің негізгі белгілері: байланысу формалары, байланысу амалдары, синтаксистік қатынастары, түрлеріне тоқтала отырып, мысалдар арқылы дәлелдеуге тырыстық.

Қорытындыда 1, 2 тарауда айтылған негізгі мәселелер сараланып, сөз тіркесі жалпы түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тіл білімінде профессор М. Балақаевтың еңбектерінен толық мағлұмат алуға болатындығы жайында сөз болады.

КІРІСПЕ

Тіл білімінде синтаксистің зерттеу объектісін нақтылауда әлі де түрлі көзқарас, пікір баршылық. Зерттеуші - ғалымдардың бірі сөз тіркесі синтаксисін ғана мойындап, соны таныса, екіншісі сөйлемді ғана таниды, ал үшіншісі қарым-қатынас құралы іспетті мәтінде ғана мойындайды. Енді бір тобы: «Языковеды выделяют от трех до пяти самостоятельных единиц синтаксиса, а сам синтаксис в системе советской лингвистики представляют как единство нескольких уровней, разделов со своими сущностями: синтаксис словосочетания синтаксис простого предложения /1; 346/, синтаксис сложного предложения текст /сложное синтаксическое целое/. Н. Ю. Шведова /2, 25-35/, Г. А. Золотова /3, 436/ добавляют к ним еще словоформу или по терминологии Г. А. Золотовой синтаксемуң - деп топтастырады.

Қазақ тіл білімінде осы тәріздес қағидалар соңғы зерттеулерден бой көрсете бастады. Оны дәлел етсек: «Синтаксистің объектісі ретінде кейде синтаксистік категорияларды, керісінше, күрделі синтаксистік тұтастық, құрмалас сөйлем, жай сөйлем және сөз тіркесінің синтаксисі деп беру де кездеседің /4, 208/, деген жолдарды кездестіреміз. Біздің пікірімізше, синтаксистің негізгі салаларының бірі - сөз тіркесі синтаксисі. Себебі сөз тіркесі синтаксистік құбылыстарды қозғаушы нүкте, сөйлемді құраушы басты материал. Дәл бүгінгі таңда Ш. Сарыбаевтың библиографиялық көрсеткіші бойынша сөз тіркесі синтаксисі жөнінде қазақ тілі және қазақ тілі мен басқа тілдерді салыстыру жайында 400-дей монография, оқулық және мақала жарық көрген.

Қазақ тіл білімінде көп жылдар бойы сөз тіркесі сөйлемнен ерекшелігі бар синтаксистік категория деп танылмады. Сөз тіркесі сөйлем мүшесі туралы дәстүрлі ілімге бағындырылды. Өкінішке орай, осы тәріздес бағыттар қазақ тіл біліміндегі синтаксистік конструкцияны ғылыми тұрғыдан зерттеуге кедергі болды. Орыс тіліндегі алғашқы еңбектерде сөз тіркесіне синтаксистік категория ретінде назар аударылды. Сөздердің тіркесуі олардың семантикалық мәні мен грамматикалық белгілеріне негізделген тілдік деректермен дәлелденді. Сөз тіркесін белгілі ғалым орыс грамматигі А. Востоков зерттеген болатын. Сонымен қатар ол сөз тіркесіне бірнеше рет анықтама беріп, «словосочетаниең деген терминді енгізген. Ал содан соң формальді - логикалық мектептің өкілі Ф. Ф. Фортунатов сөз тіркесін зерттеуді тереңдете түсіп, оны «законченное словосочетаниең және «незаконченное словосочетаниең деп топтайды. Ойдың ұштас, пікірдің орайлас, көзқарастың бірдейлігін Ф. Ф. Фортунатов пен академик А. А. Шахматовтың зерттеулерінен байқауға болады. Дегенмен де А. А. Шахматовтың сөз тіркесі туралы іліміндегі бар артықшылығы сөз тіркесі сыңарының бірі екіншісіне бағынышты болатындығын танып-білуде болса, екіншіден, сөз тіркесі мен сөйлемнің бір-бірінен ерекшеліктерін ашып көрсете білуінде. Зерттеуші-ғалымдардың ішінде профессор А. М. Пешковский мен В. В. Виноградов қана сөз тіркесін өз алдына дербес синтаксистік деп қарастырған.

Ал тюркологияда сөз тіркесі синтаксисін зерттеу орыс тіл біліміндегі дәрежедей емес. Сөз тіркесі туралы профессор А. П. Пол-целуевскийдің «Түркмен тілінің синтаксисің жайындағы еңбегінде сөз болады. Автор сөз тіркесін детерминативтік тіркес, салалас тіркес, сабақтас тіркес және сөйлем деп төртке топтайды /5, 241/.

А. П. Поцелуевскийдің де сөз тіркесін зертетуінде орыс тілінің әсері байқалады. Ол А. А. Шахматовтың ізімен сөйлемді де сөз тіркесінің бірі деп есептеген. Алғаш тюркологтардың ішінде Н. К. Дмитриев қана сөйлем мен сөз тіркесін екі түрлі синтаксистік категория деп атаған. Ал Е. И. Убрятова болса сөз тіркесі туралы ілімді тереңдете түсіп сөз тіркесін «тұтас мәнді единицаң /целостная смысловая единица/ деп есептейді. Сөйтіп сөз тіркесін предикативті және предикативті емес деп бөліп, тіпті жай сөйлем түгіл құрмалас сөйлемді де сөз тіркесі болады деген. Қарап отрысақ, сөз тіркесі атты бір ғана тілдік единицаны әр ғалым әр қырынан зерттеп, өзіндік тілдік тұжырым жасағандай болады.

Қазақ тіл білімінде сөз тіркесі проблемасы елуінші жылдан бастап, тек осы кезден бері қарай сөйлем мен сөз тіркесі синтаксисі екі басқа синтаксистік категориялар екені танылды. Бірақ қазақ тіліндегі сөз тіркесі туралы алғашқы пайымдаулар мен ойларды 40-жылдары шыққан оқулықтардан, жекелеген зерттеулерден кездестіре бастаймыз. Кей оқулықтардан, мысалы, М. Ғ. Беғалиев, Н. Сауранбаевтың /6, 149/ педучилищеге арналған оқулығында мағыналық жағынан байланысатын сөз топтарының бәрін сөз тіркесі деп қарайды.

Алғаш қазақ тіл білімінде сөз тіркесі синтаксисін ғылыми тұрғыда да өз алдына жеке синтаксистік категория деп зерттеген ғалым, профессор М. Балақаев.

Қазақ тіл біліміндегі сөз тіркесі синтаксисі де бірден қалыптасқан жоқ. Сөз тіркесі бүгінгі таңда тіл ғылымында орныққан терминдер мен түсініктемелер жүйесінде жетпес бұрын, ол талай өзгерістерге ұшырады. А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Н. Сауранбаев сияқты қазақ тіл білімінің негізін қалаушы ғалымдар сөз тіркесі мәселесін зерттеуде елеулі үлес қосқанын айрықша атау да орынды.

Ал осы ілімде жалғастырушы, сөз тіркесіне зерттеу жұмысын арнаған ғалымдар қатарына Ә. Ермеков, С. Нұрмұханов, Қ. Бисенбаев, А. Әбілақов, М. Томанов, М. Серғалиев, Р. Әміров, Т. Сайрамбаев, О. Оразашева т. б. жатады. Осыдан барып, сөз тіркесі синтаксисі арнайы зерттеудің объектісіне айналды.

Зерттеуші ғалым, профессор М. Балақаев - қазақ тілі, тіпті, түркологияда сөз тіркесі синтаксисін синтаксистің бір объектісі ретінде қарастырған авторлардың бірі. Автор «Қазіргі қазақ тілің, «Основные типы словосочетаний в казахском языкең деген еңбектерінде сөз тіркесін сөз таптарының тіркесі тұрғысынан қарай келіп, оның объектілерін нақтылап, екі сөз тіркесінде грамматикалық мағына пайда болуы үшін тіркесетіндігін жан-жақты көрсетті. Негізінен сөз тіркесі синтаксисі - синтаксистің негізгі бір саласы. Өйткені, ол біріншіден, осы уақытқа дейін бүкіл грамматикада орын алып келді, екіншіден, сөйлемнің де іштей өз жасалу жігі, өзіндік тобы болатындығында. Ондай топ негізінде тек сөз тіркесі арқылы ғана көріне алады. М. П. Мелиоранский «Краткая грамматика казах-киргизского языкаң деген еңбегінде сөз тіркесі жайына арнайы тоқталады да, «Простое предложениең деген бөлімінде бастауыш пен баяндауыштық қиыса байланысын дұрыс көрсетеді /7, 3-9/.

Осы сияқты сөз тіркесі ол кезде сөйлемдегі сөздердің байланысы тұрғысынан қаралып келді. Ал, И. В. Ильминский, М. А. Терентьев, В. Катаринский еңбектерінде көбіне тек қиысу туралы ғана кейбір мағлұматтар берілгенін байқаймыз.

Қазақ тілінде сөз тіркестері арнайы түрде тек 1930 жылдардан бастап сөз бола бастады. Мұны ең алдымен Қ. Жұбанов еңбектерінен көруге болады.

Сөз тіркесі туралы мағлұмат мектеп грамматикасында 1939 жылдары беріле бастады. Бұл ретте С. Аманжолов, С. Жиенбаев, Н. Сауранбаев, Ә. Ермеков т. б. ғалымдар еңбектерін атауға болады (С. Аманжолов, 1940; С. Жиенбаев, 1941; Н. Сауранбаев, 1965; Ә. Ермеков, 1939) . Одан әр түрлі пікір тұжырымдауға болады.

Қазақ тілі синтаксисі туралы арнайы зерттеу жүргізген ғалым С. Аманжоловтың сөз тіркестері туралы өзіндік пікірлері болды. 1940 жылы «Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсың деген еңбегінде сөз тіркесіне арнайы тоқталып өткен. Онда автор сөйлем мүшелерінің қарым-қатынасын беске бөліп қарастырады. Қиысу, жанасу, қабысу, меңгеру - меңгерілу және сөйлем мүшелерінің орын тәртібін де осыған енгізеді. Бұл еңбек 1950 жылы түзетіліп қайта басылып шықты.

1939 жылы Н. Сауранбаев С. Аманжоловпен бірігіп жазған грамматикасында және «Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесің деген еңбегінде сөйлемдегі сөздердің байланысына біраз тоқталған.

Отандық тіл ғылымында сөз тіркесі синтаксисі мәселесі жөнінде М. К. Дмитриев, А. Н. Кононов, Н. А. Баскаков, Е. И. Убрятовалардың еңбектері жарық көрді. Қазақ тіл білімінде сөз тіркесін зерттеу кейінгі жылдың жемісі болып отыр.

Профессор М. Балақаев «Основные типы словосочетаний в казахском языкең деген еңбегінде сөз тіркесінің құрылымдық түрлерін, есімді,, етістікті сөз тіркестерін, шылаулы меңгеру мен септікті меңгеру сияқты көптеген мәселелерді жан-жақты көрсетеді (М. Б. В., 1957) . Негізінде сөз тіркестері туралы жалпы түркі тілдерінде, оның ішінде, қазақ тіл білімінде М. Балақаев еңбектерінен толық мағлұмат алуға болады.

М. Балақаев сөз тіркестерін жалпы есімді, етістікті деп екіге бөліп, оның әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін, олардың басыңқы сыңарлары мен бағыныңқы сыңарларының қандай сөз таптарынан болатындығын және ондай кездегі тіркесу қабілетін дұрыс қорытындылайды.

Автор бұл еңбегінде сөз тіркестерінің байланысу формалары мен амалдарын, синтаксистік қатынастарын сөз етеді. Сөз тіркесінің негізгі белгілеріне: сөз тіркесінің байланысу формалары, сөз тіркесінің байланысу амалдары, сөз тіркесінің синтаксистік қатынастары, сөз тіркесінің түрлері жатады. Яғни бұл белгі сөз тіркесіне тән белгілер. Сондай-ақ сөз тіркесіне интонация және орын тәртібі, құрылысы да негізгі бір элемент болып кіреді.

А. М. Пешковский: «Тіліміздегі кез келген екі сөз қатар тұруы арқылы сөз тіркесін қурай алмайды, олар сөз тіркесі болуы үшін мағыналық жағынан байланыста болуы тиіс», - дейді /8, 34/.

Сөз тіркестерінің негізгі белгілерінің бірі - байланысу формалары десек, М. Балақаев: «Байланысу формасы деп, сөздердің өзара байланысу тәсілдері негізінде біріне-бірінің бағыныңқылық қатынасын білдіретін синтаксистік тұлғаларды айтады» /9, 22/.

Жалпы түркі тілдеріндегі еңбектерде де байланысу формаларын бөлуде түрліше көзқарастар бар. Мәселен, А. Б. Шапиро грамматикалық құбылыс жайын сөз еткенде «қиысу», «қабысу», «меңгеру» сияқты терминдерді кеңінен қолданған.

Байланысу формалары жайлы сөз еткенде алдымен әрбір тілдің өзіндік ерекшеліктеріне қараған жөн. Осы жағынан қарағанда Е. И. Убрятов, М. Балақаевтар байланысу формаларын басқаша қарастырады. Бұлар қабысу, меңгеруге, қиысумен бірге матасуды енгізеді.

Сөз тіркестерінің негізгі объектілерінің бірі - байланысу амалдары мен байланысу түрлері. Осы мәселеге жалпы тоқтала кетейік. Сөз тіркесінің байланысу формалары мен түрлері, синтаксистік қатынастарына қарағанда оның байланысу тәсілдері әзірше түркологияда да, қазақ тіл білімінде де тек оқулық көлемінде ғана айтылып келеді.

Кейбір ғалымдар сөз тіркесінің байланысуы туралы айтқанда, сөз тіркесінің бағыныңқы сыңарлары мен басыңқы сыңарлары оның тәртібі, шылаулар, жалғаулар және интонация арқылы байланысады деумен шектелсе, екінші бір топ ғалымдар, бұған қоса, аналитикалық, синтетикалық деп қоса көрсетеді /10, 16; 11, 728; 12, 66-68; 13, 21-22/.

Сөз тіркесінің байланысу тәсілдері жайлы пікірлердің әртүрлі болуының өзі бұл саланың әлі де болса толық зерттелмегенін көрсетеді. Жалпы сөз тіркесі байланысу тәсілдерінің қалыптасуы, оның оқулықтардағы берілу дәрежесі, түрлері, ол түрлерінің әрқайсысының ішкі ерекшеліктері, оның практикалық мәні сияқты мәселелер әлі де болса жеке назар аударуды қажет етеді.

Сөз бен сөзді өзара тіркестіріп, белгілі бір грамматикалық мағына тудыруда байланысу тәсілдерінің қызметі ерекше. Академик В. В. Виноградов елуінші жылдардың басында-ақ сөз тіркесін зерттеудің негізгі проблемаларын көрсете отырып, сөз тіркесінің жасалу тәсілдері мен олардың бір-бірімен байланысын көрсеткен болатын /14, 3-24/.

Жалпы алғанда сөз тіркестері туралы еңбек жазған Р. Әміров, Т. Сайрамбаев, С. Исаев, М. Серғалиев, Ә. Әбілақов еңбектерінде сөз тіркестерінің байланысу формалары, сөз таптарының тіркесу қабілеті мәселелері едәуір дәрежеде сөз болады, осы пікірлерді қолдаймыз, негізге аламыз. Бұл авторлар сөз тіркестерінің байланысу тәсілдерін, түрлерін жеке зерттеу объектісі етіп алмағанымен кейбір оқулықтарда шектеулі түрде айтып өтеді (Р. Әміров, 1983; Т. Сайрамбаев, 1991; С. Исаев, 1973; М. Серғалиев, 1987; Ә. Әбілқаев, 1967) .

Аталмыш жұмыста сөз тіркесі туралы жалпы түркі тілдерінде, оның ішінде, қазақ тіл білімінде елеулі еңбек етіп, өз үлесін қосқан профессор М. Балақаевтың синтаксис саласындағы еңбектері жөнінде сөз болады.

1 М. Балақаев сөз тіркесін зерттеуші

1. 1 М. Балақаевтың өмірі мен творчествосы

Қазақ тіл білімінің ғылым ретінде зерттелуі 30-жылдардан басталды десек, сол алғашқы зерттеушілердің қатарында қадірменді тұлғамыз, профессор М. Балақаевтың есімін мақтанышпен айта аламыз.

Балақаев Мәулен Балақайұлы 1907 жылы қараша айының жетісі күні Шымкент облысының Түркістан ауданына қарасты Шаға ауылындағы кедей шаруа шаңырағында дүниеге келген /15, 59/. Мал бағуға жараған жасынан бастап, 1919 жылға дейін жалшылықпен күн кешкен. М. Балақаев сол жылы Бесарықтағы панасыз балалар үйіне қабылданады. Төрт жылдық бастауыш мектепті бітіріп, одан кейін бірер жыл диқаншылықпен айналысады, Замана ағымынан қалғысы келмеген бозбала ізгі ниетпен тағы білім іздегенде оның нысанаға алғаны Шымкенттегі педагогикалық техникум болады. Осы оқу орнына ол 1925 жылы қабылданады. О кездегі Шымкент педтехникумы Қазақстанның бүкіл Оңтүстік өңіріндегі ілгері оқу орны болған. Оның қабырғасынан білім алып шыққандардың талайы аты белгілі ғалым-педагог болғаны мәлім. Атап айтқанда, Төлеген Тәжібаев, Орбадай Ағыбаев, Шабай Нұрмәмбетов сынды белгілі адамдар педагогикалық техникум түлектері болса, Мәулен де осы лектің алдыңғы қатарында болған. Ол техникумда оқып жүргеннің өзінде туған халқы тілінің сұлулығы мен байлығына сүйіп беріледі де, барлық ынта-ықыласы сол тілдің өткен бағы дәуірдегі байлығын игеруде, ұшан теңіз болашағына қолма қол араласуда болады. Өзінің ақындық, жазушылық қабілеті бола тұрса да лингвистикалық ғылымға бет бұруы өз талғамы болды /16/.

1929 жылы педагогикалық техникумды бітірген соң ол халық ағарту бөлімінің инспекторы болып қызмет атқарды. Бертін келе аудандық оқу бөлімінің меңгерушісі болып істейді. Бірақ азаматтық мақсатының биік шыңы оқу болғандықтан 1931 жылы Алматыдағы Қазақ педагогикалық институтына оқуға түсіп, оны ойдағыдай бітіріп шығады. Сөйтіп, сол Ленинград университетінің аспирантурасына жолдама алады.

Аспирантурада оқи жүре сол қаладағы Шығыстану институты жанындағы редакторлар мен аудармашылар курсында қазақ тілін оқытады.

Күллі тюркология ғылымының майталмандары академик Н. Н. Самойловичтің, профессор С. Е. Маловтың, профессор И. К. Дмитриевтің лекцияларын тыңдайды. Зерек, ұғымтал жас жігіттің олардың лекциясын тыңдаған сайын ғылымға деген құштарлығы арта түседі.

1937-1941 жылдар аралығында Алматыдағы журналистика институтында кафедра меңгерушісі, Шетел тілдері инстиутының директоры болды. Ұлы Отан соғысынан оралған соң, 1945 жылдан бері Қазақтың С. М. Киров атындағы университетінде қазақ тілі кафедрасының меңгерушісі және Қазақ ССР ҒА-ның Тіл білімі институтының бөлім меңгерушісі болыс істеді. 1946-63 жылдары Қазақ ССР Министрлігі Советі жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының ғылыми хатшысы болып қызмет атқарды. М. Балақаев - ғылым адамы. Ол кісі 1951 жылы филология ғылымының докторы, 1952 жылы профессор, 1958 жылы Қазақ ССР ҒА-ның корр. мүшесі, 1968 жылы Қазақ ССР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері деген атақтарға ие болды. 1950 жылы «Жай сөйлем синтаксисі» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғап, сол жылдың өзінде оған профессор деген ғылыми атақ берілді. Балақаев - мектептер мен жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар мен оқу құралдарының, бірнеше монографиялық зерттеулердің авторы. Үлкендер мектебіне лайықтап ана тілі грамматикасын (1938-1941) жазушылардың бірі. Бастауыш кластарға арнап жазған «Қазақ тілі» кітабы 1938 жылдан бері тұрақты оқулыққа айналды. Орта мектептің 6-7 кластарына арналған «Қазақ тілі грамматикасы» (2-бөлім, 1949) үшін Балақаевқа Қазақ ССР Оқу министрлігінің сыйлығы берілді және профессордың бұл еңбегіне рецензия жарияланды. Сондай-ақ қазақ тілінің жоғары оқу орнына арналған алғашқы ғылыми грамматикасын (1954) жасауда Балақаев негізгі авторлардың бірі болды /17/.

Балақаев 1967 жылы орыс тілінде жарық көрген қазақ тілінің «Фонетика», «Морфология» салаларына арналған шығармалардың да авторы. Қала берді профессор Балақаевтың доцент Қордабаевпен біріктіре жазған «Синтаксисң курсы да өз алдына бір төбе. Осы туындылардың бәрі де бүгін жоғары мектеп студенттері мен оқытушыларының қолданылатын оқулығы деуге әбден болады.

Балақаев зерттеулерінің аясы кең. Әсіресе сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі жөніндегі ізденістерінің тіл біліміндегі, тіпті бүкіл түркологиядағы орны айрықш. Ол - сөз тіркесін синтаксистің дербес саласы ретінде монографиялық көлемде алғаш рет зерттеген түрколог ғалым, «Қазақ тілі сөз тіркесінің негізгі типтері» (1957) атты еңбегі - отандық түркологияда сөз тіркесі туралы арнайы жазылған тұңғыш монография /17/.

Сонымен қатар М. Балақаев тілдің өзге салаларына да қалам тартты. Атап айтқанда, қазақ әдеби тілінің тарихы, стилистикасы, тіл мәдениеті сияқты бірталай теориялық проблемаларды зерттеу нәтижесінде жоғары оқу орындарына арнап оқулық пен оқу құралдарын жасауға басшылық етті, әрі негізгі автор ретінде бірге жазысты. Ол - қазақтың ұлттық терминологиясын қалыптастыруда, алфавиті мен орфографиясын ғылыми жүйеге түсіруде, сөздіктер құрастыруда, методика мәселесінде белгілі маман.

«Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері» деген монографиясында «тіл ұстартып, өнер шашудың», ана тіліміздің сан қилы грамматикалық өрнектерін, лекциялық байлықтарын тиімді қолданудың қағидаларын өтімді мысалдармен, білгірлікпен сипаттаған.

Қазақ лексикографиясына сіңірген еңбегі өз алдына бір төбе. Мәселен, «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі», «Орысша, қазақша сөздік», «Қазақша, орысша сөздік» - бәрі де профессор Балақаевтың тікелей қатысуымен және басшылық етуімен жарық көрген дүниелер.

Профессор М. Балақаев - тамаша ұстаз. Ол кісі Еңбек Қызыл Ту орденімен, бірнеше медальдармен наградталды. Ғалымның қаламынан 150-ден астам ғылыми мақалалар, оның ішінде 20-дан артық кітаптар мен монографиялық еңбектер жарық көрді. Ұзақ жылдар бойы КазГУ-де студенттерге тәлім тәрбие беріп келді. Мәселен, шәкірттерінің ішінен 42 аспиранты кандидаттық диссертация қорғап, олардың алтауы кейін докторлық диссертация қорғап, үлкен ғылымның даңғыл жолына түсті. Олар - Шора Сарыбаев, Мырзатай Серғалиев, Аққал Қалыбаева, Талғат Сайрамбаев, Мархабат Томанов, Рақыш Әміровтар болды /18, 87/. Міне, осы кісілердің өздері де өзгелерге жетекшілік етті. Қазіргі таңда да жетекшілік етіп, шәкірттерін білім нәрімен сусындатуда.

1. 2 М. Балақаевтың сөз тіркесіне қатысты еңбектері

Қазақ тілі жай сөйлем синтаксисін тануда М. Балақаев зертетулерінің орны ерекше. Жай сөйлем құрылысының басты-басты аспектілерін монографияылқ зерттеуден өткізіп, ғалым мынадай ірі-ірі еңбектер шығарды:

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.