Тілдегі гендерлік ерекшеліктер мәселесі соңғы жылдары ғана
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Тілдегі гендерлік ерекшеліктердің теориялық негіздері ... ... ... ... ..
1.1 Гендерлік ерекшеліктердің жалпы тіл білімінде және қазақ тіл
білімінде
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
1.2 Психофизиологиялық ерекшеліктердің ерлер мен әйелдердің сөз
қолданыстарындағы
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Әлеуметтік себептердің әйелдер мен ерлердің сөз қолданысында
қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
2. Ғ.Мүсіреповтің “Ана” тақырыбына арналған
шығармаларындағы әйел тілінің ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
2.1 Әйелдердің қарым-қатынасындағы көңіл-күйдің берілу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Әйел тіліндегі ат тергеу
салты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Жазушы шығармаларындағы әйел қолданысындағы ым-
ишаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
2.4 Әйел адамдар қарым-қатынасындағы қаратпа сөздер ... ... ... ...
Кіріспе
Жеке адам статусындағы жеке категориялар – жыныс пен жас
ерекшеліктерін де қамтиды. Біздің қарастырып отырған объектіміз де осы
жыныс категориясына тән әйелдердің сөз қолданыстарындағы ерекшеліктер
проблемасы туралы болмақ.
Ғылыми тұрғыда физиологияда ерлер мен әйелдердің миында өзіндік
ерекшелік бар екені дәлелденген. Ерлерде мидың оң жақ жарты шары визуалды
кеңістік қызметке (іс-қимыл әрекеті, көру және қол арасындағы үлесімдік)
жауап берсе, мидың сол жақ жарты шары сөйлеу және когнитивті әрекетіне
(сезімге әсер ету, абстрактілі түсініктерді ұғыну) жауап береді. Ерлердің
“ойлаудан” “сезімге” өтуі, яғни, мидың оң жақ жарты шарынан бірден сол жақ
жарты шарына ауысуы қиынға соғады. Бұлай ауысу барысында әйелдерге
қарағанда ерлер ұзақ уақытты қажет етеді. Ал әйелдердің миының оң жақ және
сол жақ жарты шарлары икемді және жан-жақты бірдей қызмет атқарады. Әйел
миының екі жарты шары да олардың кез келген мәселені шешуге, сезімталдыққа
баруына ықпал етеді.
Осындай физиологиясының түрлілігіне орай ерлер мен әйелдердің мінез-
құлықтарында да айтарлықтай айырмашылықтар болады. Сондай-ақ мұндай
ерекшеліктер олардың сөйлеу әрекетінде де көрініс табады. Бірақ біз ол
айырмашылықтарды күнделікті қарым-қатынаста байқай бермейміз. Ал осы жыныс
арасындағы ерекшеліктердің бар екендігіне ғылыми тұрғыдан зерттеулер
жүргізу арқылы көз жеткіземіз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Сөйлеудегі гендерлік ерекшеліктердің нақты көрініс тек психологиялық,
биологиялық және әлеуметтік ерекшеліктерге сүйену арқылы анықталады.
Қоғамдық санада ерлер мен әйелдердің сөйлеу мінез-құлқындағы
тұрақталған стереотиптер бар, бірақ олар ғылыми зерттеулермен нақты
дәлелденбей отыр. Мәселен, ерлер сөйлегенде агрессивті, қарым-қатынастағы
адамының, әсіресе ол әйел болса, сөзін жиі бөледі. Әйелдерде көпсөзділік
басым, бірақ тура сөйлемейді, жанама тілек, өтінішке барады. Ерлер
“терезені жап” десе, әйелдер “тоңып қалдым” дейді. Жыныстар арасындағы сөз
қолданыстағы маңызды мәдени, психологиялық құбылыстардың бірі - бұл жеке
сөздер, айтылымдар мен мәтіндердің тыйым түрінде келуі. Тыйым сөздер ұлттық
мәдениетте әйелдерге қатысты болып, кейін психологиясында орнығып, тілдік
қабілетінде көрініс табады [1].
Ерлер мен әйелдер психологиясының түрлілігіне орай болған оқиғаны,
затты түрліше бағалайды. Ерлердің бағалау, сөз таңдау қасиеті
әйелдердікінен бөлек болады. Бағалаудың, сөз формаларының түрліше болуы
олардың жынысына байланысты [2]. Бұдан біз қазақ ерлері мен әйелдерінің
бағалауыштық проблемасына тірелеміз.
Ерлер мен әйелдердің ойлау жүйесін зерттейтін еңбектер әлемдегі
жыныстардың арасында кейбір ерекшеліктердің барын тұжырымдайды. Әйелдер
кішірейткіш қосымшалар мен сыпайылық формаларын көп қолданады, коммуникация
кезінде серігінің есімін жиі атайды, байланысты жақсартатын сөйлеу
әрекеттерін пайдаланады деген көзқарас кең жайылған.
Ғылыми тұжырымдарға сүйене отырып, зерттеу жұмысының өзектілігін осы
мәселелер арқылы беруге болады. Бұл ғылыми жұмысты зерттеу арқылы біз қазақ
тіліндегі ерлер мен әйелдердің сөз қолданыстарындағы ерекшеліктері туралы
мәселені тек тіл білімінде ғана емес, әдебиетші, тарихшы, т.б. мамандардың
назарын аудару керектігін байқадық. Сонымен қатар, халқымыздың әйел және
ерлер сөз қолданысындағы жоғалған кейбір салт-дәстүр көріністерін қайта
жаңғырту қажеттігі де бар екен.
Зерттеу нысаны.
Жалпы тіл біліміндегі және қазақ тіл біліміндегі гендерлік
ерекшеліктердің теориялық негіздері, Ғ.Мүсіреповтің “Ана” тақырыбына
арналған шығармаларындағы әйелдердің сөз қолданысындағы лексикалық және
ұлттық этикеттің көрінісі - жұмыстың негізгі зерттеу нысаны болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Гендерлік лингвистика соңғы жылдары ғана жалпы тіл білімінің зерттеу
объектілеріне айналып отыр. Ғылымилығы жағынан әлі нақтыланып,
тұрақталмаған ғылым болғанымен де, біздің жұмысты жазудағы басты мақсатымыз
– жалпы тіл біліміндегі гендерлік зерттеулердің теориялық негізіне, қазақ
тіл біліміндегі лексикология, синтаксис, этнолингвистика салаларына сүйене
отырып, әйелдердің сөз қолданыстарындағы ерекшеліктердің бар екенін
дәлелдеу. Біз қолда бар ғылыми тұжырымдарға сүйеніп, ұлттық
ерекшеліктерімізді, салт-дәстүр, ырым-жоралғыларымызды ескере отырып,
ұлттық тәрбиедегі әйелдердің сөйлеу үлгісін және Ғ.Мүсіреповтің “Ана”
тақырыбына арналған шығармаларындағы әйелдердің сөз қолданыстарындағы
ерекшеліктерді анықтау мақсатында келесі мәселелерді шешуді міндетке алдық:
-орыс және Батыс елдерінің гендерлік мәселені қарастырудағы ғылыми
теориялар мен тәжірибелеріне сүйене отырып тақырыптың мәнін ашу;
-сонымен бірге қазақ халқының психологиясын, басқа халықтардан
айырмашылығын ескере отырып, қазақ тіліндегі ерлер мен әйелдердің сөз
қолданыстарындағы ерекшеліктерді анықтау;
-әйелдердің сөз қолданысында әр түрлі эмоционалды ситуацияларға
байланысты қолданылатын сөздік қатарларын, лексикалық единицаларын көрсету,
ойын жеткізу мақсатында сөйлем құрау әдісін ажырату;
-әйелдердің мінез-құлқына, ұлттық тәрбиедегі салт-санаға, олардың
физиологиялық ерекшеліктеріне орай сөз қолданыстарындағы бөліністің болу
себептерін ғылыми түрде психология, медицина, әлеуметтану, әдебиет,
этнография салаларының көмегімен дәлелдеу;
-қазақ әйелдерінің сөз қолданысындағы ертеде қалыптасқан тыйымдар мен
салт-дәстүрлерге қатысты ерекшеліктерден басқа, психофизиологиялық
түрлілігіне орай қазіргі кезде де ерекшеліктердің бар екенін дәлелдеу;
-гендерлік ерекшеліктердің ертеде болған немесе әлі де сақталынып,
жыныстар арасында өз орнын алып келе жатқан сөздік қолданыстарға ұлттың
қалыптасу кезең тұрғысынан сипаттама беру.
Жұмыстың зерттеу материалдары.
Гендерлік ерекшеліктердің негізі жалпы тіл білімінде қаланғандықтан,
жұмыс барысында негізінен батыс және орыс тіл білімі өкілдерінің зерттеу
жұмыстары негіз болды. Гендерлік лингвистиканың негізін қалаған
А.В.Кирилина, Е.В.Митрохина, А.В.Бессарабенко, Е.И.Трофимова, Т.Б.Крючкова
т.б. ғалымдардың зерттеу материалдарынан қажетті мәліметтер алынды. Сонымен
қатар, ғылыми жұмыста психология мен әлеуметтану саласында гендер мәселесін
қарастырған Ю.Ф.Чуфаровский, Е.П.Ильин, И.С. Кон т.б. ғалымдардың ғылыми
еңбектері негіз болды. Қазақ тіл білімінде гендер мәселесі бойынша ғылыми
еңбектер жоқ болса да, Ә.Ахметовтің “Түркі тілдеріндегі табу мен
эвфемизмдер”, А.Сейсенованың “Лингвистикалық мәдениеттану: этикет
формаларын салыстырмалы талдау”, М.Бимағамбетовтің “Қазіргі қазақ тіліндегі
қаратпа мен қыстырмалар”, А.Қобланованың “Қазақ сөз этикеті”,
Н.Егіншібаеваның “Қазіргі қазақ тіліндегі қаратпалар” т.б. ғылыми
диссертациялар тақырыптың мәнін ашу барысында пайдаланылады. Дереккөз
ретінде талданған мысалдар Ғ.Мүсіреповтің “Ана” тақырыбына арналған
шығармаларынан алынды. Ондағы кейіпкерлердің сөйлеу тілдері мысал ретінде
алынып отырды.---- аса мысалдар терілді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
-әйелдердің аналық рөлі мен сезімталдығына байланысты сөз
қолданысында аяу, мүсіркеу және жаны ашу мәніндегі сөздер жиі айтылады.
Әйелдердің сезімдік жақтарының көптігінен, осы аяу мағынасындағы сөздер
айтылу интонациясына қарай мағыналары ауысып келіп, ұрсу, ренжу мәнін
береді;
-әйелдерде қорқу, шошыну сезімінің және сенгіштік қасиетінің
басымдылығынан магиялық нанымдарға, құдіретті күшке қатты сенеді. Сондықтан
да әйелдер сөздің құдіретіне сеніп, суггестикалық амалдарға жиі барады.
Қарғыс сөздерді жиі айтады, жаратқанға жалбарынады және де ырым-
жоралғыларға қатты сенеді;
-әйелдердің сөз қолданысында айтылатын инвективтердің де ұлттық
тәрбие де мәні бар. Қазақ тілінде ашуланғанда, ренжігенде қарғыс мәнді және
балағат сөздерді пайдаланғанды жөн көреді;
-белгілі бір объектіні бағалауда әйелдер түрлі бағалаушы
лексикаларын қолданады. Ол жыныстардың психологиялық ерекшеліктеріне, яғни,
белгілі бір затты немесе құбылыстан алған әсеріне қарай есім сөздер,
үстеулер мен одағайлар арқылы бағаланады;
-ұлттық этикет адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттеп отыратын
қаратпалар да жыныстар арасында түрлі мақсатта айтылады. Әйелдер күйеуінің
жақындарымен туыстық қатынасты жақсарту мақсатында ұлттық тәртіп бойынша
“ат тергеу” салтындағы табу мен эвфемизмдерді пайдаланады;
-әйелдердің аналық рөлінің басымдылығынан, күнделікті қарым-қатынаста
балаға қарата еркелету лексикасын ерлерге қарағанда жиі қолданады;
-қазақ халқының ұлттық психологиясында әдеп бойынша әйелдерге тән ым-
ишараны ерлерге қолдану ұят болып есептелінген де, ерлерге тән кинемаларды
(ым-ишараны) әйелдерге қолдануға тыйым салынған;
-сөйлеу әрекетіне қосымша қызмет ететін кинемалардың да әйелдер
арасын да өзіндік ерекшеліктері бар;
-ертеден қалыптасқан келіндердің иіліп сәлем қылу әдебі әйелдерге тән
болған;
-қазақ халқы әйелдердің психологиялық ерекшеліктерін ертеден келе
жатқан салт-дәстүрлерде, тұрмыс-салт жырларында ескеріп отырған.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Жұмыс барысында әйелдердің сөз қолданысына қатысты негізгі деректер
талданды. Әйелдердің қоғамдағы рөліне, мінез - құлқына байланысты қуану,
ренжу, ашулану, таңырқау сияқты сезімнің әр қырынан болатын сөйлеу
ерекшеліктері анықталды. Гендерлік лингвистикада негізгі қаралатын мәселе,
ғылыми жаңалық деп мына мәселелерді айтуға болады:
-әйелдердің психологиялық ерекшеліктеріне, қызығушылығына, қоғамдағы
рөліне қарай олар әр түрлі тақырыпта өзара қарым-қатынас жасайды. Осы
тақырыптарға байланысты жыныстар арасында түрлі лексика қатарлары қызмет
атқарады;
-әйелдердің отбасындағы орнына қарай жаны ашу, мүсіркеу, аяуға
байланысты сөздерді жиі айтады;
-сезімнің түрлі қырына байланысты әйелдер қуанғанда, таңғалғанда,
шошынғанда, қорыққанда (суггестизмдер), ашуланғанда (инвективтер, сес
көрсетуге қатысты лексика) түрлі сөздер қолданады;
-әйелдердің сөз қолданысында бағалауыштық лексика есім сөздер мен
үстеулер, одағайлар арқылы жасалып, қызметіне қарай жыныстар арасында
ажыратылып отырады;
-сөйлеу процесінде ойын жеткізу мақсатында болатын сөйлем құрау әдісі
де (сұраулы, бұйрықты сөйлемдер, қыстырма сөздер) әйелдердің арасында
ерекшеленеді;
-ұлттық тәрбиеміздегі әйел тіліне тән “Ат тергеу” салтына байланысты
адамдармен байланыс жасау мақсатында қолданылатын қаратпалар әйелдердің сөз
қолданыстарындағы ерекшеліктерде көрініс табады;
-тәрбиелік мәні бар ар-ұят, намыс сөздері де жыныстар арасында түрлі
қызмет атқарады;
-бейвербалды қарым-қатынас жасау процесі әйелдер арасында
ерекшеленеді;
-сәлем беруде және т.б. салт-дәстүр, ырым-жоралғыларда әйелдерге тән
айырмашылықтар болады және ол айырмашылықтар сөз қолданыстарына әсер етеді.
Жұмыстың құрылысы.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Тілдегі гендерлік ерекшеліктердің теориялық негіздері
1.1 Гендерлік ерекшеліктердің жалпы тіл білімінде және қазақ тіл
білімінде зерттелуі
Гендерлік лингвистика деп - сөйлеушінің жынысына қарай лексикалық
атаулардың шартты қолдануы мен басқа да ерекшеліктердің болуын айтамыз.
Ғалымдар ХVІІ ғасырда жаңа тайпалардың тілін зерттеу барысында жыныстардың
сөйлеу әрекетіндегі айырмашылықтарды байқайды. Алдымен бұл әйелдерге
қатысты. Ғылыми зерттеулерде “әйел тілі” ерекше сөз болған [3].
Әйелдерге және ерлерге нақты киіну үлгілері, сөйлеу үлгілері өмір
сүреді. Жыныстарға қатысты сөйлеу үлгілерін зерттейтін ғылым- гендерлік
лингвистика деп аталады. Грамматикалық категория болып табылатын ағылшын
тіліндегі “gender” сөзі жыныс деп аударылады, дәлірек айтсақ- тұқым, түр
дегенді білдіреді. Ғалымдар 70-80- жылдары ғылыми зерттеу объектісі етіп
адам тәніне қатысты “жыныс” түсінігінен басқа “гендер” ұғымын енгізеді.
Бұдан жыныс – биологиялық түсінік, гендер – жыныстар арасындағы әлеуметтік-
мәдени өмір сүру белгісі болып тұрақталады. Сонымен “гендер” термині
жыныстар арасындағы ерекшеліктердің табиғи емес, әлеуметтік, мәдени жағын
білдіреді. Жыныс – “әйел” және “ер” түсінігінің табиғи белгілерін,
биологиялық мәнін берсе, қоғам мен мәдениет өзгертіп отыратын мәдени
белгілерді – гендерлік ерекшеліктер анықтайды [4].
Гендерлік зерттеулер және гендерология ғылыми пән ретінде, әйелдер мен
ерлердің әлеуметтік рөлін қоғамдық санада және жеке санада құрайды.
Гендорология – мәдениеттің әйелдік және ерлік құрылымы жайындағы ғылым
болып табылады [5].
Тілдесу кезінде сөйлеушіні жынысына қарай айырып жіктеу туралы сөз
болғанда, адамның биологиялық айырмашылығы емес, оның “мәдени, әлеуметтік
бітімін” көрсететін гендер мәселесі қаперге алынады.
Гендерлік лингвистика немесе лингвистикалық гендерология әйел адам мен
ер кісінің биоәлеуметтік субъект ретіндегі тілдік қолданыс ерекшеліктерін,
айырмашылықтарын анықтайтын, осы айырым белгілерді мақсатты түрде
зерттейтін ғылым саласы.
Адам жөніндегі ғылымдардың тоғысқан жерінде орын алған тіл ғылымының
ерекше саласы – гендерлік лингвистика.
“Гендерлік лингвистика” – біз үшін жаңа ғылым, ал жаңа саланың өзіне
тән мәселелері болады және аз емес. Олар:
1. Адам жынысы гендердің тілімен анықталатындығы;
2. Тіл мен жыныс (жас пен жыныс) айырмашылығы, өзара
байланыстылығы;
3. Әйел мен ер адам сөзінің жалпы адамдық айырмасы;
4. Әйел мен ер адамның ұлттық-этникалық деңгейдегі айырмасы;
5. Тілдің әлеуметтік жіктелуі мен қоғамның жыныстық жіктелуінің
өзара байланысы;
6. Әйел мен ер адамның тілдік бірлікті қолдану айырмасы;
7. Әйел мен ер адам сөйлер сөзінде қолданылатын тілдік және
бейтілдік бірліктер;
8. Әйел мен ер адам беретін мәлімет құрамындағы тілдік және
бейтілдік бірліктер т.б. [6, 24].
ХХ ғасырдың 60-70жылдарынан бастап Батыс Еуропа мен Америка бастау
алған гендерлік тілдік зерттеулер күні бүгінге дейін қарқынды дамып келеді.
Ғалымдар екі мәселеге баса назар аударып отыр: ерлер мен әйелдер тіліндегі
гендерлік ерекшеліктер және ерлер мен әйелдерге қатысты қолданылатын тілдік
бірліктер. Зерттеулердің басым көпшілігі тілдік талдаулар, талдау әдістері
арқылы гендердің мәнін ашып көрсетуді көздесе, бірқатары гендердің
лингвистика ілімін дамытудағы рөлін анықтауды мақсат етті.
Жыныстар арасындағы гендерлік айырмашылықтың алғашқы белгілері бала
жастан байқала бастайды. Психолог ғалымдардың пікіріне сүйенсек, балалар
өздерінің ұл не қыз екенін екі жастан бастап сезінеді. Үш жаста олардың 75%-
ы қай жынысқа жататынын ажырата алады. Сонымен бірге айналасындағыларды ұл
не қыз, әйел немесе еркек деп айырып қарауға бейімделеді, бірақ жыныстың
өзге айырмасын біле бермейді. 3-4 жаста балалар әке мен шеше, әйелі
мен күйеуі ұғымдарынан гөрі апа, аға ұғымдарын тез меңгереді. Ойын
кезінде қыз әйел рөлін, бала еркек рөлін таңдайды. Ал мен 5-7 жасқа
келгенде балалардың барлығы дерлік жынысқа барабар болу (половая
идентичность) мәнін адамның сыртқы белгілерімен (мінез-құлық, эмоция, іс-
әрекет, физиологиялық ерекшеліктер т.б.) байланыстырады. Көбінесе бұл
жатсағы балалар (70%) жыныс ерекшелігін саналы түрде ұғынуға дайын емес.
Тек жасөспірім шақта түрлі биологиялық, әлеуметтік ықпалдың әсерімен жыныс
рөліне байланысты көзқарасы қалыптасып орнығады. Бұл кезеңде олар біршама
кең білім алады, өзінің тұлғалық іргетасын қалауды және дүниетанымын
қалыптастыруды аяқтайды [7, 81-32].
Балалардың ұл не қыз болуға дағдылануының өзі гендерлік барабарлықтың
бастапқы нышандары десе болады. Гендерлік идентификация адамның тұлғалық
қалыптасуы барысында қоғамда еркекке тән, әйелге тән деп танылған белгілер
мен нормаларды қабылдап, соған сәйкес келуін, теңдестірілуін қарастырады.
Зерттеу мәліметтерінен белгілі жайт: тілді игеруде (танымы, сөздік қоры,
сөйлеу мәнері, күрделі сөз тіркестерін қолдануы жағынан т.б.) қыз бала ер
баладан жетік келеді. Мұның себебін зерттеушілер анасының қыз баламен көп
уақыт әңгімелесуі, жиі қадағалауы, түрлі тыйымдар мен тәртіпке үйретуі және
қарым-қатынаста анықтамалық тілден гөрі әлеуметтік тілді пайдалануын талап
ететіндегінен болса керек деп түсіндіреді (әлеуметтік тіл – сәлемдесу,
рахмет айту, кешірім сұрау т.б.) қамтиды, анықтамалық тіл, аталуынан да
көрініп тұрғандай, зат атауларын анықтау түрінде келеді [8, 173-175]. Ата-
аналар балаларын ұл болсын, қыз болсын әдептілікке, сыпайы сөйлеуге
баулиды. Дегенмен, балалар әкесіне қарағанда анасының сыпайы тілге бейім
келетінін аңғарады.
Егер ересектер сөйлеу мәнеріне бала кезден бейімделетін болса, ер тілі
мен әйел тілі арасындағы гендерлік стильдік айырмашылықтарды сөз етудің
жөні бар. Әйелдің сөзі көп дейміз, керісінше, сөзі көп – ер адам. Әйтсе де
ер адамдар әйелдерді сөзшең деп таниды. Өйткені әйел адамдар шағын ортада
оңаша сөйлесуді таңдайды.
Гетеборге (Швеция ) университетінің әлеуметтанушы – лингвист ғалымдары
әйел мен еркек арасындағы әңгіменің айырмашылығын анықтау мақсатымен арнайы
тәжірибе жүргізген. Ерлер мен әйелдердің қарым – қатынас жасу тәсілдері де
әртүрлі. Әйелдердің көпшілігі үшін тілдесім – өзара қарым-қатынас
орнатудың, түсіністікке жетудің амалы. Қарым-қатынаста әйелдерге эмоциялық
стиль тән. Олар өздерінің сезімі мен эмоциясын ашық, еркін білдіре алады
және қасындағылардың жай- күйімен де бөлісіп отырады.
Қай ел, қай қоғам болмасын, ондағы әйел мен еркектің сөз саптау
ерекшелігі олардың қоғамдағы әлеуметтік орнымен белгіленеді. Екі жыныс
өкілі де жұмыс түрі, кәсіп түрлері бойынша дараланады. Әлемде әйел жұмыс
күші он түрлі кәсіпке жұмылған болса, еркек күші бірқалыпты кеңінен
тараған.
Гендерлік статистикаға назар салсақ, Қазақстанда әйелдер еңбек
нарығында азырақ сұранысқа ие. 2004 жылы еңбекпен қамту қызметтеріне
жұмысқа орналасу мәселелері бойынша келгендердің ішінен әрбір алтыншы
әйелге ғана жұмыс берілген. Жоғары және орта арнайы білімі бар 45 жастағы
және одан үлкен әйелдердің жұмысқа орналасу мүмкіндігі мүлдем аз.
Қазіргі кезде жалданып жұмыс істейтін адамдардың жартысына жуығын
әйелдер құрайды. Бірақ олардың еңбекақысы ерлердің еңбекақысының 61%-ын
ғана құрайды. Мұның себебі, әдетте әйелдер денсаулық сақтау мен білім беру
ісі сияқты дәстүрлі әйелдер салаларында еңбекақысы азырақ қызметтерде
жұмыс істейді.
Шағын кәсіпорындарда жалданып жұмыс істейтін қызметкерлердің ішінде
әйелдердің үлес салмағы 34%-ды, әйелдер басқаратын шаруа қожолықтарының
үлесі 10%-ды құрайды. “Өзін-өзі жұмыспен қамтыған халық” деп аталатындардың
қатарында негізінен әйелдер басым, олар үшін сауда – табыс табудың және
бүкіл отбасы үшін күн көрідің бірден-бір көзі. Әйелдер арасындағы
жұмыссыздық деңгейі әлде қайда жоғары [9].
Сонымен гендер бүгінде мәдени-әлеуметтік феноменді білдіретін, қазіргі
заманның өзекті мәселелерінің бірін көтеретін, тіпті саяси- экономикалық
сахнада өзін жиі-жиі көрсете бастаған ұғымдардың біріне айналып отыр
Бір жыныстағы, бірақ түрлі әлеуметтік және түрлі кәсіби дәрежедегі
адамдардың сөйлеу әрекетінде ерекшеліктер болады. Кез- келген адамның
сөйлеу әрекеті үйінде, жұмысында, таныс және бейтаныс ортасында әр түрлі
болады. Осы жағдайды ескере отырып, біздің қазақ тілінде ерлер мен
әйелдердің арасында сөз қолданысында ерекшеліктер бар деген пікір
ғалымдардың үлесіне көптеген сұрақтар әкеледі. Гендерлік рөлдер мен
нормалар тіл-тілде ортақ мазмұн мен нормаға ие емес. Әр ұлтта ерлер мен
әйелдердің сөз қолданыстарындағы ерекшелік әрқалай көрініс береді. Ол
көріністі қазақ тіл білімі ғылымында әлеуметтік мәдениет пен биологиялық
факторлар арқылы анықтауға болады.
Ер мен әйелдің сөз саптауындағы айырмашылықтар жөніндегі ғылыми
ізденістер 1970 жылдардан басталады десек те, тіл туралы ғылымда жыныстық
ерекшелік пен оның тілдік қарым-қатынастағы көрінісі жөнінде біраз еңбектер
аталған уақытқа дейін де жарық көргендігін назардан тыс қалдырмау керек.
Мәселен, ХVІ ғасырдың өзінде-ақ еуропалық тіл туралы ғылымда сол заманғы
әйел тілінің өзіндік сипаты хақында бірді-екілі зерттеулер жазылған [10].
ХVІІ ғасырдың аяғына дейін лингвистикада род категориялары ғалымдардың
негізгі зерттеу объектісі болған.
1900-1960 жылдардың аяғына дейін Клив Грейдің классификациясына сәйкес
тілдегі гендерлік зерттеу жұмысы келесі бағытпен жүреді: ерлер мен
әйелдердің сөйлеу әрекетіндегі ерекшеліктер туралы гипотеза; сөздердің
айтылу мәселесі; жақсыз есімдіктердің дамуы; lady және women
сөзформаларының айырмашылықтары талқыланды.
Гендерлік зерттеулердің нақты зерттеу объектісіне айналған жаңа кезеңі
1970 жылдардан басталды. Бұл жылдардағы зерттеулер гендер түсінігінің
лингвистикаға енуімен байланысты. Ағылшын термині gender лингвистикалық
контекстен алынып, басқа ғылым салаларының- әлеуметтік философия,
әлеуметтану, тарих ғылымдарының, сонымен қатар саясаттануда ғылыми зерттеу
аймағына айналған.
“Гендер” термині, гендерлік зерттеулер пәнаралық бағыттағы статусын
алғаннан кейін ғана тіл біліміне жаңа мағынада ғылым ретінде енді. Жаңа
терминнің пайда болуына дейінгі жыныс түсінігі лингвистикалық семантикада
назардан тыс қалған жоқ. Себебі жыныс семантикасы көптеген лексикалық
единицалар мағыналарының құрамына (ер, әйел, ана, әке т.б.) кіреді. Бүгінде
бұл мәселені шешуде ғалымдар жыныс түсінігіне сүйенеді .
Гендер әйел мен еркектің әлеуметтік ортадағы, қоғамдық мәдени
институттардағы (отбасы, саясат, мәдениет, білім беру т.б.) орны мен рөлін
анықтайтын ұғымдық категория. Гендер ұғымы ХХ ғасырдың 60-70-жылдарынан
бастап ғылыми айналымға еніп, жүйелі түрде зерттеле бастауы мынадай себепті
жағдайлармен түсіндіріледі:
- әлеуметтік-саяси уәждеме – қоғамдық қатынастардың өзгеруі мен
феминистік көз қарастың өріс алуы;
- лингвистикалық уәждеме – структурализмді сынға алу, тілдің
прагматика саласына деген қызығушылықтың артуы және әлеуметтік
лингвистиканың дамуы;
- философиялық таным теориясының жаңа бағыт алуы, постмодернизм мен
деконструктивизм идеяларының кең таралуы [11,15-20].
Алғашында бұл ұғым тарих, әлеуметтану, саясаттану, психология
ғылымдарында қолданыс тапса, кейіннен гендерлік зерттеулер ауқымы кеңейіп,
ғылым аралық статус алған кезеңде лингвистикалық ізденістер төңірегінде де
сөз етіліп, прагматика мен антропологиялық бағдар аясындағы тақырыптардың
өзегіне айналды.
Тіл мен тұлғаның, тіл мен қоғамның арақатынасы, өзара әрекеттесу
заңдылығы гендерлік лингвистиканың әдіснамалық негізі болып табылады.
Гендер мен тілдің өзара байланысын зерттеу бірнеше бағытта
жүргізіледі. Атап айтқанда:
- әлеуметтік-лингвистикалық – тілдің әлеуметтік жіктелуі мен
қоғамның жыныстық жіктелуінің өзара байланысын, әйел мен ер адамның
вербалдық және бейвербалдық қарым-қатынас амалдарын қолдану ерекшеліктерін
т.б. зерттеу:
- психолингвистикалық – жыныс психикасына сәйкес әйел адам мен
бейвербалдық ерекшеліктерді психикалық сипатынан ажырату, бала тілінің
гендерлік дамуын зерттеу, психолингвистика мен нейролингвистиканың
байланысын анықтау;
- идентификациялық – авторы жасырын мәтіндерді тексеру арқылы
автордың тілдік тұлғасы мен жынысын анықтау;
- лингвомәдениеттанымдық және мәдениетаралық зерттеулер – белгілі бір
кезеңде түрлі тілдер мен мәдениеттердегі андроцентризм деңгейін белгілеуде
гендердің алатын орны, тіл мен мәдениттің қоғамдағы рөліне сәйкес,
гендердің жеке және жалпы белгілерін анықтау;
- тілдегі феминистік ұстаным;
- маскулиндік таным;
- жыныстық-тілдік байланысты негіз тұтатын азшылық топ өкілдерінің
тілдік тәжірибесін зердерделеу т.б. [12].
Гендерлік ерекшеліктерді зерттейтін ғалымдардың көбі “жыныс” сөзін
пайдаланса, ағылшын тілдес еңбектерде екі термин де қатар жүреді. Кейде
гендер терминінің қасына “жыныс” сөзі жақшаға алынып, түсінік ретінде
беріледі. Мұның бәрі гендерлік зерттеулерде терминдік түсініктердің
шатасуына әкеп соғады. Гендерлік зерттеу термині тұрақты деп есептеуге
болады және ол пәнаралық ғылыми бағытқа сай келеді. Гендерлік лингвистика
өкілі А.В.Кирилина гендер терминінің орыс тілдік лингвистикада қолданылуы
жайлы кең түсінік береді.
Гендерлік лингвистика өкілі А.В.Кирилина “гендер” және “жыныс”
терминдерінің белгілерін ажыратуға тырысады. “Гендер” тіл феноменінің үлкен
маңызды бөлігін зерттеуде кең түсінік береді, жыныс тіл феноменінің тек
единицасын ғана қарастырады. Гендер адамның ғылыми элементі жыныспен
байланысты тіл құрылысын зерттеуде лингвистер бүгін оның тек табиғи
байланыстылығын ғана емес, әлеуметтілігі мен мәденилігін қарастырады. Бірақ
тілдің лексикалық мазмұнында жыныс жатыр. Тіл единицаларына кіретін жыныс
компоненті гендерлік көзқарас, әдістеме жағынан қарастырылуы мүмкін. Жыныс
терминін гендермен, әсіресе, лексикалық мағына компоненті ретінде
ауыстыруға болмайды. Бұл жағдай қалыптасқан лингвистикалық тәртіпті бұзады
[13, 21].
Гендерлік концепт қарастырылатын мәселелерді кең аумақта зерттеуге
мүмкіндік туғызады. Жыныс категориясы жыныстық мағына компоненті болып
табылатын лексикалық единицалардың семантикасын талдайды. Гендер жалпы
мағынаны берсе, жыныс – жеке ерекшеліктерді қарастырады. Е.В.Перехвальская
ерлер мен әйелдердің сөйлеу ерекшеліктері әр түрлі болатынын айтып кетеді.
Кейбір тілдерде бұл ерекшеліктер міндетті болуды қажет етеді. Мысалға орыс
тілінде ерлер мен әйелдердің сөйлеу тілінде қызмет ететін женский және
мужской родты алады [14].
Е.В.Миторхина, А.В.Бессарбенко тіл тарихындағы гендер мәселесін
қарастыра келе, гендерлік зерттеулер өзінің мазмұнын 1970 жылдарда ғана
тауып, лингвистикалық ғылым ретінде қабылданғанын жазады [15]. Ондағы
гендерлік лингвистиканың негізгі аспектілерінің бірі болып сөйлеу
әрекетіндегі “әйелдердің қарым-қатынасы” мен “ерлердің бақталастығы”
теориясы “қарама-қарсы” қойылады.
1985-1990 жылдардан кейін гендерлік зерттеулер жайлы ғылыми жұмыстар
жарық көріп, онда социолингвистика, психолингвистика, лингвистика,
паралингвистика аспектілері қарастырылды. Тіл білімінде ғылыми бағыттар
пайда болып, олар жыныстардың бір-біріне әсер етуін және әйел жазба тілінің
ерекшеліктерін қарастырады [15].
Бұл кезеңнің гендерлік лингвистиканың даму тарихы ағылшынша сөйлейтін
ерлердің феминистік қозғалыстарының мәселесін қоғам алдында алға қоюмен
және “гендерлік мәдениет негізі” ғылыми түрде пайда болуымен ерекшеленеді.
Тіл білімінде жынысқа қатысты психологиялық сөйлеу ерекшеліктеріне
соңғы жылдары неміс лингвистері көңіл бөлуде. Ғалымдар (Ф. Вернер,
К.Нарингз т.б.) әйелдердің сөз қолданысын жеке алып қарастырады. Әйелдердің
сөйлеу әрекетінің артикуляциялық жағынан гөрі (дауыс жоғарылығы, үнділігі,
дыбыс күші және т.б.) кәсіптік тілін көбірек зерттейді [16, 51].
1999 жылы 25-26 қарашада Москва мемлекеттік лингвистика
университетінде алғашқы “Гендер: тіл, мәдениет, коммуникация” атты
халықаралық конференция өтті. Ғылыми конференцияда тілдегі гендер
саласындағы көптеген мәселелердің басы ашылды. Гендерлік ерекшеліктердің
орыс тіл біліміндегі ғылыми тұжырымдары қарастырылды. Тіл білімінің барлық
саласын зерттеп келе жатқан ғалымдар гендерлік ерекшеліктерге ерекше көңіл
бөліп, тілдегі гендерлік ерекшеліктермен байланыстағы тіл білімінің басқа
аспектілерінде ғылыми мақалаларын ұсынды.
Ерлер мен әйелдердің сөз қолданыстарындағы ерекшеліктер әдеби тіл
тұрғысынан, жарнама, паралингвистика т.б. тіл білімі бағыттарымен
байланыстырылады. Аталмыш ғылыми конференциядан тіл білімі саласында
гендерлік ерекшеліктерді зерттеп жүрген көптеген ғалымдар (А.В.Кирилина,
Л.В.Кирилина, И.А.Гусейнова, Е.В.Митрохина, А.В.Бессарабенко т.б.) көзге
түсті.
Мұндағы зерттеулерде негізінен категоризация (номинация, нақтылық)
мәселесін шешу, қоғамдық әдептілік, тілдегі сыпайылық, жыныстық ауытқушылық
пен тілдегі жынысқа қатысты түрлі құбылыстар сөз болады.
Ж.А.Гусейнова, М.В.Томская бұқаралық ақпарат құралдарындағы жарнама
тіліндегі гендерлік аспектіге көңіл бөледі. Күнделікті тұрмыста
қолданылатын тауарлар жарнамасының кеңінен таратылуы, мазмұнды және
стильдік түрлілігі, гендерлік сарапшы мамандардың көзіне ілігеді. Тұрмысқа
қажетті қарапайым заттардың жарнамасындағы мәтіндерден ерлерге және
әйелдерге тән жарнамалардың болатындығы байқалады. Маркетингтік
коммуникация жүйесінде қызмет ететін жарнама коммерциялық идеяны немесе
өнімді көпшілікке тарату, оны рынокта жүргізу үшін түрлі кодтарды қолдану
арқылы (тілдік, көркемдік, түрлік, түстік және т.б.) хабарды тілдік және
бейвербалды формалар арқылы береді. Ақпарат құралдарында берілген
жарнамалық мәтіндер ерлер мен әйелдердің психологиясына әсер етіп,
жыныстардың сөйлеу әрекетін ескере отырып іске асады [17, 81]. Ерлер мен
әйелдердің өзара сөйлеу әрекетін И.С.Веселова [18] қарастырады. Әңгіменің
мәтіндік, мазмұндық ерекшелігі адамның жынысы мен жас ерекшеліктеріне
қатысты болады. Әйелдердің әңгімесінде хабардан бұрын өз ойын жеткізу
тізбектеліп, серігімен сырласу түрінде келетіні басым.
Батыс елдерінде гендерлік зерттеулердің күрт өсуі жаңа философиялық
ғылымдағы постмодернистік идеологиямен, сондай-ақ лингвистика ғылымының
өзінен жаңа эпистема іздеу әрекеттерімен сәйкес келді.
Ресей тіл біліміндегі гендорология мәселесін шешіп, негізін қалауда
еңбек еткен А.В.Кирилина болды. Ол “Гендер: лингвистикалық аспектілері”
(1999) атты еңбегінде жаңа ғылыми пәннің орнығуын ескеріп, гендердің
кейінгі теориялық жағы мен тіл біліміндегі гендер мәселесін шешудің
әдістемелік жүйесін қарастырды. Ғалым феминистік бағыттар мен
гендорологияның қызмет ету аймағына тоқталып, гендер мәселесінің Батыс және
орыс тіл білімінде зерттелу тарихына сипаттама береді. Біз диплом
жұмысымызда негізінен А.В.Кирилинаның теориялық негіздеріне сүйендік.
А.Гордон тілдегі әйелдердің қызметін анықтау жұмысында [1] гендерлік
ерекшеліктердің тілдегі көрінісіне тоқталды. Ондағы гендерлік ассимиляция
түсінігіне анықтама берді. Еуропа тілдерінде жыныстар арасында бір-біріне
сай емес, лексика мен грамматикада көрініс табатын ассиметриялар
(басымдылық) болады. Лингвистикада тілдегі гендерлік ассиметрияны
зерттейтін, суреттейтін, түсіндіретін бағыт – феминистік лингвистика болып
табылады. А.Гордон феминистік лингвистикаға толық түсінік береді.
Әдеби тіл саласының өкілі Марья Рюткенен феминистік бағыттың өкілдері
жайлы, олардың ғылыми тұрғыда қолданатын әдістерін баяндайды [19,5].
Феминистік әдебиеттану түрлі әдістемелерді қолданады – психоаналитикалық,
әлеуметтік, тарихи. Бұл бағыттың ішінде де бөлінетін түрлері бар –
англоамерикандық және француз. Француз бағытындағылар Фрейд пен Локанның
психоаналитикалық, постструктурализм теориясына, Деррид пен Барт
жұмыстарына сүйенеді. Марья Рюткенен батыс елдеріндегі гендерді зерттеген
әдебиетші ғалымдар Э. Сиксу, Л.Иригарэй, Н.Миллер, О. Дарк т.б. ғалымдардың
феминистік теория тұжырымдарына қысқаша түсінік береді.
Гендерлік зерттеулерде батыс елдерінің лингвистері (Дж. Лакофф,
Д.Спендер, М.Блок, Д.Камерон, О.Есперсен) орыс гендерлік лингвистиканың
негізін салушы ғалымдар (А.В.Кирилина, А.П.Мартынюк, Е.А.Земская,
Н.Н.Розанова т.б.) жалпы тіл біліміндегі гендер мәселесін, гендерлік
лингвистика теориясын, әдістемесін, феминистік теорияның себеп-салдарын
т.б. гендорология ғылымының басын ашуда үлкен еңбек сіңірді. Гендерлік
зерттеулердің бұл тек бастамасы. Әлі де зерттелетін, талас тудыратын
мәселелер ғалымдар алдында шешімін таппай жатыр. Гендерлік зерттеулердің
жалпы тіл біліміндегі теориялық орнығуы алда талас тудыратын мәселе болып
қала бермек.
Гендерлік лингвистика психофизиологияда да зерттелінген проблема
болып табылады. Ойлау мен сөйлеудің арақатынасы жөніндегі мәселе
психологиялық зерттеулерде көрнекті орын алады. Бұл салада психологиялық
ерекше мән беретін мәселесі – сөйлеу процесінің қалай іске асатындығы,
сөйлеудің түрлері, оның адам психикасымен байланысты. Сөйлеу процесіндегі
мидың қызметі, мидың зақымдануының сөйлеу әрекетіне тигізетін зиянды
әсерлері сөйлеу, сөйлегенді қабылдау, түсіну жағдайларын психологияның
қатысынсыз ұғыну мүмкін емес [20, 89].
Тілдегі гендерлік ерекшеліктер психология мен тіл білімінің ортақ
зерттеу объектісі ретінде қарастырылады. Яғни, тіл білімінде лексикалық,
грамматикалық ерекшеліктер түрінде зерттелінсе, тіл- қарым-қатынас жасаудың
негізгі амалы ретінде психологияда зерттеу объектісіне айналады. Психология
ғылымының докторы, профессор Е.П.Ильин [7]ерлер мен әйелдердің
психофизиологиялық ерекшеліктерін, жыныс аралық айырмашылықтарын кең
көлемде зерттей отырып, ғалым ерлер мен әйелдердің тілдік қарым-қатынас
жасаудағы ерекшеліктеріне назар аударады. Ерлер мен әйелдер үшін қарым-
қатынастың маңыздылығы, қарым-қатынасқа қатысты адамның әлеуметтік рөлі,
жыныс пен қарым-қатынас тығыздылығы, әйелге тән сөйлеу стилі т.б. мәселелер
қарастырылады.
Қарым-қатынас мәселесін зерттеуде орыс психология ғылымына үлес қосқан
Ю.Ф.Чуфаровский болды [21]. Ғалым қарым-қатынастың мақсаттары, амалдары,
нормалары, ережелерін психологиялық тұрғыда жете зерттеп, оларға нақты
теориялық анықтама береді. “Қарым-қатынас жасаудың негізгі амалы –
әлеуметтік тұрақталған, тарихи орныққан, табиғат, қоғам және психикалық
әрекет, қатынастық, кез-келген құбылысты білдіретін дыбыстар немесе әріптер
мен белгілердің жиынтығы болып табылатын – тіл” деп анықтама береді [22,
17]. Әйел психологиясы күрделі, белгілі бір деңгейде жыныстардың
коммуникативтік мінез-құлқына әсер ететінін жазады.
Психологиялық құбылыстар түйсік, қабылдау, сөйлеу процесіне тікелей
қатысады. Қарым-қатынаста тіл ойды ғана емес, сонымен қатар адамның жан
дүниесін, сезімін білдіреді [23,321]. Психологиялық құбылыстармен қатар
тілдің адам санасындағы орнын зерттейтін психология ғылымының да тілдегі
гендерлік ерекшеліктерде алатын өзіндік орны бар. Яғни гендерлік
лингвистика тек тіл білімі саласында ғана емес, психологияның да үлесіне
тиетін мәселе болып табылады. Сондықтан тіл біліміндегі көптеген
мәселелерді шешу барысында біз психофизиолог ғалымдардың ғылыми
тұжырымдарын негізге алдық.
Қазақ ғылымында жынысқа қатысты психологиялық және сөйлеу
ерекшеліктері зерттелмеген проблема. Еуропалық әйелдерге қарағанда қазақ
әйелдеріне тән қасиет - сыпайылық, ибалылық, имену, ұялшақтық, ұяңдық. Олар
үлкен кісілер мен ер адамдарды қадірлеп, сыйлап, өзінен жоғары сатыға
қояды. Әйелдердің психологиясына қатысты осы қасиеттерді, ерекшеліктерді
біз көркем әдебиет беттерінен көре аламыз.
- Қазақ әйелдерінің басым көпшілігіне тән бірнеше қасиет бар,- деп
отырушы еді Бабихан,- олар ақыл мен ажар, мейірім мен төзім, имандылық пен
инабаттылық, елі мен ерін пір тұту. Олар табиғатқа жақын, содан да таза
(С.Сматаев).
- Білуін біледі. Бірақ әйел затының көңілі көлдей ашық, жүрегі нәзік,
елжірегіш келеді. Өтірік қылымсызғанды шын көріп, сене салады
(Қ.Тоқшырзин).
Қазақ әйелдерінің тағы бір қасиеті – өздерін ерлерінен төмен ұстау
әдеті. Бұл тәрбиенің көрінісі басқа халықтарда ерсі көрінетін шығар.
Дегенмен, әйелдің мінез-құлқына, кешірімділігіне, еріне деген сыйластығына
қарай отбасының керегесі берік, шаңырағы шайқалмай, айқай-шусыз болады.
Еріне деген сыйластығы, сыпайылығы, әдептілігі әйел мінезін ерлердің
психологиясынан ерекшелендіреді. Сондықтан да, ертедегі ата-аналарымыздың
арасында ажырасу, некені бұзу сияқты теріс қылықтар болмаған. Әйелдердің
бұл психологиялық ерекшеліктері әлі де сақталынып келеді. Бұл қасиет
анасынан қызына, келініне ақыл, өсиет арқылы беріледі. Ер мен әйелдердің
психологиялық ерекшеліктеріндегі ұлттық тәрбиенің орнын қаламгерлеріміз
оқырмандарын баулу мақсатында көркем шығармаларында суреттейді. Қазақ
ғылымында жыныстар арасындағы психологиялық ерекшеліктер арнайы
зерттелінбесе де қаламгерлеріміз әйелдер мен ерлер өміріне, олардың
психологиялық ерекшеліктеріне терең үңіліп, оқырманына деректі етіп
жеткізіп отырған. Әйел психологиясы мен сөйлеу әрекетінің айырмашылықтарын
ескере білу – қазақ әдебиетінің киелі жетістіктері деп ойлаймыз.
Психологиядан тіл біліміне өтетін болсақ, ертедегі салт-дәстүрлермен
бірге қалыптасқан, ұлттық тәртіптердің үлгісі “әйел тілі” мәселесіне қазақ
ғалымдары тоқталып кеткен.
“Әйел тіліне” “Қазақ тілі энциклопедиясында” мынадай қысқаша түсінік
беріледі. “Әйел тілі – әйелдердің қарым-қатынастарында шартты түрде болатын
өзіне тән сөз қолданысы. Әйел тілінің ерекшелігі әлеуметтік, діни және
басқа да көптеген факторларға байланысты болады. Әйел тілі мен тілдің басқа
түрлері арасындағы ерекшелік сақталып қалуы мүмкін. Кейбір тілдерде
(мысалы: чукот тілінде) мұндай құбылыс дыбыстық жүйені де жанап өткенімен,
көбінесе тіл байлығында (лексикасында) байқалады. Мысалы, араб тілінде, ХХ
ғасырға дейін қазақ, алтай тілдерінде әдет-ғұрыпқа, діни сенімге байланысты
тура айтуға тыйым салынған атаулар мен есімдерді тұспалдап түсіндіру немесе
оған балама болатын сөзбен айту” [22, 47] керек болған.
“Әйел тілі” туралы түсінікті Ә.Қ.Ахметов “Түркі тілдеріндегі табу мен
эвфемизмдер” (1995) атты докторлық диссертациясында тоқталады. Ғалым
зерттеу жұмысының негізгі объектісі етіп табу мен эвфемизмді ала отырып,
бұл тыйым түрлерінің әйел тіліндегі көрінісін береді. Тыйым “Ат тергеу”
салты бойынша көрсетіледі. Ертеде жаңа түскен келін қайын жұртымен
күйеуінің жақын туыстарымен қарым-қатынас орнату үшін атын атамай, жаңа
есім ойлап тауып отырған. Бұл келіннің қайын жұртына, күйеуіне деген
сыйластығын білдіреді. Қысқасы, ғалым тыйым сөздердің басқа түркі
халықтарының мәдениеті мен тілінде сақталып, қазақ тілінде бұл дәстүрдің
жойылып бара жатқанын жазады. Дегенмен, кезінде есімдерімен байланысты
тыйымдардың бұл ерекше түрінің жыныстар арсындағы әйел тіліндегі шартты
лексиканың пайда болуына әсерін тигізгенін мойындайды [23].
Қазақ тіл білімінде ерлер мен әйелдердің сөз қолданыстарында
ерекшеліктер болуы мүмкін деген жорамалды А.Д.Сейсенова “Лингвистикалық
мәдениеттану: этикет формаларын салыстырмалы талдау” (1998) атты ғылыми
жұмысында айтып кетеді. Ғалым сөйлеу этикеті жайлы айта келіп, этикеттің
жыныстар арасында да болатынын, оны алдымен қарастыру керек екенін сөз
етеді де, гендерлік лингвистиканы шетел ғалымдары зерттеп жатқанын
баяндайды. Зерттеуде “Ат тергеу” салтындағы әйелдердің сөйлеу этикетіне
түсінік береді [24, 34].
Гендерлік статистикаға назар салсақ, Қазақстанда әйелдер еңбек
нарығында азырақ сұранысқа ие. 2004 жылы еңбекпен қамту қызметтеріне
жұмысқа орналасу мәселелері бойынша келгендердің ішінен әрбір алтыншы
әйелге ғана жұмыс берілген. Жоғары және орта арнаулы білімі бар 45 жастағы
және одан үлкен әйелдердің жұмысқа орналасу мүмкіндігі мүлдем аз.
Қазіргі кезде жалданып жұмыс істейтін адамдардың жартысына жуығын
әйелдер құрайды. Бірақ олардың еңбекақысы ерлердің еңбек ақысының 61%-ын
ғана құрайды. Мұның себебі, әдетте әйелдер денсаулық сақтау мен білім беру
ісі сияқты дәстүрлі “әйелдер” салаларында еңбекақысы азырақ қызметтерде
жұмыс істейді.
Шағын кәсіпорындарда жалданып жұмыс істейтін қызметкерлердің ішінде
әйелдердің үлес салмағы 34%-ды, әйелдер басқаратын шаруа қожалықтарының
үлесі 10%-ті құрайды. “Өзін-өзі жұмыспен қамтыған халық” деп аталатындардың
қатарында негізінен әйелдер басым, олар үшін сауда – табыс табудың және
бүкіл отбасы үшін күн көрудің бірден-бір көзі. Жалпы алғанда, ерлермен
салыстырғанда әйелдер арасындағы жұмыссыздық деңгейі әлдеқайда жоғары [9].
Сонымен, гендер мәселесі бүгінде мәдени-әлеуметтік феноменді
білдіретін, қазіргі заманның өзекті мәселелерінің бірін көтеретін, тіпті
саяси-экономикалық аяда жиі көріне бастаған ұғымдардың біріне айналып отыр.
Қазақ тіліндегі гендерлік факторды зерттеу тарихи сипатқа ие. Гендер
факторы қазақ ағартушы, зиялыларының еңбектерінде де жиі ескеріліп отырған.
Тілдегі гендерлік ерекшеліктер мәселесі соңғы жылдары ғана
Қазақстандағы социолог, психолог, тілші, әдебиетші мамандарын қызықтырып
жүр. Тіл білімі салаларында бұл тақырыпта осы күнге дейін ешқандай ғылыми
еңбектер, зерттеулер жүргізілген емес.
1.2 Психофизиологиялық ерекшеліктердің ерлер мен әйелдердің сөз
қолданыстарындағы қызметі
Гендерлік лингвистика түрлі факторларға байланысты (әлеуметтік,
психологиялық, еңбек бөлінісі) пайда болып отырады. Сонымен қатар гендерлік
лингвистиканың пайда болуына септігін тигізетін – ерлер мен әйелдердің
психофизиологиялық ерекшеліктері. Яғни, олардың темпераментінің,
эмоционалдылығының және ең алдымен организімінің құрылысы мен құрамының
түрлілігі.
Көне грек философы Ксенофонт “Құдай екі жыныстың табиғатын екі түрге
бейімдеп жаратқан – әйел табиғатын үй тірлігіне, ерлер табиғатын дала
еңбегіне. Ерлердің жаны мен тәнін ыстық пен суыққа төзімді етіп, саяхатқа
және әскери жорыққа шыдамды етіп жаратқан. Әйел адамды үй тірлігіне бейімді
етіп нәзік, тірлікке епті етіп жаратады”- деп жазып кеткен [25].
Адамзат пайда болғаннан бастап, осы заманға дейінгі даму барысында да
ер және әйел жыныстары еңбек бөлінісінде, кәсіп таңдауда түрлі
көзқарастарға тіреледі. Ерте заманда ерлер саяхатқа, әскери жорыққа,
әйелдер үй тірлігіне бейім болса, қазіргі заман ерлері кәсіптің қиын түрі –
қара жұмысты (құрылыс, диханшылық т.б.), әскери қызметті таңдайды. Ал әйел
заты жалпы үй тірлігі, бала тәрбиесімен айналысып, кәсіпті де соған
байланыстыра қалайды. Сондықтан да қазіргі заманда оқу орындарындағы
оқытушылар, тәрбиешілер, тігін фабрикасындағы аспаздар жалпы әйел қауымынан
құралған.
Жыныс арасындағы еңбек бөлінісі олардың дене құрылысының,
организмінің түрлілігінен, яғни физиологиялық ерекшеліктердің салдарынан
болып отырған құбылыс.
Дене құрылысының, организмінің даму және жетілу қарқыны, айрықша
ерекшеленетін белгілері болады. Бұны – психофизиология саласы зерттейді.
Жыныстық психофизиология әйелдердің эмоционалдылығын, организмінің даму
қарқыны мен ерекшелігін, ойлау қабілетін анықтайды.
Психофизиологиялық ерекшеліктер ер мен әйел жынысының сәйкес емес
өмірлік мақсаттарының тууына себеп болады.
Әр адамның өз қарым-қатынас жасайтын ортасы болады. Қарым- қатынас
жасайтын ортаның түрлі болғаннан кейін олардың сөйлеу және сөз таңдау
қабілеті ерекшеленіп отырады. Әйел сөз қолданыстарындағы ерекшеліктерінің
пайда болуына тек психологиялық және әлеуметтік факторлар ғана септігін
тигізіп қоймай, физиологияның да үлесі баршылық.
Жыныс арасындағы ерекшеліктер тек сыртқы белгілерімен ғана емес, (бет
келбеті, тұлғасы, дауысы) олардың адамзат болып дүниеге келгенінен-ақ
организмі, дене құрылысы түрлі болып қалыптасады.
Мәселен, ұл бала туылғанда кішкене қыздарға қарағанда бойы ұзынырақ,
салмағы ауырлау, бұлшық еттері қаттылау болады. Әйелдердің терісі жұқа,
(сол үшін де тез қартаяды), қанының түсі ашық болады. Себебі, 20 % -ке
дейін қанының қызыл түрі кем болып, бұл әйелдердің күш қуатына әлсіздік
береді. Бірақ қосымша майлы қабаты оларға қиын жағдайда төзімділік
туғызады. Әйелдердің миының көлемі 10 % кем болғанымен тығыз орналасқан.
Бұл жыныстардың ойлау құралын ерекшелендіреді. Қимыл іс-әрекеттің, мінез-
құлқының сөйлеу тілінің түрліше болуына себеп болады [26].
Психофизиология ғылымында ерлер мен әйелдердің ми қабатында өзіндік
ерекшеліктер болатындығы дәлелденген. Ерлер миының оң жақ жарты шары
визуалды кеңістік қызметіне жауап берсе, мидың сол жақ жарты шары сөйлеу
және танымдық әрекетіне қатысты болып келеді. Әйел миының оң жақ және сол
жақ жарты шарлары өзгеруге икемді және бір мезгілде жан-жақты қызмет етуге
бейім келеді.
Осындай физиологиялық ерекшеліктерге қарай, ерлер мен әйелдердің
мінез құлықтарында айтарлықтай айырмашылықтар болады. Сондай-ақ, осы
сипаттағы ерекшеліктер екі жыныстың сөйлеу әрекетінен де көрініс табады.
Бірақ біз күнделікті қарым-қатынаста бұндай айырмашылықтарды байқай
бермейміз. Әйтсе де аталмыш жынысаралық айырым белгілердің бар екендігін
ғылым дәлелдеуде.
Әйелдер мен ерлердің психологиялық ерекшеліктері жас кезінен көріне
бастайды. Қыз балалардың ұлдарға қарағанда сөйлеу әрекетінің жақсы
дамығанын, ал ұлдардың қыздарға қарағанда көру әрекеті басымырақ және
агрессивті болатыны байқалады. Өсе келе қыз балалар тіл тапқыш, қоғамшыл,
сенгіш болады. Олар қарапайым, оңай тапсырмаларды жақсы орындайды, ал ұл
балалар шиеленіскен қиын жолдағы таным процесімен айналысқанды ұнатады
[9,131].
Белгілі психолог И.С.Кон бұл ерекшелік есейгенде де сақталады деп
жазады. Әйелдердің жұмысы оңай болса да (үй шаруасы, бала тәрбиелеу) ер
адамдар оны атқара алмайды. Әйелдердің қабылдау қабілеті жоғары
болғандықтан айналасындағы болған жағдайды ерлерге қарағанда жақсы
байқайды. Сондықтан, әйелдер барлық салада белсенділік көрсете алады [27].
Сонымен физиологиялық ерекшеліктер таңғаларлықтай болып келеді.
Жыныстық ерекшеліктердің бұл түрі өткен ғасырлар медицина ғылымдарының
көзіне түсіп, зерттеу аймағына айналған. 1880 жылдан- ақ Британия хирургы
Джеймс Криктон Браун ғылыми қоғамға анатомияда ерлер мен әйелдердің миында
көптеген ерекшеліктердің бар екенін хабарлайды. Браунның анықтамасында әйел
миының екі жарты шарындағы да қарым-қатынас жасауда сөйлеу және ойлау
қабілетін жалғастыруға көмектесетін нейрондардың қоюлығы ерлердікінен
қарағанда 23 % көбірек деп берілген. Ал ерлердің миының оң жақ жарты шары
сол жақ жарты шарының қалай қызмет атқарып жатқанын барлық уақытта хабардар
бола алмайды. Әйелдердің миының жарты шарлары бір-бірімен үндескендіктен
тоқтаусыз әңгімелесе алады. Әйелдердің сөйлеу жылдамдығы ерлердікіне
қарағанда басым болады [28]. Оған мысал ретінде, әйел адамның қойылған бір
ғана сұраққа жауабын келтіруге болады. Әйел адам көбіне бір ғана жауапты
қажет ететін сөз түрін таңдаудың орнына, болған жағдайды көпсөзділікпен
өрбітіп әкетеді. Яғни, әйел үйіне қалай жеткенін, бір күндік басынан кешкен
уақиғаны баяндай отырып, жауабын түрлендіріп жеткізеді.
Ер адамдар керісінше диалог барысында, әсіресе әйелдермен қарым-
қатынас жасағанда қойылған сұрақтарға жауапты қысқа беруді жөн көреді.
Әйел организмінің мұндай ерекше қасиеті – миына зақым келгенде сөйлеу
қабілетін көбіне жоғалтпайды. Бұның себебі – олардың миының екі жарты шары
бұл қызметті бірдей ептілікпен атқарып отырады. Олардың сезімдері жақсы
дамып және сөздің күшін жақсы түсінетіндігі - мидың эмоционалды оң жақ
жарты шары әйелдердің лингвистикалық қасиеттерін белсенді толықтыра алады.
Әйелдерде ойлап, әсер алуға, образдауға, мұңаюға, қиялдауға, көңіл-
күйінің өзгеруіне қызмет ететін оң жақ жарты шары жақсы дамыған. Бірақ ер
адамдарда жасының келгеніне қарай олардың миының сол жақ жарты шары
әлсіреп, әйелдерге қарағанда кертартпа болып, өмірлерінде көңілсіздік бола
бастайды [28].
Қазіргі заманда диагностикалық аппаратура мидағы болып жатқан
құбылыстарды көрсете алады. Миының қызмет ету қабілетін анықтау үшін мидың
азығы – сәуле түсіретін изотопты глюкоза қолданылады. Глюкоза жоғары
мөлшерде организмнің көмегімен қызмет атқарып жатқан нейрондарға алып
барады. Бұл технология жақын арада ғана қолданыла бастаса да, көптеген
қызықты мәліметтер жиналды: ерлер мен әйелдер оқығанда немесе эмоциялары
жылдам өзгергенде нейрондардың түрлі тобы қызмет атқарады. Қайғырғанда
әйелдердің ми ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Тілдегі гендерлік ерекшеліктердің теориялық негіздері ... ... ... ... ..
1.1 Гендерлік ерекшеліктердің жалпы тіл білімінде және қазақ тіл
білімінде
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
1.2 Психофизиологиялық ерекшеліктердің ерлер мен әйелдердің сөз
қолданыстарындағы
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Әлеуметтік себептердің әйелдер мен ерлердің сөз қолданысында
қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
2. Ғ.Мүсіреповтің “Ана” тақырыбына арналған
шығармаларындағы әйел тілінің ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
2.1 Әйелдердің қарым-қатынасындағы көңіл-күйдің берілу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Әйел тіліндегі ат тергеу
салты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Жазушы шығармаларындағы әйел қолданысындағы ым-
ишаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
2.4 Әйел адамдар қарым-қатынасындағы қаратпа сөздер ... ... ... ...
Кіріспе
Жеке адам статусындағы жеке категориялар – жыныс пен жас
ерекшеліктерін де қамтиды. Біздің қарастырып отырған объектіміз де осы
жыныс категориясына тән әйелдердің сөз қолданыстарындағы ерекшеліктер
проблемасы туралы болмақ.
Ғылыми тұрғыда физиологияда ерлер мен әйелдердің миында өзіндік
ерекшелік бар екені дәлелденген. Ерлерде мидың оң жақ жарты шары визуалды
кеңістік қызметке (іс-қимыл әрекеті, көру және қол арасындағы үлесімдік)
жауап берсе, мидың сол жақ жарты шары сөйлеу және когнитивті әрекетіне
(сезімге әсер ету, абстрактілі түсініктерді ұғыну) жауап береді. Ерлердің
“ойлаудан” “сезімге” өтуі, яғни, мидың оң жақ жарты шарынан бірден сол жақ
жарты шарына ауысуы қиынға соғады. Бұлай ауысу барысында әйелдерге
қарағанда ерлер ұзақ уақытты қажет етеді. Ал әйелдердің миының оң жақ және
сол жақ жарты шарлары икемді және жан-жақты бірдей қызмет атқарады. Әйел
миының екі жарты шары да олардың кез келген мәселені шешуге, сезімталдыққа
баруына ықпал етеді.
Осындай физиологиясының түрлілігіне орай ерлер мен әйелдердің мінез-
құлықтарында да айтарлықтай айырмашылықтар болады. Сондай-ақ мұндай
ерекшеліктер олардың сөйлеу әрекетінде де көрініс табады. Бірақ біз ол
айырмашылықтарды күнделікті қарым-қатынаста байқай бермейміз. Ал осы жыныс
арасындағы ерекшеліктердің бар екендігіне ғылыми тұрғыдан зерттеулер
жүргізу арқылы көз жеткіземіз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Сөйлеудегі гендерлік ерекшеліктердің нақты көрініс тек психологиялық,
биологиялық және әлеуметтік ерекшеліктерге сүйену арқылы анықталады.
Қоғамдық санада ерлер мен әйелдердің сөйлеу мінез-құлқындағы
тұрақталған стереотиптер бар, бірақ олар ғылыми зерттеулермен нақты
дәлелденбей отыр. Мәселен, ерлер сөйлегенде агрессивті, қарым-қатынастағы
адамының, әсіресе ол әйел болса, сөзін жиі бөледі. Әйелдерде көпсөзділік
басым, бірақ тура сөйлемейді, жанама тілек, өтінішке барады. Ерлер
“терезені жап” десе, әйелдер “тоңып қалдым” дейді. Жыныстар арасындағы сөз
қолданыстағы маңызды мәдени, психологиялық құбылыстардың бірі - бұл жеке
сөздер, айтылымдар мен мәтіндердің тыйым түрінде келуі. Тыйым сөздер ұлттық
мәдениетте әйелдерге қатысты болып, кейін психологиясында орнығып, тілдік
қабілетінде көрініс табады [1].
Ерлер мен әйелдер психологиясының түрлілігіне орай болған оқиғаны,
затты түрліше бағалайды. Ерлердің бағалау, сөз таңдау қасиеті
әйелдердікінен бөлек болады. Бағалаудың, сөз формаларының түрліше болуы
олардың жынысына байланысты [2]. Бұдан біз қазақ ерлері мен әйелдерінің
бағалауыштық проблемасына тірелеміз.
Ерлер мен әйелдердің ойлау жүйесін зерттейтін еңбектер әлемдегі
жыныстардың арасында кейбір ерекшеліктердің барын тұжырымдайды. Әйелдер
кішірейткіш қосымшалар мен сыпайылық формаларын көп қолданады, коммуникация
кезінде серігінің есімін жиі атайды, байланысты жақсартатын сөйлеу
әрекеттерін пайдаланады деген көзқарас кең жайылған.
Ғылыми тұжырымдарға сүйене отырып, зерттеу жұмысының өзектілігін осы
мәселелер арқылы беруге болады. Бұл ғылыми жұмысты зерттеу арқылы біз қазақ
тіліндегі ерлер мен әйелдердің сөз қолданыстарындағы ерекшеліктері туралы
мәселені тек тіл білімінде ғана емес, әдебиетші, тарихшы, т.б. мамандардың
назарын аудару керектігін байқадық. Сонымен қатар, халқымыздың әйел және
ерлер сөз қолданысындағы жоғалған кейбір салт-дәстүр көріністерін қайта
жаңғырту қажеттігі де бар екен.
Зерттеу нысаны.
Жалпы тіл біліміндегі және қазақ тіл біліміндегі гендерлік
ерекшеліктердің теориялық негіздері, Ғ.Мүсіреповтің “Ана” тақырыбына
арналған шығармаларындағы әйелдердің сөз қолданысындағы лексикалық және
ұлттық этикеттің көрінісі - жұмыстың негізгі зерттеу нысаны болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Гендерлік лингвистика соңғы жылдары ғана жалпы тіл білімінің зерттеу
объектілеріне айналып отыр. Ғылымилығы жағынан әлі нақтыланып,
тұрақталмаған ғылым болғанымен де, біздің жұмысты жазудағы басты мақсатымыз
– жалпы тіл біліміндегі гендерлік зерттеулердің теориялық негізіне, қазақ
тіл біліміндегі лексикология, синтаксис, этнолингвистика салаларына сүйене
отырып, әйелдердің сөз қолданыстарындағы ерекшеліктердің бар екенін
дәлелдеу. Біз қолда бар ғылыми тұжырымдарға сүйеніп, ұлттық
ерекшеліктерімізді, салт-дәстүр, ырым-жоралғыларымызды ескере отырып,
ұлттық тәрбиедегі әйелдердің сөйлеу үлгісін және Ғ.Мүсіреповтің “Ана”
тақырыбына арналған шығармаларындағы әйелдердің сөз қолданыстарындағы
ерекшеліктерді анықтау мақсатында келесі мәселелерді шешуді міндетке алдық:
-орыс және Батыс елдерінің гендерлік мәселені қарастырудағы ғылыми
теориялар мен тәжірибелеріне сүйене отырып тақырыптың мәнін ашу;
-сонымен бірге қазақ халқының психологиясын, басқа халықтардан
айырмашылығын ескере отырып, қазақ тіліндегі ерлер мен әйелдердің сөз
қолданыстарындағы ерекшеліктерді анықтау;
-әйелдердің сөз қолданысында әр түрлі эмоционалды ситуацияларға
байланысты қолданылатын сөздік қатарларын, лексикалық единицаларын көрсету,
ойын жеткізу мақсатында сөйлем құрау әдісін ажырату;
-әйелдердің мінез-құлқына, ұлттық тәрбиедегі салт-санаға, олардың
физиологиялық ерекшеліктеріне орай сөз қолданыстарындағы бөліністің болу
себептерін ғылыми түрде психология, медицина, әлеуметтану, әдебиет,
этнография салаларының көмегімен дәлелдеу;
-қазақ әйелдерінің сөз қолданысындағы ертеде қалыптасқан тыйымдар мен
салт-дәстүрлерге қатысты ерекшеліктерден басқа, психофизиологиялық
түрлілігіне орай қазіргі кезде де ерекшеліктердің бар екенін дәлелдеу;
-гендерлік ерекшеліктердің ертеде болған немесе әлі де сақталынып,
жыныстар арасында өз орнын алып келе жатқан сөздік қолданыстарға ұлттың
қалыптасу кезең тұрғысынан сипаттама беру.
Жұмыстың зерттеу материалдары.
Гендерлік ерекшеліктердің негізі жалпы тіл білімінде қаланғандықтан,
жұмыс барысында негізінен батыс және орыс тіл білімі өкілдерінің зерттеу
жұмыстары негіз болды. Гендерлік лингвистиканың негізін қалаған
А.В.Кирилина, Е.В.Митрохина, А.В.Бессарабенко, Е.И.Трофимова, Т.Б.Крючкова
т.б. ғалымдардың зерттеу материалдарынан қажетті мәліметтер алынды. Сонымен
қатар, ғылыми жұмыста психология мен әлеуметтану саласында гендер мәселесін
қарастырған Ю.Ф.Чуфаровский, Е.П.Ильин, И.С. Кон т.б. ғалымдардың ғылыми
еңбектері негіз болды. Қазақ тіл білімінде гендер мәселесі бойынша ғылыми
еңбектер жоқ болса да, Ә.Ахметовтің “Түркі тілдеріндегі табу мен
эвфемизмдер”, А.Сейсенованың “Лингвистикалық мәдениеттану: этикет
формаларын салыстырмалы талдау”, М.Бимағамбетовтің “Қазіргі қазақ тіліндегі
қаратпа мен қыстырмалар”, А.Қобланованың “Қазақ сөз этикеті”,
Н.Егіншібаеваның “Қазіргі қазақ тіліндегі қаратпалар” т.б. ғылыми
диссертациялар тақырыптың мәнін ашу барысында пайдаланылады. Дереккөз
ретінде талданған мысалдар Ғ.Мүсіреповтің “Ана” тақырыбына арналған
шығармаларынан алынды. Ондағы кейіпкерлердің сөйлеу тілдері мысал ретінде
алынып отырды.---- аса мысалдар терілді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
-әйелдердің аналық рөлі мен сезімталдығына байланысты сөз
қолданысында аяу, мүсіркеу және жаны ашу мәніндегі сөздер жиі айтылады.
Әйелдердің сезімдік жақтарының көптігінен, осы аяу мағынасындағы сөздер
айтылу интонациясына қарай мағыналары ауысып келіп, ұрсу, ренжу мәнін
береді;
-әйелдерде қорқу, шошыну сезімінің және сенгіштік қасиетінің
басымдылығынан магиялық нанымдарға, құдіретті күшке қатты сенеді. Сондықтан
да әйелдер сөздің құдіретіне сеніп, суггестикалық амалдарға жиі барады.
Қарғыс сөздерді жиі айтады, жаратқанға жалбарынады және де ырым-
жоралғыларға қатты сенеді;
-әйелдердің сөз қолданысында айтылатын инвективтердің де ұлттық
тәрбие де мәні бар. Қазақ тілінде ашуланғанда, ренжігенде қарғыс мәнді және
балағат сөздерді пайдаланғанды жөн көреді;
-белгілі бір объектіні бағалауда әйелдер түрлі бағалаушы
лексикаларын қолданады. Ол жыныстардың психологиялық ерекшеліктеріне, яғни,
белгілі бір затты немесе құбылыстан алған әсеріне қарай есім сөздер,
үстеулер мен одағайлар арқылы бағаланады;
-ұлттық этикет адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттеп отыратын
қаратпалар да жыныстар арасында түрлі мақсатта айтылады. Әйелдер күйеуінің
жақындарымен туыстық қатынасты жақсарту мақсатында ұлттық тәртіп бойынша
“ат тергеу” салтындағы табу мен эвфемизмдерді пайдаланады;
-әйелдердің аналық рөлінің басымдылығынан, күнделікті қарым-қатынаста
балаға қарата еркелету лексикасын ерлерге қарағанда жиі қолданады;
-қазақ халқының ұлттық психологиясында әдеп бойынша әйелдерге тән ым-
ишараны ерлерге қолдану ұят болып есептелінген де, ерлерге тән кинемаларды
(ым-ишараны) әйелдерге қолдануға тыйым салынған;
-сөйлеу әрекетіне қосымша қызмет ететін кинемалардың да әйелдер
арасын да өзіндік ерекшеліктері бар;
-ертеден қалыптасқан келіндердің иіліп сәлем қылу әдебі әйелдерге тән
болған;
-қазақ халқы әйелдердің психологиялық ерекшеліктерін ертеден келе
жатқан салт-дәстүрлерде, тұрмыс-салт жырларында ескеріп отырған.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Жұмыс барысында әйелдердің сөз қолданысына қатысты негізгі деректер
талданды. Әйелдердің қоғамдағы рөліне, мінез - құлқына байланысты қуану,
ренжу, ашулану, таңырқау сияқты сезімнің әр қырынан болатын сөйлеу
ерекшеліктері анықталды. Гендерлік лингвистикада негізгі қаралатын мәселе,
ғылыми жаңалық деп мына мәселелерді айтуға болады:
-әйелдердің психологиялық ерекшеліктеріне, қызығушылығына, қоғамдағы
рөліне қарай олар әр түрлі тақырыпта өзара қарым-қатынас жасайды. Осы
тақырыптарға байланысты жыныстар арасында түрлі лексика қатарлары қызмет
атқарады;
-әйелдердің отбасындағы орнына қарай жаны ашу, мүсіркеу, аяуға
байланысты сөздерді жиі айтады;
-сезімнің түрлі қырына байланысты әйелдер қуанғанда, таңғалғанда,
шошынғанда, қорыққанда (суггестизмдер), ашуланғанда (инвективтер, сес
көрсетуге қатысты лексика) түрлі сөздер қолданады;
-әйелдердің сөз қолданысында бағалауыштық лексика есім сөздер мен
үстеулер, одағайлар арқылы жасалып, қызметіне қарай жыныстар арасында
ажыратылып отырады;
-сөйлеу процесінде ойын жеткізу мақсатында болатын сөйлем құрау әдісі
де (сұраулы, бұйрықты сөйлемдер, қыстырма сөздер) әйелдердің арасында
ерекшеленеді;
-ұлттық тәрбиеміздегі әйел тіліне тән “Ат тергеу” салтына байланысты
адамдармен байланыс жасау мақсатында қолданылатын қаратпалар әйелдердің сөз
қолданыстарындағы ерекшеліктерде көрініс табады;
-тәрбиелік мәні бар ар-ұят, намыс сөздері де жыныстар арасында түрлі
қызмет атқарады;
-бейвербалды қарым-қатынас жасау процесі әйелдер арасында
ерекшеленеді;
-сәлем беруде және т.б. салт-дәстүр, ырым-жоралғыларда әйелдерге тән
айырмашылықтар болады және ол айырмашылықтар сөз қолданыстарына әсер етеді.
Жұмыстың құрылысы.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Тілдегі гендерлік ерекшеліктердің теориялық негіздері
1.1 Гендерлік ерекшеліктердің жалпы тіл білімінде және қазақ тіл
білімінде зерттелуі
Гендерлік лингвистика деп - сөйлеушінің жынысына қарай лексикалық
атаулардың шартты қолдануы мен басқа да ерекшеліктердің болуын айтамыз.
Ғалымдар ХVІІ ғасырда жаңа тайпалардың тілін зерттеу барысында жыныстардың
сөйлеу әрекетіндегі айырмашылықтарды байқайды. Алдымен бұл әйелдерге
қатысты. Ғылыми зерттеулерде “әйел тілі” ерекше сөз болған [3].
Әйелдерге және ерлерге нақты киіну үлгілері, сөйлеу үлгілері өмір
сүреді. Жыныстарға қатысты сөйлеу үлгілерін зерттейтін ғылым- гендерлік
лингвистика деп аталады. Грамматикалық категория болып табылатын ағылшын
тіліндегі “gender” сөзі жыныс деп аударылады, дәлірек айтсақ- тұқым, түр
дегенді білдіреді. Ғалымдар 70-80- жылдары ғылыми зерттеу объектісі етіп
адам тәніне қатысты “жыныс” түсінігінен басқа “гендер” ұғымын енгізеді.
Бұдан жыныс – биологиялық түсінік, гендер – жыныстар арасындағы әлеуметтік-
мәдени өмір сүру белгісі болып тұрақталады. Сонымен “гендер” термині
жыныстар арасындағы ерекшеліктердің табиғи емес, әлеуметтік, мәдени жағын
білдіреді. Жыныс – “әйел” және “ер” түсінігінің табиғи белгілерін,
биологиялық мәнін берсе, қоғам мен мәдениет өзгертіп отыратын мәдени
белгілерді – гендерлік ерекшеліктер анықтайды [4].
Гендерлік зерттеулер және гендерология ғылыми пән ретінде, әйелдер мен
ерлердің әлеуметтік рөлін қоғамдық санада және жеке санада құрайды.
Гендорология – мәдениеттің әйелдік және ерлік құрылымы жайындағы ғылым
болып табылады [5].
Тілдесу кезінде сөйлеушіні жынысына қарай айырып жіктеу туралы сөз
болғанда, адамның биологиялық айырмашылығы емес, оның “мәдени, әлеуметтік
бітімін” көрсететін гендер мәселесі қаперге алынады.
Гендерлік лингвистика немесе лингвистикалық гендерология әйел адам мен
ер кісінің биоәлеуметтік субъект ретіндегі тілдік қолданыс ерекшеліктерін,
айырмашылықтарын анықтайтын, осы айырым белгілерді мақсатты түрде
зерттейтін ғылым саласы.
Адам жөніндегі ғылымдардың тоғысқан жерінде орын алған тіл ғылымының
ерекше саласы – гендерлік лингвистика.
“Гендерлік лингвистика” – біз үшін жаңа ғылым, ал жаңа саланың өзіне
тән мәселелері болады және аз емес. Олар:
1. Адам жынысы гендердің тілімен анықталатындығы;
2. Тіл мен жыныс (жас пен жыныс) айырмашылығы, өзара
байланыстылығы;
3. Әйел мен ер адам сөзінің жалпы адамдық айырмасы;
4. Әйел мен ер адамның ұлттық-этникалық деңгейдегі айырмасы;
5. Тілдің әлеуметтік жіктелуі мен қоғамның жыныстық жіктелуінің
өзара байланысы;
6. Әйел мен ер адамның тілдік бірлікті қолдану айырмасы;
7. Әйел мен ер адам сөйлер сөзінде қолданылатын тілдік және
бейтілдік бірліктер;
8. Әйел мен ер адам беретін мәлімет құрамындағы тілдік және
бейтілдік бірліктер т.б. [6, 24].
ХХ ғасырдың 60-70жылдарынан бастап Батыс Еуропа мен Америка бастау
алған гендерлік тілдік зерттеулер күні бүгінге дейін қарқынды дамып келеді.
Ғалымдар екі мәселеге баса назар аударып отыр: ерлер мен әйелдер тіліндегі
гендерлік ерекшеліктер және ерлер мен әйелдерге қатысты қолданылатын тілдік
бірліктер. Зерттеулердің басым көпшілігі тілдік талдаулар, талдау әдістері
арқылы гендердің мәнін ашып көрсетуді көздесе, бірқатары гендердің
лингвистика ілімін дамытудағы рөлін анықтауды мақсат етті.
Жыныстар арасындағы гендерлік айырмашылықтың алғашқы белгілері бала
жастан байқала бастайды. Психолог ғалымдардың пікіріне сүйенсек, балалар
өздерінің ұл не қыз екенін екі жастан бастап сезінеді. Үш жаста олардың 75%-
ы қай жынысқа жататынын ажырата алады. Сонымен бірге айналасындағыларды ұл
не қыз, әйел немесе еркек деп айырып қарауға бейімделеді, бірақ жыныстың
өзге айырмасын біле бермейді. 3-4 жаста балалар әке мен шеше, әйелі
мен күйеуі ұғымдарынан гөрі апа, аға ұғымдарын тез меңгереді. Ойын
кезінде қыз әйел рөлін, бала еркек рөлін таңдайды. Ал мен 5-7 жасқа
келгенде балалардың барлығы дерлік жынысқа барабар болу (половая
идентичность) мәнін адамның сыртқы белгілерімен (мінез-құлық, эмоция, іс-
әрекет, физиологиялық ерекшеліктер т.б.) байланыстырады. Көбінесе бұл
жатсағы балалар (70%) жыныс ерекшелігін саналы түрде ұғынуға дайын емес.
Тек жасөспірім шақта түрлі биологиялық, әлеуметтік ықпалдың әсерімен жыныс
рөліне байланысты көзқарасы қалыптасып орнығады. Бұл кезеңде олар біршама
кең білім алады, өзінің тұлғалық іргетасын қалауды және дүниетанымын
қалыптастыруды аяқтайды [7, 81-32].
Балалардың ұл не қыз болуға дағдылануының өзі гендерлік барабарлықтың
бастапқы нышандары десе болады. Гендерлік идентификация адамның тұлғалық
қалыптасуы барысында қоғамда еркекке тән, әйелге тән деп танылған белгілер
мен нормаларды қабылдап, соған сәйкес келуін, теңдестірілуін қарастырады.
Зерттеу мәліметтерінен белгілі жайт: тілді игеруде (танымы, сөздік қоры,
сөйлеу мәнері, күрделі сөз тіркестерін қолдануы жағынан т.б.) қыз бала ер
баладан жетік келеді. Мұның себебін зерттеушілер анасының қыз баламен көп
уақыт әңгімелесуі, жиі қадағалауы, түрлі тыйымдар мен тәртіпке үйретуі және
қарым-қатынаста анықтамалық тілден гөрі әлеуметтік тілді пайдалануын талап
ететіндегінен болса керек деп түсіндіреді (әлеуметтік тіл – сәлемдесу,
рахмет айту, кешірім сұрау т.б.) қамтиды, анықтамалық тіл, аталуынан да
көрініп тұрғандай, зат атауларын анықтау түрінде келеді [8, 173-175]. Ата-
аналар балаларын ұл болсын, қыз болсын әдептілікке, сыпайы сөйлеуге
баулиды. Дегенмен, балалар әкесіне қарағанда анасының сыпайы тілге бейім
келетінін аңғарады.
Егер ересектер сөйлеу мәнеріне бала кезден бейімделетін болса, ер тілі
мен әйел тілі арасындағы гендерлік стильдік айырмашылықтарды сөз етудің
жөні бар. Әйелдің сөзі көп дейміз, керісінше, сөзі көп – ер адам. Әйтсе де
ер адамдар әйелдерді сөзшең деп таниды. Өйткені әйел адамдар шағын ортада
оңаша сөйлесуді таңдайды.
Гетеборге (Швеция ) университетінің әлеуметтанушы – лингвист ғалымдары
әйел мен еркек арасындағы әңгіменің айырмашылығын анықтау мақсатымен арнайы
тәжірибе жүргізген. Ерлер мен әйелдердің қарым – қатынас жасу тәсілдері де
әртүрлі. Әйелдердің көпшілігі үшін тілдесім – өзара қарым-қатынас
орнатудың, түсіністікке жетудің амалы. Қарым-қатынаста әйелдерге эмоциялық
стиль тән. Олар өздерінің сезімі мен эмоциясын ашық, еркін білдіре алады
және қасындағылардың жай- күйімен де бөлісіп отырады.
Қай ел, қай қоғам болмасын, ондағы әйел мен еркектің сөз саптау
ерекшелігі олардың қоғамдағы әлеуметтік орнымен белгіленеді. Екі жыныс
өкілі де жұмыс түрі, кәсіп түрлері бойынша дараланады. Әлемде әйел жұмыс
күші он түрлі кәсіпке жұмылған болса, еркек күші бірқалыпты кеңінен
тараған.
Гендерлік статистикаға назар салсақ, Қазақстанда әйелдер еңбек
нарығында азырақ сұранысқа ие. 2004 жылы еңбекпен қамту қызметтеріне
жұмысқа орналасу мәселелері бойынша келгендердің ішінен әрбір алтыншы
әйелге ғана жұмыс берілген. Жоғары және орта арнайы білімі бар 45 жастағы
және одан үлкен әйелдердің жұмысқа орналасу мүмкіндігі мүлдем аз.
Қазіргі кезде жалданып жұмыс істейтін адамдардың жартысына жуығын
әйелдер құрайды. Бірақ олардың еңбекақысы ерлердің еңбекақысының 61%-ын
ғана құрайды. Мұның себебі, әдетте әйелдер денсаулық сақтау мен білім беру
ісі сияқты дәстүрлі әйелдер салаларында еңбекақысы азырақ қызметтерде
жұмыс істейді.
Шағын кәсіпорындарда жалданып жұмыс істейтін қызметкерлердің ішінде
әйелдердің үлес салмағы 34%-ды, әйелдер басқаратын шаруа қожолықтарының
үлесі 10%-ды құрайды. “Өзін-өзі жұмыспен қамтыған халық” деп аталатындардың
қатарында негізінен әйелдер басым, олар үшін сауда – табыс табудың және
бүкіл отбасы үшін күн көрідің бірден-бір көзі. Әйелдер арасындағы
жұмыссыздық деңгейі әлде қайда жоғары [9].
Сонымен гендер бүгінде мәдени-әлеуметтік феноменді білдіретін, қазіргі
заманның өзекті мәселелерінің бірін көтеретін, тіпті саяси- экономикалық
сахнада өзін жиі-жиі көрсете бастаған ұғымдардың біріне айналып отыр
Бір жыныстағы, бірақ түрлі әлеуметтік және түрлі кәсіби дәрежедегі
адамдардың сөйлеу әрекетінде ерекшеліктер болады. Кез- келген адамның
сөйлеу әрекеті үйінде, жұмысында, таныс және бейтаныс ортасында әр түрлі
болады. Осы жағдайды ескере отырып, біздің қазақ тілінде ерлер мен
әйелдердің арасында сөз қолданысында ерекшеліктер бар деген пікір
ғалымдардың үлесіне көптеген сұрақтар әкеледі. Гендерлік рөлдер мен
нормалар тіл-тілде ортақ мазмұн мен нормаға ие емес. Әр ұлтта ерлер мен
әйелдердің сөз қолданыстарындағы ерекшелік әрқалай көрініс береді. Ол
көріністі қазақ тіл білімі ғылымында әлеуметтік мәдениет пен биологиялық
факторлар арқылы анықтауға болады.
Ер мен әйелдің сөз саптауындағы айырмашылықтар жөніндегі ғылыми
ізденістер 1970 жылдардан басталады десек те, тіл туралы ғылымда жыныстық
ерекшелік пен оның тілдік қарым-қатынастағы көрінісі жөнінде біраз еңбектер
аталған уақытқа дейін де жарық көргендігін назардан тыс қалдырмау керек.
Мәселен, ХVІ ғасырдың өзінде-ақ еуропалық тіл туралы ғылымда сол заманғы
әйел тілінің өзіндік сипаты хақында бірді-екілі зерттеулер жазылған [10].
ХVІІ ғасырдың аяғына дейін лингвистикада род категориялары ғалымдардың
негізгі зерттеу объектісі болған.
1900-1960 жылдардың аяғына дейін Клив Грейдің классификациясына сәйкес
тілдегі гендерлік зерттеу жұмысы келесі бағытпен жүреді: ерлер мен
әйелдердің сөйлеу әрекетіндегі ерекшеліктер туралы гипотеза; сөздердің
айтылу мәселесі; жақсыз есімдіктердің дамуы; lady және women
сөзформаларының айырмашылықтары талқыланды.
Гендерлік зерттеулердің нақты зерттеу объектісіне айналған жаңа кезеңі
1970 жылдардан басталды. Бұл жылдардағы зерттеулер гендер түсінігінің
лингвистикаға енуімен байланысты. Ағылшын термині gender лингвистикалық
контекстен алынып, басқа ғылым салаларының- әлеуметтік философия,
әлеуметтану, тарих ғылымдарының, сонымен қатар саясаттануда ғылыми зерттеу
аймағына айналған.
“Гендер” термині, гендерлік зерттеулер пәнаралық бағыттағы статусын
алғаннан кейін ғана тіл біліміне жаңа мағынада ғылым ретінде енді. Жаңа
терминнің пайда болуына дейінгі жыныс түсінігі лингвистикалық семантикада
назардан тыс қалған жоқ. Себебі жыныс семантикасы көптеген лексикалық
единицалар мағыналарының құрамына (ер, әйел, ана, әке т.б.) кіреді. Бүгінде
бұл мәселені шешуде ғалымдар жыныс түсінігіне сүйенеді .
Гендер әйел мен еркектің әлеуметтік ортадағы, қоғамдық мәдени
институттардағы (отбасы, саясат, мәдениет, білім беру т.б.) орны мен рөлін
анықтайтын ұғымдық категория. Гендер ұғымы ХХ ғасырдың 60-70-жылдарынан
бастап ғылыми айналымға еніп, жүйелі түрде зерттеле бастауы мынадай себепті
жағдайлармен түсіндіріледі:
- әлеуметтік-саяси уәждеме – қоғамдық қатынастардың өзгеруі мен
феминистік көз қарастың өріс алуы;
- лингвистикалық уәждеме – структурализмді сынға алу, тілдің
прагматика саласына деген қызығушылықтың артуы және әлеуметтік
лингвистиканың дамуы;
- философиялық таным теориясының жаңа бағыт алуы, постмодернизм мен
деконструктивизм идеяларының кең таралуы [11,15-20].
Алғашында бұл ұғым тарих, әлеуметтану, саясаттану, психология
ғылымдарында қолданыс тапса, кейіннен гендерлік зерттеулер ауқымы кеңейіп,
ғылым аралық статус алған кезеңде лингвистикалық ізденістер төңірегінде де
сөз етіліп, прагматика мен антропологиялық бағдар аясындағы тақырыптардың
өзегіне айналды.
Тіл мен тұлғаның, тіл мен қоғамның арақатынасы, өзара әрекеттесу
заңдылығы гендерлік лингвистиканың әдіснамалық негізі болып табылады.
Гендер мен тілдің өзара байланысын зерттеу бірнеше бағытта
жүргізіледі. Атап айтқанда:
- әлеуметтік-лингвистикалық – тілдің әлеуметтік жіктелуі мен
қоғамның жыныстық жіктелуінің өзара байланысын, әйел мен ер адамның
вербалдық және бейвербалдық қарым-қатынас амалдарын қолдану ерекшеліктерін
т.б. зерттеу:
- психолингвистикалық – жыныс психикасына сәйкес әйел адам мен
бейвербалдық ерекшеліктерді психикалық сипатынан ажырату, бала тілінің
гендерлік дамуын зерттеу, психолингвистика мен нейролингвистиканың
байланысын анықтау;
- идентификациялық – авторы жасырын мәтіндерді тексеру арқылы
автордың тілдік тұлғасы мен жынысын анықтау;
- лингвомәдениеттанымдық және мәдениетаралық зерттеулер – белгілі бір
кезеңде түрлі тілдер мен мәдениеттердегі андроцентризм деңгейін белгілеуде
гендердің алатын орны, тіл мен мәдениттің қоғамдағы рөліне сәйкес,
гендердің жеке және жалпы белгілерін анықтау;
- тілдегі феминистік ұстаным;
- маскулиндік таным;
- жыныстық-тілдік байланысты негіз тұтатын азшылық топ өкілдерінің
тілдік тәжірибесін зердерделеу т.б. [12].
Гендерлік ерекшеліктерді зерттейтін ғалымдардың көбі “жыныс” сөзін
пайдаланса, ағылшын тілдес еңбектерде екі термин де қатар жүреді. Кейде
гендер терминінің қасына “жыныс” сөзі жақшаға алынып, түсінік ретінде
беріледі. Мұның бәрі гендерлік зерттеулерде терминдік түсініктердің
шатасуына әкеп соғады. Гендерлік зерттеу термині тұрақты деп есептеуге
болады және ол пәнаралық ғылыми бағытқа сай келеді. Гендерлік лингвистика
өкілі А.В.Кирилина гендер терминінің орыс тілдік лингвистикада қолданылуы
жайлы кең түсінік береді.
Гендерлік лингвистика өкілі А.В.Кирилина “гендер” және “жыныс”
терминдерінің белгілерін ажыратуға тырысады. “Гендер” тіл феноменінің үлкен
маңызды бөлігін зерттеуде кең түсінік береді, жыныс тіл феноменінің тек
единицасын ғана қарастырады. Гендер адамның ғылыми элементі жыныспен
байланысты тіл құрылысын зерттеуде лингвистер бүгін оның тек табиғи
байланыстылығын ғана емес, әлеуметтілігі мен мәденилігін қарастырады. Бірақ
тілдің лексикалық мазмұнында жыныс жатыр. Тіл единицаларына кіретін жыныс
компоненті гендерлік көзқарас, әдістеме жағынан қарастырылуы мүмкін. Жыныс
терминін гендермен, әсіресе, лексикалық мағына компоненті ретінде
ауыстыруға болмайды. Бұл жағдай қалыптасқан лингвистикалық тәртіпті бұзады
[13, 21].
Гендерлік концепт қарастырылатын мәселелерді кең аумақта зерттеуге
мүмкіндік туғызады. Жыныс категориясы жыныстық мағына компоненті болып
табылатын лексикалық единицалардың семантикасын талдайды. Гендер жалпы
мағынаны берсе, жыныс – жеке ерекшеліктерді қарастырады. Е.В.Перехвальская
ерлер мен әйелдердің сөйлеу ерекшеліктері әр түрлі болатынын айтып кетеді.
Кейбір тілдерде бұл ерекшеліктер міндетті болуды қажет етеді. Мысалға орыс
тілінде ерлер мен әйелдердің сөйлеу тілінде қызмет ететін женский және
мужской родты алады [14].
Е.В.Миторхина, А.В.Бессарбенко тіл тарихындағы гендер мәселесін
қарастыра келе, гендерлік зерттеулер өзінің мазмұнын 1970 жылдарда ғана
тауып, лингвистикалық ғылым ретінде қабылданғанын жазады [15]. Ондағы
гендерлік лингвистиканың негізгі аспектілерінің бірі болып сөйлеу
әрекетіндегі “әйелдердің қарым-қатынасы” мен “ерлердің бақталастығы”
теориясы “қарама-қарсы” қойылады.
1985-1990 жылдардан кейін гендерлік зерттеулер жайлы ғылыми жұмыстар
жарық көріп, онда социолингвистика, психолингвистика, лингвистика,
паралингвистика аспектілері қарастырылды. Тіл білімінде ғылыми бағыттар
пайда болып, олар жыныстардың бір-біріне әсер етуін және әйел жазба тілінің
ерекшеліктерін қарастырады [15].
Бұл кезеңнің гендерлік лингвистиканың даму тарихы ағылшынша сөйлейтін
ерлердің феминистік қозғалыстарының мәселесін қоғам алдында алға қоюмен
және “гендерлік мәдениет негізі” ғылыми түрде пайда болуымен ерекшеленеді.
Тіл білімінде жынысқа қатысты психологиялық сөйлеу ерекшеліктеріне
соңғы жылдары неміс лингвистері көңіл бөлуде. Ғалымдар (Ф. Вернер,
К.Нарингз т.б.) әйелдердің сөз қолданысын жеке алып қарастырады. Әйелдердің
сөйлеу әрекетінің артикуляциялық жағынан гөрі (дауыс жоғарылығы, үнділігі,
дыбыс күші және т.б.) кәсіптік тілін көбірек зерттейді [16, 51].
1999 жылы 25-26 қарашада Москва мемлекеттік лингвистика
университетінде алғашқы “Гендер: тіл, мәдениет, коммуникация” атты
халықаралық конференция өтті. Ғылыми конференцияда тілдегі гендер
саласындағы көптеген мәселелердің басы ашылды. Гендерлік ерекшеліктердің
орыс тіл біліміндегі ғылыми тұжырымдары қарастырылды. Тіл білімінің барлық
саласын зерттеп келе жатқан ғалымдар гендерлік ерекшеліктерге ерекше көңіл
бөліп, тілдегі гендерлік ерекшеліктермен байланыстағы тіл білімінің басқа
аспектілерінде ғылыми мақалаларын ұсынды.
Ерлер мен әйелдердің сөз қолданыстарындағы ерекшеліктер әдеби тіл
тұрғысынан, жарнама, паралингвистика т.б. тіл білімі бағыттарымен
байланыстырылады. Аталмыш ғылыми конференциядан тіл білімі саласында
гендерлік ерекшеліктерді зерттеп жүрген көптеген ғалымдар (А.В.Кирилина,
Л.В.Кирилина, И.А.Гусейнова, Е.В.Митрохина, А.В.Бессарабенко т.б.) көзге
түсті.
Мұндағы зерттеулерде негізінен категоризация (номинация, нақтылық)
мәселесін шешу, қоғамдық әдептілік, тілдегі сыпайылық, жыныстық ауытқушылық
пен тілдегі жынысқа қатысты түрлі құбылыстар сөз болады.
Ж.А.Гусейнова, М.В.Томская бұқаралық ақпарат құралдарындағы жарнама
тіліндегі гендерлік аспектіге көңіл бөледі. Күнделікті тұрмыста
қолданылатын тауарлар жарнамасының кеңінен таратылуы, мазмұнды және
стильдік түрлілігі, гендерлік сарапшы мамандардың көзіне ілігеді. Тұрмысқа
қажетті қарапайым заттардың жарнамасындағы мәтіндерден ерлерге және
әйелдерге тән жарнамалардың болатындығы байқалады. Маркетингтік
коммуникация жүйесінде қызмет ететін жарнама коммерциялық идеяны немесе
өнімді көпшілікке тарату, оны рынокта жүргізу үшін түрлі кодтарды қолдану
арқылы (тілдік, көркемдік, түрлік, түстік және т.б.) хабарды тілдік және
бейвербалды формалар арқылы береді. Ақпарат құралдарында берілген
жарнамалық мәтіндер ерлер мен әйелдердің психологиясына әсер етіп,
жыныстардың сөйлеу әрекетін ескере отырып іске асады [17, 81]. Ерлер мен
әйелдердің өзара сөйлеу әрекетін И.С.Веселова [18] қарастырады. Әңгіменің
мәтіндік, мазмұндық ерекшелігі адамның жынысы мен жас ерекшеліктеріне
қатысты болады. Әйелдердің әңгімесінде хабардан бұрын өз ойын жеткізу
тізбектеліп, серігімен сырласу түрінде келетіні басым.
Батыс елдерінде гендерлік зерттеулердің күрт өсуі жаңа философиялық
ғылымдағы постмодернистік идеологиямен, сондай-ақ лингвистика ғылымының
өзінен жаңа эпистема іздеу әрекеттерімен сәйкес келді.
Ресей тіл біліміндегі гендорология мәселесін шешіп, негізін қалауда
еңбек еткен А.В.Кирилина болды. Ол “Гендер: лингвистикалық аспектілері”
(1999) атты еңбегінде жаңа ғылыми пәннің орнығуын ескеріп, гендердің
кейінгі теориялық жағы мен тіл біліміндегі гендер мәселесін шешудің
әдістемелік жүйесін қарастырды. Ғалым феминистік бағыттар мен
гендорологияның қызмет ету аймағына тоқталып, гендер мәселесінің Батыс және
орыс тіл білімінде зерттелу тарихына сипаттама береді. Біз диплом
жұмысымызда негізінен А.В.Кирилинаның теориялық негіздеріне сүйендік.
А.Гордон тілдегі әйелдердің қызметін анықтау жұмысында [1] гендерлік
ерекшеліктердің тілдегі көрінісіне тоқталды. Ондағы гендерлік ассимиляция
түсінігіне анықтама берді. Еуропа тілдерінде жыныстар арасында бір-біріне
сай емес, лексика мен грамматикада көрініс табатын ассиметриялар
(басымдылық) болады. Лингвистикада тілдегі гендерлік ассиметрияны
зерттейтін, суреттейтін, түсіндіретін бағыт – феминистік лингвистика болып
табылады. А.Гордон феминистік лингвистикаға толық түсінік береді.
Әдеби тіл саласының өкілі Марья Рюткенен феминистік бағыттың өкілдері
жайлы, олардың ғылыми тұрғыда қолданатын әдістерін баяндайды [19,5].
Феминистік әдебиеттану түрлі әдістемелерді қолданады – психоаналитикалық,
әлеуметтік, тарихи. Бұл бағыттың ішінде де бөлінетін түрлері бар –
англоамерикандық және француз. Француз бағытындағылар Фрейд пен Локанның
психоаналитикалық, постструктурализм теориясына, Деррид пен Барт
жұмыстарына сүйенеді. Марья Рюткенен батыс елдеріндегі гендерді зерттеген
әдебиетші ғалымдар Э. Сиксу, Л.Иригарэй, Н.Миллер, О. Дарк т.б. ғалымдардың
феминистік теория тұжырымдарына қысқаша түсінік береді.
Гендерлік зерттеулерде батыс елдерінің лингвистері (Дж. Лакофф,
Д.Спендер, М.Блок, Д.Камерон, О.Есперсен) орыс гендерлік лингвистиканың
негізін салушы ғалымдар (А.В.Кирилина, А.П.Мартынюк, Е.А.Земская,
Н.Н.Розанова т.б.) жалпы тіл біліміндегі гендер мәселесін, гендерлік
лингвистика теориясын, әдістемесін, феминистік теорияның себеп-салдарын
т.б. гендорология ғылымының басын ашуда үлкен еңбек сіңірді. Гендерлік
зерттеулердің бұл тек бастамасы. Әлі де зерттелетін, талас тудыратын
мәселелер ғалымдар алдында шешімін таппай жатыр. Гендерлік зерттеулердің
жалпы тіл біліміндегі теориялық орнығуы алда талас тудыратын мәселе болып
қала бермек.
Гендерлік лингвистика психофизиологияда да зерттелінген проблема
болып табылады. Ойлау мен сөйлеудің арақатынасы жөніндегі мәселе
психологиялық зерттеулерде көрнекті орын алады. Бұл салада психологиялық
ерекше мән беретін мәселесі – сөйлеу процесінің қалай іске асатындығы,
сөйлеудің түрлері, оның адам психикасымен байланысты. Сөйлеу процесіндегі
мидың қызметі, мидың зақымдануының сөйлеу әрекетіне тигізетін зиянды
әсерлері сөйлеу, сөйлегенді қабылдау, түсіну жағдайларын психологияның
қатысынсыз ұғыну мүмкін емес [20, 89].
Тілдегі гендерлік ерекшеліктер психология мен тіл білімінің ортақ
зерттеу объектісі ретінде қарастырылады. Яғни, тіл білімінде лексикалық,
грамматикалық ерекшеліктер түрінде зерттелінсе, тіл- қарым-қатынас жасаудың
негізгі амалы ретінде психологияда зерттеу объектісіне айналады. Психология
ғылымының докторы, профессор Е.П.Ильин [7]ерлер мен әйелдердің
психофизиологиялық ерекшеліктерін, жыныс аралық айырмашылықтарын кең
көлемде зерттей отырып, ғалым ерлер мен әйелдердің тілдік қарым-қатынас
жасаудағы ерекшеліктеріне назар аударады. Ерлер мен әйелдер үшін қарым-
қатынастың маңыздылығы, қарым-қатынасқа қатысты адамның әлеуметтік рөлі,
жыныс пен қарым-қатынас тығыздылығы, әйелге тән сөйлеу стилі т.б. мәселелер
қарастырылады.
Қарым-қатынас мәселесін зерттеуде орыс психология ғылымына үлес қосқан
Ю.Ф.Чуфаровский болды [21]. Ғалым қарым-қатынастың мақсаттары, амалдары,
нормалары, ережелерін психологиялық тұрғыда жете зерттеп, оларға нақты
теориялық анықтама береді. “Қарым-қатынас жасаудың негізгі амалы –
әлеуметтік тұрақталған, тарихи орныққан, табиғат, қоғам және психикалық
әрекет, қатынастық, кез-келген құбылысты білдіретін дыбыстар немесе әріптер
мен белгілердің жиынтығы болып табылатын – тіл” деп анықтама береді [22,
17]. Әйел психологиясы күрделі, белгілі бір деңгейде жыныстардың
коммуникативтік мінез-құлқына әсер ететінін жазады.
Психологиялық құбылыстар түйсік, қабылдау, сөйлеу процесіне тікелей
қатысады. Қарым-қатынаста тіл ойды ғана емес, сонымен қатар адамның жан
дүниесін, сезімін білдіреді [23,321]. Психологиялық құбылыстармен қатар
тілдің адам санасындағы орнын зерттейтін психология ғылымының да тілдегі
гендерлік ерекшеліктерде алатын өзіндік орны бар. Яғни гендерлік
лингвистика тек тіл білімі саласында ғана емес, психологияның да үлесіне
тиетін мәселе болып табылады. Сондықтан тіл біліміндегі көптеген
мәселелерді шешу барысында біз психофизиолог ғалымдардың ғылыми
тұжырымдарын негізге алдық.
Қазақ ғылымында жынысқа қатысты психологиялық және сөйлеу
ерекшеліктері зерттелмеген проблема. Еуропалық әйелдерге қарағанда қазақ
әйелдеріне тән қасиет - сыпайылық, ибалылық, имену, ұялшақтық, ұяңдық. Олар
үлкен кісілер мен ер адамдарды қадірлеп, сыйлап, өзінен жоғары сатыға
қояды. Әйелдердің психологиясына қатысты осы қасиеттерді, ерекшеліктерді
біз көркем әдебиет беттерінен көре аламыз.
- Қазақ әйелдерінің басым көпшілігіне тән бірнеше қасиет бар,- деп
отырушы еді Бабихан,- олар ақыл мен ажар, мейірім мен төзім, имандылық пен
инабаттылық, елі мен ерін пір тұту. Олар табиғатқа жақын, содан да таза
(С.Сматаев).
- Білуін біледі. Бірақ әйел затының көңілі көлдей ашық, жүрегі нәзік,
елжірегіш келеді. Өтірік қылымсызғанды шын көріп, сене салады
(Қ.Тоқшырзин).
Қазақ әйелдерінің тағы бір қасиеті – өздерін ерлерінен төмен ұстау
әдеті. Бұл тәрбиенің көрінісі басқа халықтарда ерсі көрінетін шығар.
Дегенмен, әйелдің мінез-құлқына, кешірімділігіне, еріне деген сыйластығына
қарай отбасының керегесі берік, шаңырағы шайқалмай, айқай-шусыз болады.
Еріне деген сыйластығы, сыпайылығы, әдептілігі әйел мінезін ерлердің
психологиясынан ерекшелендіреді. Сондықтан да, ертедегі ата-аналарымыздың
арасында ажырасу, некені бұзу сияқты теріс қылықтар болмаған. Әйелдердің
бұл психологиялық ерекшеліктері әлі де сақталынып келеді. Бұл қасиет
анасынан қызына, келініне ақыл, өсиет арқылы беріледі. Ер мен әйелдердің
психологиялық ерекшеліктеріндегі ұлттық тәрбиенің орнын қаламгерлеріміз
оқырмандарын баулу мақсатында көркем шығармаларында суреттейді. Қазақ
ғылымында жыныстар арасындағы психологиялық ерекшеліктер арнайы
зерттелінбесе де қаламгерлеріміз әйелдер мен ерлер өміріне, олардың
психологиялық ерекшеліктеріне терең үңіліп, оқырманына деректі етіп
жеткізіп отырған. Әйел психологиясы мен сөйлеу әрекетінің айырмашылықтарын
ескере білу – қазақ әдебиетінің киелі жетістіктері деп ойлаймыз.
Психологиядан тіл біліміне өтетін болсақ, ертедегі салт-дәстүрлермен
бірге қалыптасқан, ұлттық тәртіптердің үлгісі “әйел тілі” мәселесіне қазақ
ғалымдары тоқталып кеткен.
“Әйел тіліне” “Қазақ тілі энциклопедиясында” мынадай қысқаша түсінік
беріледі. “Әйел тілі – әйелдердің қарым-қатынастарында шартты түрде болатын
өзіне тән сөз қолданысы. Әйел тілінің ерекшелігі әлеуметтік, діни және
басқа да көптеген факторларға байланысты болады. Әйел тілі мен тілдің басқа
түрлері арасындағы ерекшелік сақталып қалуы мүмкін. Кейбір тілдерде
(мысалы: чукот тілінде) мұндай құбылыс дыбыстық жүйені де жанап өткенімен,
көбінесе тіл байлығында (лексикасында) байқалады. Мысалы, араб тілінде, ХХ
ғасырға дейін қазақ, алтай тілдерінде әдет-ғұрыпқа, діни сенімге байланысты
тура айтуға тыйым салынған атаулар мен есімдерді тұспалдап түсіндіру немесе
оған балама болатын сөзбен айту” [22, 47] керек болған.
“Әйел тілі” туралы түсінікті Ә.Қ.Ахметов “Түркі тілдеріндегі табу мен
эвфемизмдер” (1995) атты докторлық диссертациясында тоқталады. Ғалым
зерттеу жұмысының негізгі объектісі етіп табу мен эвфемизмді ала отырып,
бұл тыйым түрлерінің әйел тіліндегі көрінісін береді. Тыйым “Ат тергеу”
салты бойынша көрсетіледі. Ертеде жаңа түскен келін қайын жұртымен
күйеуінің жақын туыстарымен қарым-қатынас орнату үшін атын атамай, жаңа
есім ойлап тауып отырған. Бұл келіннің қайын жұртына, күйеуіне деген
сыйластығын білдіреді. Қысқасы, ғалым тыйым сөздердің басқа түркі
халықтарының мәдениеті мен тілінде сақталып, қазақ тілінде бұл дәстүрдің
жойылып бара жатқанын жазады. Дегенмен, кезінде есімдерімен байланысты
тыйымдардың бұл ерекше түрінің жыныстар арсындағы әйел тіліндегі шартты
лексиканың пайда болуына әсерін тигізгенін мойындайды [23].
Қазақ тіл білімінде ерлер мен әйелдердің сөз қолданыстарында
ерекшеліктер болуы мүмкін деген жорамалды А.Д.Сейсенова “Лингвистикалық
мәдениеттану: этикет формаларын салыстырмалы талдау” (1998) атты ғылыми
жұмысында айтып кетеді. Ғалым сөйлеу этикеті жайлы айта келіп, этикеттің
жыныстар арасында да болатынын, оны алдымен қарастыру керек екенін сөз
етеді де, гендерлік лингвистиканы шетел ғалымдары зерттеп жатқанын
баяндайды. Зерттеуде “Ат тергеу” салтындағы әйелдердің сөйлеу этикетіне
түсінік береді [24, 34].
Гендерлік статистикаға назар салсақ, Қазақстанда әйелдер еңбек
нарығында азырақ сұранысқа ие. 2004 жылы еңбекпен қамту қызметтеріне
жұмысқа орналасу мәселелері бойынша келгендердің ішінен әрбір алтыншы
әйелге ғана жұмыс берілген. Жоғары және орта арнаулы білімі бар 45 жастағы
және одан үлкен әйелдердің жұмысқа орналасу мүмкіндігі мүлдем аз.
Қазіргі кезде жалданып жұмыс істейтін адамдардың жартысына жуығын
әйелдер құрайды. Бірақ олардың еңбекақысы ерлердің еңбек ақысының 61%-ын
ғана құрайды. Мұның себебі, әдетте әйелдер денсаулық сақтау мен білім беру
ісі сияқты дәстүрлі “әйелдер” салаларында еңбекақысы азырақ қызметтерде
жұмыс істейді.
Шағын кәсіпорындарда жалданып жұмыс істейтін қызметкерлердің ішінде
әйелдердің үлес салмағы 34%-ды, әйелдер басқаратын шаруа қожалықтарының
үлесі 10%-ті құрайды. “Өзін-өзі жұмыспен қамтыған халық” деп аталатындардың
қатарында негізінен әйелдер басым, олар үшін сауда – табыс табудың және
бүкіл отбасы үшін күн көрудің бірден-бір көзі. Жалпы алғанда, ерлермен
салыстырғанда әйелдер арасындағы жұмыссыздық деңгейі әлдеқайда жоғары [9].
Сонымен, гендер мәселесі бүгінде мәдени-әлеуметтік феноменді
білдіретін, қазіргі заманның өзекті мәселелерінің бірін көтеретін, тіпті
саяси-экономикалық аяда жиі көріне бастаған ұғымдардың біріне айналып отыр.
Қазақ тіліндегі гендерлік факторды зерттеу тарихи сипатқа ие. Гендер
факторы қазақ ағартушы, зиялыларының еңбектерінде де жиі ескеріліп отырған.
Тілдегі гендерлік ерекшеліктер мәселесі соңғы жылдары ғана
Қазақстандағы социолог, психолог, тілші, әдебиетші мамандарын қызықтырып
жүр. Тіл білімі салаларында бұл тақырыпта осы күнге дейін ешқандай ғылыми
еңбектер, зерттеулер жүргізілген емес.
1.2 Психофизиологиялық ерекшеліктердің ерлер мен әйелдердің сөз
қолданыстарындағы қызметі
Гендерлік лингвистика түрлі факторларға байланысты (әлеуметтік,
психологиялық, еңбек бөлінісі) пайда болып отырады. Сонымен қатар гендерлік
лингвистиканың пайда болуына септігін тигізетін – ерлер мен әйелдердің
психофизиологиялық ерекшеліктері. Яғни, олардың темпераментінің,
эмоционалдылығының және ең алдымен организімінің құрылысы мен құрамының
түрлілігі.
Көне грек философы Ксенофонт “Құдай екі жыныстың табиғатын екі түрге
бейімдеп жаратқан – әйел табиғатын үй тірлігіне, ерлер табиғатын дала
еңбегіне. Ерлердің жаны мен тәнін ыстық пен суыққа төзімді етіп, саяхатқа
және әскери жорыққа шыдамды етіп жаратқан. Әйел адамды үй тірлігіне бейімді
етіп нәзік, тірлікке епті етіп жаратады”- деп жазып кеткен [25].
Адамзат пайда болғаннан бастап, осы заманға дейінгі даму барысында да
ер және әйел жыныстары еңбек бөлінісінде, кәсіп таңдауда түрлі
көзқарастарға тіреледі. Ерте заманда ерлер саяхатқа, әскери жорыққа,
әйелдер үй тірлігіне бейім болса, қазіргі заман ерлері кәсіптің қиын түрі –
қара жұмысты (құрылыс, диханшылық т.б.), әскери қызметті таңдайды. Ал әйел
заты жалпы үй тірлігі, бала тәрбиесімен айналысып, кәсіпті де соған
байланыстыра қалайды. Сондықтан да қазіргі заманда оқу орындарындағы
оқытушылар, тәрбиешілер, тігін фабрикасындағы аспаздар жалпы әйел қауымынан
құралған.
Жыныс арасындағы еңбек бөлінісі олардың дене құрылысының,
организмінің түрлілігінен, яғни физиологиялық ерекшеліктердің салдарынан
болып отырған құбылыс.
Дене құрылысының, организмінің даму және жетілу қарқыны, айрықша
ерекшеленетін белгілері болады. Бұны – психофизиология саласы зерттейді.
Жыныстық психофизиология әйелдердің эмоционалдылығын, организмінің даму
қарқыны мен ерекшелігін, ойлау қабілетін анықтайды.
Психофизиологиялық ерекшеліктер ер мен әйел жынысының сәйкес емес
өмірлік мақсаттарының тууына себеп болады.
Әр адамның өз қарым-қатынас жасайтын ортасы болады. Қарым- қатынас
жасайтын ортаның түрлі болғаннан кейін олардың сөйлеу және сөз таңдау
қабілеті ерекшеленіп отырады. Әйел сөз қолданыстарындағы ерекшеліктерінің
пайда болуына тек психологиялық және әлеуметтік факторлар ғана септігін
тигізіп қоймай, физиологияның да үлесі баршылық.
Жыныс арасындағы ерекшеліктер тек сыртқы белгілерімен ғана емес, (бет
келбеті, тұлғасы, дауысы) олардың адамзат болып дүниеге келгенінен-ақ
организмі, дене құрылысы түрлі болып қалыптасады.
Мәселен, ұл бала туылғанда кішкене қыздарға қарағанда бойы ұзынырақ,
салмағы ауырлау, бұлшық еттері қаттылау болады. Әйелдердің терісі жұқа,
(сол үшін де тез қартаяды), қанының түсі ашық болады. Себебі, 20 % -ке
дейін қанының қызыл түрі кем болып, бұл әйелдердің күш қуатына әлсіздік
береді. Бірақ қосымша майлы қабаты оларға қиын жағдайда төзімділік
туғызады. Әйелдердің миының көлемі 10 % кем болғанымен тығыз орналасқан.
Бұл жыныстардың ойлау құралын ерекшелендіреді. Қимыл іс-әрекеттің, мінез-
құлқының сөйлеу тілінің түрліше болуына себеп болады [26].
Психофизиология ғылымында ерлер мен әйелдердің ми қабатында өзіндік
ерекшеліктер болатындығы дәлелденген. Ерлер миының оң жақ жарты шары
визуалды кеңістік қызметіне жауап берсе, мидың сол жақ жарты шары сөйлеу
және танымдық әрекетіне қатысты болып келеді. Әйел миының оң жақ және сол
жақ жарты шарлары өзгеруге икемді және бір мезгілде жан-жақты қызмет етуге
бейім келеді.
Осындай физиологиялық ерекшеліктерге қарай, ерлер мен әйелдердің
мінез құлықтарында айтарлықтай айырмашылықтар болады. Сондай-ақ, осы
сипаттағы ерекшеліктер екі жыныстың сөйлеу әрекетінен де көрініс табады.
Бірақ біз күнделікті қарым-қатынаста бұндай айырмашылықтарды байқай
бермейміз. Әйтсе де аталмыш жынысаралық айырым белгілердің бар екендігін
ғылым дәлелдеуде.
Әйелдер мен ерлердің психологиялық ерекшеліктері жас кезінен көріне
бастайды. Қыз балалардың ұлдарға қарағанда сөйлеу әрекетінің жақсы
дамығанын, ал ұлдардың қыздарға қарағанда көру әрекеті басымырақ және
агрессивті болатыны байқалады. Өсе келе қыз балалар тіл тапқыш, қоғамшыл,
сенгіш болады. Олар қарапайым, оңай тапсырмаларды жақсы орындайды, ал ұл
балалар шиеленіскен қиын жолдағы таным процесімен айналысқанды ұнатады
[9,131].
Белгілі психолог И.С.Кон бұл ерекшелік есейгенде де сақталады деп
жазады. Әйелдердің жұмысы оңай болса да (үй шаруасы, бала тәрбиелеу) ер
адамдар оны атқара алмайды. Әйелдердің қабылдау қабілеті жоғары
болғандықтан айналасындағы болған жағдайды ерлерге қарағанда жақсы
байқайды. Сондықтан, әйелдер барлық салада белсенділік көрсете алады [27].
Сонымен физиологиялық ерекшеліктер таңғаларлықтай болып келеді.
Жыныстық ерекшеліктердің бұл түрі өткен ғасырлар медицина ғылымдарының
көзіне түсіп, зерттеу аймағына айналған. 1880 жылдан- ақ Британия хирургы
Джеймс Криктон Браун ғылыми қоғамға анатомияда ерлер мен әйелдердің миында
көптеген ерекшеліктердің бар екенін хабарлайды. Браунның анықтамасында әйел
миының екі жарты шарындағы да қарым-қатынас жасауда сөйлеу және ойлау
қабілетін жалғастыруға көмектесетін нейрондардың қоюлығы ерлердікінен
қарағанда 23 % көбірек деп берілген. Ал ерлердің миының оң жақ жарты шары
сол жақ жарты шарының қалай қызмет атқарып жатқанын барлық уақытта хабардар
бола алмайды. Әйелдердің миының жарты шарлары бір-бірімен үндескендіктен
тоқтаусыз әңгімелесе алады. Әйелдердің сөйлеу жылдамдығы ерлердікіне
қарағанда басым болады [28]. Оған мысал ретінде, әйел адамның қойылған бір
ғана сұраққа жауабын келтіруге болады. Әйел адам көбіне бір ғана жауапты
қажет ететін сөз түрін таңдаудың орнына, болған жағдайды көпсөзділікпен
өрбітіп әкетеді. Яғни, әйел үйіне қалай жеткенін, бір күндік басынан кешкен
уақиғаны баяндай отырып, жауабын түрлендіріп жеткізеді.
Ер адамдар керісінше диалог барысында, әсіресе әйелдермен қарым-
қатынас жасағанда қойылған сұрақтарға жауапты қысқа беруді жөн көреді.
Әйел организмінің мұндай ерекше қасиеті – миына зақым келгенде сөйлеу
қабілетін көбіне жоғалтпайды. Бұның себебі – олардың миының екі жарты шары
бұл қызметті бірдей ептілікпен атқарып отырады. Олардың сезімдері жақсы
дамып және сөздің күшін жақсы түсінетіндігі - мидың эмоционалды оң жақ
жарты шары әйелдердің лингвистикалық қасиеттерін белсенді толықтыра алады.
Әйелдерде ойлап, әсер алуға, образдауға, мұңаюға, қиялдауға, көңіл-
күйінің өзгеруіне қызмет ететін оң жақ жарты шары жақсы дамыған. Бірақ ер
адамдарда жасының келгеніне қарай олардың миының сол жақ жарты шары
әлсіреп, әйелдерге қарағанда кертартпа болып, өмірлерінде көңілсіздік бола
бастайды [28].
Қазіргі заманда диагностикалық аппаратура мидағы болып жатқан
құбылыстарды көрсете алады. Миының қызмет ету қабілетін анықтау үшін мидың
азығы – сәуле түсіретін изотопты глюкоза қолданылады. Глюкоза жоғары
мөлшерде организмнің көмегімен қызмет атқарып жатқан нейрондарға алып
барады. Бұл технология жақын арада ғана қолданыла бастаса да, көптеген
қызықты мәліметтер жиналды: ерлер мен әйелдер оқығанда немесе эмоциялары
жылдам өзгергенде нейрондардың түрлі тобы қызмет атқарады. Қайғырғанда
әйелдердің ми ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz