Мезгіл үстеуі мен мекен үстеуінің тіркесі
ЖОСПАР
Кіріспе 3
І.1 Неміс және қазақ тіліндеріндегі мекен-бағытты білдіретін тәсілдер. 6
І 2 Неміс тіліндегі мекен-бағытты білдіретін предлогтарға жеке-жеке
тоқталып көрейік. 14
ІІ 3 Екі тілде бір өлшемді кеңістікті білдіретін сын есімдер. 26
ІІ. 4. Мекен-бағытты мағынадағы предлогтардың көркем әдебиеттегі
қолданылуы. 28
ІІ. 5. Қ. Жұбановтың мезгіл-мекен есіміне берген түсінігі. 30
І-ші тарау бойынша қорытынды. 34
ІІ Тарау. Неміс тіліндегі мекен-бағытты білдіру тәсілдерін эксперимент
жүйесінде қазақ аудиториясында оқыту нәтижесі. 35
ІІ1. Неміс тіліндегі мекен-бағытты білдіретін предлогтардың қазақ
аудиториясында қаншалықты қиындық туғызатынын эксперимент жүзінде тексеру.
35
ІІ 2. Эксперименттің жүру барысы. 39
ІІ – ші тарау бойынша қорытынды. 41
Қолданылған әдебиеттер 44
Кіріспе
Шетел тілін оқыту әдістемесіндегі грамматиканың алатын орны.
Қазіргі қоғамның практикалық қажеттіліктеріне негізделген шетел тілін
оқыту әдістемесі бірауыздан оқыту өнімділігін арттыру жолдары мен
тәсілдерін қарастыруға бағытталып отыр. Егеменді Қазақстан шетел тілін
жетік білетін мамандарға үміт артып отырған кезде, шетел тілін оқыту
әдістемесінің алдындағы міндеті де орасан зор.
Бүгінгі таңда шетел тілі барлық оқу мекемелері мен жоғарғы оқу
орындарында оқытылады, дегенмен бұл оқу орындарының түлектерінің барлығы
бірдей қатесіз сөйлей алады деп айту мүмкін емес.
Шетел азаматтарымен коммуникативтік қарым-қатынасқа түскен кезде
көптеген студенттер грамматикалық қате жіберіп, өздерін еркін ұстай
алмайтыны анық нәрсе. Ал оқушыларды оқушыларды немесе студенттерді осылайша
іріктеу, олардың грамматикаға деген жағымсыз көзқарастарын қалыптастырады
және де олардың оқу мотивациясына психологиялық тұрғыдан кері әсер ете
отырып, олардың шетел тіліне деген қызығушылықтары тежейді. Бұндай мәселеге
байланысты мынандай сұрақ туындайды: Грамматикалық ережелерді жалпыға
бірдей ұғынықты қылып түсіндірудің қандай оңай жолдары бар? Бұл сұраққа
бір жақты жауап табылмайынша, ғылыми ізденіс жұмыстары өз жалғасын таба
бермес.
Сондықтан да шетел тілін оқыту әдістемесі салаларының ішіндегі
грамматиканы оқыту көптеген жылдар бойы қарқынды талқылау пәні болып келе
жатыр. Түрлі кезеңде грамматиканы түрліше түсініп келеді. Шетел тілі
грамматикасын оқыту мәселесін шешу үшін, ең алдымен грамматика деген
ұғымын анықтап алу қажет.
Сонымен грамматика дегеніміз не?
Логикалық фәлсафалық сұрақтар синтаксиспен бөлініп шығып, грамматикада
біздің дәуірімізден бұрынғы кездің өзінде-ақ ғылымның дербес саласына
айналды. Грамматика ұғымын алғашында оқу және жазу өнері дегенді
білдіреді. Орта ғасырда еркін өнер ретінде Grammatik (lat) берілді.
Қандай да болмасын құрылымның құрамдас бөлігі болып табылып, өз алдына
мынадай мақсат қойды: латын тілін (кез келген де басқа тілдерді) меңгеруге
үйрету, философия туралы мағлұмат беру. Миды шынықтыруды іске асыру. Қандай
да болмасын тілді оқыту грамматика жүзеге асты.
XІX ғасырдан бастап грамматика ұғымы тілді оқытуда жаңа мағынаға ие
болды. Лингвисттердің анықтамасы бойынша грамматика төмендегілерді
білдіреді.
• Тілдің грамматикалық құрылымын
• Осындай құрылымды зерттейтін тіл білімі саласын
• Сөздің өзгеруі туралы ережелердің жиынтығы, олардың сөз тіркесіндегі
бір-бірімен бірігуі (кей кезде мәтіндегі)
• Ереже сипаттаманы қамтитын оқулық
XX ғасырда лингвисттер мен әдіскерлер грамматика ұғымына ғылымның
түрлі тарауларын енгізе бастады, мысалға алсақ, фонетика, орфография,
лексикология бөлімдерін, фразеология, стилистика семантика тарауларын
және прагматика т.б.
Қазіргі таңда шетел тілін оқыту әдістемесіндегі граматиканың
алатын ролі бір қатар факторлардың әсерінен өзгеріске ұшырады:
лингвистика теориясы эволюциясының әсерінен шетел тілін оқытудың
практикалық нәтижелерін ескерудің әсерінен т.б.8 Дегенмен қандай да
болмасын тілідң грамматикасын игеруден кездесетін көптеген
қиыншылықтар толастамай, қайта түрлі себептерге байланысты күрделене
түсуде, мысалы:
• жаңадан енгізілген грамматикалық терминдер арқылы
• түрлі ережелер арқылы
• ескертулердің шексіз саны арқылы.
Бұған қоса көптеген лингвисттер грамматиканың түрлі
мәселелерінің төңірегінде талас тудыруда. Мысалға алсақ, сөз табы
мәселесі бүгінгі күнге дейін біржақты шешім тапқан жоқ, шығу тегі
шетел тілі болып табылатын барлық жаңа терминдер қосымша
қиыншылықтар әкелуде т.б.5
Оқып отырған шетел тілінің грамматикасы оның ережелерін
және тілдік жүйесін ана тілінің көмегімен жеңілдетуге болады.
Осындай мақсатпен көптеген тіл мамандары мен әдіскерлер бірнеше
ғылыми еңбектер жазған, атап айтсақ, Иванова Н.Н Методика обучения
грамматическому оформлению речегого высказывания на английском
языке, Горина В.А Основные проблемы методики обучения грамматике
второго иностарнного языка т.б.
Біреумен қарым-қатынасқа түсу, сөздердің көмегімен болады,
бірақ сөйлеуде қолданылатын сөзер біыңғай емес. Бір сөздер бір
нәрсенің атауын білдіреді, екіншілері басқа сөздерді анықтау үшін
қолданылады, үшіншілері сөйлеушілердің мақсатын, бір нәрсенің
себебін білдірсе, ал басқалары оқиғаның өрбу орнын, бет алысын
немесе қайдан шығып, қайда тірілер жерін білдіреді. Яғни сөздер,
сөйлем мүшелердің қызметін атқарып, бір-бірімен қиыса, матаса,
жанаса, қабыса байланысады.
Осындай сөздердің ішінде мекен-бағытты білдіретін сөздерді
оқыту өзінің күрделілігімен, өзектілігімен және қызықтылығымен
ерекшленеді. Себебі, мекен-бағытты білдіретін сөздер неміс тілінде
бір-бірімен меңгеріле (Rektion арқылы)- байланысады, ал бұл
оқушылардың әлсіз жақтарының бірі болып табылады. Осыған орай,
біздің ғылыми талғамымыз мекен-бағытты білдіретін граммитикалық
тәсілдерді қарастыруға бағытталып, магистрлық диссертацияның
тақырыбын Неміс тіліндегі мекен-бағытты білдіретін грамматикалық
тәсілдерді қазақ аудиториясында оқыту әдістемесі деп алынып отыр.
Жұмыстың зерттелу барысында төмендегідей үш тәсіл қоданылды.
1) сипаттау тәсілі
2) салғастыру тәсілі
3) трансформациялық тәсілі
4) бақылау тәсілі
5) есепке алу тәсілі
Жұмыстың мақсаты: Қазақ аудиториясына неміс тіліндегі
мекен-бағытты білдіретін тәсілдерді тиімді қолдануға септігін
тигізетін түрлі жаттығулар жүйесін жасау.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін мынандай тапсырмалар орындалуы
тиіс.
Жұмыстың міндеттері: 1) Жұмыстың мәнін ашатын қазақ және неміс
тіліндегі еңбектерге талдау жасау.
2) Тақырыпқа түсініктеме. Қазақ аудиториясында неміс тіліндегі
мекен-бағытты білдіретін тәсілдерді тиімді қолдану.
3) Түрлі жаттығулар жасау және олардың тиімділігін эксперимент
барысында тексеру.
4) Жасалынған жаттығуларға сүйене отырып, мекен-бағытты
білдіретін тәсілдерді қазақ аудиториясының студенттерін еркін
қолдануға мүмкіншілік туғызытын жолдарды қарастыру.
Жұмыстың нысаны: Қазақ аудиториясында неміс тілінің мекен-
бағытты білдіру тәсілдерін оқыту процесі.
Жұмыстың пәні: Ана тілімен неміс тілін салыстыра отырып оқыту,
түсіндіру.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы:
Зерттеу жұмысының барысында анықталған мағлұматтар бойынша
қазақ және неміс тілдерінің ерекшелігін ескеретін мекен-бағыт
тәсілдерін қамтитын түрлі мәтіндерді жасауға септігін тигізеді.
Жұмыстың практикалық маңызы:
Зерттеу жұмысының нәтижесі қазақ және неміс тілдері оқулықтары
мен оқу құралдарын жасауға септігін тигізеді. Сонымен қатар осы оқу
құралдарын кез-келген оқу орнында шет тілін оқыту барысында
қолдануға болады. Және де бұл жұмыстың нәтижесі аударма теориясына
да өз үлесін қоса алады.
І.1 Неміс және қазақ тіліндеріндегі мекен-бағытты білдіретін тәсілдер.
Жалпы айтқанда, мекен-бағытты білдіретін сөздер неміс
тілінде де, қазақ тілінде де студенттердің еске сақтау қабілеттерін
дамытуды талап ететін және өзінің қолдану аясының жиілігімен,
жасалу жолдарының қиыншылықтарымен ерекшеленетін грамматикалық
құбылыс болып табылады. Бұл грамматикалық құбылыстың төңірегінде
туындайты.н қиыншылықтардың көпшілік бөлігі олардың қандай сұраққа
жауап беретіне қатысты, яғни, егер олар (wohin?), (қайда?) сұрағына
жауап беретін болса, онда оқиғаның бағытын білдіретін сөзді
аккузативте (табыс септігінде), ал (wo?), (қайда?) сұрағына жауап
беретін болса, оқиға орнын білдіретін сөзді дативте (барыс
септігінде) қоланамыз. Әрине, оқиға орнын немесе оның бағытын
білдіргенге қарамастан бірдей сұраққа жауап беретін қазақ тіліндегі
мынандай мекен-бағыт сөздерін неміс тілі грамматикасындағы осындай
құбылыспен салыстыра оқыту айтарлықтай дәрежеге оңай қол жеткізеді
деп айту қиын. Сонымен қатар, көптеген тіл мамандары, атап айтсақ
Адмони, Арсеньева,Әбдіғалиев, Москальская Шендельс т.б. мекен-
бағытты білдіретін сабақтас бағыныңқылы құрмалас сөйлем жайлы бір
жақты шешімге келген жоқ. Олардың бір қатары басыңқы сөйлемде wo
(wohin, woher) деген сияқты сілтеме сөздері бар (Korrelat) мекен-
бағытты білдіретін сабақтас бағыныңқылы құрмалас сөйлемдерді
анықтауыштың қызметін атқаратын сабақтас бағыныңқылы құрмалас
сөйлем ретінде қарастырылады.
Мұндай талас тудырып отырған мекен-бағытты білдіретін
сөйлемдер қазақ тілі синтаксисінде мүлдем қолданылмайды. Ал ана
тілінде баламасы жоқ грамматикалық құбылыстарды оқыту
қиыншылықтарды одан әрі күрделендіре түседі.
Туыстық жағынан алшақ жатқан неміс және қазақ тілдеріндегі
мекен-бағытты білдіретін сөздердің жасалу жолдары жағынан да
ұқсастықтарымен айырмашылықтары бар, атап айтсақ екі тілде де олар
мекен үстеуінің (lokale Adverbien), зат есімнің, есімдіктің
көмектерімен жасалады. Бұл жасалу жолдарына қатысатын сөз таптары
неміс тілінде предлогтармен келеді , ал қазақ тілінде олар септік
жалғауларымен немесе шылау сөздермен келе алады. Бұл екі жерде де
біз ұқсастықтар мен қиыншылық тудыратын айырмашылықтарды байқаймыз.
Ал бұл сөздердің атқаратын синтаксистік қызметіне келер болсақ,
олар екі тілде де мекен пысықтауыштардың қызметін атқарады.
Бұл тараудың жалғасында мекен үстеуіне, мекен пысықтауышына,
сабақтас бағыныңқылы құрмалас сөйлемге тоқталып, жан-жақты
сипаттама беруге тырысамыз.
Кеңістік туралы түсінік адамның қоршаған ортаны тануында үлкен
орын алады. Кеңістік ұғымын білдіру, жеткізу тілге байланысты. Әр елдің
тілі әр түрлі болғандықтан, мекен- бағытты білдіруде олардың өзіндік
тәсілдері мен ұлттық ерекшеліктері болады.
Мекен- бағыт дегеніміз- заттардың қозғалысы мен қимылының
тірелер жері, мекені.
Тіршіліктің, өмір сүрудің негізі – іс- әрекет, қимыл.Жалпы,
адамның практикалық ісі оның мекенді тануынан басталады, тіпті өмірді тани
бастаған нәресте де ең әуелі мекен туралы түсінік алады. Сәбидің ең алғашқы
сұрағы не? қайда? болатындығы да психология ғылымынан белгілі. Сондықтан
тіл – тілдің бәрінде де іс - әрекет, қимылдың мезгілге, мекен, орынға,
бағытқа тәуелді болуы заңды.
Мекен – бағытты білдіру мақсатында әр тілде әр түрлі
грамматикалық формалар мен тәсілдер қолданылады.
Неміс және қазақ тілдерінде де мекен – бағыттың білдірудің әбден
қалыптасқан, айқындалған тәсілдері бар. Мекен – бағыттық мағынаны бұл
тілдерде (неміс және қазақ тілдерінде)мекен үстеулері, мезгіл және мекен
есімдері, қазақ тілінде көлемдік септіктер көмегімен жасалады.
Іс- қимылдың, процестің мекенін, орнын, бағытын білдіретін
сөздердің көпшілігі
- Үстеулер Іс- әрекеттің орнын білдіретін үстеулер:
hier, da, dort, draussen, innen, aussen, rechts, links, oben,
unten, uberall, irgentwo, anderswo, nirgendwo
Бұл сөздер Wo? деген сұраққа жауап береді. Іс – қимылдың бағытын
білдіретін үстеулер:
hierhin, dahin, dorthin, aufwarts, abwarts, seitwarts, vorwarts,
heimwarts, fort, weg, heim, bergauf, bergab.
Бұл үстеулер Wohin? сұрағына жауап береді.
Қазіргі қазақ тіліндегі мекен үстеулері қимыл процесінің,
амалдың бет алысын, бағытын, орнын, мекенін білдіреді. Мекен үстеуінің
құрамындағы сөздердің бәрі де тек етістіктердің мекендік белгісін
білдіретін сөздер болып келеді. Мысалы:
Екі қабатты үйді қызық көрген бала біресе төмен, біресе жоғары шығады.
z.B. Das Kind, das (uber) das zweistokige Haus bewunderte ,
Мекен үстеулері морфологиялық құрылысы жағынан біркелкі емес. Олар-
түгелдей туынды сөздер. Мекен үстеулері әр алуан түпкі түбір тұлғаларға
кейбір септік жалғауларының қосылып айтылуы және сондай қосымшалы сөздердің
қосарлана айтылуы арқылы сөз тудырудың морфологиялық, синтаксистік жолдары
арқылы жасалған. Мекен үстеулердің морфологиялық тәсіл арқылы жасалуы,
негізінде, әр түрлі түпкі түбір тұлғаларға септік жалғауларының қосылып
айтылуы және олардың жалғанған сөздерінен бөліп алып жалғау есебінде
қарайтындай дәрежеден ауысқан (консервацияланған) түрінде жасалған:
а) көптеген мекен үстеулері түпкі түбір тұлғаларға –қары -ғары,
-кері - гері және көне барыс септік
жалғауларының әрі олардың – ры рі сияқты ықшамдалған түрлерінің қосылып
айтылуы арқылы әрі, бері, жоғары, кері, сыртқары, тысқары, ішкері, ілгері
сияқты түрде жасалған.
Ал неміс тілінде жоғары, ішкері, сыртқары, тысқары, төмен деген
үстеулер ескі (байырғы) үстеулердің бірігуі нәтижесінде жасалады да,
бағыттық мағынаны білдіреді. Мыс:
Sabit kommt heraus. Сәбит сыртқа шығып барады.
Sabit geht hinein. Сәбит ішке кіріп барады.
Hinauf типтес сөздердің екінші компоненті ішкі, сырт, жоғары,
төмен сияқты бағыттарды білдіреді.
Қазақ тілінде кейбір мекен үстеулері түпкі тұлғалар мен сілтеу
есімдіктерін жатыс септік жалғауын қосып айту арқылы алда, әртінде, мұнда,
сонда түрінде жасалады.
Біраз мекен үстеулері түпкі түбір тұлғаларға – ман - мен
қосымшаларының (бұл көне барыс септігі болуы мүмкін) қосылуы арқылы арман,
әрмен, бермен, төмен сияқты түрде және кейін формасында қалыптасқан.
Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған мекен үстеулері көп емес,
олар жатыс, шығыс септік формасындағы сөздердің қосарланыпайтылуы арқылы
жасалады.
анда- мұнда ( dort - hier)
одан – бұдан (dorthin - hierhin)
онда – мұнда (dort- hier, da)
Мекен үстеулері түгелдей көптелмейтін, жіктелмейтін және
тәуелденбейтін сөздер болса, олардың кейбіріне септік жалғаулары жалғанып
айтылатын реттері де кездеседі. Мыс: көне барыс септік тұлғалы мекен
үстеулері әріде, әріден, беріде, беріден, жоғарыға, жоғарыдан, ілгеріде,
ілгеріден, кейіннен, төменде түрінде септік жалғауларын қабылдайды.
Сөз тудырушы морфологиялық қосымшалардың ішінде мекен
үстеулеріне жалғанатын тек: - рақ - рек жұрнақтары ғана. Оның өзінде де
жалпылама, кез – келген мекен үстеулеріне қосыла бермейді, - рақ рек
жұрнағы көне барыс септік жалғаулы мекен үстеулеріне әрірек, берірек,
жоғарырақ, ілгерірек, арманырақ, берменірек, төменірек, кейінірек түрінде
жалғанады.
Тілдегі құбылыстар үнемі даму үстінде болады. Сондықтан онда әр түрлі
өзгерістер болып тұрады. Қазіргі әбдеби тілдің даму барысында бақа да сөз
таптары сиқты үстеу сөздердің де біршама жаңа қыбылыстарға ие болғаны
белгілі.
Бұрынғы грамматикалыкалардың барлығында дерлік үстеулер
морфологиялық жағынан өзгермейді днп түсіндіріледі. Әдеби тіліміздегі
қазіргі сөз қолданыстар үстеулер кейбір сөзөзгерім қосымшаларын қабылдап,
түрлі өзгерістерге ұшырайтынын дәлелдеп отыр. Кейінгі зерттеулерде аталмыш
процесстің түркі тіл білімінде де дамып, кең қолданысқа ие болып келе
жатқанын байқаймыз.
Үстеулердің септік жалғауын қабылдауында мына нәрсені
ескертпеске болмайды. Ол септік жалғаулардың үстеу сөз жасамын да алатын
орны. Кейбір үстеулер кеңістік мағыналы септік жалғауларды қабылдап, жаңа
сөз жасайды. Мәселен, “төмен кетті” деген сөз тіркесіндегі үстеу бағыттық
мәнде қолданылса, сол сөз жатыс септігінің жалғауын қабылдап “төменде отыр”
мекендік мағынаға ие болады.
1) Табыс септігінде етістіктермен меңгріле байланысатын негізінде мезгіл,
мөлшер, мекен үстеулері: Жоғарыны күнде көрме,
Төменгі жүндей көрме.
(маржан)
2) Барыс септігінде пысықтауыштық қатынасқа негізінен мекен үстеулер
қолданылады.
3) Шығыс септігінде пысықтауыштық қатынаста тіркесін мезгілдік, мекендік
мағынаны білдіру тілімізде жиі қолданылады:
“Жоғарыдан құлаған тас бірте, бірте жиілей түсті.(“Қазақ әдебиеті”
газеті)
Мекен үстеулері қимылдың, амалдың бағыты, орнын, мекенін білдіретін,
тек етістіктермен тіркеседі. Оның зат есімдермен тіркесуі өте сирек
кездеседі. Мұндай қызметте-ғары көне формасы арқылы жасалған мекен
үстеулері ғана жұмсалады. Мысалы:
1. Оған енді бұдан жоғары орын жоқ. жалын журналы
2. Олар шамаларынан тысқары нәрсе екенін білді.(С.Мұқанов)
Қазіргі қазақ тілінде шылау сөздер өзіндік қыры мен сыры бар күрделі
сөз табы. Тілдің даму барысындатіліміздегі шылаулардың мағыналары мен
қызметі жан-жақты толығып, түрлі өзгерістерге ұшырап отыр. Соңғы жылдары
шылау сөзднрдің сөз тіркесіне қатысы ғылымдар назарын аударып отыр. Соған
орай қазақ тілі оқулықтарында шылаулар синтаксисі туралы түрлі пікірлер
қалыптасқан. Мәселен, проф. М.Балақаев “Шылаулар сөз тіркесінің
грамматикалық мағыналарын толықтырып, есім мен етістікті өзара
байланыстырушы дәнекер”,- деп есептеген. Ал, проф. Р.Әміров септеуліктер
зат есіммен есімше сөздерге жалғанып етістікті сөз тіркесін құрайтын
септеушіліктердің көпшілігінің мекендік, мезгілдік қатынасты білдіру үшін
жұмсалатынын айтады.
“Қарай” шылауы мекен үстеулеріне тіркесіп, бағыттық мән береді: Екі
әйел аттарынан түсіп, тізгіндерін қосақтады да, төменге қарай тас шатқалды
айналды. (“Жалын журналы”)
“Жоғары, ілгері” үстеулерінің тарихи құрамында барыс септігінің
жалғауы болғандықтан, бұл сөздер кейде “қарай” септеулігімен жалғаусыз-ақ
тіркесе береді: Төменнен жоғары қарай қарағанда, сыртында кемшілік жоқ,
сылағы да біткен.(А.Байтанаев)
Басқа сөз таптарына қарағанда, үстеумен үстеудің тіркесі жиі
кездеседі. Үстеулер бір-бірімен қабыса және меңгеріле байланысады. Басыңқы
сыңарда қолданылытын қөбіне қимыл-сын, мезгіл, мекен үстеулері болса, ал
бағыныңқы сыңарда мезгіл, мекен, қимыл-сын үстеулері жиі қолданылады.
Тіліміздегі үстеулердің мынадай формалары тіркесетіні байқалады. Қабыса
байланысқан үстеулер сөз тіркестерінің ішіндегі ең көп қолданылатынтіркесі.
Мезгіл үстеуі мен мекен үстеуінің тіркесі. “Әзірше нәтижесі тым
төмен”(М.Мғауин)
Мөлшер үстеулері мен мекен үстеулерінің тіркесі: “Қырманнан біраз
шеткерірек көк шөп жаюлы жатқан”(М.М)
Үстеулер бір-бірімен 3 септікте меңгеріле байланысады, олар барыс,
шығыс, жатыс. Үстеулердің өзара меңгерілуі қабыса байланысуымен
салыстырғанда әлдеқайда аз кездеседі. Мыс: Осы баспалдақтан біреу жоғарыдан
төмен түсіп келе жатыр, ал біреу керісінше төменне жоғары өрлеп
келеді.(А.Машинов)
Зат есім қатарындағы бір қатар сөздер көмекші есім деген атаумен
дараланып, бөлек аталады. Олар мыналар:
алды, арты, асты, айналасы, беті, іші, сырты, түбі, шеті, тұсы.
Бұл сөздер дерексіз мекендік мағынаны білдіреді. Көмекші есімдер бір
затқа қатысы жөнінен белгіленетін кеңістікті, мекенді атайды. Бұлардың
мағынасы басқа бір атауыш сөзге жұмсалғанда ғана айқын танылады. Атауыш сөз
бен көмекші есім сөз қосылып нақта мекен жөнінде бір ұғым береді. Мекен,
кеңістік туралы ұғымды жеткізуде көмекші есімдер белгілі бір семантикалық
топқа, жүйеге сараланады. Бір топ көмекші сөздер мекенді затқа алыс жақын
орналасуына қарай атайды. Олар мына сөздер: шеті, түбі, жаны, маңы, жағы,
тұсы, төңірегі.
Енді бір тобы мекенді заттың алуан қырына орай білдіреді. Олар :
алды- арты, үсті –асты, беті, бойы, іші, сырты, ортасы, арасы.
Мыс:1. Ауылдың шетінде тоғай бар.
2. Стол үстінде ескі газеттер жатыр.
z.B: 1. Am Rande des Dorfes liegt ein Wald.
3. Auf dem Tisch liegen alte Zeitungen.
Қзақ тілінде мекендік бағыттық мағынаны білдіруге шылаулар да, атап
айтсақ, мекен мағыналы септеуліктер де ат салысады.
Мыс: Үйге (дейін) жүгірудің қажеті жоқ.
Жайылымға таман келдік.
Ауылға қарай беттеді.
Қаладан бері шықты.
Осы сөйлемдегі бағыт -ұғымдар неміс тіліне аударғанда предлогтар
көмегімен беріледі.
Неміс тілінде предлог көмекші сөз табына жатады1, осы тілде
предлогтың 120 дай түрі бар. Предлогтың көмекші түрінде болса да,
лексикалық мағыналары бар. Бұл меғына предлог қолданылғанда айқынырақ
көрініп тұрады.
Мекен мағыналы предлогтарға тоқталайық. Олар мыналар : ab, an, auf,
aus, ausser, ausserhalb, bei, bis, diesseits, durch, entlang, gegenuber,
hinter, in, inmitten, innerhalb, neben, oberhalb, uber, um, unter,
unterhalb, unweit, unfern, von, vor, zu, zwischen.
Das Wasser lauft aus dem Eimar.
Das Werk befindet sich ausserhalb der Stadt.
ausserhalb- сыртында.
Завод қаланың сыртында. Сыртында қазақ тілінде жатыс септік
жалғаулы көмекші есім, ал неміс тілінде ausserhalb предлогы.Das Werk
befindet sich auserhalb der Stadt.
Қазақ тілінде мекендік, бағыттық мағынаны білдіруге шылаулар да, атап
айтқанда, мезгіл – мекен мағыналы септеуліктер де ат салысады.
Мыс: Үйге дейін жүгірудің мәні жоқ.
Жайылымға таман келдік .
Қаладан бері шықтық.
Енді қазақ тіліндегі мекен – бағытты білдіретін көмекші сөздердің
неміс тілі предлогтарымен сәйкестігіне тоқталайық.
Мекен- бағытты білдіретін предлогтарға көшпей тұра, жалпы
предлог деген сөзге түсінік беріп көрейік. Предлог (Praposition)2латын
тілінен алынған көмекші сөз, қатынас сөз және алдыңғы, алдында тұратын
сөз деген мағынаны береді. Сондықтан олардың қызметібір сөзбен екінші
сөздің арасындағы қатынасты білдіреді. олар формасы жағынан ешқашан
өзгермейді. Қазақ тілінде жалпы предлог деген ұғым мүлдем жоқ, өйткені
қазақ тілі типологиялық жағынан аглютинатифті типке, ал неміс тілі
флективті типке жатады. Бұл екі тіл типологиясы жағынан да, стуктурасы
жағынан да туыс емес тілдер 3 болғандықтан, қазақ аудиториясының
студенттеріне мұндай құбылысты меңгеру қиынырақ болады.
Сонымен неміс тіліндегі мекен- бағытты білдіретін предлогтарға
салыстырмалы сипаттама беріп көрейік.
Неміс тіліндегі предлогтар көмекші сөз бола тұра, сөз тіркестері
немесе сөйлемдегі атауыш сөздер (зат есім, етістік, үстеу сияқты дербес
атауыш сөздер) арасындағы қатынастың грамматикалық маңызджы функциясын
атқарады. Неміс тіліндегі предлогтар әртүрлі қатынасты білдіреді, олар
мекендік, мезгілдік, себеп- салдар – осылардың ішінде мекендік предлогтарға
тоқталатын болсақ, олар қайда?, қай жерде?қай жерден? деген сұрақтарға
жауап береді. Бұл сұрақтарға жауап беретін предлогтар екі септікті
меңгереді: Dativ және Akkusativ. Ал, қазақ тіліндегі мекен- бағытты білдіру
тәсілдері үш септіктің көмегімен жасалады ( барыс, жатыс, шығыс септіктері)
және де әрқайсысының белгілі қосымшалары болады; -ға(ге), -қа (ке),
-да(де), -та(те),- дан(ден),-тан(тен).
Неміс тілі стуктурасындағы предлогты тіркестерге қазақ тіліндегі
әртүрлі конструкциялар сәйкес келеді: ең алдымен зат есімдердегі септік
қосымшалар, көмекші сөздер және кейбір сөз жасамдар.
көмекші атаулар мекен- бағытты білдіре отырып, белгілі бір
заттың орналасу жағдайын білдіреді: үсті(auf), асты(unter), іші(in),
алды(vor), арты(hinter), және т.б.
Синтаксистік қатынасты білдіретін көптеген көмекші сөздер, оның
ішінде демеуліктердің көмекші атау сөздерден айырмашылығы болады.
Демеуліктер мен септік қосымшалар бірін – бірі толықтырып отырады.
Қазақ тіліндегі мекен- бағытты білдіретін мына демеуліктер:
қарай, таман, ілгері, арқылы, қарсы, шейін, дейін- септік қосымшаларына
жалғануы арқылы жасалады.
Мысалы: үйге қарай- nach dem Haus
қалаға қарай- bis zur
Stadt.
Неміс тілінде мекен- бағытты білдіретін предлогтар ең маңызды орын
алады. Бұл бөлімде неміс тілінде екі септікте меңгерілетін мекен-
бағытты білдіретін предлогтардың қатынастары қарастырылады. Бұған қайда?
немесе қай жерде? деген сұрақтарға жауап беретін мекен – бағытты
білдіретін предлогтар кіреді. Олар мыналар: an, auf, vor, hinter, in, uber,
unter, neben, zwischen,- жанында, қасында, үстінде, алдында, артында,
ішінде, жоғарыда, төменде, арасында. Неміс тіліндегі екі септікті
меңгеретін предлогтар көбінесе қазақ тіліндегі жоғарыда атап өтілген мекен-
бағытты қатынасты білдіретін құрылымына сәйкес келеді.
Неміс тіліндегі әрбір мекен- бағытты предлогқа қазақ тіліндегі тұтас
бір грамматикалық тәсілдер жиынтығы сәйкес келеді 4. Осыны нақты
мысалдар арқылы қарастырып өтейік:
1. in предлогы ; оқиғаның (заттың, адамның) бір нәрсенің ішінде
екенін білдірсе, екіншіден бет алысын, бағытын білдіреді. Бұл предлогқа
мыналар сәйкес келеді;
а) жатыс септігінің қосымшалары –да(де), -та(те) z.B. in der Schule
lernen- мектепте оқу.
ә) барыс септігінің қосымшалары –ға(ге), -қа(ке), -на(не), қарай
демеулігімен қатар қолданылуы арқылы (іс- әрекеттің, бағыттың нақтылық
жағдайында); z.B. in die Stadt gehen- қалаға (қарай) бару;
б) ішінде– ішіне көмекші сөздердің, зат есім немесе есімдіктердің ілік
септігіндегі іс- әрекеттің ішкі бағытын анықтау ьарысында қолданылады; z.B.
im Schrank liegen- шкаф(тың) ішінде жату.
2. An предлогы мекендіктің, жанында деген мағына береді. Оған сәйкес
келетіндер:
а) жатыс септігінің қосымшалары –да(де), -та(те). An der Fakultat
wurde eine Mensa eroffnet- факультетте асхана ашылды.
қарай демеулігімен қатар келетін барыс септігінің қосымшалары
–ға(ге),
-қа(ке), на(не).
an der Arbeit gehen- жұмысқа бару.
an die Uni gehen- университетке қарай бару.
б) алдында (алдына), қасында(қасына), жанында(жанына), басында(басына)
көмекші сөздері ілік септігінде тұрып іс-қимылдың болатын орнын анықтайды:
am Fenster-терезе алдында
ans Fenster- терезе алдына
am Teich- тоғанның қасында
an der Macht- үкімет басында
an die Macht- үкімет басына
3. auf предлогы бір нәрсенің үстінде деген мағына береді.Бұғен
сәйкес келетіндер:
а) жатыс септігінің қосымшалары- да(де), та(те):
z.B. auf dem Bild- суретте.
ә) үстіндеүстіне көмекші сөздер көлденең локолизацияның анықтаушысы
ретінде ілік септігімен қабысу:
auf dem Tisch stehen- стол үстінде тұру
auf den Tisch stellen- стол үстіне тік қою.
б) барыс септігінің бағытты білдіретін қосымшалары –ға(ге), қа(ке),
на(не) факультатифті қарай демеулігінсіз іс- әрекеттің бағытын анықтау
барысында:
auf die Arbeit gehen- жұмысқа бару
auf die Post gehen- поштаға бару.
4. hinter предлогы сәйкес келетін көмекші сөздер: арт жағында (арт
жағына), артында (артына), сыртында (сыртына), көмеші сөздерінің ілік
септігінде меңгерілуі зат немесе орынның нақтылығын, іс-әрекеттің тысқарыда
іске асуын көрсетеді:
z.B. hinter dem Dorf-ауыл сыртында
hinter das Dorf- ауыл сыртына
hinter dem Schrank- шкафтың ішінде
5. unter предлогы, іс-әрекеттің төменде орындалып жатқанын, заттың
нақты орнын анықтау үшін сәйкес келетін көмекші сөздер: түбінде(түбіне),
астында(астына) көмекші сөздерінің ілік септігімен қабыса отырып
байланысады.z.B. unter jedem Bild-әр суреттің астында
unter dem Stuhl- орындықтың астында
unter den Stuhl- орындықтың астына
unter предлогы іс- әрекеттің бір ортада, бір жерде, ішінде, арасында
деп аударылады:
z.B. unter unseren Studenten- біздің студенттер арасында.
6. neben предлогына ілік септігіндегі зат есімдермен немесе
есімдіктермен қабыса отырып жанында жанына, қасындақасына,
маңайындамаңайына, төңірегіндетөңірегіне көмекші сөздері сәйкес келеді;
z.B. neben mir-менің қасымда
neben dem Haus- үйдің төңірегінде
neben dem Bahnhof- вокзал жанында
7. vor предлогы алдында деген мағына береді. Бұған зат есімнің ілік
септігінде тұруымен қатар көмекші сөз алдындаалдына сәйкес келеді;
z.B. vor der Tur stehen- есіктің алдында тұр
er ging vor das Haus- ол үйдің алдында тұр
8. uber предлогына іс-әрекеттің жоғарыда орындалатынын анықиау үшін
мекеннің немесе заттың, сонымен қатар ілік септігіндегі зат есімдердің
үстін ала қосымшасымен қабыса отырып, үстіндеүстіне, жоғарыдажоғарыға,
төбесіндетөбесіне көмекші сөздері сәйкес келеді:
z.B. Die Lampe hang uber dem Tisch-
Лампа үстелдің үстінде асулы тұр.
Лампа үстел үстін ала тұр.
Uber meinen Kopf- менің төбемде.
9. zwischen предлогына ілік септігііндегі зат есмдермен қабыса
байланыса отырып, заттың басқа заттармен локализациялануын айқындау үшін
арасындаарасына көмекші сөздері сәйкес келеді; z.B. der Tisch steht
zwischen zwei Stuhlen- Стол екі орындықтың арасында тұр.
Stelle den Tisch zwischen zwei Stuhlen- Столды екі орындықтың арасына
(тік тұрғызып) қой!
Осындай қысқаша салыстыру барысында неміс тілі предлогтармен қазақ
тіліндегі грамматикалық тәсілдердің алуан түрлі қатынасы қалыптасады.
Осыларды қазақ аудиториясында игеру үшін ең қолайлысы неміс предлогтарын
қазақ тіліндегі бір грамматикалық амалмен салысиыра отырып түсіндіру
тиімдірек болып табылады. Мұндай предлогтарға ілік септігіндегі зат есімдер
немесе есімдіктермен қабыса отырып артында, сыртнда, алдында деген
көмекші сөздерге сәйкес келетін hinter, vor предлогтарын жатқызуға
болады.
10. nach предлогынан кейін неміс тілінде зат есім артикльсіз тұрады.
Ал, қазақ тілінде бағытты айқындау барысында барыс септігімен қабыса отырып
қарай демеулігі қолданылады.
z.B. Nach Berlin- Берлинге қарай
11. zu предлогы бағыттың, бет алыстың нақтылығын көрсетеді. Қазақ
тілінде зат есім барыс септігінде тұрады.
z.B. zum Theater gehen- театрға бару
12. von, aus предлогтары қазақ тілінде зат есімнің шығыс
септігінде тұруы арқылы жасалады.
z.B. von oben kommen- үстінен келу
Er kommt aus der Stadt Astana- ол Астана қаласынан келді.
І 2 Неміс тіліндегі мекен-бағытты білдіретін предлогтарға жеке-жеке
тоқталып көрейік.
‘’Ab’’- 1) Der Zug fahrt nich ab Leipzig,
sondern ab Halle.- Поезд
Lokal Лейпцигтен емес, Халледен жүреді.
2) Unser Betrieb versendet die Maschinen ab
Werk.- Біздің мекеме машиналарды заводтан алады.
Temporal 1) Ab heute ist das Gaschaft wieder geoffnet.- Дүкен
бүгіннен бастап қайта ашылды.
2) Der Film ist fuf Jugentliche ab 14 Jahren
freigegeben.-Кино 14 жастан жоғары балаларға көрсетіледі.
3) Ab Montag besucht er die Schuhle.-
Дүйсенбіден бастап ол мектепке барады.
“an”- 1) An der Grenze mussten wir eine halbe Stunde
warten.
dat. Бізге шекарада бір жарым сағат күтуге тура
келді.
Lokal 2) Magdeburg liegt an der Elbe.-Магдебург Эльба
бойында жатыр.
3) An der Ostsee erholen sich viele Menschen.-
Балтық теңізінің жағасында көп адамдар дем алады.
4) Meine Freundin studiert jetzt an der
Padagogischen Hochschuhle Erfurt.- Менің досым қазір ерфурттың
педагогикалық жоғарғы мектебінде оқиды.
Temporal: 1) Am 1. Januar wunascht man sich alles Gute zum
neuen Jahr.
1- ші қаңтарда жаңа жылда барлық жақсылықты тілейді.
Lokal,Akk: 1) Sie hangt das Bild an die Wand.
Ол суретті қабырғаға ілді.
“Auf”- 1) Der Verkehrspolizist steht auf der
Kreuzung.
Жол полициясы жолдың қиылысында
тұр.
Lokal: 2) Auf dem Ball tanzen wir mehrmals
zusammen.
Балда біз бірнеше рет бірге биледік.
3) Die Bereiungskampfer marschierten auf
die Stadt.
Азаматтық күрескерлері қалада шеру
жасады.
“aus”- 1) Er holte derWagen aus der Garage.
Dat Ол көлігін гараждан шығарады.
Lokal: 2) Sie stammt aus einer guten Familie.
Ол жақсы текті жанұядан шыққан.
3) Aus einem fleissigen Studenten wird
nicht immer ein guter
Wissenschaftler.- Ұқыпты студенттен
әрдайым жақсы ғалым шыға бермейді..
“auser” 1) Ausser ihm sang niemand schlecht.
Dat. Одан басқа ешкім өлеңді жаман айтпайды.
Lokal: 2) Ausser Brot hat sie noch Butter gekauft7
Наннан басқа ол май сатып алды.
“ausserhalb” 1. Viele Berliner verleben das Wochenende ausserhalb
der Stadt.
: Gen Lokal Көптеген Берлин тұрғындары аптаның соңын қаланың
сыртында өткізеді.
2.Versamlunggen finden ausserhalb der
Arbeitszeit statt.
Жиналыстар жұмыстан тыс өткізілді.
“bei” 1. Er wurde noch bei seinen Eltern.
Lokal: Ол әлі әке-шешесімен тұратын.
2.Sie behielt das Geheimnis bei sich.
Ол құпиясын өзіне ұстайды.
3.Bei hohen Fieber gehort der Kranke ins Bett.
Аурудың қызуы жоғары болса, төсекте жатуы тиіс.
“bis” 1. Das Wasser ging ihm bis an den Hals.
(bis zum Hals)
Akk. Су оның мойнына дейін жеткен
болатын.
2. Sie blieb bis zum Mittagessen.
Ол түскі тамаққа дейін қалды.
3. Bis heute war schones
Wetter.
Бүгінге дейін ауа райы жақсы
болған.
“diesseits” 1. Mannheim liegt diesseits des Rheins,
Ludwighafen
Gen Lokal: jensseits (des Rheins)
Маннхайм
Рейіннің бергі жағында, Людвигхафен арғы жағында
орналасқан.
2.Die neuen Wohvirtel enstanden alle diesseits des Flusses.
Жаңа тұрғын мөлтегі өзеннің бер жағында орналасқан.
3.Diesseits und jenseits der Grenze warteten nur wenige
Kraftfahrzeuge.
Шекараның бергі және арғы жақтарында тек бірнеше автомашиналар
күтіп тұр.
“durch” 1. Sein Wunsch ging durch sie in
Erfullung.
Akk Оның мақсаты ол арқылы іске асатын
еді.
Lokal 2. Er war bereit, fur sie durchs Feuer
zu gehen.
Ол оттан өтуге ол үшін дайын еді.
3.Sie versprachen sich, gemeinsam
durch Leben zu gehen.
Олар өмірден бірге өтуге сөз берген еді.
“entlang” 1. Sei fuhren mit ihrem Auto die Elbe
entlang.
DatAkk Олар Эльбаның бойымен өздерінің
көмегімен кетті.
Lokal: 2. Abends bummelten sie gern die
Strasse entlang.
Кешке олар көше бойымен
қыдырғанды ұнатады.
“gegenuber” 1. Der Oper gegenuber steht das neue
Gewandhaus.
Dat Операға қарама-қарсы жаңа сауда
үйі орналасқан.
Lokal: 2. Die junge
Lehrerin hat gegenuber der Direktorin immer
Hemmungen.
Жас
мұғалім директордың алдында үнемі қысылатын.
3. Dem neuen
Projekt gegenuber ausserte er sich voll Skepsis.
Жаңа
проектігі қарсы ол өзінің толық сенімсіздігін айтып
өтті.
“hinter” 1. Hinter diesem
Berg verlauft die Drenze.
Dat Мына таудың
ар жағынан шекара өтеді.
Lokal: 2. Hinter dem Satz
(am Ende des Satzes) steht ein Fragezeichen.
Сөйлем
сөңында сұрақ белгісі тұрады.
“in” 1. Seit dem
1.September ust sie in der Schuhle.
Dat Бірінші
Қыркүйектен бері ол метепке барады.
Lokal: 2. Dieser Minister
ist neu in der Regierung.
Мыеа
министр үкімет басына жаңа келген.
3. In Chemie
war er sehr gut.
Ол
химиядан өте жақсы болатын.
“inmitten” 1. Der Meister sass
inmitten seiner Kollegen.
Den Мастер
әріптестерінің ортасында отыр.
Lokal: 2. Inmitten der
Schuler der 10. Klasse fallt die junge Lehrerin auf.
10 класс
оқушылары арасында жас мұғалім құлан қалды.
“innerhalb” 1. Innerhalb einer
halben Stunde hatte er die Aufgabe gelost.
Жарты
сағаттың ішінде ол тапсырманы шешті.
2. Das Rauchen
ist innerhalb dieses Betriebs verboten.
На
мекеменің ішінде темекі тарту рұқсат етілмейді.
“langs” 1. Die parkenden
Aitos standen langst der Strasse.
GenDat Жеңіл көліктер
көшінің бойын ала тұр.
Lokal: 2. Vor Dresden
nach Prag fahrt man eine ganze Zeit mit dem Zug langs
der Elbe.
Дрезденне
прагаға дейін поездбен бір сағат бойы Эльбаның
бойымен жүреді.
“nach” 1. Bei der Morgengymnastik
bewegte er seine Arme nach Form, nach hinten, nach unten und
nach oben.
Таңертенгiлiк гимнастика
кезiнде ол јолын алЈа, атја, т†менге, жанына јозЈалтты.
2. Er fuhr nach Frankfurt.
Ол франкфуртја кеткен.
3. Nach ein Paar Tagen kam er wieder.
Бiрнеше күннен кейiн ол јайтып
келдi.
“neben” (Akk, Lokal) 1. Im Theater sitzt sich der Mann meist
links seine Frau
Театрда күйеуi көбiнесе әйелiнiң сол
жағында отырады.
2. Sie stellte sich demonstrativ
neben ihren Freund.
Ол өзiнiң
досының жанына әдейi барып тұрды.
3. Er stellte ein Buch neben das
andere.
Ол
кiтапты басқа кiтаптың жанына қойды.
“oberhalb” (Gen.Lokal) 1. Er hatte sich
eine Zerrung oberhalb des Knies zugezogen.
Ол
тiзесiнiң жоғарғы жағын ауыртып алды.
“uber”Dat.Lokal) 1. Er hatte kein Dach
uber dem Kopf.
Оның басында баспанасы жоқ.
2. Uber dem Schrei konnte sie ncht
einschlafen.
Айјай-
шудан ол ұйықтай алмады.
3. Sie
streute Pffefer uber den Soldat.
Ол
салатқа бұрыш септi.
“ um” 1. Die
Familie sass um den Tisch.
Жанұя мүшелерi үстелдi жағалай отыр.
2. Um
den Markt herum wird jetzt viel gebaut.
Дүкеннiң маңайында ендi құрылыс жүредi.
3.
Sie band sich ein Tuch um den Kopf.
Ол басына орамал байлап алған.
“unter”(Dat, Lokal) 1. Die
Geschenke lagen unter dem Weinachtsbaum.
Силықтар шыршаның астында жатқан.
2.
Der Kranke stand unter arzlicher Aufsicht.
Науқас дәрiгердiң тексеруiнде.
3.
Unter Tranen erzahlte das Kind, was gaschehen
war.
Бала жылап жүрiп не болғанын айтты.
“unterhalb” (Gen, Lokal) 1. Er hatte
sich eine Zerrung unterhalb des Knies zugezogen.
Ол тiзеснiң төменгi жағын ауыртып алды.
2.
Die Kuhe weideten unterhalb des Waldes auf einer
Weise.
Сиырлар орман iшiндегi көгалда жайылып жүр.
“unweit” (Gen,Lokal) 1. Ich stand
unweit derStelle, an der er zudem Unfall kam.
Оқиға болған жерден мен алыс емес жерде тұрдым.
2.
Seine Eltern wohnten unweit des Bahbhofs.
Оның әке-шешесi вокзалдан қашық тұрмайды.
“von” (Dat) 1. Sie
nahm das Bild von der Wand.
Ол суреттi қабырғадан алды.
2. Die Mutter rief die Kinder von der Strasse.
Шешесi балаларды көшеден шајырды.
3. Der Zug kommt von Berlin.
Поезд Берлиннен келдi.
“vor” (Dat, Lokal) 1. Der
Winter steht vor dem Tur.
Қыс та келiп қалды.
2. Der Zug hielt vor dem Bahnhof
Поезд вокзалдың алдына тоқтады.
“Zu” 1.
In den Ferien Fur sie immer zu ihnen Grosseltern
auf dem Lande.
Каникулда ол әрқашан өзiнiң ата-әжесiнің
ауылында.
2. Ich kann dir zur Zeit nieht helfen.
Мен соған дәл қазiр көмектесе алмайтын.
“zwischen” 1. Sie
sass zwischen meinen Freud und mir.
Ол менiң досыммен менiң арамызда отыр.
2. Er wollte zwischen 9 und 10 Uhr zu
uns kommen.
Ол 9-бен 10-ң аралығында бiзге келгiсi келген.
Неміс тіліндегі предлогтар көмекші сөз бола тұра, сөз тіркестері
немесе сөйлемдегі атауыш сөзднр (зат есім, сын есім, етістік, үстеу сияқты
дербес атауыш сөздер) арасындағы қатынастық грамматикалық маңызды маңызды
функциясын атқарады. Сонымен қатар предлогтардың лексикалық мағынасы да
болад, бірақ сөздрдің қатынасынсыз қолданылмайдыжәне предлогтардың
лексикалық мағынасы олардың айқын, бір жақты немесе тиянқсыз, максимальды
дерексіз қолданылуына байланысты өзгеріп отырады.
Қазақ тілінде предлогтар жоқ. Неміс структурасындағы тіркестерге
қазақ тіліндегі әр түрлі конструкциялар сәйкес келеді; ең алдымен зат
есімдердегі септік қосымщалар, көмекші сөздер және кейбір сөзжасамдар.Қазақ
тіліндегі мекен-бағытты қатыасы мына септіктердің көмегі арқылы
жасалады.(барыс, жатыс, шығыс және көмектес) және де әр қайсысының белгілі
қосымшалары болады: -ға(ге), -қа(ке), -на(не), -да(де), -та(те), -дан(ден),
-тан(тен). Мекен-бағытты септіктері аталып өткен қосымшалар жалғануы арқылы
көбіне жалпы мағына береді.
Мекен-бағытты қатынасты нақтылау үшін қазақ тілінде көмекші
сөздер қызмет атқарады, олар бір жағынан зат есімдер, өздерінің толық
лексикалық мағынасымен толық морфологиялық түрін сақтап тұрады, екіншіден
олар семантикалық қызмет атқаратын жақсыз элементтер.
Көмекші атаулар мекен-бағытты қатынасты білдіре отырып, белгілі
бір заттың орналасу жағдайын білдіреді: усті(auf), асты(unter), іші(in),
алды(vor), арты(hinter), және т.б.мекен-бағытты көмекші сөзге қазақ
тіліндегі екі грамматикалық тәсіл сәйкес келетіндігін мына мысалдар арқылы
дәлелдеп өтуге болады: Мыс: Das Buch liegt auf dem Tisch. – Кітап стол
үстінде жатыр. Немесе –Кітап столда жатыр.
Қазақ тілінде бағыт –бағдарды білдіру-барыс септігінің негізгі
міндеті, басты мағынасы. Барыс септігіндегі сөз істің, қимылдың кімге,
неменеге, қай жерге бағытталғандығын білдіреді.
Әлбетте, септік жалғаулы сөздің белгілі бір грамматикалық
мағынаны аңғартуы- оны өзіне тәуелді етіп, бағындырып тұратын сөздің
лексика-грамматикалық мәнінне де байланысты болуы- заңдылық. Сондықтан да
сөйлемде белгілі бір сөзбен бағыныңқылық қатыаста айтылуна байланысты барыс
септіктегі сөздің грамматикалық өңінің құбылып отыруы-әбден заңды, қалыпты
жағдай.
Мысалы: Ол үш күнге кетті.- Er ist auf 3 Tage fortgegangen.
Ол ауылға кетті.-Er fuhr ins Dorf.
Осы сөйлемдерде барыс септік жалғаулы сөздің бірде мезгілді (үш
күнге), бірде бағытты (ауылға) білдіруінің мәнісі осы сөздедердің
лексикалық мағналарында жатыр.Барыс септігі жалғауының да мекен-бағытты
білдіру сәттерінде жасырын түрде қолданылу мысалы тіліміздн кездеседі.
Мыс: Астанаға кетті.- Sie fuhr nach Astana.
Мәскеуге барды.- Er fuhr nach Moskau.
Алматы кетті.- Sie fuhr nach Almaty.
Қорыта айтқанда, барыс септігі жалғанған зат есім іс-әрекеттің,
қимылдың
Барып тірелер жерін, аяқталар тұрағын білдіреді.
Мыс: Циркке кетті.- Er ist ins Zirkus gegangen.
Ауылға қайтып кетті.- Sie kehrte ins Dorf.
Екіншіден, қимылдың, іс-әрекеттің кімге, неменеге
бағытталғандығын білдіреді.
Мыс: Айналасына көз жүгіртті.- Sie blickte herum.
Үй ішіне көз жүгіртті.- Er blickte durch das Zimmer.
Жатыс септігіндегі зат есім қимылдың, іс-әрекеттің болып жатқан орнын,
мекенін білдіреді. Мұндайда жатыс септікті сөз қайда? Неде? Деген сұраққа
жауап береді.
Әпкем университетте оқиды.-Die Schwester studiert an der Uni.
Университетте ғылыми конференция өтті.-In der Uni fand ein
wissenschaftlicher Konferez statt.
Қазақ тілінде шығыс септігі арқылы даістің, қимылдың мекені
білдіріледі. Бұл шығыс септігінің толып жатқан мағынасының бір саласы
Теңізден балық аулайды- Man fischt die Fische ans dem Meer.
Мектептен келген беті еді.- Er ist erst aus der Schule gekommen.
Мекен-бағыттық мағынаның көметес септігі арқылы да берілнтін жайы бар.
Септеліп тұрған сөздің лесикалық мәніне қарай көмеиес септігі істің,
қимылдың қай жерде, ненің бойында екенін білдіреді.
Мыс: Жолмен жүріп келді.- Er geht die Strasse entlang.
Зат есім қатарындағы бірқатар сөздер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
І.1 Неміс және қазақ тіліндеріндегі мекен-бағытты білдіретін тәсілдер. 6
І 2 Неміс тіліндегі мекен-бағытты білдіретін предлогтарға жеке-жеке
тоқталып көрейік. 14
ІІ 3 Екі тілде бір өлшемді кеңістікті білдіретін сын есімдер. 26
ІІ. 4. Мекен-бағытты мағынадағы предлогтардың көркем әдебиеттегі
қолданылуы. 28
ІІ. 5. Қ. Жұбановтың мезгіл-мекен есіміне берген түсінігі. 30
І-ші тарау бойынша қорытынды. 34
ІІ Тарау. Неміс тіліндегі мекен-бағытты білдіру тәсілдерін эксперимент
жүйесінде қазақ аудиториясында оқыту нәтижесі. 35
ІІ1. Неміс тіліндегі мекен-бағытты білдіретін предлогтардың қазақ
аудиториясында қаншалықты қиындық туғызатынын эксперимент жүзінде тексеру.
35
ІІ 2. Эксперименттің жүру барысы. 39
ІІ – ші тарау бойынша қорытынды. 41
Қолданылған әдебиеттер 44
Кіріспе
Шетел тілін оқыту әдістемесіндегі грамматиканың алатын орны.
Қазіргі қоғамның практикалық қажеттіліктеріне негізделген шетел тілін
оқыту әдістемесі бірауыздан оқыту өнімділігін арттыру жолдары мен
тәсілдерін қарастыруға бағытталып отыр. Егеменді Қазақстан шетел тілін
жетік білетін мамандарға үміт артып отырған кезде, шетел тілін оқыту
әдістемесінің алдындағы міндеті де орасан зор.
Бүгінгі таңда шетел тілі барлық оқу мекемелері мен жоғарғы оқу
орындарында оқытылады, дегенмен бұл оқу орындарының түлектерінің барлығы
бірдей қатесіз сөйлей алады деп айту мүмкін емес.
Шетел азаматтарымен коммуникативтік қарым-қатынасқа түскен кезде
көптеген студенттер грамматикалық қате жіберіп, өздерін еркін ұстай
алмайтыны анық нәрсе. Ал оқушыларды оқушыларды немесе студенттерді осылайша
іріктеу, олардың грамматикаға деген жағымсыз көзқарастарын қалыптастырады
және де олардың оқу мотивациясына психологиялық тұрғыдан кері әсер ете
отырып, олардың шетел тіліне деген қызығушылықтары тежейді. Бұндай мәселеге
байланысты мынандай сұрақ туындайды: Грамматикалық ережелерді жалпыға
бірдей ұғынықты қылып түсіндірудің қандай оңай жолдары бар? Бұл сұраққа
бір жақты жауап табылмайынша, ғылыми ізденіс жұмыстары өз жалғасын таба
бермес.
Сондықтан да шетел тілін оқыту әдістемесі салаларының ішіндегі
грамматиканы оқыту көптеген жылдар бойы қарқынды талқылау пәні болып келе
жатыр. Түрлі кезеңде грамматиканы түрліше түсініп келеді. Шетел тілі
грамматикасын оқыту мәселесін шешу үшін, ең алдымен грамматика деген
ұғымын анықтап алу қажет.
Сонымен грамматика дегеніміз не?
Логикалық фәлсафалық сұрақтар синтаксиспен бөлініп шығып, грамматикада
біздің дәуірімізден бұрынғы кездің өзінде-ақ ғылымның дербес саласына
айналды. Грамматика ұғымын алғашында оқу және жазу өнері дегенді
білдіреді. Орта ғасырда еркін өнер ретінде Grammatik (lat) берілді.
Қандай да болмасын құрылымның құрамдас бөлігі болып табылып, өз алдына
мынадай мақсат қойды: латын тілін (кез келген де басқа тілдерді) меңгеруге
үйрету, философия туралы мағлұмат беру. Миды шынықтыруды іске асыру. Қандай
да болмасын тілді оқыту грамматика жүзеге асты.
XІX ғасырдан бастап грамматика ұғымы тілді оқытуда жаңа мағынаға ие
болды. Лингвисттердің анықтамасы бойынша грамматика төмендегілерді
білдіреді.
• Тілдің грамматикалық құрылымын
• Осындай құрылымды зерттейтін тіл білімі саласын
• Сөздің өзгеруі туралы ережелердің жиынтығы, олардың сөз тіркесіндегі
бір-бірімен бірігуі (кей кезде мәтіндегі)
• Ереже сипаттаманы қамтитын оқулық
XX ғасырда лингвисттер мен әдіскерлер грамматика ұғымына ғылымның
түрлі тарауларын енгізе бастады, мысалға алсақ, фонетика, орфография,
лексикология бөлімдерін, фразеология, стилистика семантика тарауларын
және прагматика т.б.
Қазіргі таңда шетел тілін оқыту әдістемесіндегі граматиканың
алатын ролі бір қатар факторлардың әсерінен өзгеріске ұшырады:
лингвистика теориясы эволюциясының әсерінен шетел тілін оқытудың
практикалық нәтижелерін ескерудің әсерінен т.б.8 Дегенмен қандай да
болмасын тілідң грамматикасын игеруден кездесетін көптеген
қиыншылықтар толастамай, қайта түрлі себептерге байланысты күрделене
түсуде, мысалы:
• жаңадан енгізілген грамматикалық терминдер арқылы
• түрлі ережелер арқылы
• ескертулердің шексіз саны арқылы.
Бұған қоса көптеген лингвисттер грамматиканың түрлі
мәселелерінің төңірегінде талас тудыруда. Мысалға алсақ, сөз табы
мәселесі бүгінгі күнге дейін біржақты шешім тапқан жоқ, шығу тегі
шетел тілі болып табылатын барлық жаңа терминдер қосымша
қиыншылықтар әкелуде т.б.5
Оқып отырған шетел тілінің грамматикасы оның ережелерін
және тілдік жүйесін ана тілінің көмегімен жеңілдетуге болады.
Осындай мақсатпен көптеген тіл мамандары мен әдіскерлер бірнеше
ғылыми еңбектер жазған, атап айтсақ, Иванова Н.Н Методика обучения
грамматическому оформлению речегого высказывания на английском
языке, Горина В.А Основные проблемы методики обучения грамматике
второго иностарнного языка т.б.
Біреумен қарым-қатынасқа түсу, сөздердің көмегімен болады,
бірақ сөйлеуде қолданылатын сөзер біыңғай емес. Бір сөздер бір
нәрсенің атауын білдіреді, екіншілері басқа сөздерді анықтау үшін
қолданылады, үшіншілері сөйлеушілердің мақсатын, бір нәрсенің
себебін білдірсе, ал басқалары оқиғаның өрбу орнын, бет алысын
немесе қайдан шығып, қайда тірілер жерін білдіреді. Яғни сөздер,
сөйлем мүшелердің қызметін атқарып, бір-бірімен қиыса, матаса,
жанаса, қабыса байланысады.
Осындай сөздердің ішінде мекен-бағытты білдіретін сөздерді
оқыту өзінің күрделілігімен, өзектілігімен және қызықтылығымен
ерекшленеді. Себебі, мекен-бағытты білдіретін сөздер неміс тілінде
бір-бірімен меңгеріле (Rektion арқылы)- байланысады, ал бұл
оқушылардың әлсіз жақтарының бірі болып табылады. Осыған орай,
біздің ғылыми талғамымыз мекен-бағытты білдіретін граммитикалық
тәсілдерді қарастыруға бағытталып, магистрлық диссертацияның
тақырыбын Неміс тіліндегі мекен-бағытты білдіретін грамматикалық
тәсілдерді қазақ аудиториясында оқыту әдістемесі деп алынып отыр.
Жұмыстың зерттелу барысында төмендегідей үш тәсіл қоданылды.
1) сипаттау тәсілі
2) салғастыру тәсілі
3) трансформациялық тәсілі
4) бақылау тәсілі
5) есепке алу тәсілі
Жұмыстың мақсаты: Қазақ аудиториясына неміс тіліндегі
мекен-бағытты білдіретін тәсілдерді тиімді қолдануға септігін
тигізетін түрлі жаттығулар жүйесін жасау.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін мынандай тапсырмалар орындалуы
тиіс.
Жұмыстың міндеттері: 1) Жұмыстың мәнін ашатын қазақ және неміс
тіліндегі еңбектерге талдау жасау.
2) Тақырыпқа түсініктеме. Қазақ аудиториясында неміс тіліндегі
мекен-бағытты білдіретін тәсілдерді тиімді қолдану.
3) Түрлі жаттығулар жасау және олардың тиімділігін эксперимент
барысында тексеру.
4) Жасалынған жаттығуларға сүйене отырып, мекен-бағытты
білдіретін тәсілдерді қазақ аудиториясының студенттерін еркін
қолдануға мүмкіншілік туғызытын жолдарды қарастыру.
Жұмыстың нысаны: Қазақ аудиториясында неміс тілінің мекен-
бағытты білдіру тәсілдерін оқыту процесі.
Жұмыстың пәні: Ана тілімен неміс тілін салыстыра отырып оқыту,
түсіндіру.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы:
Зерттеу жұмысының барысында анықталған мағлұматтар бойынша
қазақ және неміс тілдерінің ерекшелігін ескеретін мекен-бағыт
тәсілдерін қамтитын түрлі мәтіндерді жасауға септігін тигізеді.
Жұмыстың практикалық маңызы:
Зерттеу жұмысының нәтижесі қазақ және неміс тілдері оқулықтары
мен оқу құралдарын жасауға септігін тигізеді. Сонымен қатар осы оқу
құралдарын кез-келген оқу орнында шет тілін оқыту барысында
қолдануға болады. Және де бұл жұмыстың нәтижесі аударма теориясына
да өз үлесін қоса алады.
І.1 Неміс және қазақ тіліндеріндегі мекен-бағытты білдіретін тәсілдер.
Жалпы айтқанда, мекен-бағытты білдіретін сөздер неміс
тілінде де, қазақ тілінде де студенттердің еске сақтау қабілеттерін
дамытуды талап ететін және өзінің қолдану аясының жиілігімен,
жасалу жолдарының қиыншылықтарымен ерекшеленетін грамматикалық
құбылыс болып табылады. Бұл грамматикалық құбылыстың төңірегінде
туындайты.н қиыншылықтардың көпшілік бөлігі олардың қандай сұраққа
жауап беретіне қатысты, яғни, егер олар (wohin?), (қайда?) сұрағына
жауап беретін болса, онда оқиғаның бағытын білдіретін сөзді
аккузативте (табыс септігінде), ал (wo?), (қайда?) сұрағына жауап
беретін болса, оқиға орнын білдіретін сөзді дативте (барыс
септігінде) қоланамыз. Әрине, оқиға орнын немесе оның бағытын
білдіргенге қарамастан бірдей сұраққа жауап беретін қазақ тіліндегі
мынандай мекен-бағыт сөздерін неміс тілі грамматикасындағы осындай
құбылыспен салыстыра оқыту айтарлықтай дәрежеге оңай қол жеткізеді
деп айту қиын. Сонымен қатар, көптеген тіл мамандары, атап айтсақ
Адмони, Арсеньева,Әбдіғалиев, Москальская Шендельс т.б. мекен-
бағытты білдіретін сабақтас бағыныңқылы құрмалас сөйлем жайлы бір
жақты шешімге келген жоқ. Олардың бір қатары басыңқы сөйлемде wo
(wohin, woher) деген сияқты сілтеме сөздері бар (Korrelat) мекен-
бағытты білдіретін сабақтас бағыныңқылы құрмалас сөйлемдерді
анықтауыштың қызметін атқаратын сабақтас бағыныңқылы құрмалас
сөйлем ретінде қарастырылады.
Мұндай талас тудырып отырған мекен-бағытты білдіретін
сөйлемдер қазақ тілі синтаксисінде мүлдем қолданылмайды. Ал ана
тілінде баламасы жоқ грамматикалық құбылыстарды оқыту
қиыншылықтарды одан әрі күрделендіре түседі.
Туыстық жағынан алшақ жатқан неміс және қазақ тілдеріндегі
мекен-бағытты білдіретін сөздердің жасалу жолдары жағынан да
ұқсастықтарымен айырмашылықтары бар, атап айтсақ екі тілде де олар
мекен үстеуінің (lokale Adverbien), зат есімнің, есімдіктің
көмектерімен жасалады. Бұл жасалу жолдарына қатысатын сөз таптары
неміс тілінде предлогтармен келеді , ал қазақ тілінде олар септік
жалғауларымен немесе шылау сөздермен келе алады. Бұл екі жерде де
біз ұқсастықтар мен қиыншылық тудыратын айырмашылықтарды байқаймыз.
Ал бұл сөздердің атқаратын синтаксистік қызметіне келер болсақ,
олар екі тілде де мекен пысықтауыштардың қызметін атқарады.
Бұл тараудың жалғасында мекен үстеуіне, мекен пысықтауышына,
сабақтас бағыныңқылы құрмалас сөйлемге тоқталып, жан-жақты
сипаттама беруге тырысамыз.
Кеңістік туралы түсінік адамның қоршаған ортаны тануында үлкен
орын алады. Кеңістік ұғымын білдіру, жеткізу тілге байланысты. Әр елдің
тілі әр түрлі болғандықтан, мекен- бағытты білдіруде олардың өзіндік
тәсілдері мен ұлттық ерекшеліктері болады.
Мекен- бағыт дегеніміз- заттардың қозғалысы мен қимылының
тірелер жері, мекені.
Тіршіліктің, өмір сүрудің негізі – іс- әрекет, қимыл.Жалпы,
адамның практикалық ісі оның мекенді тануынан басталады, тіпті өмірді тани
бастаған нәресте де ең әуелі мекен туралы түсінік алады. Сәбидің ең алғашқы
сұрағы не? қайда? болатындығы да психология ғылымынан белгілі. Сондықтан
тіл – тілдің бәрінде де іс - әрекет, қимылдың мезгілге, мекен, орынға,
бағытқа тәуелді болуы заңды.
Мекен – бағытты білдіру мақсатында әр тілде әр түрлі
грамматикалық формалар мен тәсілдер қолданылады.
Неміс және қазақ тілдерінде де мекен – бағыттың білдірудің әбден
қалыптасқан, айқындалған тәсілдері бар. Мекен – бағыттық мағынаны бұл
тілдерде (неміс және қазақ тілдерінде)мекен үстеулері, мезгіл және мекен
есімдері, қазақ тілінде көлемдік септіктер көмегімен жасалады.
Іс- қимылдың, процестің мекенін, орнын, бағытын білдіретін
сөздердің көпшілігі
- Үстеулер Іс- әрекеттің орнын білдіретін үстеулер:
hier, da, dort, draussen, innen, aussen, rechts, links, oben,
unten, uberall, irgentwo, anderswo, nirgendwo
Бұл сөздер Wo? деген сұраққа жауап береді. Іс – қимылдың бағытын
білдіретін үстеулер:
hierhin, dahin, dorthin, aufwarts, abwarts, seitwarts, vorwarts,
heimwarts, fort, weg, heim, bergauf, bergab.
Бұл үстеулер Wohin? сұрағына жауап береді.
Қазіргі қазақ тіліндегі мекен үстеулері қимыл процесінің,
амалдың бет алысын, бағытын, орнын, мекенін білдіреді. Мекен үстеуінің
құрамындағы сөздердің бәрі де тек етістіктердің мекендік белгісін
білдіретін сөздер болып келеді. Мысалы:
Екі қабатты үйді қызық көрген бала біресе төмен, біресе жоғары шығады.
z.B. Das Kind, das (uber) das zweistokige Haus bewunderte ,
Мекен үстеулері морфологиялық құрылысы жағынан біркелкі емес. Олар-
түгелдей туынды сөздер. Мекен үстеулері әр алуан түпкі түбір тұлғаларға
кейбір септік жалғауларының қосылып айтылуы және сондай қосымшалы сөздердің
қосарлана айтылуы арқылы сөз тудырудың морфологиялық, синтаксистік жолдары
арқылы жасалған. Мекен үстеулердің морфологиялық тәсіл арқылы жасалуы,
негізінде, әр түрлі түпкі түбір тұлғаларға септік жалғауларының қосылып
айтылуы және олардың жалғанған сөздерінен бөліп алып жалғау есебінде
қарайтындай дәрежеден ауысқан (консервацияланған) түрінде жасалған:
а) көптеген мекен үстеулері түпкі түбір тұлғаларға –қары -ғары,
-кері - гері және көне барыс септік
жалғауларының әрі олардың – ры рі сияқты ықшамдалған түрлерінің қосылып
айтылуы арқылы әрі, бері, жоғары, кері, сыртқары, тысқары, ішкері, ілгері
сияқты түрде жасалған.
Ал неміс тілінде жоғары, ішкері, сыртқары, тысқары, төмен деген
үстеулер ескі (байырғы) үстеулердің бірігуі нәтижесінде жасалады да,
бағыттық мағынаны білдіреді. Мыс:
Sabit kommt heraus. Сәбит сыртқа шығып барады.
Sabit geht hinein. Сәбит ішке кіріп барады.
Hinauf типтес сөздердің екінші компоненті ішкі, сырт, жоғары,
төмен сияқты бағыттарды білдіреді.
Қазақ тілінде кейбір мекен үстеулері түпкі тұлғалар мен сілтеу
есімдіктерін жатыс септік жалғауын қосып айту арқылы алда, әртінде, мұнда,
сонда түрінде жасалады.
Біраз мекен үстеулері түпкі түбір тұлғаларға – ман - мен
қосымшаларының (бұл көне барыс септігі болуы мүмкін) қосылуы арқылы арман,
әрмен, бермен, төмен сияқты түрде және кейін формасында қалыптасқан.
Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған мекен үстеулері көп емес,
олар жатыс, шығыс септік формасындағы сөздердің қосарланыпайтылуы арқылы
жасалады.
анда- мұнда ( dort - hier)
одан – бұдан (dorthin - hierhin)
онда – мұнда (dort- hier, da)
Мекен үстеулері түгелдей көптелмейтін, жіктелмейтін және
тәуелденбейтін сөздер болса, олардың кейбіріне септік жалғаулары жалғанып
айтылатын реттері де кездеседі. Мыс: көне барыс септік тұлғалы мекен
үстеулері әріде, әріден, беріде, беріден, жоғарыға, жоғарыдан, ілгеріде,
ілгеріден, кейіннен, төменде түрінде септік жалғауларын қабылдайды.
Сөз тудырушы морфологиялық қосымшалардың ішінде мекен
үстеулеріне жалғанатын тек: - рақ - рек жұрнақтары ғана. Оның өзінде де
жалпылама, кез – келген мекен үстеулеріне қосыла бермейді, - рақ рек
жұрнағы көне барыс септік жалғаулы мекен үстеулеріне әрірек, берірек,
жоғарырақ, ілгерірек, арманырақ, берменірек, төменірек, кейінірек түрінде
жалғанады.
Тілдегі құбылыстар үнемі даму үстінде болады. Сондықтан онда әр түрлі
өзгерістер болып тұрады. Қазіргі әбдеби тілдің даму барысында бақа да сөз
таптары сиқты үстеу сөздердің де біршама жаңа қыбылыстарға ие болғаны
белгілі.
Бұрынғы грамматикалыкалардың барлығында дерлік үстеулер
морфологиялық жағынан өзгермейді днп түсіндіріледі. Әдеби тіліміздегі
қазіргі сөз қолданыстар үстеулер кейбір сөзөзгерім қосымшаларын қабылдап,
түрлі өзгерістерге ұшырайтынын дәлелдеп отыр. Кейінгі зерттеулерде аталмыш
процесстің түркі тіл білімінде де дамып, кең қолданысқа ие болып келе
жатқанын байқаймыз.
Үстеулердің септік жалғауын қабылдауында мына нәрсені
ескертпеске болмайды. Ол септік жалғаулардың үстеу сөз жасамын да алатын
орны. Кейбір үстеулер кеңістік мағыналы септік жалғауларды қабылдап, жаңа
сөз жасайды. Мәселен, “төмен кетті” деген сөз тіркесіндегі үстеу бағыттық
мәнде қолданылса, сол сөз жатыс септігінің жалғауын қабылдап “төменде отыр”
мекендік мағынаға ие болады.
1) Табыс септігінде етістіктермен меңгріле байланысатын негізінде мезгіл,
мөлшер, мекен үстеулері: Жоғарыны күнде көрме,
Төменгі жүндей көрме.
(маржан)
2) Барыс септігінде пысықтауыштық қатынасқа негізінен мекен үстеулер
қолданылады.
3) Шығыс септігінде пысықтауыштық қатынаста тіркесін мезгілдік, мекендік
мағынаны білдіру тілімізде жиі қолданылады:
“Жоғарыдан құлаған тас бірте, бірте жиілей түсті.(“Қазақ әдебиеті”
газеті)
Мекен үстеулері қимылдың, амалдың бағыты, орнын, мекенін білдіретін,
тек етістіктермен тіркеседі. Оның зат есімдермен тіркесуі өте сирек
кездеседі. Мұндай қызметте-ғары көне формасы арқылы жасалған мекен
үстеулері ғана жұмсалады. Мысалы:
1. Оған енді бұдан жоғары орын жоқ. жалын журналы
2. Олар шамаларынан тысқары нәрсе екенін білді.(С.Мұқанов)
Қазіргі қазақ тілінде шылау сөздер өзіндік қыры мен сыры бар күрделі
сөз табы. Тілдің даму барысындатіліміздегі шылаулардың мағыналары мен
қызметі жан-жақты толығып, түрлі өзгерістерге ұшырап отыр. Соңғы жылдары
шылау сөзднрдің сөз тіркесіне қатысы ғылымдар назарын аударып отыр. Соған
орай қазақ тілі оқулықтарында шылаулар синтаксисі туралы түрлі пікірлер
қалыптасқан. Мәселен, проф. М.Балақаев “Шылаулар сөз тіркесінің
грамматикалық мағыналарын толықтырып, есім мен етістікті өзара
байланыстырушы дәнекер”,- деп есептеген. Ал, проф. Р.Әміров септеуліктер
зат есіммен есімше сөздерге жалғанып етістікті сөз тіркесін құрайтын
септеушіліктердің көпшілігінің мекендік, мезгілдік қатынасты білдіру үшін
жұмсалатынын айтады.
“Қарай” шылауы мекен үстеулеріне тіркесіп, бағыттық мән береді: Екі
әйел аттарынан түсіп, тізгіндерін қосақтады да, төменге қарай тас шатқалды
айналды. (“Жалын журналы”)
“Жоғары, ілгері” үстеулерінің тарихи құрамында барыс септігінің
жалғауы болғандықтан, бұл сөздер кейде “қарай” септеулігімен жалғаусыз-ақ
тіркесе береді: Төменнен жоғары қарай қарағанда, сыртында кемшілік жоқ,
сылағы да біткен.(А.Байтанаев)
Басқа сөз таптарына қарағанда, үстеумен үстеудің тіркесі жиі
кездеседі. Үстеулер бір-бірімен қабыса және меңгеріле байланысады. Басыңқы
сыңарда қолданылытын қөбіне қимыл-сын, мезгіл, мекен үстеулері болса, ал
бағыныңқы сыңарда мезгіл, мекен, қимыл-сын үстеулері жиі қолданылады.
Тіліміздегі үстеулердің мынадай формалары тіркесетіні байқалады. Қабыса
байланысқан үстеулер сөз тіркестерінің ішіндегі ең көп қолданылатынтіркесі.
Мезгіл үстеуі мен мекен үстеуінің тіркесі. “Әзірше нәтижесі тым
төмен”(М.Мғауин)
Мөлшер үстеулері мен мекен үстеулерінің тіркесі: “Қырманнан біраз
шеткерірек көк шөп жаюлы жатқан”(М.М)
Үстеулер бір-бірімен 3 септікте меңгеріле байланысады, олар барыс,
шығыс, жатыс. Үстеулердің өзара меңгерілуі қабыса байланысуымен
салыстырғанда әлдеқайда аз кездеседі. Мыс: Осы баспалдақтан біреу жоғарыдан
төмен түсіп келе жатыр, ал біреу керісінше төменне жоғары өрлеп
келеді.(А.Машинов)
Зат есім қатарындағы бір қатар сөздер көмекші есім деген атаумен
дараланып, бөлек аталады. Олар мыналар:
алды, арты, асты, айналасы, беті, іші, сырты, түбі, шеті, тұсы.
Бұл сөздер дерексіз мекендік мағынаны білдіреді. Көмекші есімдер бір
затқа қатысы жөнінен белгіленетін кеңістікті, мекенді атайды. Бұлардың
мағынасы басқа бір атауыш сөзге жұмсалғанда ғана айқын танылады. Атауыш сөз
бен көмекші есім сөз қосылып нақта мекен жөнінде бір ұғым береді. Мекен,
кеңістік туралы ұғымды жеткізуде көмекші есімдер белгілі бір семантикалық
топқа, жүйеге сараланады. Бір топ көмекші сөздер мекенді затқа алыс жақын
орналасуына қарай атайды. Олар мына сөздер: шеті, түбі, жаны, маңы, жағы,
тұсы, төңірегі.
Енді бір тобы мекенді заттың алуан қырына орай білдіреді. Олар :
алды- арты, үсті –асты, беті, бойы, іші, сырты, ортасы, арасы.
Мыс:1. Ауылдың шетінде тоғай бар.
2. Стол үстінде ескі газеттер жатыр.
z.B: 1. Am Rande des Dorfes liegt ein Wald.
3. Auf dem Tisch liegen alte Zeitungen.
Қзақ тілінде мекендік бағыттық мағынаны білдіруге шылаулар да, атап
айтсақ, мекен мағыналы септеуліктер де ат салысады.
Мыс: Үйге (дейін) жүгірудің қажеті жоқ.
Жайылымға таман келдік.
Ауылға қарай беттеді.
Қаладан бері шықты.
Осы сөйлемдегі бағыт -ұғымдар неміс тіліне аударғанда предлогтар
көмегімен беріледі.
Неміс тілінде предлог көмекші сөз табына жатады1, осы тілде
предлогтың 120 дай түрі бар. Предлогтың көмекші түрінде болса да,
лексикалық мағыналары бар. Бұл меғына предлог қолданылғанда айқынырақ
көрініп тұрады.
Мекен мағыналы предлогтарға тоқталайық. Олар мыналар : ab, an, auf,
aus, ausser, ausserhalb, bei, bis, diesseits, durch, entlang, gegenuber,
hinter, in, inmitten, innerhalb, neben, oberhalb, uber, um, unter,
unterhalb, unweit, unfern, von, vor, zu, zwischen.
Das Wasser lauft aus dem Eimar.
Das Werk befindet sich ausserhalb der Stadt.
ausserhalb- сыртында.
Завод қаланың сыртында. Сыртында қазақ тілінде жатыс септік
жалғаулы көмекші есім, ал неміс тілінде ausserhalb предлогы.Das Werk
befindet sich auserhalb der Stadt.
Қазақ тілінде мекендік, бағыттық мағынаны білдіруге шылаулар да, атап
айтқанда, мезгіл – мекен мағыналы септеуліктер де ат салысады.
Мыс: Үйге дейін жүгірудің мәні жоқ.
Жайылымға таман келдік .
Қаладан бері шықтық.
Енді қазақ тіліндегі мекен – бағытты білдіретін көмекші сөздердің
неміс тілі предлогтарымен сәйкестігіне тоқталайық.
Мекен- бағытты білдіретін предлогтарға көшпей тұра, жалпы
предлог деген сөзге түсінік беріп көрейік. Предлог (Praposition)2латын
тілінен алынған көмекші сөз, қатынас сөз және алдыңғы, алдында тұратын
сөз деген мағынаны береді. Сондықтан олардың қызметібір сөзбен екінші
сөздің арасындағы қатынасты білдіреді. олар формасы жағынан ешқашан
өзгермейді. Қазақ тілінде жалпы предлог деген ұғым мүлдем жоқ, өйткені
қазақ тілі типологиялық жағынан аглютинатифті типке, ал неміс тілі
флективті типке жатады. Бұл екі тіл типологиясы жағынан да, стуктурасы
жағынан да туыс емес тілдер 3 болғандықтан, қазақ аудиториясының
студенттеріне мұндай құбылысты меңгеру қиынырақ болады.
Сонымен неміс тіліндегі мекен- бағытты білдіретін предлогтарға
салыстырмалы сипаттама беріп көрейік.
Неміс тіліндегі предлогтар көмекші сөз бола тұра, сөз тіркестері
немесе сөйлемдегі атауыш сөздер (зат есім, етістік, үстеу сияқты дербес
атауыш сөздер) арасындағы қатынастың грамматикалық маңызджы функциясын
атқарады. Неміс тіліндегі предлогтар әртүрлі қатынасты білдіреді, олар
мекендік, мезгілдік, себеп- салдар – осылардың ішінде мекендік предлогтарға
тоқталатын болсақ, олар қайда?, қай жерде?қай жерден? деген сұрақтарға
жауап береді. Бұл сұрақтарға жауап беретін предлогтар екі септікті
меңгереді: Dativ және Akkusativ. Ал, қазақ тіліндегі мекен- бағытты білдіру
тәсілдері үш септіктің көмегімен жасалады ( барыс, жатыс, шығыс септіктері)
және де әрқайсысының белгілі қосымшалары болады; -ға(ге), -қа (ке),
-да(де), -та(те),- дан(ден),-тан(тен).
Неміс тілі стуктурасындағы предлогты тіркестерге қазақ тіліндегі
әртүрлі конструкциялар сәйкес келеді: ең алдымен зат есімдердегі септік
қосымшалар, көмекші сөздер және кейбір сөз жасамдар.
көмекші атаулар мекен- бағытты білдіре отырып, белгілі бір
заттың орналасу жағдайын білдіреді: үсті(auf), асты(unter), іші(in),
алды(vor), арты(hinter), және т.б.
Синтаксистік қатынасты білдіретін көптеген көмекші сөздер, оның
ішінде демеуліктердің көмекші атау сөздерден айырмашылығы болады.
Демеуліктер мен септік қосымшалар бірін – бірі толықтырып отырады.
Қазақ тіліндегі мекен- бағытты білдіретін мына демеуліктер:
қарай, таман, ілгері, арқылы, қарсы, шейін, дейін- септік қосымшаларына
жалғануы арқылы жасалады.
Мысалы: үйге қарай- nach dem Haus
қалаға қарай- bis zur
Stadt.
Неміс тілінде мекен- бағытты білдіретін предлогтар ең маңызды орын
алады. Бұл бөлімде неміс тілінде екі септікте меңгерілетін мекен-
бағытты білдіретін предлогтардың қатынастары қарастырылады. Бұған қайда?
немесе қай жерде? деген сұрақтарға жауап беретін мекен – бағытты
білдіретін предлогтар кіреді. Олар мыналар: an, auf, vor, hinter, in, uber,
unter, neben, zwischen,- жанында, қасында, үстінде, алдында, артында,
ішінде, жоғарыда, төменде, арасында. Неміс тіліндегі екі септікті
меңгеретін предлогтар көбінесе қазақ тіліндегі жоғарыда атап өтілген мекен-
бағытты қатынасты білдіретін құрылымына сәйкес келеді.
Неміс тіліндегі әрбір мекен- бағытты предлогқа қазақ тіліндегі тұтас
бір грамматикалық тәсілдер жиынтығы сәйкес келеді 4. Осыны нақты
мысалдар арқылы қарастырып өтейік:
1. in предлогы ; оқиғаның (заттың, адамның) бір нәрсенің ішінде
екенін білдірсе, екіншіден бет алысын, бағытын білдіреді. Бұл предлогқа
мыналар сәйкес келеді;
а) жатыс септігінің қосымшалары –да(де), -та(те) z.B. in der Schule
lernen- мектепте оқу.
ә) барыс септігінің қосымшалары –ға(ге), -қа(ке), -на(не), қарай
демеулігімен қатар қолданылуы арқылы (іс- әрекеттің, бағыттың нақтылық
жағдайында); z.B. in die Stadt gehen- қалаға (қарай) бару;
б) ішінде– ішіне көмекші сөздердің, зат есім немесе есімдіктердің ілік
септігіндегі іс- әрекеттің ішкі бағытын анықтау ьарысында қолданылады; z.B.
im Schrank liegen- шкаф(тың) ішінде жату.
2. An предлогы мекендіктің, жанында деген мағына береді. Оған сәйкес
келетіндер:
а) жатыс септігінің қосымшалары –да(де), -та(те). An der Fakultat
wurde eine Mensa eroffnet- факультетте асхана ашылды.
қарай демеулігімен қатар келетін барыс септігінің қосымшалары
–ға(ге),
-қа(ке), на(не).
an der Arbeit gehen- жұмысқа бару.
an die Uni gehen- университетке қарай бару.
б) алдында (алдына), қасында(қасына), жанында(жанына), басында(басына)
көмекші сөздері ілік септігінде тұрып іс-қимылдың болатын орнын анықтайды:
am Fenster-терезе алдында
ans Fenster- терезе алдына
am Teich- тоғанның қасында
an der Macht- үкімет басында
an die Macht- үкімет басына
3. auf предлогы бір нәрсенің үстінде деген мағына береді.Бұғен
сәйкес келетіндер:
а) жатыс септігінің қосымшалары- да(де), та(те):
z.B. auf dem Bild- суретте.
ә) үстіндеүстіне көмекші сөздер көлденең локолизацияның анықтаушысы
ретінде ілік септігімен қабысу:
auf dem Tisch stehen- стол үстінде тұру
auf den Tisch stellen- стол үстіне тік қою.
б) барыс септігінің бағытты білдіретін қосымшалары –ға(ге), қа(ке),
на(не) факультатифті қарай демеулігінсіз іс- әрекеттің бағытын анықтау
барысында:
auf die Arbeit gehen- жұмысқа бару
auf die Post gehen- поштаға бару.
4. hinter предлогы сәйкес келетін көмекші сөздер: арт жағында (арт
жағына), артында (артына), сыртында (сыртына), көмеші сөздерінің ілік
септігінде меңгерілуі зат немесе орынның нақтылығын, іс-әрекеттің тысқарыда
іске асуын көрсетеді:
z.B. hinter dem Dorf-ауыл сыртында
hinter das Dorf- ауыл сыртына
hinter dem Schrank- шкафтың ішінде
5. unter предлогы, іс-әрекеттің төменде орындалып жатқанын, заттың
нақты орнын анықтау үшін сәйкес келетін көмекші сөздер: түбінде(түбіне),
астында(астына) көмекші сөздерінің ілік септігімен қабыса отырып
байланысады.z.B. unter jedem Bild-әр суреттің астында
unter dem Stuhl- орындықтың астында
unter den Stuhl- орындықтың астына
unter предлогы іс- әрекеттің бір ортада, бір жерде, ішінде, арасында
деп аударылады:
z.B. unter unseren Studenten- біздің студенттер арасында.
6. neben предлогына ілік септігіндегі зат есімдермен немесе
есімдіктермен қабыса отырып жанында жанына, қасындақасына,
маңайындамаңайына, төңірегіндетөңірегіне көмекші сөздері сәйкес келеді;
z.B. neben mir-менің қасымда
neben dem Haus- үйдің төңірегінде
neben dem Bahnhof- вокзал жанында
7. vor предлогы алдында деген мағына береді. Бұған зат есімнің ілік
септігінде тұруымен қатар көмекші сөз алдындаалдына сәйкес келеді;
z.B. vor der Tur stehen- есіктің алдында тұр
er ging vor das Haus- ол үйдің алдында тұр
8. uber предлогына іс-әрекеттің жоғарыда орындалатынын анықиау үшін
мекеннің немесе заттың, сонымен қатар ілік септігіндегі зат есімдердің
үстін ала қосымшасымен қабыса отырып, үстіндеүстіне, жоғарыдажоғарыға,
төбесіндетөбесіне көмекші сөздері сәйкес келеді:
z.B. Die Lampe hang uber dem Tisch-
Лампа үстелдің үстінде асулы тұр.
Лампа үстел үстін ала тұр.
Uber meinen Kopf- менің төбемде.
9. zwischen предлогына ілік септігііндегі зат есмдермен қабыса
байланыса отырып, заттың басқа заттармен локализациялануын айқындау үшін
арасындаарасына көмекші сөздері сәйкес келеді; z.B. der Tisch steht
zwischen zwei Stuhlen- Стол екі орындықтың арасында тұр.
Stelle den Tisch zwischen zwei Stuhlen- Столды екі орындықтың арасына
(тік тұрғызып) қой!
Осындай қысқаша салыстыру барысында неміс тілі предлогтармен қазақ
тіліндегі грамматикалық тәсілдердің алуан түрлі қатынасы қалыптасады.
Осыларды қазақ аудиториясында игеру үшін ең қолайлысы неміс предлогтарын
қазақ тіліндегі бір грамматикалық амалмен салысиыра отырып түсіндіру
тиімдірек болып табылады. Мұндай предлогтарға ілік септігіндегі зат есімдер
немесе есімдіктермен қабыса отырып артында, сыртнда, алдында деген
көмекші сөздерге сәйкес келетін hinter, vor предлогтарын жатқызуға
болады.
10. nach предлогынан кейін неміс тілінде зат есім артикльсіз тұрады.
Ал, қазақ тілінде бағытты айқындау барысында барыс септігімен қабыса отырып
қарай демеулігі қолданылады.
z.B. Nach Berlin- Берлинге қарай
11. zu предлогы бағыттың, бет алыстың нақтылығын көрсетеді. Қазақ
тілінде зат есім барыс септігінде тұрады.
z.B. zum Theater gehen- театрға бару
12. von, aus предлогтары қазақ тілінде зат есімнің шығыс
септігінде тұруы арқылы жасалады.
z.B. von oben kommen- үстінен келу
Er kommt aus der Stadt Astana- ол Астана қаласынан келді.
І 2 Неміс тіліндегі мекен-бағытты білдіретін предлогтарға жеке-жеке
тоқталып көрейік.
‘’Ab’’- 1) Der Zug fahrt nich ab Leipzig,
sondern ab Halle.- Поезд
Lokal Лейпцигтен емес, Халледен жүреді.
2) Unser Betrieb versendet die Maschinen ab
Werk.- Біздің мекеме машиналарды заводтан алады.
Temporal 1) Ab heute ist das Gaschaft wieder geoffnet.- Дүкен
бүгіннен бастап қайта ашылды.
2) Der Film ist fuf Jugentliche ab 14 Jahren
freigegeben.-Кино 14 жастан жоғары балаларға көрсетіледі.
3) Ab Montag besucht er die Schuhle.-
Дүйсенбіден бастап ол мектепке барады.
“an”- 1) An der Grenze mussten wir eine halbe Stunde
warten.
dat. Бізге шекарада бір жарым сағат күтуге тура
келді.
Lokal 2) Magdeburg liegt an der Elbe.-Магдебург Эльба
бойында жатыр.
3) An der Ostsee erholen sich viele Menschen.-
Балтық теңізінің жағасында көп адамдар дем алады.
4) Meine Freundin studiert jetzt an der
Padagogischen Hochschuhle Erfurt.- Менің досым қазір ерфурттың
педагогикалық жоғарғы мектебінде оқиды.
Temporal: 1) Am 1. Januar wunascht man sich alles Gute zum
neuen Jahr.
1- ші қаңтарда жаңа жылда барлық жақсылықты тілейді.
Lokal,Akk: 1) Sie hangt das Bild an die Wand.
Ол суретті қабырғаға ілді.
“Auf”- 1) Der Verkehrspolizist steht auf der
Kreuzung.
Жол полициясы жолдың қиылысында
тұр.
Lokal: 2) Auf dem Ball tanzen wir mehrmals
zusammen.
Балда біз бірнеше рет бірге биледік.
3) Die Bereiungskampfer marschierten auf
die Stadt.
Азаматтық күрескерлері қалада шеру
жасады.
“aus”- 1) Er holte derWagen aus der Garage.
Dat Ол көлігін гараждан шығарады.
Lokal: 2) Sie stammt aus einer guten Familie.
Ол жақсы текті жанұядан шыққан.
3) Aus einem fleissigen Studenten wird
nicht immer ein guter
Wissenschaftler.- Ұқыпты студенттен
әрдайым жақсы ғалым шыға бермейді..
“auser” 1) Ausser ihm sang niemand schlecht.
Dat. Одан басқа ешкім өлеңді жаман айтпайды.
Lokal: 2) Ausser Brot hat sie noch Butter gekauft7
Наннан басқа ол май сатып алды.
“ausserhalb” 1. Viele Berliner verleben das Wochenende ausserhalb
der Stadt.
: Gen Lokal Көптеген Берлин тұрғындары аптаның соңын қаланың
сыртында өткізеді.
2.Versamlunggen finden ausserhalb der
Arbeitszeit statt.
Жиналыстар жұмыстан тыс өткізілді.
“bei” 1. Er wurde noch bei seinen Eltern.
Lokal: Ол әлі әке-шешесімен тұратын.
2.Sie behielt das Geheimnis bei sich.
Ол құпиясын өзіне ұстайды.
3.Bei hohen Fieber gehort der Kranke ins Bett.
Аурудың қызуы жоғары болса, төсекте жатуы тиіс.
“bis” 1. Das Wasser ging ihm bis an den Hals.
(bis zum Hals)
Akk. Су оның мойнына дейін жеткен
болатын.
2. Sie blieb bis zum Mittagessen.
Ол түскі тамаққа дейін қалды.
3. Bis heute war schones
Wetter.
Бүгінге дейін ауа райы жақсы
болған.
“diesseits” 1. Mannheim liegt diesseits des Rheins,
Ludwighafen
Gen Lokal: jensseits (des Rheins)
Маннхайм
Рейіннің бергі жағында, Людвигхафен арғы жағында
орналасқан.
2.Die neuen Wohvirtel enstanden alle diesseits des Flusses.
Жаңа тұрғын мөлтегі өзеннің бер жағында орналасқан.
3.Diesseits und jenseits der Grenze warteten nur wenige
Kraftfahrzeuge.
Шекараның бергі және арғы жақтарында тек бірнеше автомашиналар
күтіп тұр.
“durch” 1. Sein Wunsch ging durch sie in
Erfullung.
Akk Оның мақсаты ол арқылы іске асатын
еді.
Lokal 2. Er war bereit, fur sie durchs Feuer
zu gehen.
Ол оттан өтуге ол үшін дайын еді.
3.Sie versprachen sich, gemeinsam
durch Leben zu gehen.
Олар өмірден бірге өтуге сөз берген еді.
“entlang” 1. Sei fuhren mit ihrem Auto die Elbe
entlang.
DatAkk Олар Эльбаның бойымен өздерінің
көмегімен кетті.
Lokal: 2. Abends bummelten sie gern die
Strasse entlang.
Кешке олар көше бойымен
қыдырғанды ұнатады.
“gegenuber” 1. Der Oper gegenuber steht das neue
Gewandhaus.
Dat Операға қарама-қарсы жаңа сауда
үйі орналасқан.
Lokal: 2. Die junge
Lehrerin hat gegenuber der Direktorin immer
Hemmungen.
Жас
мұғалім директордың алдында үнемі қысылатын.
3. Dem neuen
Projekt gegenuber ausserte er sich voll Skepsis.
Жаңа
проектігі қарсы ол өзінің толық сенімсіздігін айтып
өтті.
“hinter” 1. Hinter diesem
Berg verlauft die Drenze.
Dat Мына таудың
ар жағынан шекара өтеді.
Lokal: 2. Hinter dem Satz
(am Ende des Satzes) steht ein Fragezeichen.
Сөйлем
сөңында сұрақ белгісі тұрады.
“in” 1. Seit dem
1.September ust sie in der Schuhle.
Dat Бірінші
Қыркүйектен бері ол метепке барады.
Lokal: 2. Dieser Minister
ist neu in der Regierung.
Мыеа
министр үкімет басына жаңа келген.
3. In Chemie
war er sehr gut.
Ол
химиядан өте жақсы болатын.
“inmitten” 1. Der Meister sass
inmitten seiner Kollegen.
Den Мастер
әріптестерінің ортасында отыр.
Lokal: 2. Inmitten der
Schuler der 10. Klasse fallt die junge Lehrerin auf.
10 класс
оқушылары арасында жас мұғалім құлан қалды.
“innerhalb” 1. Innerhalb einer
halben Stunde hatte er die Aufgabe gelost.
Жарты
сағаттың ішінде ол тапсырманы шешті.
2. Das Rauchen
ist innerhalb dieses Betriebs verboten.
На
мекеменің ішінде темекі тарту рұқсат етілмейді.
“langs” 1. Die parkenden
Aitos standen langst der Strasse.
GenDat Жеңіл көліктер
көшінің бойын ала тұр.
Lokal: 2. Vor Dresden
nach Prag fahrt man eine ganze Zeit mit dem Zug langs
der Elbe.
Дрезденне
прагаға дейін поездбен бір сағат бойы Эльбаның
бойымен жүреді.
“nach” 1. Bei der Morgengymnastik
bewegte er seine Arme nach Form, nach hinten, nach unten und
nach oben.
Таңертенгiлiк гимнастика
кезiнде ол јолын алЈа, атја, т†менге, жанына јозЈалтты.
2. Er fuhr nach Frankfurt.
Ол франкфуртја кеткен.
3. Nach ein Paar Tagen kam er wieder.
Бiрнеше күннен кейiн ол јайтып
келдi.
“neben” (Akk, Lokal) 1. Im Theater sitzt sich der Mann meist
links seine Frau
Театрда күйеуi көбiнесе әйелiнiң сол
жағында отырады.
2. Sie stellte sich demonstrativ
neben ihren Freund.
Ол өзiнiң
досының жанына әдейi барып тұрды.
3. Er stellte ein Buch neben das
andere.
Ол
кiтапты басқа кiтаптың жанына қойды.
“oberhalb” (Gen.Lokal) 1. Er hatte sich
eine Zerrung oberhalb des Knies zugezogen.
Ол
тiзесiнiң жоғарғы жағын ауыртып алды.
“uber”Dat.Lokal) 1. Er hatte kein Dach
uber dem Kopf.
Оның басында баспанасы жоқ.
2. Uber dem Schrei konnte sie ncht
einschlafen.
Айјай-
шудан ол ұйықтай алмады.
3. Sie
streute Pffefer uber den Soldat.
Ол
салатқа бұрыш септi.
“ um” 1. Die
Familie sass um den Tisch.
Жанұя мүшелерi үстелдi жағалай отыр.
2. Um
den Markt herum wird jetzt viel gebaut.
Дүкеннiң маңайында ендi құрылыс жүредi.
3.
Sie band sich ein Tuch um den Kopf.
Ол басына орамал байлап алған.
“unter”(Dat, Lokal) 1. Die
Geschenke lagen unter dem Weinachtsbaum.
Силықтар шыршаның астында жатқан.
2.
Der Kranke stand unter arzlicher Aufsicht.
Науқас дәрiгердiң тексеруiнде.
3.
Unter Tranen erzahlte das Kind, was gaschehen
war.
Бала жылап жүрiп не болғанын айтты.
“unterhalb” (Gen, Lokal) 1. Er hatte
sich eine Zerrung unterhalb des Knies zugezogen.
Ол тiзеснiң төменгi жағын ауыртып алды.
2.
Die Kuhe weideten unterhalb des Waldes auf einer
Weise.
Сиырлар орман iшiндегi көгалда жайылып жүр.
“unweit” (Gen,Lokal) 1. Ich stand
unweit derStelle, an der er zudem Unfall kam.
Оқиға болған жерден мен алыс емес жерде тұрдым.
2.
Seine Eltern wohnten unweit des Bahbhofs.
Оның әке-шешесi вокзалдан қашық тұрмайды.
“von” (Dat) 1. Sie
nahm das Bild von der Wand.
Ол суреттi қабырғадан алды.
2. Die Mutter rief die Kinder von der Strasse.
Шешесi балаларды көшеден шајырды.
3. Der Zug kommt von Berlin.
Поезд Берлиннен келдi.
“vor” (Dat, Lokal) 1. Der
Winter steht vor dem Tur.
Қыс та келiп қалды.
2. Der Zug hielt vor dem Bahnhof
Поезд вокзалдың алдына тоқтады.
“Zu” 1.
In den Ferien Fur sie immer zu ihnen Grosseltern
auf dem Lande.
Каникулда ол әрқашан өзiнiң ата-әжесiнің
ауылында.
2. Ich kann dir zur Zeit nieht helfen.
Мен соған дәл қазiр көмектесе алмайтын.
“zwischen” 1. Sie
sass zwischen meinen Freud und mir.
Ол менiң досыммен менiң арамызда отыр.
2. Er wollte zwischen 9 und 10 Uhr zu
uns kommen.
Ол 9-бен 10-ң аралығында бiзге келгiсi келген.
Неміс тіліндегі предлогтар көмекші сөз бола тұра, сөз тіркестері
немесе сөйлемдегі атауыш сөзднр (зат есім, сын есім, етістік, үстеу сияқты
дербес атауыш сөздер) арасындағы қатынастық грамматикалық маңызды маңызды
функциясын атқарады. Сонымен қатар предлогтардың лексикалық мағынасы да
болад, бірақ сөздрдің қатынасынсыз қолданылмайдыжәне предлогтардың
лексикалық мағынасы олардың айқын, бір жақты немесе тиянқсыз, максимальды
дерексіз қолданылуына байланысты өзгеріп отырады.
Қазақ тілінде предлогтар жоқ. Неміс структурасындағы тіркестерге
қазақ тіліндегі әр түрлі конструкциялар сәйкес келеді; ең алдымен зат
есімдердегі септік қосымщалар, көмекші сөздер және кейбір сөзжасамдар.Қазақ
тіліндегі мекен-бағытты қатыасы мына септіктердің көмегі арқылы
жасалады.(барыс, жатыс, шығыс және көмектес) және де әр қайсысының белгілі
қосымшалары болады: -ға(ге), -қа(ке), -на(не), -да(де), -та(те), -дан(ден),
-тан(тен). Мекен-бағытты септіктері аталып өткен қосымшалар жалғануы арқылы
көбіне жалпы мағына береді.
Мекен-бағытты қатынасты нақтылау үшін қазақ тілінде көмекші
сөздер қызмет атқарады, олар бір жағынан зат есімдер, өздерінің толық
лексикалық мағынасымен толық морфологиялық түрін сақтап тұрады, екіншіден
олар семантикалық қызмет атқаратын жақсыз элементтер.
Көмекші атаулар мекен-бағытты қатынасты білдіре отырып, белгілі
бір заттың орналасу жағдайын білдіреді: усті(auf), асты(unter), іші(in),
алды(vor), арты(hinter), және т.б.мекен-бағытты көмекші сөзге қазақ
тіліндегі екі грамматикалық тәсіл сәйкес келетіндігін мына мысалдар арқылы
дәлелдеп өтуге болады: Мыс: Das Buch liegt auf dem Tisch. – Кітап стол
үстінде жатыр. Немесе –Кітап столда жатыр.
Қазақ тілінде бағыт –бағдарды білдіру-барыс септігінің негізгі
міндеті, басты мағынасы. Барыс септігіндегі сөз істің, қимылдың кімге,
неменеге, қай жерге бағытталғандығын білдіреді.
Әлбетте, септік жалғаулы сөздің белгілі бір грамматикалық
мағынаны аңғартуы- оны өзіне тәуелді етіп, бағындырып тұратын сөздің
лексика-грамматикалық мәнінне де байланысты болуы- заңдылық. Сондықтан да
сөйлемде белгілі бір сөзбен бағыныңқылық қатыаста айтылуна байланысты барыс
септіктегі сөздің грамматикалық өңінің құбылып отыруы-әбден заңды, қалыпты
жағдай.
Мысалы: Ол үш күнге кетті.- Er ist auf 3 Tage fortgegangen.
Ол ауылға кетті.-Er fuhr ins Dorf.
Осы сөйлемдерде барыс септік жалғаулы сөздің бірде мезгілді (үш
күнге), бірде бағытты (ауылға) білдіруінің мәнісі осы сөздедердің
лексикалық мағналарында жатыр.Барыс септігі жалғауының да мекен-бағытты
білдіру сәттерінде жасырын түрде қолданылу мысалы тіліміздн кездеседі.
Мыс: Астанаға кетті.- Sie fuhr nach Astana.
Мәскеуге барды.- Er fuhr nach Moskau.
Алматы кетті.- Sie fuhr nach Almaty.
Қорыта айтқанда, барыс септігі жалғанған зат есім іс-әрекеттің,
қимылдың
Барып тірелер жерін, аяқталар тұрағын білдіреді.
Мыс: Циркке кетті.- Er ist ins Zirkus gegangen.
Ауылға қайтып кетті.- Sie kehrte ins Dorf.
Екіншіден, қимылдың, іс-әрекеттің кімге, неменеге
бағытталғандығын білдіреді.
Мыс: Айналасына көз жүгіртті.- Sie blickte herum.
Үй ішіне көз жүгіртті.- Er blickte durch das Zimmer.
Жатыс септігіндегі зат есім қимылдың, іс-әрекеттің болып жатқан орнын,
мекенін білдіреді. Мұндайда жатыс септікті сөз қайда? Неде? Деген сұраққа
жауап береді.
Әпкем университетте оқиды.-Die Schwester studiert an der Uni.
Университетте ғылыми конференция өтті.-In der Uni fand ein
wissenschaftlicher Konferez statt.
Қазақ тілінде шығыс септігі арқылы даістің, қимылдың мекені
білдіріледі. Бұл шығыс септігінің толып жатқан мағынасының бір саласы
Теңізден балық аулайды- Man fischt die Fische ans dem Meer.
Мектептен келген беті еді.- Er ist erst aus der Schule gekommen.
Мекен-бағыттық мағынаның көметес септігі арқылы да берілнтін жайы бар.
Септеліп тұрған сөздің лесикалық мәніне қарай көмеиес септігі істің,
қимылдың қай жерде, ненің бойында екенін білдіреді.
Мыс: Жолмен жүріп келді.- Er geht die Strasse entlang.
Зат есім қатарындағы бірқатар сөздер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz