Сөз образдар дүниенің тілдік бейнесін жасауға қатысатын тілдік бірліктер
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-6
1. Тарау. Қазақ тіліндегі концептілердің құрылымдық типтері
1.1. Тіл біліміндегі концептуалдық бағыт және концепт теориясы ... ... ... .6-18
1.2. Қазақ тіліндегі концептілердің құрылымдық типтері ... ... ... ... ... ... 18-28
2. Тарау. Концептілердің ішкі құрылымын түзуші мазмұндық компоненттер
2.1. Ғаламның тілдік бейнесіндегі Өмір концептісі ... ... ... ... ... ... ... 28-52
2.2. Жан мен Тән микроконцептісінің тілдік модельдері ... ... ... ... ... ..52-67
2.3. Ғаламның концептуалдық–тілдік бейнесіндегі Өлім концептісі ... .. 67-83
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...83-87
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..87-91
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ғалам бейнесіне қатысты көптеген
мәліметтерді танып түсінуге қашанда әрекет еткен әрбір этностың көптеген
мыңжылдықтар бойындағы тәжірибесі бүгінгі таңда тіл білімінде тіл-ұлт-
таным , тіл-мәдениет-этнос үштіктерінің призмасында зерттелуде .
Қазақ ұлты өзіне тән ұлттық қасиетімен , этностық табиғатымен ерекшеленеді
. Этностың когнитивтік санасындағы ментальдық даралықты тілдік деректер
негізінде танып түсінуге когнитивтік лингвистика жол сілтейді . Когнитивтік
лингвистика қазақ тіл білімінде соңғы он бес жиырма жыл аралығында өріс
алған антропоцентристік бағыттағы жаңа сала .
Қазіргі қазақ тіл білімінде антропоцентристік бағыттың ғылыми-
теори-иялық негіздерінің алғы шарттары Ә.Қайдар, Р.Сыздық секілді ғалымдар
мектептерінің өкілдері : Қ.Хұсайынов, Ж.А.Манкеев, Г.Смағұлова,
Г.Сағидолда, С.Сәтенова, С.Сейсенова, А.Алдашева, Н.Уәлиев, Қ.Жаманбаева,
А.Ислам, Б.Ақбердиева, Г.Снасапова, А.Сейілхан, Сыбанбаева, С.Жапақов,
М.Күштаева, Ш.Елемесова, К.Күркебаев секілді ғалымдардың зерттеулерінде
этностың танымдық әрекеті , тілдік тұлға , тілдік сана, ақиқат болмыстың
тілдегі бейнесі , тілдік модельдер және халықтық дүниетанымның, эстетикалық
талғамның, рухани және материалдық мәдениеттің тілдегі көрінісі сөз болды.
Ұлт (этнос, халық) болмысы тілдің танымдық әрекетпен , уақытпен,
кеңістікпен , мәдениетпен, өркениетпен сабақтастықта қалыптасады. Өткен
тарихы мен рухани-мәдени құндылықтарын бейнелейтін тіл жоғалған жағдайда
этнос өмір сүруін тоқтатады . Сондықтан да заман озған сайын тіл мәселесі
тек тілші мамандарға ғана емес, адам-қоғам-табиғатпен сабақтастығын
қарастыратын барша мамандық иелеріне де үлкен ой салуда . Демек
лингвистердің тілдің жаратылысын , болмыс бітімін , табиғатын т.б.
этнографиямен, философиямен, психологиямен, мәдениеттанумен ұштастыра
зерттейтін ғылыми бағыттарды қалыптастыруы заңды құбылыс .
Біздің зерттеу жұмысымыздың негізі мен басты қағидалары осы
бағыттарға сәйкес келеді. Осы орайда ұлттық таным -түсініктерді жекелеген
тілдік деректер негізінде анықтап ашалайтын ғаламның тілдік концептуалды
бейнесіне жол сілтейтін концептінің табиғатын ашу да өзекті де маңызды
мәселе.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әрбір этнос өзін қоршаған ортадағы
заттарды , нәрселерді, құбылыстарды, дүниені, ғаламды өзінің ментальдық
таным-түсінігінше зерделейді , тілінде бекітеді . Тіліміздегі өмір мен
өлім, жан мен тән ұғымдарына қатысты лингво мәдени танымдық бірліктер этнос
танымы мен тіл сабақтастығы тұрғысынан толық қанды зерттеу нысанына айналды
деп айту қиын. Осыған орай өмір мен өлім , жан мен тән ұғымдарының
концептілік аясын ғылыми тұрғыдан жүйелей отырып, олардың лингвомәдени ,
когнитивтік-концептуалдық, уәждік және этимологиялық аспектілерін тіл
заңдылықтары негізінде саралау тақырыптың маңыздылығын айқындайды.
Ғаламдағы бір-бірімен байланысып жатқан құбылыстарды тілдің сөздік
қазынасы байлығы толық бейнелей алады . Осы орайда өмір мен өлім, жан мен
тәнге қатысты лингво мәдени танымдық бірліктер ақиқат дүниенің тілдік және
концептуалдық фрагменттері ретінде қарастырудың маңызы зор. Адам
дүниетанымына қатысты тілдік және тілдік емес мәнділіктерді өзара
сабақтастығы лингво-логика-философиялық талдаудың нысаны етудің адам
табиғатын, қоғам-адам бірлігін зерттеудегі орны айрықша.
Зерттеудің дереккөздері нысанасы. Қазақ тіліндегі “Өмір, жан мен
тән, ажал, өлімге” концептісіне енетін атауыш сөздер , лексика-
фразеологиялық және паремиологиялық бірліктер , ақын-жыраулар
туындыларындағы бейнелі сөздер алынды.
Қазақ тіліндегі Өмір, Өлім макро концептілерінің құрамына
кіретін Жан мен Тән микро концептілерінің лингво логика философиялық
модельін айқындау, олардан таралған тілдік модельдердің
лингвомәденисемиотикалық бірлік ретінде қарастыру концептілер астарындағы
аялық білімді ашу.
Лингвистикалық бірлік ретіндегі концепт антропоцентристік
бағыттағы зерттеудің барлығына бірдей емес тек когнитивті лингвистиканың
зерттеу нысаны .Өйткені ол таным мен тіл сабақтастығынан туындайды .
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің басты мақсаты –
адам дүниетанымы мен мәдениетінде орны ерекше дүниеге деген дәстүрлі
көзқарасты лингво-когнитивтік-концептуалдық және лингвомәдени- семиотикалық
бірліктер негізінде зерделеу. Мұнда “Жан мен Тән” микро концептісінің –
“Өмір мен Өлім” макро концептілерінің, оның құрамдас бөлігі логика-
семантикалық аясын анықтау, аялық білімді көрсету , және олардың астарында
жатқан аялық білімін тілдік экспликациясын жасау көзделетін негізгі мүдде.
– лингвологика-философиялықлық модель ретіндегі концептінің
антропоцентристік бағыттағы зерттеулердегі орнын анықтау .
– қазақ тіліндегі концептілердің логикалық типтік және тілдік
модельдері арасындағы сабақтастықты көрсету .
– концептілердің ішкі құрылымын түзуші мазмұндық
компоненттерді айқындау .
– “Өмір-Өлім” концептілері ғаламның тілдік бейнесіндегі
танымдық негізін айқындау .
– “Өмір-Өлім” концептілері логикалық және тілдік
(фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, образды сөздер т.б ) модельдерін саралау
.
– Өмір, жан мен тән, ажал, өлімге байланысты тілдік
бірліктердің әлеуметтік мәнділік деңгейін ашалап олардың астарындағы
этностың аялық білім құрылымын көрсету.
– “Өмір және Өлім” макроконцептілерін құраушы
микроконцептілерді лингвофилософиялық тұрғыдан жүйелеу .
Зерттеудің ғылыми жаңалығы :
– Қазақ тіл білімінде алғаш рет концепт ұғымының теориялық негіздемесі
айқындалып, оған лингвофилософиялық анықтама берілді.
– концептілік мәнге ие доминанттар когнитивтік санамен сабақтастықта
алынып, концептілердің құрылымы мен типтері обьективтендірудің тілдік
құралы ретінде қарастырылды.
– “Өмір-Өлім” концептісінің ғаламның тілдік бейнесін жасаудағы
ерекшеліктері көрсетіліп, ол ақиқат және бейақиқат дүниенің, эстетикалық
талғамның тілдік бейнесі ретінде талданды, мәдени және мәнді когнитивтік
бірлік ретінде қарастырылады .
– “өмір, жан мен тән, ажал, өлім” ұғым түсініктеріне қатысты тілдік
модельдерге концептуалдық семантикалық талдау жасалып, соның негізінде
“Өмір-Өлім” концептісінің типтік және тілдік модельдері айқындалды .
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдамалар :
– лингвологикалық бірлік ретіндегі концептінің антропоцентристік бағыттағы
орны. Осы тұрғыдан келген тұжырым: “Өмір-Өлім” макро концептісі- халықтың
дүниеге көзқарасын қалыптастырушы лингвологикалық басты модель
– концептілердің ішкі құрылымын түзуші мазмұндық компоненттерін : этностың
дәстүрлі дүниетанымы , ғалам жайлы бейнелі түсінігі , ұлттық-мәдени-
танымдық ақпараттар жүйесі- концептілердің негізі.
– ғаламның тілдік бейнесіндегі “Өмір-Өлім” концептісінің танымдық негізін
ақиқат дүниедегі денотаттар, сигнификаттар, конотаттар бірлігі құрайды .
– “Өмір-Өлім” концептісінің тілдік модельдерін (фразеологизмдер, мақал-
мәтелдер, образды сөздер т.б) бірарнаға тоғыстыратын -“Өмір-өзен” ,”Өмір-
жол” , “Өмір-сәуле” , “Өмір-мектеп” , “Өмір-күрес” , “Өмір-қызық” , “Өмір-
қымбат” , “Өмір-уақыт” , “Өмір-махаббат” , “Өмір-жалған” сияқты логикалық
типтік модельдер. Бұл модельдердің тілдік тұрпат алуына нақты денотаттар
(ит, түлкі, мұз, тайғақ, бекет, таяқ, алтын т.б) қатысып , бейнелі ойлаудың
нәтижесі іспетті образды сыпат алады . Бұл–тіл иесінің көркем бейнелі
ойлауының нәтижесі . Логикалық типтік модельдер мен тілдік модельдердің
біртұтастығы “Өмір–Өлім” макро концептісін құраушы микро концептілерді (Жан
мен Тән, Ажал, Адам, Қаза ) лингвофилософиялық тұрғыда жүйелеуге негіз
болады .
Зерттеу әдістері. Жұмыста диахрондық-синхрондық тұрғыдан сипаттама,
салыстырмалы тарихи, семасиологиялық , этнолингвистикалық, когнитивтік,
аналитикалық сияқты талдаудың түрлері тәсілдері пайдаланылды.
Жұмыстың теориялық маңызы мен практикалық мәні.
Зерттеудің нәтижелері қазақ тіл біліміндегі лингвомәдениеттаным,
этнолингвистика, когнитивтік лингвистика сияқты жаңа ғылыми бағыттардың
ғылыми-теориялық проблемаларын шешуге , атап айтқанда когнитивті
лингвистиканың ғылыми аппаратын жетілдіруге үлес қосады .
Жалпы тіл біліміндегі зерттеудің нақты түйіндері мен тұжырымдары
этностың тарихы мен салт-дәстүрін, дүниетанымы мен мәдениетін тіл арқылы
танып білуге көмектеседі .
Зерттеудің нәтижелерін оғарғы оқу орындарында оқытылатын
когнитивті лингвистика пәнінен лекция, семинар, лабараториялық сабақтар, өз
бетімен жұмыстар, сабақтан тыс жұмыстар жүргізуде кеңінен пайдалануға
болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдамалар :
– концептілік мәнге ие доминанттар – ерекше мәдени танымдық ақпараттық
мазмұнға ие, ұлттық тілдік құралдардың қорында ерекше орын алатын; ақиқат
дүние мен бейақиқатдүние және эстетикалық дүние фрагменттерінің тілдік
бейнесі болып табылатын; тілдік таңбалар жүйесі ;
– концептілік мәнге ие доминанттардың семантикасын мәдени , дүниетанымдық
ерекшеліктері қомақты көп компонентті тілдік таңба ретінде ұлтық рухани
және материалдық мұра деп танылады;
– Концептілік мәнге ие доминант–концепт тудырушы ақиқат дүние мен
бейақиқат дүние фрагменттерін адам санасына ұялатушы объективті басты
тілдік құрал;
– концепт–этнос мәдениетінің ментальдылығын танытатын тірек ұғым ,
психоментальды құбылыс , алғашқы таным түсінік ;
– “өмір–өлім”, “жан мен тән” концептілері – ғалам бейнесіндегі лингво-
логика-философиялық категориялар және бір-бірімен сабақтас этномәдени
танымдық мазмұнға ие когнитивтік бірліктер ;
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы .Зерттеу жұмысы бойынша Абай
атындағы Қазақ Ұлттық Педогогикалық Универстетінде өткен Қ.Қ.Жұбановтың жүз
бес жылдығына арналған “Қ.Қ.Жұбанов тағылымы” атты республикалық ғылыми
практикалық конференцияда (2004 жыл, желтоқсан) баяндама жасалды, 1 мақала
жарияланды .
Зерттеу жұмысының құрылымы . Зерттеу жұмысы кіріспеден , екі
тараудан , қорытынды бөлімнен , пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады .
1 Қазақ тіліндегі концептілердің құрылымдық типтері
1.1 Тіл біліміндегі концептуалдық бағыт және концепт теориясы
Қазіргі заман лингвистикасында тіл негізінен екі парадигманың
тоғысында зерттелуде . Оның біріншісі – структурацентристік парадигма,
екіншісі– антропоцентристік парадигма.
Бүгінгі таңда жалпы тіл білімінде және жекелеген тілдерді зерттеуде
антропоцентристік парадигма басымдыққа ие болып отыр. Әрине, мұндай
болуының өзіндік қыр-сыры да жоқ емес .
Лингвистика ғылымындағы антропоцентрисік парадигма ең алдымен тілді
тұтынушы адамды , әрі тілдің шынайы иесі–этносты , ұлтты , халықты алдынғы
қатарға қояды . Ал структурацентристік зерттеулерде тілдің иесі көлеңкеде
қалып қалады. Структурацентризмнің жетіспейтін жағын антропоцентризм
толықтырады.
Тіл–субьектінің ең басты конститутивті белгісі . Адам баласының
танымы мен түйсігі , сана-сезімі , ақыл-ойы тілден тыс дүние емес . Адамды
тілмен қатар алып зерттеу субьективті көзқарасқа алып келеді деуге негіз
бар . Осы орайда лингвистикалық зерттеулерде субьектіге қарай бет бұру
заңды құбылыс .
Қазіргі заманғы лингвистикадағы когнитивтік лингистика ,
социолингвистика , лингвопсихология , қолданбалы лингвистика тәрізді жаңа
бағыттар антропоцентристік парадигманың жемісі .
Бұл жаңа бағыттардың қайнар көзі , шығу арнасы Еуропада В .
Гумбольдтың
лингво-философиялық концепцияларынан , ал Америкада Ф . Боас , Э . Сепир ,
Б . Л . Уорфтардың көзқарастарынан бастау алады . 60-шы жылдары көптеген
зерттеушілер Б.Л.Уорфтың теорияларына ерекше назар аудара бастады .[ 1,91 ]
Яғни антропоцентристік парадигма және оның біршама бағыттарының тамыры
Еуропа мен Америка лингвистикасында жанданған деуге негіз бар . Бірақ
кейбір зерттеушілер антропоцентризм идеясы мағына мен форманың , тіл мен
ойлаудың өзара байланысы Еуропа мен Америкадан бұрын орта ғасырлық Араб
лингвистикасынан бастау алады дегенді айтады . [ 2 ,69-70 ]
Тіл және ойлау мәселесі ресейде Д . Зеленин , Е . Ф .Карский , А .А.
Шахметов, А.А. Потебня, А.Н. Афанасьев, А.Н.Соболевский, Д.C.Лихачев,
В.Маслова т.б ғалымдардың еңбектерінде қарастырылады . Әрбір ұлттың я
болмаса халықтың ерте замандардан бері қалыптасқан өзіне тән болмыс-
бітімі,салт-дәстүрі , материалдық және рухани мұралары, ұлттық ерекшелігі –
сол халықтың тарихи жолының бет-пердесі. Замандардан жеткен құнды мұралары
қызықты заман үшін тарихтың қарапайым куәгері ғана емес, сонымен бірге
бүгінгі мәдениетіміздің алып тұғыры.
Адамзаттың ой-санасы толып, таным-түсінігі артқан сайын өзіне
дейінгі ұрпақтар жасаған материалдық және рухани мұраларды тереңіне бойлап
зерттеп , оны игеруге деген қажеттілігін күн өткен сайын арта түсетіні хақ.
Бүгінгі күнгі ғылыми түсінік ғылымды да, әдебиет пен өнерде де, ел-жұрттың
білім өрісі мен сауатын да, ойдың орамдылығы мен тілдің құнарын да,
материалдық және рухани қажеттіліктердің деңгей-дәрежесіне де, ең арысы
талғамының татымына дейін мәдениеттің аясына сыйғызады. Демек, ”мәдениет
адамзат баласының ақыл ойы, маңдай терімен жасаған рухани және материалдық
құндылықтарды толық қамтиды” [3,14 ]. Әлбетте, ”мәдениет” атаулының шебері
кең. Мәдениетті рухани және материалдық деп екі топқа бөлудің өзінде де
шарттылық бар. Осы орайда базалық мәдениетті танытатын атауларды концепті
түрде тану қажет. Әсіресе, ұлттың ерекшклігін, таным-түсінігін, сана-
сезімін, ой-өрісін, болмыс-бітімін, яғни бір сөзбен айтқанда, мәдени
болмысын танытатын лексемаларды (атауларды)”мәдени концепт” ретінде
когнитивті тұрғыда қарау керек . Cондықтан да “мәдени концепт” когнитивті
лингивистиканың басты мәселесіне айналып отыр.
Когнитивті лингвистика , метафораның когнитивті теориясы–ғаламның
тілдік бейнесінің концепциялары тұрғысынан тіл білімін жүйелеу мен құрудың
құралы. Жеке бір сөздің толық концептісі оның семантикалық және
ассоциациялық өрісі арқылы айшықталады . Сөздің семантикалық және
ассоциациялық өрісінде пайда болған ақпараттың ішінде когнитивті және
прагматикалық мағыналардың элементтері суреттеледі . Біз бұдан “мәдени
концепті” деп танылатын лексема концепті құрудағы өзінің лексиконы,
синонимдік қатары , ассоциациялық қатынасы бар және семантикалық өрісі
қомақты атау .
“Концепт” терминінің теориялық негіздері Д.С. Лихачев ,И.Д.Арутюнова,
Е.С.Кубрякова,А.Н.Мороховский,Н.К.Р ябцева,В.Айрапетян,В.В.Колесов,В.А.
Маслова , А.Я.Гуревич , А.Вежбицкаяның еңбектерінде кең көлемде беріледі .
Н.Д.Арутюнованың мәдени концептілер жайлы ойы былайша өрбиді: ” ... Каждое
из этих слов обладает своими зоканами ,сочетаемости ,своим лексиконом,
фразеологий риторикой и шаблонами, своей областью референций ,и поэтому,
описывая и анализирую “язык” каждого культурного концептамы открываем
доступ и соответствующему понятию” [4,3] .
Концептілік мәнге ие доминант сөздердің терминдік мағынасы әр ғылым
саласында түрліше болады. Адам баласы күнделікті өмірде жан , тән , өмір,
өлім, жақсылық , жамандық , ар-ұят т.б сөздерді қолданса да ,олардың
мағынасын ашып тереңіне ой жүгіртіп ,оның мәнін анық түсіндіре алмауы
мүмкін. Ол сөздердің беретін мағынасын,ұғым-түсінігін түсіндіру адамның
тілді білу деңгейіне тәжірбиесіне қарай түрліше болады.
Концепт болатын сөздердің беретін ұғымын , мән - мағынасын түсіну
арқылы жеке адамнан бастап , қоғамдық ұйымдардың , бір этностың я болмаса
бір ұлттың , халықтың ой - өрісінің , сана - сезімі , өзіндік дүниеге деген
көзқарасы айқындалады. Концептілік мәнге ие болған доминанттар рухани
мәдениеттің басты-басты ұғым түсініктерін оның элементтері ретінде таңбалай
отырып , олардың тілдегі мән-мағынасын барынша қамтиды . Рухани мәдени
сөздердің лексикалық мағыналарын мазмұнын , түсінігін анықтау жаңа үстеме
мән-мағынаның ашылуына ықпал етеді . Бұл өз кезегінде бұрынғы
түсіндірмелерді жаңа бір қырынан тануға мүмкіндік береді.
Концептілік мәнге ие доминант сөздер –мәдениеттің бір элементі,
сонымен бірге оны түсінудің баспалдақтарының бірі . Концептілік мәнге ие
доминант сөздерді М.Т.Күштаева өз зерттеуінде “тірек концептілер” (тірек
сөздер) деп беріпті.[5,27] Біз өз жұмысымызда осы аталған терминге балама
ретінде “концептілік мәнге ие доминант сөз” –деген терминді ұсынамыз.Демек,
концептілік мәнге ие доминант сөздер тіл арқылы дүниені жан-жақты тануға
сонымен қатар мәдениетті өз ішінен ұғынуға көмектеседі.Бұндай сөздердің
жаңа мағыналарының пайда болу механизмдерін танып білу арқылы сол мәдениет
жайлы көптеген ақпараттар алынады . Концептілік мәнге ие доминант сөздерді
талдау – ақиқат дүниенінің тілдік бейнесін тануға сипаттауға , ұлттық
мәдениеттің дамуы , оның бүгінгі жай-күйі туралы ақпарат алуға мүмкіндік
береді . Р.С.Сүгірбекова : ” в этом смысле термин “концепт” уместен и
представляется довольно удачным :в одном термине концентрируется и принципы
анализа слова с точки зрения его культурной значимости, и принцип анализа
культуры посредством изучения ее найболее существенных понятии” –деген
пікір айтады . [6,12]
“Мәдени концепті” дегенге Н.Д.Арутюнованың пікірінше : мәдени
концепт – философиялық , этикалық ұқсас терминдер . Бұндай сөздер
таңбалайтын ұғымдарды философиялық этикалық ғылыми зерттеулер қарастырады .
Әйтседе ондай сөздер кез-келген тілдің актив сөздік қорына енеді, яғни
сол тіл иесінің әрбіреуіне түсінікті мағынада жасалады дегенойын қуаттауға
болады . [4,117-129]
В.А.Маслова мәдени ақпарат тілдің номинативті бірліктері арқылы
төрт тәсілмен:“мәденисемалар”,”мәдениая” ,”мәдени концептілер” , “мәдени
коннатациямен”берілетінін айтады . Мәдениеттің басты концептері концептінің
негізгі (ключевыми концептами культуры) тек жеке тілдік тұлға емес ,
сонымен бірге лингвомәдени таным тұрғысынан жалпы қоғамдағы
экзистенционалды (англ existential “имеющий”(выражающий) значения бытия)
мағыналы әлем бейнесінің негізі болып табылатын тілдік бірліктерді айтады
және мәдениеттің негізгі концептісіне ар , тағдыр , күнә , заң , бостандық
, азаматтық ,егемендік т.б дерексіз атауларды жатқызады . [7,51]
Д.С.Лихачевтың көзқарасы
бойынша концептілер адамның санасында белгілі бір мағынаға сілтеме ретінде
және адамзаттың жалпы тілдік тәжірибесіне поэтикалық , прозалық , ғылыми ,
әлеуметтік , тарихи т.б нұсқаушы ретінде туындайды .[8,6]
А.Я.Гуревич әмбебап мәдени концептілерді философиялық категориялар
(мезгіл,кеңістік,себеп,өзгеріс,қозғ алыс) және әлеуметтік сипаттағы”мәдени
категориялар”деп аталатын әлеуметтік категориялар (бостандық , құқ ,
әділеттік, еңбек , байлық , жекеменшік т.б) деп екі топқа бөледі . [9.85]
В.А.Маслова бұдан үшінші бір топ “ұлттық мәдени категорияларды” (категория
национальной культуры) бөліп шығарғанды жөн көреді . [ 7,51] Мәселен,
қазақтар үшін жан , тән , ар т.б ұғымдар концептінің ұлттық мәдени
категорияларына жатады .
Концепт сөздерді айқындау принциптері субьективті түрде
жүргізілуде. Мысалы :”Тілдік логикалық анализі” мәселесімен шұғылданушы
ғалымдардың бірсыпыра сөздерді “философиялық ғылыми категориялар” және
“практикалық философия ұғымдарын беруші сөздер” деп аясын тарылтуға
тырысады . Концепт сөздерге бұндай көзқарас оларды бірнеше ондаған сөздерге
ғана сыйдырады . Ал тілдегі мыңдаған сөздер әсіресе дерексіз ұғымды сөздер
сол ондаған концептінің шеңберіне сия бермейді.
А.Н.Мороховский дерексіз лексиканы мәдени сөздерге ғылыми
терминдерге және идеологиялық сөздерге қарама-
қарсы қояды .
Автордың ойынша бұл үш топтағы сөздердің семантикасын бөлу.
Себебі , біріншіден , атқаратын қызметінің , екіншіден , пайда болу
тәсілдерінің,
Үшішіден , беретін ұғымдарының әртүрлілігіне байланысты . Ғылыми
терминдерді жекелеген тұлғалар жасайды , олардың алдына көлденең қоятын
міндеті-жаңа идеялар мен концептілерге ат қою , олар ғылыми түсінікті
қамтиды . Мәдени сөздерді әлеумет жасайды . Идеялогиялық термин сөздерді де
жекелеген тұлғалар дүниеге әкеледі оны әлеумет қабылдайды . Ал , олардың
міндет-үгіт-насихат , тапсырма жеке иллюзиялық түсінікті , яғни болмысты
әсерлеп түсіндіру.[10,55] А.Н.Мороховскидің көзқарасы бойынша , мәдени
сөздердің терминдерден айырмашылығы мынада : терминдер бір тілден екікші
тілге оңай ұғынылады , ал мәдени сөздерді екінші бір тілге дәл аударып беру
үл-
кен қиындықтар туғызады , себебі олардың әрбәреуінде сол ұлт мәдениеті мен
ұлттың менталитеті бейнеленеді.
Біздің ойымызша дерексіз сөздердің өзі де концентілік мәнге ие
доминант бола алады . Себебі , олардың мағынасы қандай да болмасын бір
рухани мәдени
ұғым – түсінікті толықтай бере алады. Сондай-ақ сөздердің “мәдениленуі”
рухани немесе дерексіз категорялардың негізінде ғана емес , сонымен қатар
әдет-ғұрыпты сипаттайтын , адамның жеклеген өзіндік қасиеттерін білдіретін
сөздердің (тұрмыс , мінез-құлық , кедейлік , батырлық т.б) тіпті нақты іс-
әрекеттердің (ән салу , суға жүзу , аңға шығу , балық аулау , егін салу)
негізінде де іске асады .Жекелеген халықтар үшін мұндай сөздер жалпы мәдени
мағынаға ие бола алады . Себебі , олар қандайда болмасын бір мәдени ерекше
қасиеттерді білдіре алады .
Мәдени концептілік мәнге ие доминанттардың шеңберінде нақты
жинақтаушы заттың лексиканың есебімен аясын кеңейе алады . Мәселен “отан”
”отбасы” , ”көшпенділік тұрмыс”, “жан”, “тән”,”ар”,”өмір”,”өлім” ,”қайың”
”көкбөрі” т.б көптеген өсімдік пен жануарлардың , тұрмыстық заттар мен
басқа да көптеген құбылыстың атаулары жекелеген ұлттың өзіндік
менталитетіне байланысты ерекше концептлік мәнге ие доминант болуы мүмкін .
Сөздердің мәдени концепт тізбегіне
енуі олардың прагматикалық семантикалық сипаттарына байланысты . Осы орайда
М.А.Күштаева былай дейді : қазақ тілінгі концептілерді ”мәдениеттің екі
жағы іспетті материалдық және рухани мәдениеттің өзара байланысы ретінде
қарастыру бағытын” алға тартады [5,30] . Рухани мәдениетті танымдық
тұрғыда зерттеу тілдегі концептілік мәнге ие доминанттардың мағынасын
жіктеп , саралауға мүмкіндік береді. Әлбетте, мәдениет атаулының шеңбері
өте кең . Жалпы мәдениетті рухани және материалдық деп бөлудің өзінде де
шарттылық бар.Осы орайда тілдік базалық рухани құндылықтар мен материалдық
мәдениетті білдіретін тілдік модельдерді концепт ретінде тану қажеттілігі
туады.
Бүгінгі таңда лингвистика ғылымында концепт терминінің қарастырылуы
лингвистика мен философияның өзара бір-біріне деген әсерінің күшеюіне бай-
ланысты туындаған. Логикада “концепт” термині “ұғым, түсінік” терминдерімен
тең дәрежелі мағынада жұмсалады . “Адамның әлем туралы жинақталған мәдени
түсініктері бейнеленген және атаулары бар ғаламның тілдік бейнесі”[11,75]
ретінде танылады. Осы тұста М.А.Күштаева концептіні “адам дүние
танымындағы әлем туралы ақиқат болмысты бейнелейтін когнитивті бірлік
ретінде қарауды” жөн деп табады және концепт терминіне “рухани мәдениеттің
тірек сөздері” мағынасында ғана түсінбейміз , себебі тірек сөз концепт
сөзіне емес “мәдени концепт” тіркесіне балама ретінде қолданылады дейді .
[5,31] “Концептілік мәнге ие доминант сөздер” деген терминді “мәдени
концепт” терминіне балама ретінде жұмсауға болады .
Ресей тіл білімінде “концепт” термині алғаш рет ХХғасырдың 20-30
жылдары қоршаған орта құбылыс, іс-әрекеттердің тіл әлемі көкжиегінде
суреттеу мәселесін зерттеуге байланысты пайда болды. Бұл проблеманы
Д.С.Лихачев [12,3-9], В.В.Колесов [13,30-39], секілді зерттеушілердің
еңбегінде көтерілген еді .Орыс философы С.А Аскольдов –Алексеев концепге
былайша анықтама береді : “...некое общее понятие как содержание акта
сознания ,которое остается ...весьма загодочной величиной ,почти неуловимым
мелькакием чего-то в умственном кругозоре ,происходяшим при быстро
произнесений и пониманий ...слов : концепт есть мысленное образование ,
которое замещает нам в процессе мысль неопределенное множество предметов
одного и того не рода ” [14,28] Ғалымның теориясының назар аударатын тұсы –
біздің пайымдауымызша дерексіздіктің биік абстракцияның деңгейіне дейін
ұмтылатын концептінің әрбір элементті иерархиялық бірікен құрылымда
айқындалады.
Концепт сөз бен оның мағынасының арасына
дәнекер болады. Тілдік қолданыста адам баласының санасы сөздердің ұғымдарын
толық қажетіне жарата алмайды, сондықтан да мағыналық элемент ретінде ұғым
емес, ықшамдалған ең алғашқы ойдағы түсінік-ментальдық белгілер жұмсалады .
Осылар концепт ретінде танылады . Концепт ықшамдалған түсінік емес “концепт
эмбрион” понятие , так как ранше и в кем потенциально золожена та
семантическая структура , те общее и частьные смысли , которые затем
разворочиваются в понятие”[14,16] . Концепт уақыт пен кеңістіктегі
сөздердің идеялық жақындық сабақтастығын анықтауға мүмкіндік береді .
Нақтылы және әлеуетті сөздердің мағыналары , ұқсас мағыналы сөздердің
сабақтастығы , олардың беретін ассоциациялары бір концепттілік мәнге ие
доминант сөзбен бірігеді .
Орыс және шетел ғалымдарының концепті мен сөзге қатысты “ұғымның
жұмырланған көлемі”, ”мағына беретіндігі” , “ уақыттан тыс мазмұнға ие
болатындығы” сияқты ой пікірлері мен А.А.Потебняның сөздің “ішкі формасы”
туралы ілімінде сабақтастық барын байқауға болады .
Сөз туындаған алғашқы сәтте концепт сөздің “ішкі формасы” ретінде
, яғни тілді өз қажетіне асырушының санасында бұрынан бар мағыналарды жаңа
сөзбен бірге туған жаңа мағыналармен қатыстықта туындайды . Содан кейін
сөзді игеру барысында концепт бірде концепт бейнеге образға ,
фразеологизмге т.б (айтылуының тек сыртқы тұлғасына ғана ұмтылса ) , бірде
ұғымға (оның мазмұндық жағы дамыса) түрленіп отырады . Бірақ бейне мен ұғым
– бұлар концепт емес , оның сөздің мәдени тілдік игерілуі нәтижесінде туған
жаңа бір түрі . Бұл кезде концепт бейне мен ұғымды түсіндіре алады .
Қорытындысында белгілі бір тілдік мазмұн мен сабақтас сөздің ұғымдық жағы
сол берілген сөз арқылы мәдени түсінудің кілті деп сануға болатын мәдени
символдарға дейін көтеріле алады . Ақырында сөздің мәдени-тілдік танымының
шеңбері тұйық-
талып , концепт сөздің ұғымдық құрылыммының бөлігі ретінде әрі осы
құрылымды түсінудің жолы ретінде мәдениет элементтерін көрсете алады.
В.В.Колесов концепт ұғымын қазіргі зерттеулерде кездесетін мәдени
концепт ұғымымен сабақтастыра келіп былай дейді : ”Концепт – сөздің
мағыналық толығуының негізгі нүктесі әрі дамудың ең соңғы шегі . Мәдени
таңба ретіндегі сөз мағыналарының даму нәтижесіндегі алғашқы мағына –соңғы
нүкте , яғни қазіргі мәдениеттегі қатары молайған ұғым концепт бола
алады”.[ 13,36 ] Бұл теориялық жағынан барлық сөздер мәдени мағыналы бола
алады деген пікірді нақтылай түседі және сөздің мәдени тілдік
табиғатын зерттеуде ”концепт” терминін қолданудың қажеттілігін
айқындайды. ”Тілдің логикалық анализі” мәселесін қарастырушы топтың
еңбектерінде де “концепт” терминіне байланысты осындай пікірлер бар.
Концепт адамзат баласының өмір тәжірибесін суреттей келе , толығуға ,
өзгеруге икемді болады логикалық тұрғыда біріккен динамикалық құрылымда
келеді . Концептінің көмегімен сөздердің ескі және жаңа мағналарының
уәждемесі тиянақталады . Уәжділіктің тамырын концептінің құрылымынан іздеу
қажет . Сөздің ішкі мағналық құрылымы оның сыртқы тұрпатымен сабақтас .
”Ішкі құрылым үшін ондағы уәжділік берілген сөздің барлық сөз қолданысында
түпкі мағынасының арқауы болып , ол сыртқы құрылым үшін оның барлық
категорияларының үлгісі ( моделі) ретінде қызмет атқарады . [15,72-77 ]
Бұл тұрғыда концепт – сөздің барлық мағынасына ортақ ұлттық ұғым.
Сөздің әр түрлі беретін мағынасы концептілік мазмұнға ие бола алады
дегенде пікірлер бар . Концептілік мазмұнға қандайда бір сөздіктен
мағынаның орнын басса ғана , ол контекстен жалпы жағдаяттан барып белгілі
болады. ”Концепт не непосредственно возникает из значения слова с личном
нородным опытам человека“. [ 12,9] Тілдегі концептілер жүйесі жекелеген
адамның да , тілді пайдаланушы барлық адамның да сөздік қорындағы әлеуетті
потенциалын айқындайтындықтан оларды “концептілік өріс” ( Д.С.Лихачев
биосфера , идосфера терминдеріне ұқсата отырып “ концептсфера” деп
атайды.) деген атауды ұсынады .
Бейнелі сөз оралымдары – өз жаратылыс табиғатында лексикалық қорды
арттыра түсетін , бейнелі сөз тіркестері мен көңілдегі көрікті ойды көркем
жеткізу амалдарын іс жүзінде қажетке жарататын , көркемдік құрал . Сол
себепті де тұрақты тіркестерде астарлы ой , концептілік мәнге ие
доминанттың мағынасында ( мәдени концепт категориялары ) таным үлгілері
басым болады . Демек тілдің әр түрлі бірлігі мәдени концептілік мәнге ие
болып танылады. Концептіні жеке сөздердің семантикалық көрінісін түсіну
тұрғысынан және мәдени құблыстардың өзіне тән қасиетін түсінудің басты
шарты ретінде қарастыруға болады . Концепт – ғаламның мәдени-тілдік
бейнесін жан-жақты ұғынуға қажет ақпараттар көзі .
Концепт пен ішкі форма терминдерінің мән-мағынасын ажырату өте
күрделі . Бұндай терминдер сөздің бастапқы мағынасын , ұлттық мәдени-тілдік
құбылыстың ерекшелігін түсінудің алғашқы баспалдағы болып табылады .
Осылайша жоғарыда аталған екі ұғым бізді қоршаған айналаны қоғамдық орта
мен адамның тілдік санасына дәнекер бола алады . Олардың ерекшеліктері-
сақталуы мен қызметінде . Сөздің ішкі формасы кей жағдайда уақыт оза келе
жоғалып кете алады , ал концепт әрқашан сөзбен бірге өмір сүреді . Сол
себептен де концептінің шеңбері тұрақты деп саналады . Әйтседе
этимологиялық талдауларда ішкі форма концептімен сәйкес келеді . Спонтандық
сөйлеуде ішкі форма сөздің семантикалық құрылымының негізгі элементі бола
алмайды . Ал, концепт болса , тілдің динамикалық және статикалық күй
қалпының қай – қайсысында да өзінің ұғымдық – мағыналық болмысын
жоғалтпайды . Ішкі форма мен концепт арасындағы аталған
ерекшеліктер мынадай ұғымдардың пайдаланылу
шеңберіне
қатысты : мағынаның уәжділігі жайында мәселе қозғаса , ішкі форманың жайы
айтылады ; ал сөзді тудырған және сол сөзі мәдени тілдік контекстің
қатарына қосса енгізген бастапқы мента-
льді ұғым жайлы түсіндірілсе , “концепт”термині пайдаланылып демек
мәдениеттің тірек элементі ретінде қарастырылады .
Адам санасындағы ғалам бейнесі өзінің жаратылыс табиғаты жағынан
сан түрлі болып келетіндіктен , олар концептілердің көмегімен суреттелеіп ,
сөз арқылы таңбаланып вербальдану қасиетіне ие болады .
“Концепт-сөз мағынасы тәрізді құблыс , бірақ ол байланыстардың
біршама өзгеше жүйесінде қарастырылады . Мағына тілдік жүйеде сараланса ,
концепт тіл білімі мен логикалық зерттеудің қатынастары мен формалар
жүйесінде қарастырылады”.[16,1]
В . Гумбольдтың пікірінше : ”тіл – сыртқы құбылыстар әлемі мен
адамның ішкі дүниесі аралығындағы әлем” .Сол себептен де біз ғаламды
тікелей емес , тіл арқылы концептілейміз.
В.А.Маслова:” дүние жайлы ақпараттардың
үлкен бөлігі адамға лингвистикалық арналар арқылы келеді ,
сондықтан да ол заттар мен құблыстар әлемінен гөрі , интелектуалдық ,
рухани , әлеуметтік қажеттіліктер үшін жасалған концептер әлемінде өмір
сүреді . Ақпараттардың орасан көп мөлшері адамға сөз арқылы жетеді және
оның қоғамдық жетістігі сөзді қаншалықты жақсы меңгергендігіне байланысты”
дегенді айтады .[ 17,3 ] Әлбетте , бұл жерде адамның қаншалықты деңгейде
сөз мәдениетін біліуімен қатар, тілдің тылсым жұмбағын шешіп, оның
мәнін жететүсінумен сезіну мәселесі әңгіменің өзегі болып тұрғанын аңғару
қиын емес .
Бастапқыда концепт термині лингвистика мен философия ғылымдары
арасындағы аралық зерттеулерде пайдаланылғаны мәлім . Оның лингвистикалық
зерттеулердің обьектісіне айнала бастауын тілдің мағыналық
жағын талдауда көптеген құнды жәдігерлер жайлы біршама
бағыттың өмірге келуімен сабақтастырған абзал.
Адам санасындағы болмыс пен ақиқат әлем жайлы мәліметтерді
зерделеу де ғаламның тілдік бейнесін сипаттаушы әдіс-тәсілдердің ішінде
концептілердің орны ерекше себебі , концептілер адамдардың ғалам жайлы
жинақталған ақпараттарын бейнелеп қана қоймай , олардың өзіне деген
қатынасын , ғалам бейнесін құрайтын элементтерді де білдіреді .
Б.А.Серебрениковтың айтуы бойынша , тіл – ғаламды өзі
“бейнелемейді”, ол ғалам мен оның нысандарын белсенді түрде тану
нәтижесінде алынған кейбір концептілерді вербализациялайды (немесе басқа да
таңбалар) сол арқылы ғалам жайлы туралы хабардар етеді. [ 18 ]
Мазмұнды белгілердің шоғыры болып табылатын ”ұғым” терминінің
”концепт” терминімен ауысуы қарапайым ғана терминологиялық орын ауыстыру
емес.”Концепт бір зат не құбылыс жайлы ақпараттар болып табылады.Сондықтан
, ол нысанның мазмұнды белгілерін ғана бейнелеп
қоймай ,
нақты тілдік ұжымдық мән мазмұн жайлы деректермен толығып отыратын
белгілерді де суреттейді”. [ 16,96 ] Демек концепт лингво-логика-
философиялық категория болып шығады .
Антропоцентризм шетел лингвистикасында ХХ ғ.60-жылдарынан бастап
қауырт дами бастаса , қазақ лингвистикасында антропоцентристік бағыттың
алғашқы нышандары қазақ тіл білімінің негізін қалаушы ғалымдар
А.Байтұрсынұлы , Қ.Жұбанов , С.Аманжолов еңбектерінде тіл мен ойлау , тіл
мен таным арасындағы сабақтастық мәселесіне қатысты бой көрсетті .
Антропоцентризм идеясының аясындағы кейбір лингвистикалық концепт
тәрізді ұғымдар әрбір саласының шеңберінде қарастырылып жүр . ХХ ғ соңғы
ширегінде антропоцентризм қазақ лингвистикасында лингвомәдениеттану,
этнолингвистика, нитивтік лингвистика , қолданбалы лингвистика сияқты
бірнеше бағыттардың қалыптасуына негіз болды .
Таза лингвистикалық ұғымдардың бірі болып келген сөз мағынасы
жаңа бағыттардағы зерттеулерде өз шеңберінен шығып , жалпы тіл туралы
түсініктің ең негізгі мәселесіне айналды . Себебі сөз мағынасы тіл иесінің
ой санасындағы ғалам бейнесіне апаратын бірден-бір жол . Ал ғаламның
бейнесі жайлы Г.В.Колшанский былай дейді : “Мышление есть форма и способ
отражения , то есть образование вторичного , идального мира в сознании
человека , который как бы повторяет обьективный мир в способах и формах ,
присуших человеческому мозгу . Отражательная способность есть способность
мозга но не языка отража-
тельной картина мира можно говорить только имея ввиду мышления .” [
17,23 ]
Антропоцентристік бағыттағы зерттеулерде жаңа лингвистикалық
ұғымдар арқалаған терминдік қолданыстар көптеп көрініс бере бастады .
Сондай жаңа қолданыстың бірі – концепт когнитивтік , лингвомәдениеттанымдық
, этнолингвистикалық бағыттарда жазылған зерттеулердің ғылыми апаратына
толықтай енді . Әйтсе де концепт терминінің мән – мағынасын дәйектеу , бұл
термин арқалаған лингвистикалық ұғымды теориялық тұрғыдан тиянақтау
мәселесі әлі де қолға алынбай келеді . Қазақ тіл білімінің саралана
салалана дамуына қосқан үлестері ерен , қазақтың көрнекті ғалымдары
Ә.Қайдар мен Р.Сыздық мектептерінің өкілдері : Ж . Манкеева ,Г . Смағұлова
, С.Сәтенова, C.Сейсенова , , Қ.Жаманбаева , К.Хұсайынов , А.Ислам секілді
зерттеушілер өз еңбектерінде тілдік тұлға ақиқат болмыстың тілдегі бейнесі
, танымдық әрекет , тілдік сан , тілдік және типтік модельдер , халықтық
дүниетаным , эстетикалық талғам мәселелері мен тіл біртұтастығы мәселелерін
сөз етті . Дегенмен бұл лингвистикалық ұғымның кейбір белгілері
Ж.Манкеева [ 19 ], Г.Смағұлова [ 20 ],С.Сәтенова [ 21 ], Қ. Жаманбаева [ 22
] ,
Б.Ақбердиева [ 23 ] , Снасапова.Г. [ 24 ] , А.Сейілхан [ 25 ] ,
А.Сейсенова [26], С.Жапақов [27],Күштаева.М.[5], Сыбанбаева [ 28 ],
Ғ.Сағидолда [ 29 ] секілді ғалымдардың ғылыми зерттеу еңбектерінде әр
қырынан байқалады , концептінің мән – мағынасын айқындауға ой салатын
пікірлер де баршылық . Мәселен ,Г.Смағұлова фрозеологизмдердің мағыналас
тіз-
бек құрудағы басты қасиеті – жалпы ұғым ,
түсінікке бағытталған тіркестер болатынын ескере келе , мағаналас
фрозеологизімдердің синонимдік тізбектерде ұғымды сөзбен жеке жеткізе
алмайтын жағдайда мағына ортақтығын танытып тұратын және
мағыналық ой басым түскен тұрақты
тіркес –
тірек сөз доминант қызметін атқаратынын баса айтады . Және де
зерттеуші : “Семантикалық синтагмалар аясында фрозеологизмдер
компоненттерінің қосынды мағыналары соңынан тұратын әрі сол мағынаның толық
жұмсалуына себеп болатын бір сөз тұруы шарт. Біз мұндай сөздерді қазақ
тілінде” сүйемел сөз” деп атаймыз”, – деп [ 20,135 ] . Ғалым мұндай
“сүйемел сөздер” фразеологизмдердің компоненттер тізбегіне кірмейтін ,
еркін қолдан-
ыста жүрген
нақтылы бір тілдік бірлік екенін , кей тұстарда сүйемел сөздерді
қажетсінбейтін фразеологизімдердің құрамындағы сыңарларының бірінде мағына
сақталатынын айтады . Г.Смағұлова “тірек” ,”сүйемел” сөздер деп ,
синонимдік тізбек құрайтын тілдік бірліктер жөнінде сөз етсе , С.Сәтенова
тірек сөздерді “қос тағанды фразеологизм” деңгейінде қарастырады .
А.Сыбанбаева өзінің ғылыми еңбегін концептуалды метафора тұрғысынан
зерттеп: “Концептуалдық метафораның ғылым тілін қалып тастыруды
жаңа білімді, ғылыми болжамды анықтап , тілдік белгіге
айналдыруда
қызметі ерекше .
Адам танымына ұшырасқан жаңалықты , әлі белгісіз, беймәлім дүниені атауда
тіл дәрменсіз жағдайда қалғанда , осы атаусыз бос кеңістікті анықтауға
түсіндіріп , дұрыс қабылдауға көмекке концептуалдық метафоралар келеді .
Концептуалдық метафора жаңа ұғым (концепт) жасауды мақсат ететін
метафоралық процестің нәтижесінен туындайды “ –деген ой айтады [29] .
М.Күштаева зерттеуінде концепт ұғымының ғылыми тұжырымдамасын жасауға
талпынады “концепт” және “ұғым” терминдері , бір жағынан сөздің мазмұн
межесінің түрлі даму кезеңін бейнелесе екінші жағынан , оның әртүрлі
қызметін көрсетеді . “Концепт” және “ұғымнан” тек қана сөздің таяныш
боларлық мен-
тальды түсінігімен қатар , әмбебап мәдени түсінік ретінде де ажыратылады
[5,35] деп концепті мен ұғым арасында үлкен айырмашылық барын
айтады. Осы арада ғалым
“Тары”сөзін концепт қатарына жатқызып , оның мазмұнын былайша аша түседі :
”Мәдениетті танытатын базалық лексемалардың бірі “тары”атауы когнитивті
таңба ретінде “мәдени концептіге” жатады.“Мәдени концепт”деп танылған
“тары” лексемасы – бар тұрақты сөз
лексемасы –
бар т оралымдарына қатысты тірек ұғымдар мәдени концептілердің
категориялары ретінде танылып ,тірек немесе түйінді ұғым негізінде этностың
мәдени , рухани болмысын бейнелеиді. Осымен байланысты “тары” лексемасы –
жиырмадан астам концептінің құрылымдық элементі ретінде қатыса алатын
әлеуетті мәні жоғары лингвомәдени бірлік болып танылады”-дейді [5,148] .Ал
,
С.Жапақов ғылыми жұмысында : “...белгілі бір тілдік таңба ақиқаттағы
денотатты нұсқау түрінде ол туралы түсінік ұғымды білдіреді . Ақиқаттағы
обьектінің сонымен қатар когнитивті санадағы ментальды модусының (ойсурет,
схема , фреим , сценарий) тілдік обьективтенуі болып табылады.Міне осы
тұрғыдан алғанда концепт – прототип , денотат – сигнификат , образ , символ
тәрізді ментальды дүниеліктерді түгелдей қамтиды . Концепт дегеніміз
индивидтің , тілдік ұжымның , лингвистикалық қоғамдастықтың ақиқат туралы
білім жүйесі болып табылады” – деп концептіге деген өз көзқарасын
білдіреді. [27,47-48]
Міне , осындай ғалымдардың ғылыми еңбектерінде жариялаған
көзқарастары концепт термині арқалаған лингвистикалық ұғымның ғылыми
зерттеулерде берік орнығуына , ғылыми аиналымға дендеп енуіне қалайда ық -
палын тигізгені ақиқат . Бұл зерттеулердегі ғылыми ой пікірлерде қазақ тіл
біл -
імінде концепт терминінің лингвистикалық сипатын анықтаудың бір белгісі
ғана деп танимыз.
“Концепт” термині секілді “концептілік талдау “(концептуальный
анализ)терминіне де лингвистикалық әдебиеттерде бір жүйеге түскен анықтама
берілмеген . Біздіңше концептілік талдау – концептілік мәнге ие доминант
сөздер қатарының лингво-логика-философиялық тұрғыдан қарастырылуы .
Концептілік талдау дегеннің өзі зерттеудің әдіс тәсілдерінің бірі . Яғни
зерттеушінің құралы . Демек сөздің семантикасын сипаттауда , оның тілді
қолданушының санасына ықпалын айқындау немесе сөздің семантикасы мен
прагматикасындағы өзгерістерге тілді қолданушының әсерін қарастыру я
болмаса түрлі контекстегі сөздердің семантикасын талдауда және түрлі
мәдениеттегі бір
концептілік мәнге ие доминантты жалпы мәдени сөздердің мағыналарын
салыстыруда концептілік талдауға жүгінуге болады .
Концептілік талдауда мынадай принциптерді басшылыққа алуға болады
:
1) Мәдени құбылыстың , ұғымның немесе мәдени қабаттың сыр сипатын
концептілердің көмегі арқылы тану ;
2) Сөздерді мәдени құбылыс ретінде қарау арқылы олардың прагматикасы мен
семантикалық құрылымын талдау . [5,35- 36]
Қандайда этно-мәдени және тілдік бірлікке концептілік талдау
жасаған зерттеулерде концептілік мәнге ие доминант сөздердің мағынасын
ашудың адам санасында жинақталған аялық білімді көрсетудің жолдары амал
тәсілдері түрліше болуы мүмкін . Бірақ ондай зерттеулердің басын концептіге
деген ой-пікірлердегі ортақтық қосады .
Концептілік талдау семантикалық талдаумен сәйкес келгенімен
өзіндік мақсаттарымен ерекшеленеді : “Семантикалық талдау – сөздің
семантикалық құрылымының айқындалуы , оның денотатты , сигнификатты және
коннотатты айырмашылықтарын анықтауды жүзеге асыру ; концептілік талдау –
бір ғана таңбаның аясына жинақталатын жалпы концептілерді тауып ,
когнитивті құрылымдағы сол таңбаның болмыс бітімін анықтау”.
[30,87] Семантикалық талдаудың мақсаты – сөздердің мән мағына-
сын ашып көрсету болса , концептілік
талдаудың мақсаты – ғаламның тілдік бейнесі туралы білімді қалыптастыру .
Тілді қажетіне жаратушының яғни тіл иесінің ғалам туралы түсінігінің
ерекшелігін тілдік бірліктердің логика – семантикалық өрісі арқылы
айқындайтын кез – келген тілдік талдауды – кон- цептілік талдау деп
санауымызға болады .
Концептілік мәнге ие доминанттардың қалыптасу процесінде
өзара тығыз қарым - қатынаста болады .
Концептілік мәнге ие доминантты танып , білу үшін адам санасындағы
ментальды модустар арасындағы байланысты негізге аламыз , яғни нақты
концептіні соған ұқсас , мағыналас басқа да концептілер шеңберінде
қарастырамыз .Белгілі бір жүйелік құрылымда анықтаймыз . Бұл жүйеде
концептілік жұп (концептуальные пары) “басқарушы қызметте” болады , ал
қалған концептілер оның ықпалына бағынады . Бастапқы бір жұбы негізгі
элемент ретінде ерекшеленетін , ал қалғаны қосымша тілдік бірліктерді
біріктіретін мұндай концептілердің реттелген жүйесін өріс теориясы
көмегімен анықталады .
Тілімізде концептілік өрістегі бірліктер көп жағдайда бір-біріне
қарама-қарсы концептілік жұптарды құрайды . Қазақ тіл білімінде көптен сөз
болып келе жатқан контрастивті мағынадағы жұптар , бинарлық жұп символдар
сияқты концептілік жұптар қатарына жатқызуға болады . Мәселен С.Сәтенова
қос тағанды фразеологизмдер тағанарлық сыңарлардың (тірек сөз) контрастивті
мағына негізінде жасалатындығын айтса , Б.Ақбердиева : “Негізгі қарама –
қар-сылықтар ұжымның прагматикалық ойлау жүйесімен тығыз байланысты , яғни
айналасындағы қоршаған ортаны ұжым мүшелері ең алдымен , жақсы-жаман ,
пайдалы-зиянды деп жіктеп алады . Ал өз кезінде бұл қарама-қарсылықтардан
әр түрлі деңгейдегі бинарлық жұптар туындайды” ,-дейді [23,65] , мифтік
дүние танымның бастапқы құрлымдық белгісі бинарлық қарама-қарсылықтардан
тұратынын ескертеді .
Қандайда болмасын концептілік мәнге ие доминант адам санасында
өріс ретінде пайдалынылады . Мұндай өрістің элементтері олардың бастапқы
мағнасының айналасына бірігеді . Бірнеше тілдік бірліктердің концептілік
өріске енуі олардың семантикалық құрылымында ортақ концептілік мағынаның
болуымен айқындалады . Ол ортақ мағына концептілік өрісті құраушы көптеген
элементтердің туындауына негіз болады , яғни концептілік мәнге ие
доминанттық мағына , соның негізінде туындайтын қосымша элементтердің
мағыналық дамуына тірек болады . Демек , өрістің бастапқы элементінен
туындаған бастапқы ментальдық түсінік өзге де элементтерде әр түрлі
деңгейде көрініс тауып отырады .
Сонымен , “Концепт” “ұғымнан” әлде қайда қомақты логика –
лингвистикалық терминдік қолданыс . Концептіні жекелеген сөздердің
семантикалық мағынасын білудің және де материалдық рухани мәдени
құбылыстардың ерекшелігін түсінудің кілті деуге де болады . Қорыта келгенде
концепт ғаламның мәдени тілдік бейнесін жан-жақты тануға ол туралы толық
ақпарат алуға мүмкіндік беретін логика - лингвистикалық бірлік .
Концепт термині жайлы ойларды бір жүйеге келтіретін болсақ :
“концепт” термині кей жағдайда “ұғым” терминіне де балама ретінде жұмсалып
жүр.Әйтсе де , ұғымның бізге ғаламды тіл арқылы танытуға ғаламның қыр-
сырына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-6
1. Тарау. Қазақ тіліндегі концептілердің құрылымдық типтері
1.1. Тіл біліміндегі концептуалдық бағыт және концепт теориясы ... ... ... .6-18
1.2. Қазақ тіліндегі концептілердің құрылымдық типтері ... ... ... ... ... ... 18-28
2. Тарау. Концептілердің ішкі құрылымын түзуші мазмұндық компоненттер
2.1. Ғаламның тілдік бейнесіндегі Өмір концептісі ... ... ... ... ... ... ... 28-52
2.2. Жан мен Тән микроконцептісінің тілдік модельдері ... ... ... ... ... ..52-67
2.3. Ғаламның концептуалдық–тілдік бейнесіндегі Өлім концептісі ... .. 67-83
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...83-87
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..87-91
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ғалам бейнесіне қатысты көптеген
мәліметтерді танып түсінуге қашанда әрекет еткен әрбір этностың көптеген
мыңжылдықтар бойындағы тәжірибесі бүгінгі таңда тіл білімінде тіл-ұлт-
таным , тіл-мәдениет-этнос үштіктерінің призмасында зерттелуде .
Қазақ ұлты өзіне тән ұлттық қасиетімен , этностық табиғатымен ерекшеленеді
. Этностың когнитивтік санасындағы ментальдық даралықты тілдік деректер
негізінде танып түсінуге когнитивтік лингвистика жол сілтейді . Когнитивтік
лингвистика қазақ тіл білімінде соңғы он бес жиырма жыл аралығында өріс
алған антропоцентристік бағыттағы жаңа сала .
Қазіргі қазақ тіл білімінде антропоцентристік бағыттың ғылыми-
теори-иялық негіздерінің алғы шарттары Ә.Қайдар, Р.Сыздық секілді ғалымдар
мектептерінің өкілдері : Қ.Хұсайынов, Ж.А.Манкеев, Г.Смағұлова,
Г.Сағидолда, С.Сәтенова, С.Сейсенова, А.Алдашева, Н.Уәлиев, Қ.Жаманбаева,
А.Ислам, Б.Ақбердиева, Г.Снасапова, А.Сейілхан, Сыбанбаева, С.Жапақов,
М.Күштаева, Ш.Елемесова, К.Күркебаев секілді ғалымдардың зерттеулерінде
этностың танымдық әрекеті , тілдік тұлға , тілдік сана, ақиқат болмыстың
тілдегі бейнесі , тілдік модельдер және халықтық дүниетанымның, эстетикалық
талғамның, рухани және материалдық мәдениеттің тілдегі көрінісі сөз болды.
Ұлт (этнос, халық) болмысы тілдің танымдық әрекетпен , уақытпен,
кеңістікпен , мәдениетпен, өркениетпен сабақтастықта қалыптасады. Өткен
тарихы мен рухани-мәдени құндылықтарын бейнелейтін тіл жоғалған жағдайда
этнос өмір сүруін тоқтатады . Сондықтан да заман озған сайын тіл мәселесі
тек тілші мамандарға ғана емес, адам-қоғам-табиғатпен сабақтастығын
қарастыратын барша мамандық иелеріне де үлкен ой салуда . Демек
лингвистердің тілдің жаратылысын , болмыс бітімін , табиғатын т.б.
этнографиямен, философиямен, психологиямен, мәдениеттанумен ұштастыра
зерттейтін ғылыми бағыттарды қалыптастыруы заңды құбылыс .
Біздің зерттеу жұмысымыздың негізі мен басты қағидалары осы
бағыттарға сәйкес келеді. Осы орайда ұлттық таным -түсініктерді жекелеген
тілдік деректер негізінде анықтап ашалайтын ғаламның тілдік концептуалды
бейнесіне жол сілтейтін концептінің табиғатын ашу да өзекті де маңызды
мәселе.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әрбір этнос өзін қоршаған ортадағы
заттарды , нәрселерді, құбылыстарды, дүниені, ғаламды өзінің ментальдық
таным-түсінігінше зерделейді , тілінде бекітеді . Тіліміздегі өмір мен
өлім, жан мен тән ұғымдарына қатысты лингво мәдени танымдық бірліктер этнос
танымы мен тіл сабақтастығы тұрғысынан толық қанды зерттеу нысанына айналды
деп айту қиын. Осыған орай өмір мен өлім , жан мен тән ұғымдарының
концептілік аясын ғылыми тұрғыдан жүйелей отырып, олардың лингвомәдени ,
когнитивтік-концептуалдық, уәждік және этимологиялық аспектілерін тіл
заңдылықтары негізінде саралау тақырыптың маңыздылығын айқындайды.
Ғаламдағы бір-бірімен байланысып жатқан құбылыстарды тілдің сөздік
қазынасы байлығы толық бейнелей алады . Осы орайда өмір мен өлім, жан мен
тәнге қатысты лингво мәдени танымдық бірліктер ақиқат дүниенің тілдік және
концептуалдық фрагменттері ретінде қарастырудың маңызы зор. Адам
дүниетанымына қатысты тілдік және тілдік емес мәнділіктерді өзара
сабақтастығы лингво-логика-философиялық талдаудың нысаны етудің адам
табиғатын, қоғам-адам бірлігін зерттеудегі орны айрықша.
Зерттеудің дереккөздері нысанасы. Қазақ тіліндегі “Өмір, жан мен
тән, ажал, өлімге” концептісіне енетін атауыш сөздер , лексика-
фразеологиялық және паремиологиялық бірліктер , ақын-жыраулар
туындыларындағы бейнелі сөздер алынды.
Қазақ тіліндегі Өмір, Өлім макро концептілерінің құрамына
кіретін Жан мен Тән микро концептілерінің лингво логика философиялық
модельін айқындау, олардан таралған тілдік модельдердің
лингвомәденисемиотикалық бірлік ретінде қарастыру концептілер астарындағы
аялық білімді ашу.
Лингвистикалық бірлік ретіндегі концепт антропоцентристік
бағыттағы зерттеудің барлығына бірдей емес тек когнитивті лингвистиканың
зерттеу нысаны .Өйткені ол таным мен тіл сабақтастығынан туындайды .
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің басты мақсаты –
адам дүниетанымы мен мәдениетінде орны ерекше дүниеге деген дәстүрлі
көзқарасты лингво-когнитивтік-концептуалдық және лингвомәдени- семиотикалық
бірліктер негізінде зерделеу. Мұнда “Жан мен Тән” микро концептісінің –
“Өмір мен Өлім” макро концептілерінің, оның құрамдас бөлігі логика-
семантикалық аясын анықтау, аялық білімді көрсету , және олардың астарында
жатқан аялық білімін тілдік экспликациясын жасау көзделетін негізгі мүдде.
– лингвологика-философиялықлық модель ретіндегі концептінің
антропоцентристік бағыттағы зерттеулердегі орнын анықтау .
– қазақ тіліндегі концептілердің логикалық типтік және тілдік
модельдері арасындағы сабақтастықты көрсету .
– концептілердің ішкі құрылымын түзуші мазмұндық
компоненттерді айқындау .
– “Өмір-Өлім” концептілері ғаламның тілдік бейнесіндегі
танымдық негізін айқындау .
– “Өмір-Өлім” концептілері логикалық және тілдік
(фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, образды сөздер т.б ) модельдерін саралау
.
– Өмір, жан мен тән, ажал, өлімге байланысты тілдік
бірліктердің әлеуметтік мәнділік деңгейін ашалап олардың астарындағы
этностың аялық білім құрылымын көрсету.
– “Өмір және Өлім” макроконцептілерін құраушы
микроконцептілерді лингвофилософиялық тұрғыдан жүйелеу .
Зерттеудің ғылыми жаңалығы :
– Қазақ тіл білімінде алғаш рет концепт ұғымының теориялық негіздемесі
айқындалып, оған лингвофилософиялық анықтама берілді.
– концептілік мәнге ие доминанттар когнитивтік санамен сабақтастықта
алынып, концептілердің құрылымы мен типтері обьективтендірудің тілдік
құралы ретінде қарастырылды.
– “Өмір-Өлім” концептісінің ғаламның тілдік бейнесін жасаудағы
ерекшеліктері көрсетіліп, ол ақиқат және бейақиқат дүниенің, эстетикалық
талғамның тілдік бейнесі ретінде талданды, мәдени және мәнді когнитивтік
бірлік ретінде қарастырылады .
– “өмір, жан мен тән, ажал, өлім” ұғым түсініктеріне қатысты тілдік
модельдерге концептуалдық семантикалық талдау жасалып, соның негізінде
“Өмір-Өлім” концептісінің типтік және тілдік модельдері айқындалды .
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдамалар :
– лингвологикалық бірлік ретіндегі концептінің антропоцентристік бағыттағы
орны. Осы тұрғыдан келген тұжырым: “Өмір-Өлім” макро концептісі- халықтың
дүниеге көзқарасын қалыптастырушы лингвологикалық басты модель
– концептілердің ішкі құрылымын түзуші мазмұндық компоненттерін : этностың
дәстүрлі дүниетанымы , ғалам жайлы бейнелі түсінігі , ұлттық-мәдени-
танымдық ақпараттар жүйесі- концептілердің негізі.
– ғаламның тілдік бейнесіндегі “Өмір-Өлім” концептісінің танымдық негізін
ақиқат дүниедегі денотаттар, сигнификаттар, конотаттар бірлігі құрайды .
– “Өмір-Өлім” концептісінің тілдік модельдерін (фразеологизмдер, мақал-
мәтелдер, образды сөздер т.б) бірарнаға тоғыстыратын -“Өмір-өзен” ,”Өмір-
жол” , “Өмір-сәуле” , “Өмір-мектеп” , “Өмір-күрес” , “Өмір-қызық” , “Өмір-
қымбат” , “Өмір-уақыт” , “Өмір-махаббат” , “Өмір-жалған” сияқты логикалық
типтік модельдер. Бұл модельдердің тілдік тұрпат алуына нақты денотаттар
(ит, түлкі, мұз, тайғақ, бекет, таяқ, алтын т.б) қатысып , бейнелі ойлаудың
нәтижесі іспетті образды сыпат алады . Бұл–тіл иесінің көркем бейнелі
ойлауының нәтижесі . Логикалық типтік модельдер мен тілдік модельдердің
біртұтастығы “Өмір–Өлім” макро концептісін құраушы микро концептілерді (Жан
мен Тән, Ажал, Адам, Қаза ) лингвофилософиялық тұрғыда жүйелеуге негіз
болады .
Зерттеу әдістері. Жұмыста диахрондық-синхрондық тұрғыдан сипаттама,
салыстырмалы тарихи, семасиологиялық , этнолингвистикалық, когнитивтік,
аналитикалық сияқты талдаудың түрлері тәсілдері пайдаланылды.
Жұмыстың теориялық маңызы мен практикалық мәні.
Зерттеудің нәтижелері қазақ тіл біліміндегі лингвомәдениеттаным,
этнолингвистика, когнитивтік лингвистика сияқты жаңа ғылыми бағыттардың
ғылыми-теориялық проблемаларын шешуге , атап айтқанда когнитивті
лингвистиканың ғылыми аппаратын жетілдіруге үлес қосады .
Жалпы тіл біліміндегі зерттеудің нақты түйіндері мен тұжырымдары
этностың тарихы мен салт-дәстүрін, дүниетанымы мен мәдениетін тіл арқылы
танып білуге көмектеседі .
Зерттеудің нәтижелерін оғарғы оқу орындарында оқытылатын
когнитивті лингвистика пәнінен лекция, семинар, лабараториялық сабақтар, өз
бетімен жұмыстар, сабақтан тыс жұмыстар жүргізуде кеңінен пайдалануға
болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдамалар :
– концептілік мәнге ие доминанттар – ерекше мәдени танымдық ақпараттық
мазмұнға ие, ұлттық тілдік құралдардың қорында ерекше орын алатын; ақиқат
дүние мен бейақиқатдүние және эстетикалық дүние фрагменттерінің тілдік
бейнесі болып табылатын; тілдік таңбалар жүйесі ;
– концептілік мәнге ие доминанттардың семантикасын мәдени , дүниетанымдық
ерекшеліктері қомақты көп компонентті тілдік таңба ретінде ұлтық рухани
және материалдық мұра деп танылады;
– Концептілік мәнге ие доминант–концепт тудырушы ақиқат дүние мен
бейақиқат дүние фрагменттерін адам санасына ұялатушы объективті басты
тілдік құрал;
– концепт–этнос мәдениетінің ментальдылығын танытатын тірек ұғым ,
психоментальды құбылыс , алғашқы таным түсінік ;
– “өмір–өлім”, “жан мен тән” концептілері – ғалам бейнесіндегі лингво-
логика-философиялық категориялар және бір-бірімен сабақтас этномәдени
танымдық мазмұнға ие когнитивтік бірліктер ;
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы .Зерттеу жұмысы бойынша Абай
атындағы Қазақ Ұлттық Педогогикалық Универстетінде өткен Қ.Қ.Жұбановтың жүз
бес жылдығына арналған “Қ.Қ.Жұбанов тағылымы” атты республикалық ғылыми
практикалық конференцияда (2004 жыл, желтоқсан) баяндама жасалды, 1 мақала
жарияланды .
Зерттеу жұмысының құрылымы . Зерттеу жұмысы кіріспеден , екі
тараудан , қорытынды бөлімнен , пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады .
1 Қазақ тіліндегі концептілердің құрылымдық типтері
1.1 Тіл біліміндегі концептуалдық бағыт және концепт теориясы
Қазіргі заман лингвистикасында тіл негізінен екі парадигманың
тоғысында зерттелуде . Оның біріншісі – структурацентристік парадигма,
екіншісі– антропоцентристік парадигма.
Бүгінгі таңда жалпы тіл білімінде және жекелеген тілдерді зерттеуде
антропоцентристік парадигма басымдыққа ие болып отыр. Әрине, мұндай
болуының өзіндік қыр-сыры да жоқ емес .
Лингвистика ғылымындағы антропоцентрисік парадигма ең алдымен тілді
тұтынушы адамды , әрі тілдің шынайы иесі–этносты , ұлтты , халықты алдынғы
қатарға қояды . Ал структурацентристік зерттеулерде тілдің иесі көлеңкеде
қалып қалады. Структурацентризмнің жетіспейтін жағын антропоцентризм
толықтырады.
Тіл–субьектінің ең басты конститутивті белгісі . Адам баласының
танымы мен түйсігі , сана-сезімі , ақыл-ойы тілден тыс дүние емес . Адамды
тілмен қатар алып зерттеу субьективті көзқарасқа алып келеді деуге негіз
бар . Осы орайда лингвистикалық зерттеулерде субьектіге қарай бет бұру
заңды құбылыс .
Қазіргі заманғы лингвистикадағы когнитивтік лингистика ,
социолингвистика , лингвопсихология , қолданбалы лингвистика тәрізді жаңа
бағыттар антропоцентристік парадигманың жемісі .
Бұл жаңа бағыттардың қайнар көзі , шығу арнасы Еуропада В .
Гумбольдтың
лингво-философиялық концепцияларынан , ал Америкада Ф . Боас , Э . Сепир ,
Б . Л . Уорфтардың көзқарастарынан бастау алады . 60-шы жылдары көптеген
зерттеушілер Б.Л.Уорфтың теорияларына ерекше назар аудара бастады .[ 1,91 ]
Яғни антропоцентристік парадигма және оның біршама бағыттарының тамыры
Еуропа мен Америка лингвистикасында жанданған деуге негіз бар . Бірақ
кейбір зерттеушілер антропоцентризм идеясы мағына мен форманың , тіл мен
ойлаудың өзара байланысы Еуропа мен Америкадан бұрын орта ғасырлық Араб
лингвистикасынан бастау алады дегенді айтады . [ 2 ,69-70 ]
Тіл және ойлау мәселесі ресейде Д . Зеленин , Е . Ф .Карский , А .А.
Шахметов, А.А. Потебня, А.Н. Афанасьев, А.Н.Соболевский, Д.C.Лихачев,
В.Маслова т.б ғалымдардың еңбектерінде қарастырылады . Әрбір ұлттың я
болмаса халықтың ерте замандардан бері қалыптасқан өзіне тән болмыс-
бітімі,салт-дәстүрі , материалдық және рухани мұралары, ұлттық ерекшелігі –
сол халықтың тарихи жолының бет-пердесі. Замандардан жеткен құнды мұралары
қызықты заман үшін тарихтың қарапайым куәгері ғана емес, сонымен бірге
бүгінгі мәдениетіміздің алып тұғыры.
Адамзаттың ой-санасы толып, таным-түсінігі артқан сайын өзіне
дейінгі ұрпақтар жасаған материалдық және рухани мұраларды тереңіне бойлап
зерттеп , оны игеруге деген қажеттілігін күн өткен сайын арта түсетіні хақ.
Бүгінгі күнгі ғылыми түсінік ғылымды да, әдебиет пен өнерде де, ел-жұрттың
білім өрісі мен сауатын да, ойдың орамдылығы мен тілдің құнарын да,
материалдық және рухани қажеттіліктердің деңгей-дәрежесіне де, ең арысы
талғамының татымына дейін мәдениеттің аясына сыйғызады. Демек, ”мәдениет
адамзат баласының ақыл ойы, маңдай терімен жасаған рухани және материалдық
құндылықтарды толық қамтиды” [3,14 ]. Әлбетте, ”мәдениет” атаулының шебері
кең. Мәдениетті рухани және материалдық деп екі топқа бөлудің өзінде де
шарттылық бар. Осы орайда базалық мәдениетті танытатын атауларды концепті
түрде тану қажет. Әсіресе, ұлттың ерекшклігін, таным-түсінігін, сана-
сезімін, ой-өрісін, болмыс-бітімін, яғни бір сөзбен айтқанда, мәдени
болмысын танытатын лексемаларды (атауларды)”мәдени концепт” ретінде
когнитивті тұрғыда қарау керек . Cондықтан да “мәдени концепт” когнитивті
лингивистиканың басты мәселесіне айналып отыр.
Когнитивті лингвистика , метафораның когнитивті теориясы–ғаламның
тілдік бейнесінің концепциялары тұрғысынан тіл білімін жүйелеу мен құрудың
құралы. Жеке бір сөздің толық концептісі оның семантикалық және
ассоциациялық өрісі арқылы айшықталады . Сөздің семантикалық және
ассоциациялық өрісінде пайда болған ақпараттың ішінде когнитивті және
прагматикалық мағыналардың элементтері суреттеледі . Біз бұдан “мәдени
концепті” деп танылатын лексема концепті құрудағы өзінің лексиконы,
синонимдік қатары , ассоциациялық қатынасы бар және семантикалық өрісі
қомақты атау .
“Концепт” терминінің теориялық негіздері Д.С. Лихачев ,И.Д.Арутюнова,
Е.С.Кубрякова,А.Н.Мороховский,Н.К.Р ябцева,В.Айрапетян,В.В.Колесов,В.А.
Маслова , А.Я.Гуревич , А.Вежбицкаяның еңбектерінде кең көлемде беріледі .
Н.Д.Арутюнованың мәдени концептілер жайлы ойы былайша өрбиді: ” ... Каждое
из этих слов обладает своими зоканами ,сочетаемости ,своим лексиконом,
фразеологий риторикой и шаблонами, своей областью референций ,и поэтому,
описывая и анализирую “язык” каждого культурного концептамы открываем
доступ и соответствующему понятию” [4,3] .
Концептілік мәнге ие доминант сөздердің терминдік мағынасы әр ғылым
саласында түрліше болады. Адам баласы күнделікті өмірде жан , тән , өмір,
өлім, жақсылық , жамандық , ар-ұят т.б сөздерді қолданса да ,олардың
мағынасын ашып тереңіне ой жүгіртіп ,оның мәнін анық түсіндіре алмауы
мүмкін. Ол сөздердің беретін мағынасын,ұғым-түсінігін түсіндіру адамның
тілді білу деңгейіне тәжірбиесіне қарай түрліше болады.
Концепт болатын сөздердің беретін ұғымын , мән - мағынасын түсіну
арқылы жеке адамнан бастап , қоғамдық ұйымдардың , бір этностың я болмаса
бір ұлттың , халықтың ой - өрісінің , сана - сезімі , өзіндік дүниеге деген
көзқарасы айқындалады. Концептілік мәнге ие болған доминанттар рухани
мәдениеттің басты-басты ұғым түсініктерін оның элементтері ретінде таңбалай
отырып , олардың тілдегі мән-мағынасын барынша қамтиды . Рухани мәдени
сөздердің лексикалық мағыналарын мазмұнын , түсінігін анықтау жаңа үстеме
мән-мағынаның ашылуына ықпал етеді . Бұл өз кезегінде бұрынғы
түсіндірмелерді жаңа бір қырынан тануға мүмкіндік береді.
Концептілік мәнге ие доминант сөздер –мәдениеттің бір элементі,
сонымен бірге оны түсінудің баспалдақтарының бірі . Концептілік мәнге ие
доминант сөздерді М.Т.Күштаева өз зерттеуінде “тірек концептілер” (тірек
сөздер) деп беріпті.[5,27] Біз өз жұмысымызда осы аталған терминге балама
ретінде “концептілік мәнге ие доминант сөз” –деген терминді ұсынамыз.Демек,
концептілік мәнге ие доминант сөздер тіл арқылы дүниені жан-жақты тануға
сонымен қатар мәдениетті өз ішінен ұғынуға көмектеседі.Бұндай сөздердің
жаңа мағыналарының пайда болу механизмдерін танып білу арқылы сол мәдениет
жайлы көптеген ақпараттар алынады . Концептілік мәнге ие доминант сөздерді
талдау – ақиқат дүниенінің тілдік бейнесін тануға сипаттауға , ұлттық
мәдениеттің дамуы , оның бүгінгі жай-күйі туралы ақпарат алуға мүмкіндік
береді . Р.С.Сүгірбекова : ” в этом смысле термин “концепт” уместен и
представляется довольно удачным :в одном термине концентрируется и принципы
анализа слова с точки зрения его культурной значимости, и принцип анализа
культуры посредством изучения ее найболее существенных понятии” –деген
пікір айтады . [6,12]
“Мәдени концепті” дегенге Н.Д.Арутюнованың пікірінше : мәдени
концепт – философиялық , этикалық ұқсас терминдер . Бұндай сөздер
таңбалайтын ұғымдарды философиялық этикалық ғылыми зерттеулер қарастырады .
Әйтседе ондай сөздер кез-келген тілдің актив сөздік қорына енеді, яғни
сол тіл иесінің әрбіреуіне түсінікті мағынада жасалады дегенойын қуаттауға
болады . [4,117-129]
В.А.Маслова мәдени ақпарат тілдің номинативті бірліктері арқылы
төрт тәсілмен:“мәденисемалар”,”мәдениая” ,”мәдени концептілер” , “мәдени
коннатациямен”берілетінін айтады . Мәдениеттің басты концептері концептінің
негізгі (ключевыми концептами культуры) тек жеке тілдік тұлға емес ,
сонымен бірге лингвомәдени таным тұрғысынан жалпы қоғамдағы
экзистенционалды (англ existential “имеющий”(выражающий) значения бытия)
мағыналы әлем бейнесінің негізі болып табылатын тілдік бірліктерді айтады
және мәдениеттің негізгі концептісіне ар , тағдыр , күнә , заң , бостандық
, азаматтық ,егемендік т.б дерексіз атауларды жатқызады . [7,51]
Д.С.Лихачевтың көзқарасы
бойынша концептілер адамның санасында белгілі бір мағынаға сілтеме ретінде
және адамзаттың жалпы тілдік тәжірибесіне поэтикалық , прозалық , ғылыми ,
әлеуметтік , тарихи т.б нұсқаушы ретінде туындайды .[8,6]
А.Я.Гуревич әмбебап мәдени концептілерді философиялық категориялар
(мезгіл,кеңістік,себеп,өзгеріс,қозғ алыс) және әлеуметтік сипаттағы”мәдени
категориялар”деп аталатын әлеуметтік категориялар (бостандық , құқ ,
әділеттік, еңбек , байлық , жекеменшік т.б) деп екі топқа бөледі . [9.85]
В.А.Маслова бұдан үшінші бір топ “ұлттық мәдени категорияларды” (категория
национальной культуры) бөліп шығарғанды жөн көреді . [ 7,51] Мәселен,
қазақтар үшін жан , тән , ар т.б ұғымдар концептінің ұлттық мәдени
категорияларына жатады .
Концепт сөздерді айқындау принциптері субьективті түрде
жүргізілуде. Мысалы :”Тілдік логикалық анализі” мәселесімен шұғылданушы
ғалымдардың бірсыпыра сөздерді “философиялық ғылыми категориялар” және
“практикалық философия ұғымдарын беруші сөздер” деп аясын тарылтуға
тырысады . Концепт сөздерге бұндай көзқарас оларды бірнеше ондаған сөздерге
ғана сыйдырады . Ал тілдегі мыңдаған сөздер әсіресе дерексіз ұғымды сөздер
сол ондаған концептінің шеңберіне сия бермейді.
А.Н.Мороховский дерексіз лексиканы мәдени сөздерге ғылыми
терминдерге және идеологиялық сөздерге қарама-
қарсы қояды .
Автордың ойынша бұл үш топтағы сөздердің семантикасын бөлу.
Себебі , біріншіден , атқаратын қызметінің , екіншіден , пайда болу
тәсілдерінің,
Үшішіден , беретін ұғымдарының әртүрлілігіне байланысты . Ғылыми
терминдерді жекелеген тұлғалар жасайды , олардың алдына көлденең қоятын
міндеті-жаңа идеялар мен концептілерге ат қою , олар ғылыми түсінікті
қамтиды . Мәдени сөздерді әлеумет жасайды . Идеялогиялық термин сөздерді де
жекелеген тұлғалар дүниеге әкеледі оны әлеумет қабылдайды . Ал , олардың
міндет-үгіт-насихат , тапсырма жеке иллюзиялық түсінікті , яғни болмысты
әсерлеп түсіндіру.[10,55] А.Н.Мороховскидің көзқарасы бойынша , мәдени
сөздердің терминдерден айырмашылығы мынада : терминдер бір тілден екікші
тілге оңай ұғынылады , ал мәдени сөздерді екінші бір тілге дәл аударып беру
үл-
кен қиындықтар туғызады , себебі олардың әрбәреуінде сол ұлт мәдениеті мен
ұлттың менталитеті бейнеленеді.
Біздің ойымызша дерексіз сөздердің өзі де концентілік мәнге ие
доминант бола алады . Себебі , олардың мағынасы қандай да болмасын бір
рухани мәдени
ұғым – түсінікті толықтай бере алады. Сондай-ақ сөздердің “мәдениленуі”
рухани немесе дерексіз категорялардың негізінде ғана емес , сонымен қатар
әдет-ғұрыпты сипаттайтын , адамның жеклеген өзіндік қасиеттерін білдіретін
сөздердің (тұрмыс , мінез-құлық , кедейлік , батырлық т.б) тіпті нақты іс-
әрекеттердің (ән салу , суға жүзу , аңға шығу , балық аулау , егін салу)
негізінде де іске асады .Жекелеген халықтар үшін мұндай сөздер жалпы мәдени
мағынаға ие бола алады . Себебі , олар қандайда болмасын бір мәдени ерекше
қасиеттерді білдіре алады .
Мәдени концептілік мәнге ие доминанттардың шеңберінде нақты
жинақтаушы заттың лексиканың есебімен аясын кеңейе алады . Мәселен “отан”
”отбасы” , ”көшпенділік тұрмыс”, “жан”, “тән”,”ар”,”өмір”,”өлім” ,”қайың”
”көкбөрі” т.б көптеген өсімдік пен жануарлардың , тұрмыстық заттар мен
басқа да көптеген құбылыстың атаулары жекелеген ұлттың өзіндік
менталитетіне байланысты ерекше концептлік мәнге ие доминант болуы мүмкін .
Сөздердің мәдени концепт тізбегіне
енуі олардың прагматикалық семантикалық сипаттарына байланысты . Осы орайда
М.А.Күштаева былай дейді : қазақ тілінгі концептілерді ”мәдениеттің екі
жағы іспетті материалдық және рухани мәдениеттің өзара байланысы ретінде
қарастыру бағытын” алға тартады [5,30] . Рухани мәдениетті танымдық
тұрғыда зерттеу тілдегі концептілік мәнге ие доминанттардың мағынасын
жіктеп , саралауға мүмкіндік береді. Әлбетте, мәдениет атаулының шеңбері
өте кең . Жалпы мәдениетті рухани және материалдық деп бөлудің өзінде де
шарттылық бар.Осы орайда тілдік базалық рухани құндылықтар мен материалдық
мәдениетті білдіретін тілдік модельдерді концепт ретінде тану қажеттілігі
туады.
Бүгінгі таңда лингвистика ғылымында концепт терминінің қарастырылуы
лингвистика мен философияның өзара бір-біріне деген әсерінің күшеюіне бай-
ланысты туындаған. Логикада “концепт” термині “ұғым, түсінік” терминдерімен
тең дәрежелі мағынада жұмсалады . “Адамның әлем туралы жинақталған мәдени
түсініктері бейнеленген және атаулары бар ғаламның тілдік бейнесі”[11,75]
ретінде танылады. Осы тұста М.А.Күштаева концептіні “адам дүние
танымындағы әлем туралы ақиқат болмысты бейнелейтін когнитивті бірлік
ретінде қарауды” жөн деп табады және концепт терминіне “рухани мәдениеттің
тірек сөздері” мағынасында ғана түсінбейміз , себебі тірек сөз концепт
сөзіне емес “мәдени концепт” тіркесіне балама ретінде қолданылады дейді .
[5,31] “Концептілік мәнге ие доминант сөздер” деген терминді “мәдени
концепт” терминіне балама ретінде жұмсауға болады .
Ресей тіл білімінде “концепт” термині алғаш рет ХХғасырдың 20-30
жылдары қоршаған орта құбылыс, іс-әрекеттердің тіл әлемі көкжиегінде
суреттеу мәселесін зерттеуге байланысты пайда болды. Бұл проблеманы
Д.С.Лихачев [12,3-9], В.В.Колесов [13,30-39], секілді зерттеушілердің
еңбегінде көтерілген еді .Орыс философы С.А Аскольдов –Алексеев концепге
былайша анықтама береді : “...некое общее понятие как содержание акта
сознания ,которое остается ...весьма загодочной величиной ,почти неуловимым
мелькакием чего-то в умственном кругозоре ,происходяшим при быстро
произнесений и пониманий ...слов : концепт есть мысленное образование ,
которое замещает нам в процессе мысль неопределенное множество предметов
одного и того не рода ” [14,28] Ғалымның теориясының назар аударатын тұсы –
біздің пайымдауымызша дерексіздіктің биік абстракцияның деңгейіне дейін
ұмтылатын концептінің әрбір элементті иерархиялық бірікен құрылымда
айқындалады.
Концепт сөз бен оның мағынасының арасына
дәнекер болады. Тілдік қолданыста адам баласының санасы сөздердің ұғымдарын
толық қажетіне жарата алмайды, сондықтан да мағыналық элемент ретінде ұғым
емес, ықшамдалған ең алғашқы ойдағы түсінік-ментальдық белгілер жұмсалады .
Осылар концепт ретінде танылады . Концепт ықшамдалған түсінік емес “концепт
эмбрион” понятие , так как ранше и в кем потенциально золожена та
семантическая структура , те общее и частьные смысли , которые затем
разворочиваются в понятие”[14,16] . Концепт уақыт пен кеңістіктегі
сөздердің идеялық жақындық сабақтастығын анықтауға мүмкіндік береді .
Нақтылы және әлеуетті сөздердің мағыналары , ұқсас мағыналы сөздердің
сабақтастығы , олардың беретін ассоциациялары бір концепттілік мәнге ие
доминант сөзбен бірігеді .
Орыс және шетел ғалымдарының концепті мен сөзге қатысты “ұғымның
жұмырланған көлемі”, ”мағына беретіндігі” , “ уақыттан тыс мазмұнға ие
болатындығы” сияқты ой пікірлері мен А.А.Потебняның сөздің “ішкі формасы”
туралы ілімінде сабақтастық барын байқауға болады .
Сөз туындаған алғашқы сәтте концепт сөздің “ішкі формасы” ретінде
, яғни тілді өз қажетіне асырушының санасында бұрынан бар мағыналарды жаңа
сөзбен бірге туған жаңа мағыналармен қатыстықта туындайды . Содан кейін
сөзді игеру барысында концепт бірде концепт бейнеге образға ,
фразеологизмге т.б (айтылуының тек сыртқы тұлғасына ғана ұмтылса ) , бірде
ұғымға (оның мазмұндық жағы дамыса) түрленіп отырады . Бірақ бейне мен ұғым
– бұлар концепт емес , оның сөздің мәдени тілдік игерілуі нәтижесінде туған
жаңа бір түрі . Бұл кезде концепт бейне мен ұғымды түсіндіре алады .
Қорытындысында белгілі бір тілдік мазмұн мен сабақтас сөздің ұғымдық жағы
сол берілген сөз арқылы мәдени түсінудің кілті деп сануға болатын мәдени
символдарға дейін көтеріле алады . Ақырында сөздің мәдени-тілдік танымының
шеңбері тұйық-
талып , концепт сөздің ұғымдық құрылыммының бөлігі ретінде әрі осы
құрылымды түсінудің жолы ретінде мәдениет элементтерін көрсете алады.
В.В.Колесов концепт ұғымын қазіргі зерттеулерде кездесетін мәдени
концепт ұғымымен сабақтастыра келіп былай дейді : ”Концепт – сөздің
мағыналық толығуының негізгі нүктесі әрі дамудың ең соңғы шегі . Мәдени
таңба ретіндегі сөз мағыналарының даму нәтижесіндегі алғашқы мағына –соңғы
нүкте , яғни қазіргі мәдениеттегі қатары молайған ұғым концепт бола
алады”.[ 13,36 ] Бұл теориялық жағынан барлық сөздер мәдени мағыналы бола
алады деген пікірді нақтылай түседі және сөздің мәдени тілдік
табиғатын зерттеуде ”концепт” терминін қолданудың қажеттілігін
айқындайды. ”Тілдің логикалық анализі” мәселесін қарастырушы топтың
еңбектерінде де “концепт” терминіне байланысты осындай пікірлер бар.
Концепт адамзат баласының өмір тәжірибесін суреттей келе , толығуға ,
өзгеруге икемді болады логикалық тұрғыда біріккен динамикалық құрылымда
келеді . Концептінің көмегімен сөздердің ескі және жаңа мағналарының
уәждемесі тиянақталады . Уәжділіктің тамырын концептінің құрылымынан іздеу
қажет . Сөздің ішкі мағналық құрылымы оның сыртқы тұрпатымен сабақтас .
”Ішкі құрылым үшін ондағы уәжділік берілген сөздің барлық сөз қолданысында
түпкі мағынасының арқауы болып , ол сыртқы құрылым үшін оның барлық
категорияларының үлгісі ( моделі) ретінде қызмет атқарады . [15,72-77 ]
Бұл тұрғыда концепт – сөздің барлық мағынасына ортақ ұлттық ұғым.
Сөздің әр түрлі беретін мағынасы концептілік мазмұнға ие бола алады
дегенде пікірлер бар . Концептілік мазмұнға қандайда бір сөздіктен
мағынаның орнын басса ғана , ол контекстен жалпы жағдаяттан барып белгілі
болады. ”Концепт не непосредственно возникает из значения слова с личном
нородным опытам человека“. [ 12,9] Тілдегі концептілер жүйесі жекелеген
адамның да , тілді пайдаланушы барлық адамның да сөздік қорындағы әлеуетті
потенциалын айқындайтындықтан оларды “концептілік өріс” ( Д.С.Лихачев
биосфера , идосфера терминдеріне ұқсата отырып “ концептсфера” деп
атайды.) деген атауды ұсынады .
Бейнелі сөз оралымдары – өз жаратылыс табиғатында лексикалық қорды
арттыра түсетін , бейнелі сөз тіркестері мен көңілдегі көрікті ойды көркем
жеткізу амалдарын іс жүзінде қажетке жарататын , көркемдік құрал . Сол
себепті де тұрақты тіркестерде астарлы ой , концептілік мәнге ие
доминанттың мағынасында ( мәдени концепт категориялары ) таным үлгілері
басым болады . Демек тілдің әр түрлі бірлігі мәдени концептілік мәнге ие
болып танылады. Концептіні жеке сөздердің семантикалық көрінісін түсіну
тұрғысынан және мәдени құблыстардың өзіне тән қасиетін түсінудің басты
шарты ретінде қарастыруға болады . Концепт – ғаламның мәдени-тілдік
бейнесін жан-жақты ұғынуға қажет ақпараттар көзі .
Концепт пен ішкі форма терминдерінің мән-мағынасын ажырату өте
күрделі . Бұндай терминдер сөздің бастапқы мағынасын , ұлттық мәдени-тілдік
құбылыстың ерекшелігін түсінудің алғашқы баспалдағы болып табылады .
Осылайша жоғарыда аталған екі ұғым бізді қоршаған айналаны қоғамдық орта
мен адамның тілдік санасына дәнекер бола алады . Олардың ерекшеліктері-
сақталуы мен қызметінде . Сөздің ішкі формасы кей жағдайда уақыт оза келе
жоғалып кете алады , ал концепт әрқашан сөзбен бірге өмір сүреді . Сол
себептен де концептінің шеңбері тұрақты деп саналады . Әйтседе
этимологиялық талдауларда ішкі форма концептімен сәйкес келеді . Спонтандық
сөйлеуде ішкі форма сөздің семантикалық құрылымының негізгі элементі бола
алмайды . Ал, концепт болса , тілдің динамикалық және статикалық күй
қалпының қай – қайсысында да өзінің ұғымдық – мағыналық болмысын
жоғалтпайды . Ішкі форма мен концепт арасындағы аталған
ерекшеліктер мынадай ұғымдардың пайдаланылу
шеңберіне
қатысты : мағынаның уәжділігі жайында мәселе қозғаса , ішкі форманың жайы
айтылады ; ал сөзді тудырған және сол сөзі мәдени тілдік контекстің
қатарына қосса енгізген бастапқы мента-
льді ұғым жайлы түсіндірілсе , “концепт”термині пайдаланылып демек
мәдениеттің тірек элементі ретінде қарастырылады .
Адам санасындағы ғалам бейнесі өзінің жаратылыс табиғаты жағынан
сан түрлі болып келетіндіктен , олар концептілердің көмегімен суреттелеіп ,
сөз арқылы таңбаланып вербальдану қасиетіне ие болады .
“Концепт-сөз мағынасы тәрізді құблыс , бірақ ол байланыстардың
біршама өзгеше жүйесінде қарастырылады . Мағына тілдік жүйеде сараланса ,
концепт тіл білімі мен логикалық зерттеудің қатынастары мен формалар
жүйесінде қарастырылады”.[16,1]
В . Гумбольдтың пікірінше : ”тіл – сыртқы құбылыстар әлемі мен
адамның ішкі дүниесі аралығындағы әлем” .Сол себептен де біз ғаламды
тікелей емес , тіл арқылы концептілейміз.
В.А.Маслова:” дүние жайлы ақпараттардың
үлкен бөлігі адамға лингвистикалық арналар арқылы келеді ,
сондықтан да ол заттар мен құблыстар әлемінен гөрі , интелектуалдық ,
рухани , әлеуметтік қажеттіліктер үшін жасалған концептер әлемінде өмір
сүреді . Ақпараттардың орасан көп мөлшері адамға сөз арқылы жетеді және
оның қоғамдық жетістігі сөзді қаншалықты жақсы меңгергендігіне байланысты”
дегенді айтады .[ 17,3 ] Әлбетте , бұл жерде адамның қаншалықты деңгейде
сөз мәдениетін біліуімен қатар, тілдің тылсым жұмбағын шешіп, оның
мәнін жететүсінумен сезіну мәселесі әңгіменің өзегі болып тұрғанын аңғару
қиын емес .
Бастапқыда концепт термині лингвистика мен философия ғылымдары
арасындағы аралық зерттеулерде пайдаланылғаны мәлім . Оның лингвистикалық
зерттеулердің обьектісіне айнала бастауын тілдің мағыналық
жағын талдауда көптеген құнды жәдігерлер жайлы біршама
бағыттың өмірге келуімен сабақтастырған абзал.
Адам санасындағы болмыс пен ақиқат әлем жайлы мәліметтерді
зерделеу де ғаламның тілдік бейнесін сипаттаушы әдіс-тәсілдердің ішінде
концептілердің орны ерекше себебі , концептілер адамдардың ғалам жайлы
жинақталған ақпараттарын бейнелеп қана қоймай , олардың өзіне деген
қатынасын , ғалам бейнесін құрайтын элементтерді де білдіреді .
Б.А.Серебрениковтың айтуы бойынша , тіл – ғаламды өзі
“бейнелемейді”, ол ғалам мен оның нысандарын белсенді түрде тану
нәтижесінде алынған кейбір концептілерді вербализациялайды (немесе басқа да
таңбалар) сол арқылы ғалам жайлы туралы хабардар етеді. [ 18 ]
Мазмұнды белгілердің шоғыры болып табылатын ”ұғым” терминінің
”концепт” терминімен ауысуы қарапайым ғана терминологиялық орын ауыстыру
емес.”Концепт бір зат не құбылыс жайлы ақпараттар болып табылады.Сондықтан
, ол нысанның мазмұнды белгілерін ғана бейнелеп
қоймай ,
нақты тілдік ұжымдық мән мазмұн жайлы деректермен толығып отыратын
белгілерді де суреттейді”. [ 16,96 ] Демек концепт лингво-логика-
философиялық категория болып шығады .
Антропоцентризм шетел лингвистикасында ХХ ғ.60-жылдарынан бастап
қауырт дами бастаса , қазақ лингвистикасында антропоцентристік бағыттың
алғашқы нышандары қазақ тіл білімінің негізін қалаушы ғалымдар
А.Байтұрсынұлы , Қ.Жұбанов , С.Аманжолов еңбектерінде тіл мен ойлау , тіл
мен таным арасындағы сабақтастық мәселесіне қатысты бой көрсетті .
Антропоцентризм идеясының аясындағы кейбір лингвистикалық концепт
тәрізді ұғымдар әрбір саласының шеңберінде қарастырылып жүр . ХХ ғ соңғы
ширегінде антропоцентризм қазақ лингвистикасында лингвомәдениеттану,
этнолингвистика, нитивтік лингвистика , қолданбалы лингвистика сияқты
бірнеше бағыттардың қалыптасуына негіз болды .
Таза лингвистикалық ұғымдардың бірі болып келген сөз мағынасы
жаңа бағыттардағы зерттеулерде өз шеңберінен шығып , жалпы тіл туралы
түсініктің ең негізгі мәселесіне айналды . Себебі сөз мағынасы тіл иесінің
ой санасындағы ғалам бейнесіне апаратын бірден-бір жол . Ал ғаламның
бейнесі жайлы Г.В.Колшанский былай дейді : “Мышление есть форма и способ
отражения , то есть образование вторичного , идального мира в сознании
человека , который как бы повторяет обьективный мир в способах и формах ,
присуших человеческому мозгу . Отражательная способность есть способность
мозга но не языка отража-
тельной картина мира можно говорить только имея ввиду мышления .” [
17,23 ]
Антропоцентристік бағыттағы зерттеулерде жаңа лингвистикалық
ұғымдар арқалаған терминдік қолданыстар көптеп көрініс бере бастады .
Сондай жаңа қолданыстың бірі – концепт когнитивтік , лингвомәдениеттанымдық
, этнолингвистикалық бағыттарда жазылған зерттеулердің ғылыми апаратына
толықтай енді . Әйтсе де концепт терминінің мән – мағынасын дәйектеу , бұл
термин арқалаған лингвистикалық ұғымды теориялық тұрғыдан тиянақтау
мәселесі әлі де қолға алынбай келеді . Қазақ тіл білімінің саралана
салалана дамуына қосқан үлестері ерен , қазақтың көрнекті ғалымдары
Ә.Қайдар мен Р.Сыздық мектептерінің өкілдері : Ж . Манкеева ,Г . Смағұлова
, С.Сәтенова, C.Сейсенова , , Қ.Жаманбаева , К.Хұсайынов , А.Ислам секілді
зерттеушілер өз еңбектерінде тілдік тұлға ақиқат болмыстың тілдегі бейнесі
, танымдық әрекет , тілдік сан , тілдік және типтік модельдер , халықтық
дүниетаным , эстетикалық талғам мәселелері мен тіл біртұтастығы мәселелерін
сөз етті . Дегенмен бұл лингвистикалық ұғымның кейбір белгілері
Ж.Манкеева [ 19 ], Г.Смағұлова [ 20 ],С.Сәтенова [ 21 ], Қ. Жаманбаева [ 22
] ,
Б.Ақбердиева [ 23 ] , Снасапова.Г. [ 24 ] , А.Сейілхан [ 25 ] ,
А.Сейсенова [26], С.Жапақов [27],Күштаева.М.[5], Сыбанбаева [ 28 ],
Ғ.Сағидолда [ 29 ] секілді ғалымдардың ғылыми зерттеу еңбектерінде әр
қырынан байқалады , концептінің мән – мағынасын айқындауға ой салатын
пікірлер де баршылық . Мәселен ,Г.Смағұлова фрозеологизмдердің мағыналас
тіз-
бек құрудағы басты қасиеті – жалпы ұғым ,
түсінікке бағытталған тіркестер болатынын ескере келе , мағаналас
фрозеологизімдердің синонимдік тізбектерде ұғымды сөзбен жеке жеткізе
алмайтын жағдайда мағына ортақтығын танытып тұратын және
мағыналық ой басым түскен тұрақты
тіркес –
тірек сөз доминант қызметін атқаратынын баса айтады . Және де
зерттеуші : “Семантикалық синтагмалар аясында фрозеологизмдер
компоненттерінің қосынды мағыналары соңынан тұратын әрі сол мағынаның толық
жұмсалуына себеп болатын бір сөз тұруы шарт. Біз мұндай сөздерді қазақ
тілінде” сүйемел сөз” деп атаймыз”, – деп [ 20,135 ] . Ғалым мұндай
“сүйемел сөздер” фразеологизмдердің компоненттер тізбегіне кірмейтін ,
еркін қолдан-
ыста жүрген
нақтылы бір тілдік бірлік екенін , кей тұстарда сүйемел сөздерді
қажетсінбейтін фразеологизімдердің құрамындағы сыңарларының бірінде мағына
сақталатынын айтады . Г.Смағұлова “тірек” ,”сүйемел” сөздер деп ,
синонимдік тізбек құрайтын тілдік бірліктер жөнінде сөз етсе , С.Сәтенова
тірек сөздерді “қос тағанды фразеологизм” деңгейінде қарастырады .
А.Сыбанбаева өзінің ғылыми еңбегін концептуалды метафора тұрғысынан
зерттеп: “Концептуалдық метафораның ғылым тілін қалып тастыруды
жаңа білімді, ғылыми болжамды анықтап , тілдік белгіге
айналдыруда
қызметі ерекше .
Адам танымына ұшырасқан жаңалықты , әлі белгісіз, беймәлім дүниені атауда
тіл дәрменсіз жағдайда қалғанда , осы атаусыз бос кеңістікті анықтауға
түсіндіріп , дұрыс қабылдауға көмекке концептуалдық метафоралар келеді .
Концептуалдық метафора жаңа ұғым (концепт) жасауды мақсат ететін
метафоралық процестің нәтижесінен туындайды “ –деген ой айтады [29] .
М.Күштаева зерттеуінде концепт ұғымының ғылыми тұжырымдамасын жасауға
талпынады “концепт” және “ұғым” терминдері , бір жағынан сөздің мазмұн
межесінің түрлі даму кезеңін бейнелесе екінші жағынан , оның әртүрлі
қызметін көрсетеді . “Концепт” және “ұғымнан” тек қана сөздің таяныш
боларлық мен-
тальды түсінігімен қатар , әмбебап мәдени түсінік ретінде де ажыратылады
[5,35] деп концепті мен ұғым арасында үлкен айырмашылық барын
айтады. Осы арада ғалым
“Тары”сөзін концепт қатарына жатқызып , оның мазмұнын былайша аша түседі :
”Мәдениетті танытатын базалық лексемалардың бірі “тары”атауы когнитивті
таңба ретінде “мәдени концептіге” жатады.“Мәдени концепт”деп танылған
“тары” лексемасы – бар тұрақты сөз
лексемасы –
бар т оралымдарына қатысты тірек ұғымдар мәдени концептілердің
категориялары ретінде танылып ,тірек немесе түйінді ұғым негізінде этностың
мәдени , рухани болмысын бейнелеиді. Осымен байланысты “тары” лексемасы –
жиырмадан астам концептінің құрылымдық элементі ретінде қатыса алатын
әлеуетті мәні жоғары лингвомәдени бірлік болып танылады”-дейді [5,148] .Ал
,
С.Жапақов ғылыми жұмысында : “...белгілі бір тілдік таңба ақиқаттағы
денотатты нұсқау түрінде ол туралы түсінік ұғымды білдіреді . Ақиқаттағы
обьектінің сонымен қатар когнитивті санадағы ментальды модусының (ойсурет,
схема , фреим , сценарий) тілдік обьективтенуі болып табылады.Міне осы
тұрғыдан алғанда концепт – прототип , денотат – сигнификат , образ , символ
тәрізді ментальды дүниеліктерді түгелдей қамтиды . Концепт дегеніміз
индивидтің , тілдік ұжымның , лингвистикалық қоғамдастықтың ақиқат туралы
білім жүйесі болып табылады” – деп концептіге деген өз көзқарасын
білдіреді. [27,47-48]
Міне , осындай ғалымдардың ғылыми еңбектерінде жариялаған
көзқарастары концепт термині арқалаған лингвистикалық ұғымның ғылыми
зерттеулерде берік орнығуына , ғылыми аиналымға дендеп енуіне қалайда ық -
палын тигізгені ақиқат . Бұл зерттеулердегі ғылыми ой пікірлерде қазақ тіл
біл -
імінде концепт терминінің лингвистикалық сипатын анықтаудың бір белгісі
ғана деп танимыз.
“Концепт” термині секілді “концептілік талдау “(концептуальный
анализ)терминіне де лингвистикалық әдебиеттерде бір жүйеге түскен анықтама
берілмеген . Біздіңше концептілік талдау – концептілік мәнге ие доминант
сөздер қатарының лингво-логика-философиялық тұрғыдан қарастырылуы .
Концептілік талдау дегеннің өзі зерттеудің әдіс тәсілдерінің бірі . Яғни
зерттеушінің құралы . Демек сөздің семантикасын сипаттауда , оның тілді
қолданушының санасына ықпалын айқындау немесе сөздің семантикасы мен
прагматикасындағы өзгерістерге тілді қолданушының әсерін қарастыру я
болмаса түрлі контекстегі сөздердің семантикасын талдауда және түрлі
мәдениеттегі бір
концептілік мәнге ие доминантты жалпы мәдени сөздердің мағыналарын
салыстыруда концептілік талдауға жүгінуге болады .
Концептілік талдауда мынадай принциптерді басшылыққа алуға болады
:
1) Мәдени құбылыстың , ұғымның немесе мәдени қабаттың сыр сипатын
концептілердің көмегі арқылы тану ;
2) Сөздерді мәдени құбылыс ретінде қарау арқылы олардың прагматикасы мен
семантикалық құрылымын талдау . [5,35- 36]
Қандайда этно-мәдени және тілдік бірлікке концептілік талдау
жасаған зерттеулерде концептілік мәнге ие доминант сөздердің мағынасын
ашудың адам санасында жинақталған аялық білімді көрсетудің жолдары амал
тәсілдері түрліше болуы мүмкін . Бірақ ондай зерттеулердің басын концептіге
деген ой-пікірлердегі ортақтық қосады .
Концептілік талдау семантикалық талдаумен сәйкес келгенімен
өзіндік мақсаттарымен ерекшеленеді : “Семантикалық талдау – сөздің
семантикалық құрылымының айқындалуы , оның денотатты , сигнификатты және
коннотатты айырмашылықтарын анықтауды жүзеге асыру ; концептілік талдау –
бір ғана таңбаның аясына жинақталатын жалпы концептілерді тауып ,
когнитивті құрылымдағы сол таңбаның болмыс бітімін анықтау”.
[30,87] Семантикалық талдаудың мақсаты – сөздердің мән мағына-
сын ашып көрсету болса , концептілік
талдаудың мақсаты – ғаламның тілдік бейнесі туралы білімді қалыптастыру .
Тілді қажетіне жаратушының яғни тіл иесінің ғалам туралы түсінігінің
ерекшелігін тілдік бірліктердің логика – семантикалық өрісі арқылы
айқындайтын кез – келген тілдік талдауды – кон- цептілік талдау деп
санауымызға болады .
Концептілік мәнге ие доминанттардың қалыптасу процесінде
өзара тығыз қарым - қатынаста болады .
Концептілік мәнге ие доминантты танып , білу үшін адам санасындағы
ментальды модустар арасындағы байланысты негізге аламыз , яғни нақты
концептіні соған ұқсас , мағыналас басқа да концептілер шеңберінде
қарастырамыз .Белгілі бір жүйелік құрылымда анықтаймыз . Бұл жүйеде
концептілік жұп (концептуальные пары) “басқарушы қызметте” болады , ал
қалған концептілер оның ықпалына бағынады . Бастапқы бір жұбы негізгі
элемент ретінде ерекшеленетін , ал қалғаны қосымша тілдік бірліктерді
біріктіретін мұндай концептілердің реттелген жүйесін өріс теориясы
көмегімен анықталады .
Тілімізде концептілік өрістегі бірліктер көп жағдайда бір-біріне
қарама-қарсы концептілік жұптарды құрайды . Қазақ тіл білімінде көптен сөз
болып келе жатқан контрастивті мағынадағы жұптар , бинарлық жұп символдар
сияқты концептілік жұптар қатарына жатқызуға болады . Мәселен С.Сәтенова
қос тағанды фразеологизмдер тағанарлық сыңарлардың (тірек сөз) контрастивті
мағына негізінде жасалатындығын айтса , Б.Ақбердиева : “Негізгі қарама –
қар-сылықтар ұжымның прагматикалық ойлау жүйесімен тығыз байланысты , яғни
айналасындағы қоршаған ортаны ұжым мүшелері ең алдымен , жақсы-жаман ,
пайдалы-зиянды деп жіктеп алады . Ал өз кезінде бұл қарама-қарсылықтардан
әр түрлі деңгейдегі бинарлық жұптар туындайды” ,-дейді [23,65] , мифтік
дүние танымның бастапқы құрлымдық белгісі бинарлық қарама-қарсылықтардан
тұратынын ескертеді .
Қандайда болмасын концептілік мәнге ие доминант адам санасында
өріс ретінде пайдалынылады . Мұндай өрістің элементтері олардың бастапқы
мағнасының айналасына бірігеді . Бірнеше тілдік бірліктердің концептілік
өріске енуі олардың семантикалық құрылымында ортақ концептілік мағынаның
болуымен айқындалады . Ол ортақ мағына концептілік өрісті құраушы көптеген
элементтердің туындауына негіз болады , яғни концептілік мәнге ие
доминанттық мағына , соның негізінде туындайтын қосымша элементтердің
мағыналық дамуына тірек болады . Демек , өрістің бастапқы элементінен
туындаған бастапқы ментальдық түсінік өзге де элементтерде әр түрлі
деңгейде көрініс тауып отырады .
Сонымен , “Концепт” “ұғымнан” әлде қайда қомақты логика –
лингвистикалық терминдік қолданыс . Концептіні жекелеген сөздердің
семантикалық мағынасын білудің және де материалдық рухани мәдени
құбылыстардың ерекшелігін түсінудің кілті деуге де болады . Қорыта келгенде
концепт ғаламның мәдени тілдік бейнесін жан-жақты тануға ол туралы толық
ақпарат алуға мүмкіндік беретін логика - лингвистикалық бірлік .
Концепт термині жайлы ойларды бір жүйеге келтіретін болсақ :
“концепт” термині кей жағдайда “ұғым” терминіне де балама ретінде жұмсалып
жүр.Әйтсе де , ұғымның бізге ғаламды тіл арқылы танытуға ғаламның қыр-
сырына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz