Үстеулердің үстеулер тіркесі
Мазмұны.
Кіріспе 3
Үстеулі сөз тіркесінің зерттелуі 8
Үстеулердің синтаксистік қызметі 23
1. Қабыса байланысқан үстеулі сөз тіркестер 41
1.1.Үстеулердің үстеулер тіркесі. 41
1.2 Есімдік пен үстеудің тіркесі. 44
1.3 Зат есім мен үстеудің тіркесі 44
1.4. Сын есім мен үстеудің тіркесі 45
2. Меңгеріле байланысқан үстеулі сөз тіркестері 47
2.1. Зат есімдердің үстеулерді меңгерілуі 47
2.2. Есімдік пен үстеудің тіркесі 48
2.3 Үстеу мен үстеудің тіркесі 49
2.4 Етістік пен үстеудің тіркесі 51
Қорытынды 53
Кіріспе
Сөз таптары – сөздердің құрылымдық семантикалық немесе лексика-
грамматикалық топтары. Сөз таптары бір-бірінен білдіретін мағыналары,
морфологиялық белгілері, сөз жасамдық және сөз өзгерімдік қасиеттері мен
синтаксистік қызметі жағынан ажыратылады. Сөз таптарының өзіндік
ерекшеліктері, ортақ белгілері, өзара байланыстары мен даму жүйесі бар.
Тілдегі осындай сөз таптарының бірі- үстеу. Үстеу сөздер дербес сөз табы
ретінде өзге грамматикалық категориялардан кейін қалыптасты. Соған орай,
кейінгі жылдары үстеу сөз табына байланысты көптеген зерттеулер мен
оқулықтар ғылыми еңбектер дүниеге келді. Бұл бағытта әсіресе Л.Н.
Харитонов, З.З. Абсалямов, С.А. Давлетова, С.В. Фузайлов, А. Ысқақов,
А.Шукюров, О.Джамильдинов, Е.Б. Саурықов, Ә.О, Ыбырайым сияқты
ғалымдардың еңбектерін атауға болады. Үстеулердің сөз табы ретінде алатын
орны және атқаратын қызметі, лексика-грамматикалық ерекшелігі бір жүйеге
түсіп, оның пайда болуы мен қалыптасуы, даму факторлары, тарихи құрамы
мен мағыналық құрылымы және адвербалдану процесі біршама зерттелінді.
Соған қарамастан үстеу сөз табының, әсіресе, қазақ тіліндегі үстеулердің
әлі де толығырақ зерттеуді қажет еретін – олардың ішінара тұлғалық
өзгерістерге ұшырауы мен синтаксистік тіркесу қабілеті ғалымдар назарынан
тыс қалып келеді.
Зерттеудің өзектілігі.
Үстеу сөз табы өзіндік қыры мен сыры жан-жақты ашылмаған күрделі сала.
Қазақ тіл білімінде устеу сөз табына байланысты, оқулықтар мен қатар
монография мен мақалалар да жазылды. Алайда бұл еңбектердің көпшілігі
үстеу сөздердің лексика-семантикалық топтарын ажыратып, оларды
морфологиялық жағынан түрленбейтін сөзтабы ретінде көрсетумен шектеліп
отырды. Ал үстеулердің басқа сөз таптарымен тіркесу қабілеті, сөйлемдегі
синтаксистік қызметі олардың ішінара морфологиялық өзгерістерге ұшырауы
кейбір авторларда бір-екі сөйлеммен айтылып кеткені болмаса, жалпы
ғалымдар назарынан тыс қалып келеді. Сондай-ақ үстеулердің сөзжасамы
жайында да әртүрлі пікірлер қалыптасқан. Кейбір ғалымдар бұл мәселені
қамтып, көрсетіп кеткенімен ол еңбектер біршама өзгертулер мен
толықтыруларды талап етіп отыр. Міне осындай мәселелер тақырыптың негізгі
тілдік тұрғыдан өзекті зерттеудің тың жұмыс болуына негіз болды.
Зерттеудің нысаны.
Үстеу сөз табының зерттелу тарихы. Сөз формасы және сөзжасам,
сөзөзгерім тұлғажасам мәселелері үстеулердің морфологиялық өзгеру
жүйесінің қалыптасу жолдары. Үстеулердің басқа сөз таптарына ауысу
процесі. Олардың субстанстивтеніп заттық мағынаға ие болуы. Үстеу
сөздердің басқа сөз таптарымен байланысу қабілеті және олардың тіркесу
формалары. Үстеулердің сөз тіркесінің басыңқы сыңарында жұмсалуы және
оның сөйлемдегі синтаксистік қызметіндегі жаңару процестерін анықтау –
зерттеу жұмысының нысаны болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Жұмыстың негізгі мақсаты – қазіргі қазақ тіліндегі үстеу сөз табының
сөзжасам тәсілдерін олардың морфологиялық өзгерістерге ұшырауындағы және
басқа сөз таптары мен тіркесу қабілетінің артуындағы сөйлемдегі
синтаксистік қызметінде соңғы кездері қолданып жүрген кейбір жаңару
процестерді қазіргі тілдік тұрғыдан көркем әдебиеттер мен баспасөз
беттеріндегі сөз қолданыстарды салыстыра отырып, анықтау. Осы мақсатқа
сай мынадай міндеттер туындайды:
а) үстеулердің кейбір тілдік қолданысқа байланысты ішінара морфорлогиялық
өзгеріске ұшырау құбылысының грамматикалық ерекшеліктерін ашып, айқындау;
ә) үстеулердің өзге сөз таптарымен тіркесу қабілетін айқындау және
олардың сөз тіркестерінің байланысу формаларындағы орнын анықтау;
б) .стеулердің сөз тіркесінің басыңқы сыңарларында жұмсалу процесін
ғылыми тұрғыдан тұжырымдау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Жұмыста үстеу сөз табының лексика-семантикалық, морфологиялық және
синтаксистік белгілері қазіргі қазақ тілі деректері негізінде теориялық
және практикалық тұрғыдан дәлелденді. Үстеу сөз табының бойында болып
жатқан түрлі лексика-семантикалық, морфологиялық, синтаксистік
өзгерістерге ғылыми түсініктемелер берілді. Қазіргі қазақ тіліндегі
үстеулер сөзжасамының тәсілдері ғылыми тұрғыдан анықталды.Адвербалдану,
субстантивтену процестеріне тән негізгі белгілер мен теориялық тұжырымдар
жасалды. Үстеулердің өзге сөз таптарын қалыптастырудағы қабілеті мен
қызметі анықталды. Қазіргі тіліміздегі кейбір үстеулердің түрлі
морфологиялық өзгерістерге ұшырайтыны соған орай олардың тіркесу
қабілетінің артып, тіліміздегі кез-келген есім сөздермен мағыналық және
контекстік мақсатта тіркесе беретіні ғылыми практикалық
дәлелденді.Үстеулердің морфологиялық өзгерістері есімдер мен тіркесу
қабілеті және сөз тіркесінің басыңқы сыңарда жұмсалу қабілетінің негізгі
ғылыми себептері мен принциптері жан-жақты көрсетілді. Қорытындысында,
үстеулердің пайда болуы мен тарихи қалыптасу барысындағы түрлі лексика-
самантикалық және морфологиялық, синтаксистік өзгерістер ғылыми
практикалық тұрғыдан дәлелденіп, қазіргі тіліміздегі үстеулердің кейбір
морфологиялық өзгерістері мен синтаксистік қызметі жан-жақты айқындалып,
көркем әдебиет пен баспасөз беттеріндегі сөз қолданыстармен дәлелденді.
Зерттеу әдістері:
Дипломдық жұмыста негізінен қазіргі қазақ тілінің көркем-әдебиет
публицистикалық стиьдерінде жазылған шығармалардағы үстеудің қолдану
ерекшеліктеріне синхрондық тұрғыдан талдау жасалынды. Зерттеуді сараптау,
сипаттау, компоненттік талдау және салыстыру әдістері негізге алынды.
Зеттеу жұмысының материалдары:
Қажетті тілдік теориялық міліметтер мен материалдар А.Н.Кононов,
Л.Н.Харитонов, М.А.Хабичев, А.Байтұрсынов, С.Аманжолов, А. Ысқақов,
М.Балақаев, Р.Әміров, С.Исаев, Т. Сайранбаев және т.б. ғалымдар
еңбектерінен алынды. Ал жұмыста қолданылған мысалдар қазақ тілінің 10
томдық түсіндірме сөздігі, Абайдың шығармалар жинағы, М.Әуезовтың Абай
жолы эпопеясы, С.Шәймерденовтың, Д. Исабековтың, Ш. Мұртазаның және т.б.
қазақ ақын жазушыларының шығармаларынан, Егеменді Қазақстан, Ана
тілі, Қазақ әдебиеті, Жас алаш және т.б. баспасөз материалдарынан
алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы.
Үстеулердің грамматикалық ерекшеліктерін ондағы жүріп жатқан даму, өзгеру
процестерін айқындау, өзге сөз таптарының пайда болу, даму ерекшеліктерін
лексика-семантикалық, морфологиялық және синтаксистік белгілерін
синхрондық тұрғыдан анықтау, жүйелеуге теориялық негіз қалайды. Зерттеу
жұмысын салыстыру, компоненттік талдау, сипаттау және т.б әдістер арқылы
жасалған теориялық дәйектемелерді, лингвистикалық салалардың теориясына
жаңа идеялар қосып, кеңейте түседі. Жұмыста баяндалған теориялық
тұжырымдар мен нақты деректер практикалық тұрғыдан қазақ тілінің сөзжасам
морфология және синтаксистік салаларын оқытуда көмекші құралдар бола
алады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
Үстеулердің сөз табы ретінде қалыптасуының алғышарттарын және
сөзтабындық табиғатының лексика-семантикалық,синтаксистік белгілерін
айқындау-сөз таптарының сатылы даму жүйесін көрсетеді
Үстеулердің түрлі морфологиялық формаларға ие болып ,кейбір
өзгерістерге ұшырауы,олардың басқасөз таптары қатарына тіл құбылысында
болып жататын жалғаспалы тарихи заңдылық
Үстеулер тек етістіктермен тіркеседі деген қағида қазіргі тілдік
тұрғыдан ескірген тұжырым болып отыр.Үстеулер барлық есім сөз таптарымен
сөз тіркесінің түрлі байланысу формаларында тіркесе алатын дәрежеге
жеткен.
Үстеулер басқа сөз таптарының жетегіне ерумен қатар, өздеріде сөз
тіркесінің басыңқы сыңарында жұмсалып, сөз тіркесіне ұйытқы болып, басқа
сөз таптарын жетектейді. Үстеулі сөз тіркестері есімді сөз тіркестерінің
бір түрі болып саналады.
Үстеулі сөз тіркесінің зерттелуі
Үстеулер түркі тіл білімінде ең күрделі, ең даулы сөз таптарының бірі.
Үстеулер жайлы оның тарихы, табиғаты мен лексика-грамматикалық
ерекшеліктері жайында талай-талай ғылыми еңбектер жазылады. Соған
қарамастан қазіргі тіл тұрсынан қарағанда үстеу сөздердің әлі де айтылмай
келе жатқан мәселелері жеткілікті екені анық.
Үстеулердің зерттелу тарихы өткен ғасырдағы жетелеген тілдердегі жарық
көре бастаған грамматикалар мен тығыз байланысты. Мәселен, И.Гигановтың
Грамматика татарского языка атты еңбегі 1801 жылы (1), М.А. Қазем-
Бектің Общая грамматика турецского- татарского языка (1846),
Грамматика алтайского языка (1864) атты еңбектері (2;457), Г.М.
Мелиоранскийдің Краткая грамматика казах-киргизского языка деген
зерттеуі (1894, 1897) (3) және т.б еңбектер жарық көрді.
Түркі тілдерінң алғашқы салыстырмалы грамматикасының авторы профессор
М.А. Қазем-Бек өзінің қомақты еңбегінде үстеуге арнайы бөлімін арнаған.
Өз еңбегінде ол түркі тілдерінде үстеулерді мынадай жағдайлар құрайды
дейді.
1. Сын есім арқылы.
2. Жалғыз немесе әр түрлі демеуліктерден кейін араб-парсы тілдерінен
енген зат есімдер.
3. Араб немесе парсы атаулары септелмейтін үстеу ретінде алынған.
4. Мәлім есімдер демеуліктер үстеуі арқылы септелмейтін үстеулердің
санына ол мағыналық сөздердің санын, мысалы, белі, йоқ, бек, демин,
билә, бірле, даха және т.б.
Ол: үстеу ретінде алынатын сын есімнің саны өте маңызды және осы сын
есімдер үстеуге арналғанда олардың артынан қандай да бір етістік жобаланады
немесе қолданылады - деп жазды.
Қазам-Бек сын есім үстеуін мағынасы бойынша келесі топтарға бөледі:
1. Сандық үстеу (аз, артық, сирек, көп).
2. Сапалық үстеу ( гозель, хош )
3. Уақыт үстеуі (тез, ерте, гич)
4. Тұжырымдық (утверждения) үстеуі (дуруст, раст)
5. Қайшылық (отрецания) үстеуі (йалған)
Бұл жерде автор келтірген мысалдар келтірілген мысалдар мен топтарға
бөлінуінің бәрін сын есім деп қарайды.Үстеу әр түрлі демеуліктер мен және
демеуліктерсіз зат есім атауларынан құрылған, автор оларды мағынасы бойынша
да бірнеше топтарға жіктейді:
Уақыт үстеуі(түн,ерте,бүгүн-бүгін
Мекен үстеуі.
Сұрау үстеуі.
Пайымдау үстеуі.
Бірақ бұл жіктемеде сұрау есімдіктерімен етістіктер араласып кеткен.
Бірқатар дұрыс жағдайға қарамастан үстеу-сын есімін бөлген кезде
автор қателіктерге жол береді. Үстеуге мынадай сөздерді жатқызады, мысалы,
йақын, узақ, йарақ, мекен үстеулерге жатқызғанда ол шын мәнінде мөлшерлік
үстеу, яғни мағына жағынан шатасқан.
Автор сындық үстеуге йақын – жақын, ұзақ; йырақ – жырақ деген
сөздер жатқызған. Үстеуді жіктеудің қазіргі әдісі тұрғысынан қарағанда,
автордың кәдімді есімдіктерді үстеу қатарына, оның ішінде сұрау үстеуіне
жатқызуға теріс пікір болып табылады.
Кітаптағы берілген сөздердің өзіндік қасиеттері болмағандықтан сөйлем
мүшелерін бір-бірінен ажырату қиын. Мысалы: сөзжасамдық жұранқтардың бәрі,
шылаулар, сөз тудырушы жұрнақтар, тіпті толық мағыналы сөздердің өзі де,
сондай-ақ сын есімдер мен үстеулерде бірде шылаулар бірде жалғаулықтар деп
берілген.
Якут тілінің грамматикасы деген еңбектің авторы С.Б.Ястермский
алтай, ұйғыр, өзбек, түрік тілдерінің негізіне сүйене отырып, үстеулердің
санын көбейтті. Сонымен қатар үстеулерге этимологиялық салыстыру жасалды.
Бұл еңбек жекелеген сөздердің морфологиялық белгілерін анықтауда, үлкен
роль атқарады (4).
Мысалы, ол көне тілдер мен түркі тілдерді салыстыру арқылы –дық- дік,
өнімді жұрнақтарының этимологиясын. Анықтаған. Бұл жұрнақ алғашында тек
түрінде қолданылған (тегің кім?); кейіннен ол көмекші сөзге, содан соң
жұрнаққа айналған. Сондай-ақ автор үстеу жұрнақтары деп –ын,-ін жұранқтарын
қарастырды. Бұл жұрнақтар қазіргі якут тіліндегі қыс (қыс), сай (жаз)
жалғанып, қышын сайын (қыста, жазда) сөздерін жасаға қызмет етіп жүр.
Ястермскийдің айтуынша қанша рет? сұрағына жауап беретін үстеулер –та,-те,
-да,- де,жұранғы арқылы жасалады. Мысалы: бірдә (бір рет), еккітә (два
раза), үстә сөзінен туындаған барыс септігіндегі сөз.
Есімдік мәніндегі үстелерге автор онна (анда), манна (мұнда) сөздерін
сұрау есімдігімен байланысты үстеулерге хас (қанша), хасты (қаншалықты),
хасан (қашан), ханна (қайда) сөздерін жатқызады.
Түркі тілдерінің мол фактілеріне қарамастан, автор үстеулердің
мағыналық топталуына синтаксистік қолданысына мән бермей, жеке үстеу
түрлеріне ғана тоқталған. Басқа түрік тілдерінің грамматикаларында орыс
тіліндегі үстеуге, шылауға, одағайға, сәйкес келетін сөздердің бәрі де
жалғаулықтарға жатқызылады.
Біріншіден олар толық мағыналы сөздер, екіншіден көмекші есімдер
қызметін атқарады, сондықтан да авторлар үстеу мен көмекші сөздерді айыра
алмай, оларды бір тақырыпта қарастырады.
Көртеген авторлар кезінде Қазам Бек зерттеп көрсетіп кеткен,
үстеулерді көрсетеді. Олардың бір ғана жаңалығы үстеулердің көне тұлғасының
этимологиясын анықтайды. Бұған дейінге еңбектерде зерттелмеген сияқты бұл
еңбектерде де, үстеулердің синтаксистік қолданыстарына семантикасына көңіл
бөлінбеген.
Сондай-ақ үстеу сөз табының өзіндік белгісі үстеулерге тән
анықтамалар мен тұжырымдар жасалып, зерттеушілер тарапынан біршама
жүйеленді. Дегенмен бұл еңбектерде үстеулердің синтаксистік қызметі,
қолданыстары және өзіндік ерекшеліктері толық қанды зерттелді деп айтуға
болмайды. Себебі, аталған жұмыстардың жазылуы негізінен қандайда бір
халықтың тіл ерекшеліктерін айқындап, тілдің жүйесін бір ізге келтіру
сияқты көпшілікке танымал грамматика жасау еді. Бұл оқулықтарда үстеулердің
негізгі белгілері мағынасына қарай семантикалық топтары, сөйлем ішіндегі
қызметінің өрісі айқындалғанымен үстеулердің сөз табы ретінде алатын рольі
өзге сөз таптарымен тіркесу қатынасы, сатылы даму формасы, басыңқы сыңарда
жұмсала отырып, бағыныңқы сөзімен әр түрлі грамматикалық байланыстарға түсе
алу қасиеттері жүйелі түрде зерттелінбеді. Жалпы үстеу сөздер тобына
теориялық анықтамалар берілді. Тілдік жүйеден алатын орнын, лексика-
семантикалық топтарны айқындау грамматикалық құрылымы мен синтаксистік
байланысу тәсілдерін зерттеу біржақты жүрді. Сонымен бірге ғалымдар
үстеулердің жасалу жолын анықтауда, жасалу тәсілін алып көрсетуде, біршама
жаңсақ пікірлер де айтты. Себебі кейбір үстеулердің мағыналық жақтан да
функциялық жақтан да қолдану жағдайы аралықта тұрғандықтан мұндай үстеулер
дәл қай сөз табына тән екендігін кесіп айту қиын болды. Осындай бірен
-саран кездесетін басы ашылмаған мағыналық тұрғыдан көмескі сөздер ғалымдар
тарапынан аталмыш грамматикалар да өзіндік табиғаты мен сипатын таппады.
Тек кейінгі жарық көрген ғылыми еңбектер ғана үстеу сөз табының өзіндік
ерекшеліктеріне, семантикасымен лексика-грамматикалық сипатын, үстеу
сөзжасамындағы негізгі процестер мен сөз жасау тәсілдерін ашып көрсетті.
Үстеулерді құрамына қарай түбір және туынды деп бөліп, олардың әрқасысының
өзне тән қасиеттері, сөйлем ішіндегі ролі талданды. Алайда әлі де ғалымдар
тарапынан үстеулерге деген көзқарас, ғылыми жобалар бір жүйеге түсе
қоймаған еді. Өйткені сөз таптарын зерттеуде ғалымдар үстеу сөздер мен
сөйлем ішіндегі үстеулік мағынаға ие болған сөздердің ара жігін ажырата
алмады. Олардың арасына белгілі бір мөлшерде шек қойылмады. Үстеу сөздердің
өзге сөз таптары мен тіркесу дәрежесіне жете мән берілмеді. Жалпы үстеу сөз
табының тіркесу қабілеті мен үстеу сөзжасамындағы кейбір процестердің басы
ашылмады.
1930-1940 жылдары жарық көрген еңбектерде біршама тең болжамдар
болды, дегенмен арсында үстеулерге деген көзқарас біржақты болып, бірін-
бірі қайталады.Бірақ біз атақты түркітанушы ғалым Дмитриевтің еңбегін
ерекше атауымызға болады.Ол өз еңбегінде ғылымға бір жаңаша деректер
әкілді. Ғалым үстеулердің толық дербес сөз табы ретінде жеке мағынасының
әлі де болса қалыптаспағанын, тек синтаксистік қатынас барысында кез-келген
сөз табымен байланысып, үстеулік мағына беретінін айтты. (5;257с)
Түркітанушы бұл топтағы үстеулерді синтаксистік үстеулер немесе сын
есімдік үстеулер деп қараған. Сонымен қатар ғалым үстеу сөз жасағын,
олардың жасалуындағы морфологиялық синтаксистік тәсілдерді жеке бөліп алып,
екі тәсілдің арасында айырымдық белгілерін қойып әр тәсілдің өзіндік
ерекшеліктерін анықтады.
Түркі тілдерінде үстеулердің зерттелуі негізінен оқулықтар мен кейбір
грамматикалық еңбектермен шектеліп отырды. Зерттеушілердің басымы
үстеулердің жасалу жолын лексика-грамматика топтарын талдап, сөйлемдегі
пысықтауыш қызметіне тоқталғанымен, үстеулердің нақ үстеу болуындағы жолын
өзге сөз таптарныдағы айырмашылығын, олармен тіркесу қабілетін сонымен
қатар, үстеу сөздердің сан ғасырлық қалыптасуындөп басып көрсете алмады.
Көптен күткен үстеу туралы жан-жақты зерттеу, толық қанды талдау белгілі
бір жүйеге түсіріп, басқа сөз таптарымен арасындағы ірге тасты қалау, бір-
бірімен байланысын жасап, ортақ қасиеттерін айқындау якут тілінің маманы
көрнекті түрколог ғалым А.Н.Харитоновтың үлесіне тиді. Зерттеуші өзінің
Неизменяемые слова в Якутском языке атты еңбегінде үстеулерді жеке сөз
табы ретінде қалыптастырып, түбегейлі талдаулар жасап, анықтамасын
берді.(6;81с). Ғалым якут тілдеріндегі үстеулерді өз алдына жеке зерттеу
нысаны етіп алды. Тілдегі сөздердің лексикалық, грамматикалық сипаттарына
зер сала отырып, үстеулердің түркі сөз таптарымен байланысып, әрбір жеке
сөз табының үстеулерге ықпалын, өзіндік қасиеттерін саралады. Автор аталмыш
сөз табының атқаратын қызметін қолдану аясын, мағыналық топтарын жеке-жеке
алып қарастырды. Якут тіліндегі үстеулердің жалпы сипатын түркі
тілдеріндегі материалдармен салыстыра отырып, біршама қорытындылар мен
тұжырымдар жасады. Басқа түркі тілдеріндегі үстеулерге қарағанда якут
тіліндегі үстеулердің морфологиялық жағынан жан-жақты дамығандығын айтты.
Г.Азымовтың Түрікмен делінде халлары ясалымы атты
диссертациясы 20 ғасырдың 40-шы жылдарында үстеу сөз табына қатысты
жазылған еңбектің бірі. Бұл еңбекте ғалым түркмен тіліндегі үстеклердің
жасалу жолын екі үлкен топқа бөліп қараған.: бірінші топқа зерттеуші
үстеулердің мағыналық ерекшелктерінің сипатын, яғни лексика-семантикалық
топтарын түзіп, жеке тұрғанда толық үстеулік мағынасы бар түбір сөздерді
қарастырады. Оған мысал ретінде: ерен, хас, жауда деген сөздерді келтіреді.
Екінші топтағы үстеулердің жасалуын автор туынды сөздермен байланыстырып,
туынды сөздердің пайда болуына негіздейді. Етістікті сөздердің қатысу
деңгейін сөзжасамдағы үлкен тәсіл арнайы сөз тудырушы формалары көмегімен
пайда үстеулердің морфологиялық құрамын ашып көрсетті.
50-шы жылдардан бастап, түркі тіл білімі саласында үстеулерге қатысты
көптеген ғылыми монографиялар мен кандидаттық диссертациялар жазылды.
Түрколог ғалымдар үстеу сөз табының теориялық анықтамасын жан-жақты талдап,
ғылыми тұжырымдар мен дәлелдемелер жасады. Үстеу сөз табын ғалымдар әр алып
қарап, оның сөз табындық ерекшелігі мен түркі тілдерінде ортақ қасиеттерін
айқындады. Осыған орай еңбектерді атап шықсақ, С.Ф. Фузайлов Наречие в
современном узбекском языке (1953(7;18с)) А. Давлетов Наречие в
современном киргизском языке (1956)(8) Х.Гафурова Наречие в современном
туркменском языке (1959)(9) С.А. Гочияева Особенности наречий в карачаево-
болгарском языке (1968)(10;213-247с) А.Дж Шурюков Наречие в
азербайджанском языке (1966)(11;27) Бұл еңбектердің көпшілігінде үстеулер
түрленбейтін, өзгермейтін және тек етістіктермен тіркесіп, сөйлемде
пысықтауыштық қызмет атқарады деген тұжырым басшылыққа алынып келді
Түркі тілдері жүйесінде өзге сөз таптары сияқты үстеулер де дербес сөз
табы.Әрбір жекелеген сөз таптарының қалыптасуы,пайда болуы мен өзіндік даму
бар.Сөз таптарының ішінде зерттеу обьектісі болып отырған үстеу сөздер бір
кездерде лексика-грамматикалық белгілер мен семантикалық ерекшеліктері
айқындалмаған сөз топтары еді. Бірте-бірте тіл дамыды, сонымен қоса,
тілдегі негізгі қайнар көз болып табылатын жүйесі қатар қалыптасты.
Түркі тілдерінің тарихы саналытын Орхон – Енесей, Талас жазбалары –
жазба тіл нұсқасын танытатын бірден- бір мұра аталмыш жазбалар сол дәуірдің
тілдік жүйесінде әбден ерекшеленіп, белгілі нормаға түскен жүйе ретінде
танылады.
Әрбір сөз таптарының табиғаты мен лексика-грамматика қасиеттерін,
қалыптасу жолдар мен даму кезеңдерін айқындағанда, көне түркі тілінің
деректеріне сүйенген дұрыс.
Белгілі ғалым, түркітанушы профессор В.М. Насилов үстеулер V-VIII
ғасырларда, дербес сөз табы ретінде қалыптаса қоймағандықтан әлі де даму
үстінде екендігін айтқан болатын. Енесей ескерткіштері ішінде үстеу
сөздердің өте сирек кездесетіндігін, қайсібір үстеулердің пайда болуы,
жасалу жолы әлі аяқтала қоймағандығы жөнінде И.А. Батманов, З.Б.Арагачи,
Г.Ф. Бабушкин тәрізді ғалымдар өз пікірлерін білдіреді. (12;249с)
Орта ғасыр ескерткіштері бойынша зерттеулерде үстеу сөздердің қатары
едәуір молайып, атқаратын қызметі мен қолдану аясы кеңейіп қалғандығы
байқалады. Бұл дәірде үстеулер өз алдына топ құрып, беретін мағынасы мен
жасалу жолдарына байланысты біршама жүйеленген болатын. Ғалымдар қалптса
бастаған үстеулердің пайда болуы мен дамуын, өзге сөз таптары мен қатысын,
лексика-грамматикалық, семантикалық ерекшеліктерін зерттеп, болжамдар
ғылыми дәлелдемелерін ортаға салды.
Л.М. Щербаттың айтуы бойынша, ескі өзбеке тілінде үстеу сөздер
түрлендіруші формалары жоқ кей жағдайда мүлдем қатыспайды дегеннен гөрі
кейбір сөз түрлендіруші формалары бар. Бірақ олар тұрақты көнеленген,
аралық синтагмалық байланысы үзілген грамматикалық көрсеткіш ретінде
танылады.(13;274с) А.Н. Кононов оыс пікірлерді қостап, қазіргі тіл
тұрғысынан нақтылай түседі. Ғалым өзбек тіліндегі үстеулер қимылдың алуан
түрлі белгілерін, өту дәрежесін білдіреді. Негізгі морфологиялық ерекшелігі
түрленуші сөздердің барлығымен қатынасқа түсуі болып есептеледі-
дейді.(14;446с)
Ғалымның пікірін қостай отырып, С.Фузайлов үстеулерге қатысты жазған
кандидаттық диссертациясында үстеудің анықтамасы өзбек тілінде семантикалық
және синтаксистік көзқарас тұрғысынан шартты. Үстеулер ерекшеліктері мен
қасиеттерге байланысты грамматикалық құбылыс ретінде толық сипатқа ие
болмаған деп басып айтады.(15;15-26с) Сондықтан да болар үстеу сөз табын
басқа сөз таптарынан ажыратып, көрсету мүмкіндігі үнемі оңай бола бермейді,
көбіне қиынға соғады.Үстеулердің аталмыш тілдегі басқа белгілерінің бірі -
өзгермейтіндігі немесе аз өзгеретіндігі жекелеген формаларда ғана.
Морфологиялық қасиеті жағынан өзге сөз таптарынан грамматикалық
көрсеткіштері мен ажыратылады. Шынында өзбек тілінде, үстеу сөздер әлі
қалыптасып бітпеген көзқарас әлі біржақты болмақ. Қай түркі тілдерін алсақ
та оның сөздік қоры мен оның құрамындағы үстеулердің жалпы дені толығынан
нақты, өзіндік сөз табындық қасиеттерге ие болып әбден қалптысқан сөздер.
Түркі тілдерінде үстеу сөздердің лексика- грамматикалық табиғатын ,
ғылыми анықтамаларын жекелеген зерттеушілер еңбегін қарастырып, ортақ
белгілерін, ерекшеліктерін белгілі бір жүйеге түсіріп, жалпы тарихи
тұрғыдан зерттеу – түркі тіліндегі басқа сөздердің даму сатысын анықтауға,
жалпы лексика-грамматикалық қасиетін танып белгілі түрде жүйелеуге септігін
тигізеді.
Бұл пікірлерді басқа да лингвист ғалымдар қолдап келді. М.А.
Азнабаев
пен В.Ш.Псянчин өздерінің Башқұрт тілінің тарихи грамматикасы деген
еңбегінде үстеулерді өзгермейтін сөз табы ретінде тек етістікпен тіркесін
мойындайды (16;244с). Салыстыра сатылай зерттеу барысында көне түркі
дәуірінде үстеу сөз табының әлі де болса толық қалыптаса қоймағандығы, орта
түркі дәірінде үстеулердің жеке сөз табы ретінде пайда болып, өзіндік
грамматикалық белгілерге ие бола бастағандығы айқындалады. Зерттеу
нәтижелерінен белгілі сөйлем мүшелері ретінде сөздердің пысықтауыштық
қызметке ие болып, нәтижесінде үстеулердің сөз табы ретінде қалыптасқандығы
байқалды. Ал қазіргі түркі тілдері деректерін салыстыра зерттегенде
жекелеген түркі тілдерінде үстеулер сөз табы ретінде әбден орнығып, өзіндік
қасиеттерімен дараланып, лексика-семантика топтарының ұлғайып, сөзжасамдық
қабілетінің қарқынды дамығандығы белгілі болып отыр.
Үстеулер - қазіргі түркі тілдерінде толық қалыптасқан дербес сөз
табы. Зерттеуші И.И.Мещанинов үстеулердің қалыптасуында бірден бір қызмет
атқаратын сөйлем мүшелері, оның ішінде пысықтауыш сөздер екенін айтып,
сөйлемдегі функциясына байланысты біртіндеп қалыптаса бастағандығын
көрсетеді.(17;386с)
Шынында үстеулердің сөз табы ретінде қалыптасуына әр түрлі сөз
таптары ықпал етті. Үстеулер сөйлем ішіндегі қолданыстарына байланысты
бөлініп шықты. Бірақ, барлық пысықтауыштар үстеулер қатарына өтуі шарт
емес.Үстеулер лексикалық топ болып өзінің грамматикалық формасына
байланысты өзге сөз таптарынан етістік ретінде қолданбай, тураосы қатарда
үстеу түрінде иеленген.Үстеулердің өзге сөз таптарынан ауысып,екінші
грамматикалықкатегорияға тән болуы көптеген көне түркі жазба ескерткіштері
мен қазіргі түркі тілдері деректерінен көрініс тапқан
Байқағанымыздай бұл еңбектердің барлығында үстеудің морфологиялық
құрамы, жасалу жолдары, мағыналық топтары сөз болады да алайда оның басқа
сөз таптарымен тіркесе, бір сөз табынан екінші сөз табына өту процесі
зерттелінбеген. Соған қарамастан бұл еңбектер аса құнды болып есептелінеді
.Алайда түркі тілдеріндегі үстеулердің етістікпен тіркесіп
пысықтауыштық, есімдермен тіркесіп атрибутивтік қатынаста жұмсалуын бұл
авторлардан басқа ешкім жоққа шығармайды. О.Джамилденов үстеулердің негізгі
грамматикалық белгілері өзгермейтіндігі және қимыл-әрекетті анықтайтындығы
деп көрсеткенімен үстеулердің етістіатерден басқа сын есім, зат есім және
үстеулермен тіркесіп, анықтауыш қызметін атқару мүмкіндігі бар екендігін
айтады. (18;15с).
Біз енді үстеулердің қазақ тіл білімінде зерттелуі жайлы шолу жасап
көрсек,. XX ғасырдан бастап, қазақ тіліндегі үстеулер зерттеле бастады.
Орыс ғалымдары В.Катаринский,П.М. Мелиоранский, М.Терентьевтің еңбектерінде
алғаш үстеулерге байланысты зерттеулер ұшырасады. Олар өз зерттеулерінде
үстеулерді жеке сөз табы ретінде қаратырып, олардың семантикалық топтарын
ажыратып, өзіндік белгілерін айқындауға тырысты. Бірақ бұларда түркітанушы
ғалымдар сияқты үстеулердің семантикалық топтарынажыратуда қателіктерге жол
берген. Яғни үстеулерді демеулік, септеулік, есімдік, одағай және модаль
сөздердің қатарында қарастырып келген. Осының нәтижесінде олардың
лексикалық топтарыныңсаны көбейіп кеткен. Үстеулердің синтаксистік
қызметін, сөзжасам және грамматикалық табиғаты мүлдем сөз болмаған. Осындай
кемшіліктерге қарамастан аталмыш еңбектердің үстеу сөз таптарын танып,
білуге негіз болғанын жоққа шығаруға болмайды. (19;2-3с).
Г.В. Архангельскийдің Қазақ тілінің грамматикасы деген 1927 жылы
басылып шыққан еңбегінде үстеулер белгісіз себептермен морфорологиялық емес
синтаксистің құрамында қарастырылған. Ол үстеулерді:1) наречие дополнения;
есе, новыз қас, әбден; 2) наречие образа действия (сынаулық үстеу) олардың
бірі етістіктен немесе есімдерден жасалған: дереу, дүркін, бекер, сөйтіп;
3) деепричастия и качественные прилагательные служат наречиями: құлап
жатты, жақсы айтты; 4) количественные наречия (өлшеулік үстеу): неғұрлым,
соғұрлым, сонша, мұнша; 5) наречия времени (мезгілдік үстеу) бұрын, ертеде,
мана, атм заманда; 6) наречия места ( мекендік үстеу): осы жерде, ары,
бері, мұнда;7) отрицательные наречия: жоқ, емес, жорта.
Автор үстеудің жеке сөз табы ретінде лексика-грамматика табиғатын
танып, ажыратудың айқын өлшемдері болмағандықтан, осындай қателіктерге
ұрынды.(20;47-49с).
А. Байтұрсынов үстеу сөздерді әуелі шылау сөздердің құрамында демеу,
жалғаулық, одағай сөздердің қатарында қарастырып оған сөз үстіне қосылып
сөздің мағынасын толықтыратын сөздер - деген анықтама береді. Алайда
кейіннен жеке сөз табы ретінде бөліп алып бес мағыналық топқа бөледі: 1)
нықтаулық, 2) сынаулық, 3) өлшеулік, 4) мекендік, 5) мезгілдік. Ғалым зат
есім, сын есім, есімдік, етістік сөздердің лексика-грамматикалық
ерекшеліктерін ескермей, олар сөйлемде қалай? деген сұраққа жауап берсе,
үстеу болады деген жаңсақ пікірде айтады (21;256б).
30-шы жылдардың аяғы мен 40-шы жылдардың басында үстеу сөз таптары
мектеп оқулықтарында да жеке сөз табы ретінде қарастырылып, біршама
зерттеулерге ие болды. Профессор С.Аманжолов: үстеу дегеніміз істің
қимылын, белгісін, мезгілін, білдіретін сөз - айта келіп, оларды екі топқа
бөліп қарайды. Етістіктен тіркесетін үстеулер жеке есімдермен тіркесетін
есім үстеулері етістік үстеулерінің өзін екі топқа бөледі: анықтауыш
үстеулер (қолма-қол, ауызба-ауыз, дәл, жақсы, жаман) және мезгілдік
үстеулер (кеше, бүгін, былтыр.) Есім үстеулерге орасан, бейне, тым, тіпті
және т.б. үстеулерді жатқызады. (22;94б).
Академик І.Кеңеспаев мектеп оқушыларына арналған қазақ тілінің
грамматикасында үстеулерді түбір үстеулер мен туынды үстеулер деп екі топқа
бөліп қарастырады да, оларды мағыналық жақтан төрт топқа бөледі: мезгіл
үстеулері (ертеде, бұрын, кеше, үнемі т.б), мекен үстеулері (міні жоғары,
төмен, әрі, қайда, майдан, т.б.) қимыл-сын үстеулері (жорта, әдейі, бекер,
дереу, сірә т.б.) және мөлшер үстеулері (үш-үштен, біріншіден, соғұрлым,
сонша, мыңдап т.б.).
Екінші бір грамматиканың авторлары Г.Бегалиев пен Н.Сауранбаев
үстеулерді мағыналық жақтан үш топқа бөліп қарастырады: қимыл-сын үстеулері
(немесе сапалық үстеу),және мезгіл үстеулері, мекен үстеулері (23;144б).
Көріп отырғанымыздай бұл еңбектерде үстеу сөздер жеке сөз табы
ретінде қарастырылғанмен олардың морфологияық белгілері сөзжасам тәсілдері
сондай-ақ синтаксистік қызметі мен тіркесу қабілеті, синтаксистік
байланыстары әлі толық зерттелінбеген.
Үстеулерді мағыналық жақтан топтастыруда, бір жүйеге түскен ортақ
пікір болған жоқ. Аталмыш еңбектерде кездесетін тағы бір кемшілік – үстеу
сөздерге жатпайтын көптеген сөздердің (сәрі, сайын, жаман, майдан, алғы,
соңғы, жаны, ортасы,т.б.) үстеу қатарында қарастырылуы болды.
Кейін жазылған сөз таптары туралы мен оқулықтар мен грамматикаларда
бұл кемшілік жойылып, үстеу сөздер морфологиялық жақтан біршама терең
зерттеліп, олардың лексика-семантикалық топтары, сөз табы ретінде өзіндік
белгілері мен сөз жасам тәсілдері жан-жақты қамтылды.
Бұл авторлар бұрын үстеу қатарын үстеу сөздер деп есептелініп жүрген
біраз сөздерден тазартып, оларды мағыналық жақтан сегіз топқа бөледі: мекен
үстеулері, мезгіл үстеулері, мөлшер үстеулері, сын-бейне үстеулері, күшейту
үстеулері, мақсат үстеулері, себеп-салдар үстеулері, топтау үстеулері.
Үстеулердің морфологиялық және синтаксистік белгілерін кеңірек
зерттеген ғалым-профессор А.Ысқақов. Автор Қазіргі қазақ тіліндегі
үстеулер атты бес тараудан тұратын үлкен монография жазды (24;142с).
Бірінші тарауда түркі және қазақ тіліндегі үстеулердің зерттелу тарихы мен
оқытылуы, екінші тарауда қазіргіқазақ тіліндегі үстеулердің проблемалары,
олардың сөз табы ретінде өзіндік белгілері, сын есім мен үстеудің ортасында
расында жүрген үстеу құрамындағы кейбір көнерген қосымшалардың қолданылуы
зерттелінді. Ал үшінші тарауда үстеудің мағыналық топтары жан-жақты
қамтылып оның әрбір мағыналық түріне жеке -жеке тоқталады. Төртінші тарауда
үстеулердің морфологиялық белгілерін, яғни олардың морфологиялық құрылымын,
түбір және туынды үстеулерді, туынды үстеулердің жасалу жолдарын және
олардың қандай сөз таптарынан жасалғанын, үстеулердің шырай формаларын
қарастырады.
Үстеулердің жасалу жолдарын тарихи тұрғыдан талдай келе, үстеу
жасаудағы басқа сөз таптарының алар орны мен қызметін анықтайды. Соңғы
бесінші тарауда үстеулер синтаксисі деп атап оны үш бағытта қарастырады;
үстеулердің сөйлем мүшесі қызметінде жұмсалуы, үстеулердің басқа сөз
таптары мен тіркесу қабілеті және үстеулердің сөйлемдегі орны. Бірінші
мәселе бойынша автор үстеулердің сөйлемдегі пысықтауыш, анықтауыш,
баяндауыш қызметтерін көрсетсе, екінші пункт бойынша үстеулердің
етістіктер,сын есімдер, есімдіктер және зат есімдер мен аталған сөз
таптарының қайсысымен тіркесе алтынына да тоқталады. :стеулердің сөйлемдегі
орнына келсек, автор үстеулер көбіне пысықтауыш пен анықтауыш қызметін
атқарып өзі қатысты болып тұрған сөздің алдына тұрады- деп тұжырымдайды.
Дегенмен мезгіл үстеулерінің орны еркін болатынын ескертеді.
Міне, қазіргі қазақ тіліндегі үстеулердің зерттелу тарихы осындай.
Бұл еңбектердің барлығына ортақ қағида, ол үстеулердің морфологиялық
өзгермейтіндігі немесе аз өзгеретіндігі.
Жалпы аталмыш авторлардың барлығы, яғни А.Ысқақовтан басқасы осы
қағидаға сүйене отырып, үстеулердің морфологиялық белгілеріне көбірек мән
береді де, оның синтаксистік белгілерін мүлдем ұмыт қалдырады. Бұл өз
кезегінде үстеулер синтаксисін зерттелу назарынан тыс қалуына әкеліп
соқтырды. Профессор А.Ысқақовтың өз де аталмыш еңбегінде үстеулер
синтаксисін практикалық тұрғыдан жалпы қарастырып, оның теориялық
ерекшеліктеріне ғылыми талдау жасалмайды. Алайда, бұл кемшіліктер
жоғарыдағы еңбектердің үстеу сөздерінің сөз табының белгілері мен
ерекшеліктері оқып біле алатын ерекше орнымен ғылыми құндылығына нұқсан
келтіре алмайды. Қазіргі тіліміздегі үстеулердің қолдану ерекшеліктер мн
даму барысы аатлмыш еңбектерде толықтырулар мен өзгертулерді талап етеді .
Өзінің еңбегінде академик Мещанинов сөздің екі жағын анықтайды. Біріншіден,
сөйлем жасауға қатысып тұрған сөз белгілі бір сөйлем мүшесі болады немесе
сөйлемнің бір бөлігі болады да, синтаксистік жабдықтауға ие бола алады.
Екіншіден, оның лексикалық мағынасына байланысты сөз белгілі бір сөйлем
мүшесі құрамында белсенді қызмет атқаратын қасиетке ие бола алады. Осының
нәтижесінде сөздер өздерінің лексикалық формалары жағынан бір-бірінен
ерекшеленетін болды. Мысалы: бастауыш немесе пысықтауыш қызметіндегі сөз
белгілі бір септік қызметін атқара алады. Бұл – оның лексикалық мағынасы
мен синтаксистік қызметінің бірлесуінің нәтижесі.
Басқаша айтқанда сөздер белгілі бір сөйлем мүшесі болғандықтан
қызметін атқара отырып, лексикалық топқа бөліне алады және өздерінің
морфологиялық көрсеткіштері арқылы сөз табы бола алады.
Бір сөз табы өзіне әсер еткен сөйлем мүшесімен байланысты болады,
сондықтан зат есім сөйлем мүшесінде бастауыш немесе толықтауыш бола алады.
Сын есім атрибутты сөйлем мүшесі – анықтауыштың қызметін; үстеу пысықтауыш
қызметін, етістік баяндауыш қызметін атқара алады.Осы жерде лексикалық
топталу анықталады. (17;465с).
Сөз таптарын сөйлем мүшелерімен байланыстылықтарын, орыстың ұлы
ғалымдары да дәлелдеген. Олар В.А. Богородицкий, А.М. Пешковский,
А.А.Шахматов және басқалар. Пешковский былай деген: Сөз таптары –
салқындап, қатып қалған, белгілі бір формада кристанданған және осымен
байланысты ,өздерінің сөзжасамдық мағыналары бар сөйлем мүшелері.
Үстеу категориясын сөйлем мүшесі ретнде алып қарасақ, ғалымдар оны
грамматикада баяу дамып қалптасқанын айтады. Үнді европа және түркі
тілдері жүйесіндегі сөйлем мүшелерін салыстыра зерттеген профессор
В.М. Жирмунскийде үстеу категориясының дамығанын айтады. Ол жалпы глотоника
жағдайына байланысты категорияларының әрқайсысына өзө даму заңдылықтары бар
екенін көрсетеді.
Үстеу дегеніміз не? Ғалымдар оған қандай анықтама береді?
Профессор В.А. Богородский: Үстеу етістікке анықтауыш ретінде
қосылатын сөз табы деп жазады (25;192с).
Академик Шахматов былай деді: Үстеу – заттар мен құбылыстардың өзне
ттән белгілерін көрсететін және оларды пысықтауыштық мәнде көрсететін сөз
табы немесе үстеу – етістік арқылы ( активті белгі) немесе сын есім
арқылы (пассивті белгі) берілген реттік мезгіл сапа, түр, белгілерін
анықтау қызметін атқаратын сөз табы(26;502с).
Профессор А.М.Пешковский үстеуге төмендегідей анықтама береді: үстеу
заттың белгісіне емес етістік пен сын есім белгісін анықтайды(27;113с).
Біздің білуімізше, екі сөз табы да сапаны білдіреді. Сонымен үстеу
заттың белгісіне емес, белгінің белгісін анықтайды.
Академик В.В. Виноградов: Үстеу – септелмейтін, жіктелмейтін,
бірікпейтін, етістікке , зат есімге, сын есімге меңгеріле байланысатын
грамматикалық категория. Үстеулер және сан есіммен морфологиялық байлныста
болады (28;340с).
Орыс лингвистерінің үстеуге берген анықтамалары осындай Үстеу
терминінің этимологиялық мағынасы грек тілінен аударғанда epirrema және
латын тілінен аударғанда adverbium орыс тілінде приглаголие. Қазақша
бұл етістік мәндес сөзді білдіреді деседі.
Үстеулер сөйлемде көбінесе пысықтауыш қызметін атқарады. Пысықтауыш
етістіктің бір бөлігі болмаса да, соның бір бөлшегі. Етістік пысықтауыш
мазмұнының баяндауышын құрайды. Сондықтан, егер пысықтауыш сөздер тілдің
сөздік жүйесінде үстеуге жақын болса, онда үстеулер сөйлемде етістікпен
тығыз байланыста болады. Үстеулер предикативтік қасиетке ие сөздермен
байланысты.
Әрбір сөз тобын арнайы сөз табы ретінде танудың басты факторларының
бірі – олардың синтаксистік қызметі болып табылады. Демек, келесі
тарауымызда осы жөнінде сөз қозғамақпыз.
Үстеулердің синтаксистік қызметі
Қазіргі түркі тіл білімінде, және қазақ білімінде ең бір күрделі, ең
бір даулы сөз үстеу екені белгілі. Көптеген монографиялар, мақалалар,
диссертациялар үстеу туралы жазылғаны мәлім. Бірақ үстеудің әлі де болса
зерттей, анықтай түсуді қажет ететін қырлары жеткілікті.
Үстеулер синтаксисі жалпы еңбектерде бір жақты қарастырылып келеді.
Бұл еңбектердің барлығында үстеулер өзгермейтін сөз табы ретінде қаралып
және олардың етістіктермен қабыса байланысуына сөйлемде пысықтауыштық
қызметте жұмсалуына баса назар аударылып, олардың басқа қасиеттеріне онша
көп көңіл бөлінбеген. Себебі үстеулердің етістіктен басқа сөз таптарымен
тіркесу қабылеті, олардың сөйлемдегі пысықтауыштан басқа қызметте кейбір
еңбектерде жай сөз болғанымен, арнаулы зерттеу жүргізілмеген.
Ал қазіргі тілімізден үстеулерге етістік басқа да сөз таптарымен
тіркесе алатын, сөйлемде әр түрлі функциялық қызмет атқара алатын
қасиетінің пайда болғанын көреміз. Қазіргі баспасөз беттерінен қарап
көркем әдебиеттен жиналған біршама мысалдардан, бұл процестің тілімізде кең
түрде қолданысқа ие болғаны байқалады. Осы көркем әдебиеттерден, баспасөз
беттерінен жиналған мысалдардағы үстеулердің тіркесу қабылетін, қарап,
сөйлемдегі синтаксистік қызмет, оны ғылыми тұрғыдан негіздеуге көңіл
бөлдік. Жалпы үстеулер синтаксисін сөз еткенде, ең бірінші басын ашып
алатын мәселе үстеулер мен сын есімдердің ара қатынасы. Себебі үстеулермен
сын есімдер синтаксистік функцияларында өзара ортақ жағдайлар бар: егер сын
есім белгіні анықтайтын болса, ал үстеу қимылды анықтайды. Заттың белгісі
мен қимылдың белгісінің бір-біріне ұқсамайтын түрлі процестер екеніне
қарамастан, көп жерде олардың өзара түйісетін көптеген ортақ нүктелері
бар.
Н. К. Дмитриев Татар тіліндегі үстеулердің даулы мәселесі ретінде,
олардың орыс тіліндегі сапалық үстеулермен (качественные наречие) сәйкес
келуін айтады. Мынаған көңіл бөлейік. Яхшы бала яхшы оқый хороший ребенок
хорошо учится. Орыс тілінде “хороший” сапалық (качественные наречие) үстеу
екені даусыз. Ал татар тілінде ше? Бірінші “яхшыны” сын есім, екінші
“яхшыны” үстеу дей алмаймыз. Үстеу алдымен, морфологиялық ұғым, орыс
тіліндегі “хороший” мен “хорошо” бұл жағдайда әр түрлі категория ретінде
бөлінеді, ал татар тіліндегі яхшы мен яхшы бөлінбейді. Басқаша айтқанда,
татар тілінде, екі яхшы бар: біріншісі - сын есім, екіншісі - үстеу.
Бірақ бұл жансақ екендігі белгілі. Сөз таптарын талдауда татар 1-де
шешуші элемент сөздің семантикасы болып табылады. Сондықтан яхшы қызмет
атқарса да бір ғана сөз табы, сын есім болады. (69,55). Екі кейде үш
функцияда бірдей қолданылатын сөздер түркі тілдерінде біршама кездеседі.
Бұндай процесс туралы пікірлер де осыған сәйкес. Тіл білімінде “сын есімді
үстеу” (прилагательное-наречие). “Үстеулі сын есім”
(наречие–прилагательное) немесе “синтаксистік үстеулер” (синтаксическое
наречие) деген терминдер жұмсалынады.
Б.А. Себерренников “Тілдің өзінің қатаң кескінделген, белгіленген
әрекет өрісі бар. Егер бір элемент тілде сын есім функциясында жұмсалса,
онда ол әрқашан осы рольде жұмсалатын болады, өйткені оның функциясы оның
секторымен шектелген. Егер формасы дәл ұқсайтын басқа элемент етістік
функциясында қолданылса, онда ол жай ғана ұқсастық. Шын мәнінде басқа сөз
таптарының қызметінде өзінің қызмет өрісі қатаң шектелген басқа тілдік
элемент қолданылады. Осы жақтан келгенде татар тіліндегі қыз “красивая
девушка”, ул матур яза” он красиво пишет” матурны тотығыз “держите
красивого”деген сөз тіркестеріндегі матур сөзінің үш сөз табының
функциясын атқарып тұр деу негізсіз деп есептеледі. Бұл ерекше секторлары
бар үш тілдік элемент. Сөз таптары проблемаларын шешуде бұл сөздердің
этимологиялық байланысының ешқандай мәні жоқ”.(70,26-27).
В. А. Аврорин нанай тілінде зат есім, сапалық сын есім және сапалық
үстеулердің арасындағы аралық сөздерді сапалық есім (имя качество) деген
сөз табын қарастырды. (73,222). Бірақ бұл дұрыс пікір дей алмаймыз.
Әр жақты тілдегі мұндай қағидалар тілдің даму барысындағы қайшылықтар
деп білгеніміз
Сөздердің лексикасында да, грамматикасында да неше түрлі өзгеру болып
жатады. Осындай өзгерудің бірі ретінде қазіргі тіліміздегі үстеулердің есім
сөздермен еркін тіркесе беретінін айтқан болатын
Сөз тіркесі-сөз таптарының тіркесі. Бірақ сөз таптарының тіркесу
қабылеті барлығында емес. Сөз таптары бір-бірімен белгілі жүйеге бағынып
тіркеледі. Олар бір-бірімен мағыналық байланыста, синтаксистік қатынаста
болып белгілі бір сөз тіркесінің құрамында ғана тіркесе алады
Тіл-үнемі қозғалыста болатын құбылыс. Тілдің ғасырлар бойғы тарихи
даму барысында оның грамматикалық табиғатында әр түрлі өзгерістер болып
жатады. Соған орай сөздердің тіркесу қабылеті де өзгеріп отырады. Мәселен,
бұрын тілімізде жеке сөз тіркесі ретінде қолданылған шетел, қолғап, биыл,
бүгін деген сөзде уақыт өте келе бірігу, кірігу арқылы сөз тіркесі
қасиетінен айрылып, жеке сөзге айналған. Сондай-ақ, меңгеру бұрын тек
етістікке ғана тән қасиет болған болса, ал қазір есім сөздердің де меңгеруі
молынан кездеседі.
Тілдің тарихи даму барысында біршама кең қолданысқа еніп, әр түрлі сөз
таптарымен тіркесі қабылетін ие болған сөз табының бірі. Сөз таптары
құрамындағы болған семантикалық және грамматикалық өзгерістер және
үстеулердің мағыналық, грамматикалық жағынан даму сөз тіркестерінің жаңа
түрлерінің қалыптасуына алып келді. Қазіргі баспасөз беттерінен, көркем
әдебиеттерден үстеулердің түрлі формаларда әр түрлі сөз таптарымен тіркесе
беретінін көреміз.
Сондай-ақ проф. Т. Сайрамбаев үстеулердің есімдермен қабыса
байланысуын жан-жақты, ғылыми түрде дәйектеген алғашқы ғалым. Автор
үстеулердің есімдермен тіркесін екі жақты қарастыруды жөн санайды.
Біріншіден, үстеулер түрлі қосымшалар арқылы сын есім орнынан жұмсалып
есімдермен тіркесуі тілімізде бұрыннан бар құбылыс. Мысалы; кешегі жұмыс,
бүгінгі оқиға т.б. дегенмен, мезгілдік үстеулер-қы, кі, ғы, гі жұрнақтары
арқылы есім сөздермен тіркесіп, сындық қасиетке ие болғанмен, өзінің
байырғы мағынасынан мүлдем ажырап кетпейді. Бқл, біріншіден, оладың
мағынасынан, екіншіден, ондай қатыстық сын есімдердің сын есімдерше жан-
жақты түрленбейтіндігінен байқалады. Мысалы: “қазіргі қазақ тілі”,
“былтырғы” сөздері әсте мезгілдік мәнін жоғалтпаған.
Екіншіден, үстеулер есімдермен таза күйінде, яғни өзінің үстеулік
қасиетін сақтай отырып тіркеседі. Мұндай кезде үстеулер бағыныңқылық
қызметте, зат есім, сын есім, сан есім және есімдіктермен басыңқылы
қызметте жұмсалады. Сонымен қатар модальді сөздер мен үстеулер, барыс,
жатыс, шығыс, көмектес септігінде зат есімдер, қимыл есімдері үстеулерді
жетектейтіні кездеседі. (74,55,56).
Үстеулердің тіркесу қабылетіне байланысты проф.Т. Сайрамбаевтың осы
мақаласынан басқа арнаулы жазылған еңбек жоқ. Дегенмен, үстеулердің
есімдермен тіркесуі қазақ тілінің грамматикасында, сондай-ақ жеке авторлар
М. Балақаев, К. Аханов, Р. Әміров, М. Серғалиев еңбектерінде кездеседі.
Сонымен, қазіргі тіліміздегі үстеулер етістіктен басқа есімдермен де
жан-жақты тіркесе береді.
Жалпы, тілдегі сөздер бір-бірімен әр алуан синтаксистік тәсілдер
арқылы және осы синтаксистік тәсілдер негізіне қалыптасқан синтаксистік
байланысу формалары арқылы байланысқа түседі
Қазақ тіліндегі сөздердің синтаксистік байланыс формалары бесеу; 1.
қиысу, 2. матасу; 3. меңгеру; 4. қабысу;
5. жанасу (80,34).
Жанаса байланысу формасы мектеп бағдарламасында болмаса, жоғарғы оқу
орындарына арналған оқулықтарда ерекше тоқталмайды.
Басқа түрік тілдерінде байланысу, формаларының үш түрлі көрсетіледі:
қиысу, меңгеру, қабысу. (76,204; 30,374).
Сөз тіркестерінің байланысу формаларының барлығында дерлік үстеулер
кездеседі. Бірақ олардың қолданылуы дәрежесі әрқилы. Олар қимылға тән
амалды, сапаны, мезгілді, мекенді білдіретіндіктен етістіктермен көп
тіркеседі. Бірақ, үстеулердің есім сөздермен тіркесуі де кездейсоқтық
емес, тілімізде жиі қолданылатын елеулі процесс. Үстеулі сөз тіркестері
“мағыналық байланыс арқауы бос тіркестер: Олай дейтін себебіміз - мезгіл
үстеулері есімдермен тіркескенде, олардың қабылеті айқын болғандықтан
және мағыналық байланысы берік болғандықтан тіркеспейді, сөйлемнің жалпы
мазмұны керек ететіндіктен ғана есімді сөйлемнің құрамына еніп, есім
баяндауышқа мезгілдік мағына үстеу үшін тіркеседі” (77,27). Олар
морфологиялық жағынан онша өзгремейтіндіктен қабыса байланысқан сөз
тіркесінде мол жұмсалады.
Бірақ бұл үстеулер байланысу формаларының басқа түрлерінде кездеспейді
деген сөз емес. Керісінше, үстеулердің байланысу формаларының барлық
түрінде қолданылатынын қазіргі баспасөз беттері мен көркем әдебиеттегі сөз
қолданыстар дәлелдейді.
Бірақ, барлық байланысу тәсілдері біркелкі емес.
. Қиыса байланысқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
Үстеулі сөз тіркесінің зерттелуі 8
Үстеулердің синтаксистік қызметі 23
1. Қабыса байланысқан үстеулі сөз тіркестер 41
1.1.Үстеулердің үстеулер тіркесі. 41
1.2 Есімдік пен үстеудің тіркесі. 44
1.3 Зат есім мен үстеудің тіркесі 44
1.4. Сын есім мен үстеудің тіркесі 45
2. Меңгеріле байланысқан үстеулі сөз тіркестері 47
2.1. Зат есімдердің үстеулерді меңгерілуі 47
2.2. Есімдік пен үстеудің тіркесі 48
2.3 Үстеу мен үстеудің тіркесі 49
2.4 Етістік пен үстеудің тіркесі 51
Қорытынды 53
Кіріспе
Сөз таптары – сөздердің құрылымдық семантикалық немесе лексика-
грамматикалық топтары. Сөз таптары бір-бірінен білдіретін мағыналары,
морфологиялық белгілері, сөз жасамдық және сөз өзгерімдік қасиеттері мен
синтаксистік қызметі жағынан ажыратылады. Сөз таптарының өзіндік
ерекшеліктері, ортақ белгілері, өзара байланыстары мен даму жүйесі бар.
Тілдегі осындай сөз таптарының бірі- үстеу. Үстеу сөздер дербес сөз табы
ретінде өзге грамматикалық категориялардан кейін қалыптасты. Соған орай,
кейінгі жылдары үстеу сөз табына байланысты көптеген зерттеулер мен
оқулықтар ғылыми еңбектер дүниеге келді. Бұл бағытта әсіресе Л.Н.
Харитонов, З.З. Абсалямов, С.А. Давлетова, С.В. Фузайлов, А. Ысқақов,
А.Шукюров, О.Джамильдинов, Е.Б. Саурықов, Ә.О, Ыбырайым сияқты
ғалымдардың еңбектерін атауға болады. Үстеулердің сөз табы ретінде алатын
орны және атқаратын қызметі, лексика-грамматикалық ерекшелігі бір жүйеге
түсіп, оның пайда болуы мен қалыптасуы, даму факторлары, тарихи құрамы
мен мағыналық құрылымы және адвербалдану процесі біршама зерттелінді.
Соған қарамастан үстеу сөз табының, әсіресе, қазақ тіліндегі үстеулердің
әлі де толығырақ зерттеуді қажет еретін – олардың ішінара тұлғалық
өзгерістерге ұшырауы мен синтаксистік тіркесу қабілеті ғалымдар назарынан
тыс қалып келеді.
Зерттеудің өзектілігі.
Үстеу сөз табы өзіндік қыры мен сыры жан-жақты ашылмаған күрделі сала.
Қазақ тіл білімінде устеу сөз табына байланысты, оқулықтар мен қатар
монография мен мақалалар да жазылды. Алайда бұл еңбектердің көпшілігі
үстеу сөздердің лексика-семантикалық топтарын ажыратып, оларды
морфологиялық жағынан түрленбейтін сөзтабы ретінде көрсетумен шектеліп
отырды. Ал үстеулердің басқа сөз таптарымен тіркесу қабілеті, сөйлемдегі
синтаксистік қызметі олардың ішінара морфологиялық өзгерістерге ұшырауы
кейбір авторларда бір-екі сөйлеммен айтылып кеткені болмаса, жалпы
ғалымдар назарынан тыс қалып келеді. Сондай-ақ үстеулердің сөзжасамы
жайында да әртүрлі пікірлер қалыптасқан. Кейбір ғалымдар бұл мәселені
қамтып, көрсетіп кеткенімен ол еңбектер біршама өзгертулер мен
толықтыруларды талап етіп отыр. Міне осындай мәселелер тақырыптың негізгі
тілдік тұрғыдан өзекті зерттеудің тың жұмыс болуына негіз болды.
Зерттеудің нысаны.
Үстеу сөз табының зерттелу тарихы. Сөз формасы және сөзжасам,
сөзөзгерім тұлғажасам мәселелері үстеулердің морфологиялық өзгеру
жүйесінің қалыптасу жолдары. Үстеулердің басқа сөз таптарына ауысу
процесі. Олардың субстанстивтеніп заттық мағынаға ие болуы. Үстеу
сөздердің басқа сөз таптарымен байланысу қабілеті және олардың тіркесу
формалары. Үстеулердің сөз тіркесінің басыңқы сыңарында жұмсалуы және
оның сөйлемдегі синтаксистік қызметіндегі жаңару процестерін анықтау –
зерттеу жұмысының нысаны болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Жұмыстың негізгі мақсаты – қазіргі қазақ тіліндегі үстеу сөз табының
сөзжасам тәсілдерін олардың морфологиялық өзгерістерге ұшырауындағы және
басқа сөз таптары мен тіркесу қабілетінің артуындағы сөйлемдегі
синтаксистік қызметінде соңғы кездері қолданып жүрген кейбір жаңару
процестерді қазіргі тілдік тұрғыдан көркем әдебиеттер мен баспасөз
беттеріндегі сөз қолданыстарды салыстыра отырып, анықтау. Осы мақсатқа
сай мынадай міндеттер туындайды:
а) үстеулердің кейбір тілдік қолданысқа байланысты ішінара морфорлогиялық
өзгеріске ұшырау құбылысының грамматикалық ерекшеліктерін ашып, айқындау;
ә) үстеулердің өзге сөз таптарымен тіркесу қабілетін айқындау және
олардың сөз тіркестерінің байланысу формаларындағы орнын анықтау;
б) .стеулердің сөз тіркесінің басыңқы сыңарларында жұмсалу процесін
ғылыми тұрғыдан тұжырымдау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Жұмыста үстеу сөз табының лексика-семантикалық, морфологиялық және
синтаксистік белгілері қазіргі қазақ тілі деректері негізінде теориялық
және практикалық тұрғыдан дәлелденді. Үстеу сөз табының бойында болып
жатқан түрлі лексика-семантикалық, морфологиялық, синтаксистік
өзгерістерге ғылыми түсініктемелер берілді. Қазіргі қазақ тіліндегі
үстеулер сөзжасамының тәсілдері ғылыми тұрғыдан анықталды.Адвербалдану,
субстантивтену процестеріне тән негізгі белгілер мен теориялық тұжырымдар
жасалды. Үстеулердің өзге сөз таптарын қалыптастырудағы қабілеті мен
қызметі анықталды. Қазіргі тіліміздегі кейбір үстеулердің түрлі
морфологиялық өзгерістерге ұшырайтыны соған орай олардың тіркесу
қабілетінің артып, тіліміздегі кез-келген есім сөздермен мағыналық және
контекстік мақсатта тіркесе беретіні ғылыми практикалық
дәлелденді.Үстеулердің морфологиялық өзгерістері есімдер мен тіркесу
қабілеті және сөз тіркесінің басыңқы сыңарда жұмсалу қабілетінің негізгі
ғылыми себептері мен принциптері жан-жақты көрсетілді. Қорытындысында,
үстеулердің пайда болуы мен тарихи қалыптасу барысындағы түрлі лексика-
самантикалық және морфологиялық, синтаксистік өзгерістер ғылыми
практикалық тұрғыдан дәлелденіп, қазіргі тіліміздегі үстеулердің кейбір
морфологиялық өзгерістері мен синтаксистік қызметі жан-жақты айқындалып,
көркем әдебиет пен баспасөз беттеріндегі сөз қолданыстармен дәлелденді.
Зерттеу әдістері:
Дипломдық жұмыста негізінен қазіргі қазақ тілінің көркем-әдебиет
публицистикалық стиьдерінде жазылған шығармалардағы үстеудің қолдану
ерекшеліктеріне синхрондық тұрғыдан талдау жасалынды. Зерттеуді сараптау,
сипаттау, компоненттік талдау және салыстыру әдістері негізге алынды.
Зеттеу жұмысының материалдары:
Қажетті тілдік теориялық міліметтер мен материалдар А.Н.Кононов,
Л.Н.Харитонов, М.А.Хабичев, А.Байтұрсынов, С.Аманжолов, А. Ысқақов,
М.Балақаев, Р.Әміров, С.Исаев, Т. Сайранбаев және т.б. ғалымдар
еңбектерінен алынды. Ал жұмыста қолданылған мысалдар қазақ тілінің 10
томдық түсіндірме сөздігі, Абайдың шығармалар жинағы, М.Әуезовтың Абай
жолы эпопеясы, С.Шәймерденовтың, Д. Исабековтың, Ш. Мұртазаның және т.б.
қазақ ақын жазушыларының шығармаларынан, Егеменді Қазақстан, Ана
тілі, Қазақ әдебиеті, Жас алаш және т.б. баспасөз материалдарынан
алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы.
Үстеулердің грамматикалық ерекшеліктерін ондағы жүріп жатқан даму, өзгеру
процестерін айқындау, өзге сөз таптарының пайда болу, даму ерекшеліктерін
лексика-семантикалық, морфологиялық және синтаксистік белгілерін
синхрондық тұрғыдан анықтау, жүйелеуге теориялық негіз қалайды. Зерттеу
жұмысын салыстыру, компоненттік талдау, сипаттау және т.б әдістер арқылы
жасалған теориялық дәйектемелерді, лингвистикалық салалардың теориясына
жаңа идеялар қосып, кеңейте түседі. Жұмыста баяндалған теориялық
тұжырымдар мен нақты деректер практикалық тұрғыдан қазақ тілінің сөзжасам
морфология және синтаксистік салаларын оқытуда көмекші құралдар бола
алады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
Үстеулердің сөз табы ретінде қалыптасуының алғышарттарын және
сөзтабындық табиғатының лексика-семантикалық,синтаксистік белгілерін
айқындау-сөз таптарының сатылы даму жүйесін көрсетеді
Үстеулердің түрлі морфологиялық формаларға ие болып ,кейбір
өзгерістерге ұшырауы,олардың басқасөз таптары қатарына тіл құбылысында
болып жататын жалғаспалы тарихи заңдылық
Үстеулер тек етістіктермен тіркеседі деген қағида қазіргі тілдік
тұрғыдан ескірген тұжырым болып отыр.Үстеулер барлық есім сөз таптарымен
сөз тіркесінің түрлі байланысу формаларында тіркесе алатын дәрежеге
жеткен.
Үстеулер басқа сөз таптарының жетегіне ерумен қатар, өздеріде сөз
тіркесінің басыңқы сыңарында жұмсалып, сөз тіркесіне ұйытқы болып, басқа
сөз таптарын жетектейді. Үстеулі сөз тіркестері есімді сөз тіркестерінің
бір түрі болып саналады.
Үстеулі сөз тіркесінің зерттелуі
Үстеулер түркі тіл білімінде ең күрделі, ең даулы сөз таптарының бірі.
Үстеулер жайлы оның тарихы, табиғаты мен лексика-грамматикалық
ерекшеліктері жайында талай-талай ғылыми еңбектер жазылады. Соған
қарамастан қазіргі тіл тұрсынан қарағанда үстеу сөздердің әлі де айтылмай
келе жатқан мәселелері жеткілікті екені анық.
Үстеулердің зерттелу тарихы өткен ғасырдағы жетелеген тілдердегі жарық
көре бастаған грамматикалар мен тығыз байланысты. Мәселен, И.Гигановтың
Грамматика татарского языка атты еңбегі 1801 жылы (1), М.А. Қазем-
Бектің Общая грамматика турецского- татарского языка (1846),
Грамматика алтайского языка (1864) атты еңбектері (2;457), Г.М.
Мелиоранскийдің Краткая грамматика казах-киргизского языка деген
зерттеуі (1894, 1897) (3) және т.б еңбектер жарық көрді.
Түркі тілдерінң алғашқы салыстырмалы грамматикасының авторы профессор
М.А. Қазем-Бек өзінің қомақты еңбегінде үстеуге арнайы бөлімін арнаған.
Өз еңбегінде ол түркі тілдерінде үстеулерді мынадай жағдайлар құрайды
дейді.
1. Сын есім арқылы.
2. Жалғыз немесе әр түрлі демеуліктерден кейін араб-парсы тілдерінен
енген зат есімдер.
3. Араб немесе парсы атаулары септелмейтін үстеу ретінде алынған.
4. Мәлім есімдер демеуліктер үстеуі арқылы септелмейтін үстеулердің
санына ол мағыналық сөздердің санын, мысалы, белі, йоқ, бек, демин,
билә, бірле, даха және т.б.
Ол: үстеу ретінде алынатын сын есімнің саны өте маңызды және осы сын
есімдер үстеуге арналғанда олардың артынан қандай да бір етістік жобаланады
немесе қолданылады - деп жазды.
Қазам-Бек сын есім үстеуін мағынасы бойынша келесі топтарға бөледі:
1. Сандық үстеу (аз, артық, сирек, көп).
2. Сапалық үстеу ( гозель, хош )
3. Уақыт үстеуі (тез, ерте, гич)
4. Тұжырымдық (утверждения) үстеуі (дуруст, раст)
5. Қайшылық (отрецания) үстеуі (йалған)
Бұл жерде автор келтірген мысалдар келтірілген мысалдар мен топтарға
бөлінуінің бәрін сын есім деп қарайды.Үстеу әр түрлі демеуліктер мен және
демеуліктерсіз зат есім атауларынан құрылған, автор оларды мағынасы бойынша
да бірнеше топтарға жіктейді:
Уақыт үстеуі(түн,ерте,бүгүн-бүгін
Мекен үстеуі.
Сұрау үстеуі.
Пайымдау үстеуі.
Бірақ бұл жіктемеде сұрау есімдіктерімен етістіктер араласып кеткен.
Бірқатар дұрыс жағдайға қарамастан үстеу-сын есімін бөлген кезде
автор қателіктерге жол береді. Үстеуге мынадай сөздерді жатқызады, мысалы,
йақын, узақ, йарақ, мекен үстеулерге жатқызғанда ол шын мәнінде мөлшерлік
үстеу, яғни мағына жағынан шатасқан.
Автор сындық үстеуге йақын – жақын, ұзақ; йырақ – жырақ деген
сөздер жатқызған. Үстеуді жіктеудің қазіргі әдісі тұрғысынан қарағанда,
автордың кәдімді есімдіктерді үстеу қатарына, оның ішінде сұрау үстеуіне
жатқызуға теріс пікір болып табылады.
Кітаптағы берілген сөздердің өзіндік қасиеттері болмағандықтан сөйлем
мүшелерін бір-бірінен ажырату қиын. Мысалы: сөзжасамдық жұранқтардың бәрі,
шылаулар, сөз тудырушы жұрнақтар, тіпті толық мағыналы сөздердің өзі де,
сондай-ақ сын есімдер мен үстеулерде бірде шылаулар бірде жалғаулықтар деп
берілген.
Якут тілінің грамматикасы деген еңбектің авторы С.Б.Ястермский
алтай, ұйғыр, өзбек, түрік тілдерінің негізіне сүйене отырып, үстеулердің
санын көбейтті. Сонымен қатар үстеулерге этимологиялық салыстыру жасалды.
Бұл еңбек жекелеген сөздердің морфологиялық белгілерін анықтауда, үлкен
роль атқарады (4).
Мысалы, ол көне тілдер мен түркі тілдерді салыстыру арқылы –дық- дік,
өнімді жұрнақтарының этимологиясын. Анықтаған. Бұл жұрнақ алғашында тек
түрінде қолданылған (тегің кім?); кейіннен ол көмекші сөзге, содан соң
жұрнаққа айналған. Сондай-ақ автор үстеу жұрнақтары деп –ын,-ін жұранқтарын
қарастырды. Бұл жұрнақтар қазіргі якут тіліндегі қыс (қыс), сай (жаз)
жалғанып, қышын сайын (қыста, жазда) сөздерін жасаға қызмет етіп жүр.
Ястермскийдің айтуынша қанша рет? сұрағына жауап беретін үстеулер –та,-те,
-да,- де,жұранғы арқылы жасалады. Мысалы: бірдә (бір рет), еккітә (два
раза), үстә сөзінен туындаған барыс септігіндегі сөз.
Есімдік мәніндегі үстелерге автор онна (анда), манна (мұнда) сөздерін
сұрау есімдігімен байланысты үстеулерге хас (қанша), хасты (қаншалықты),
хасан (қашан), ханна (қайда) сөздерін жатқызады.
Түркі тілдерінің мол фактілеріне қарамастан, автор үстеулердің
мағыналық топталуына синтаксистік қолданысына мән бермей, жеке үстеу
түрлеріне ғана тоқталған. Басқа түрік тілдерінің грамматикаларында орыс
тіліндегі үстеуге, шылауға, одағайға, сәйкес келетін сөздердің бәрі де
жалғаулықтарға жатқызылады.
Біріншіден олар толық мағыналы сөздер, екіншіден көмекші есімдер
қызметін атқарады, сондықтан да авторлар үстеу мен көмекші сөздерді айыра
алмай, оларды бір тақырыпта қарастырады.
Көртеген авторлар кезінде Қазам Бек зерттеп көрсетіп кеткен,
үстеулерді көрсетеді. Олардың бір ғана жаңалығы үстеулердің көне тұлғасының
этимологиясын анықтайды. Бұған дейінге еңбектерде зерттелмеген сияқты бұл
еңбектерде де, үстеулердің синтаксистік қолданыстарына семантикасына көңіл
бөлінбеген.
Сондай-ақ үстеу сөз табының өзіндік белгісі үстеулерге тән
анықтамалар мен тұжырымдар жасалып, зерттеушілер тарапынан біршама
жүйеленді. Дегенмен бұл еңбектерде үстеулердің синтаксистік қызметі,
қолданыстары және өзіндік ерекшеліктері толық қанды зерттелді деп айтуға
болмайды. Себебі, аталған жұмыстардың жазылуы негізінен қандайда бір
халықтың тіл ерекшеліктерін айқындап, тілдің жүйесін бір ізге келтіру
сияқты көпшілікке танымал грамматика жасау еді. Бұл оқулықтарда үстеулердің
негізгі белгілері мағынасына қарай семантикалық топтары, сөйлем ішіндегі
қызметінің өрісі айқындалғанымен үстеулердің сөз табы ретінде алатын рольі
өзге сөз таптарымен тіркесу қатынасы, сатылы даму формасы, басыңқы сыңарда
жұмсала отырып, бағыныңқы сөзімен әр түрлі грамматикалық байланыстарға түсе
алу қасиеттері жүйелі түрде зерттелінбеді. Жалпы үстеу сөздер тобына
теориялық анықтамалар берілді. Тілдік жүйеден алатын орнын, лексика-
семантикалық топтарны айқындау грамматикалық құрылымы мен синтаксистік
байланысу тәсілдерін зерттеу біржақты жүрді. Сонымен бірге ғалымдар
үстеулердің жасалу жолын анықтауда, жасалу тәсілін алып көрсетуде, біршама
жаңсақ пікірлер де айтты. Себебі кейбір үстеулердің мағыналық жақтан да
функциялық жақтан да қолдану жағдайы аралықта тұрғандықтан мұндай үстеулер
дәл қай сөз табына тән екендігін кесіп айту қиын болды. Осындай бірен
-саран кездесетін басы ашылмаған мағыналық тұрғыдан көмескі сөздер ғалымдар
тарапынан аталмыш грамматикалар да өзіндік табиғаты мен сипатын таппады.
Тек кейінгі жарық көрген ғылыми еңбектер ғана үстеу сөз табының өзіндік
ерекшеліктеріне, семантикасымен лексика-грамматикалық сипатын, үстеу
сөзжасамындағы негізгі процестер мен сөз жасау тәсілдерін ашып көрсетті.
Үстеулерді құрамына қарай түбір және туынды деп бөліп, олардың әрқасысының
өзне тән қасиеттері, сөйлем ішіндегі ролі талданды. Алайда әлі де ғалымдар
тарапынан үстеулерге деген көзқарас, ғылыми жобалар бір жүйеге түсе
қоймаған еді. Өйткені сөз таптарын зерттеуде ғалымдар үстеу сөздер мен
сөйлем ішіндегі үстеулік мағынаға ие болған сөздердің ара жігін ажырата
алмады. Олардың арасына белгілі бір мөлшерде шек қойылмады. Үстеу сөздердің
өзге сөз таптары мен тіркесу дәрежесіне жете мән берілмеді. Жалпы үстеу сөз
табының тіркесу қабілеті мен үстеу сөзжасамындағы кейбір процестердің басы
ашылмады.
1930-1940 жылдары жарық көрген еңбектерде біршама тең болжамдар
болды, дегенмен арсында үстеулерге деген көзқарас біржақты болып, бірін-
бірі қайталады.Бірақ біз атақты түркітанушы ғалым Дмитриевтің еңбегін
ерекше атауымызға болады.Ол өз еңбегінде ғылымға бір жаңаша деректер
әкілді. Ғалым үстеулердің толық дербес сөз табы ретінде жеке мағынасының
әлі де болса қалыптаспағанын, тек синтаксистік қатынас барысында кез-келген
сөз табымен байланысып, үстеулік мағына беретінін айтты. (5;257с)
Түркітанушы бұл топтағы үстеулерді синтаксистік үстеулер немесе сын
есімдік үстеулер деп қараған. Сонымен қатар ғалым үстеу сөз жасағын,
олардың жасалуындағы морфологиялық синтаксистік тәсілдерді жеке бөліп алып,
екі тәсілдің арасында айырымдық белгілерін қойып әр тәсілдің өзіндік
ерекшеліктерін анықтады.
Түркі тілдерінде үстеулердің зерттелуі негізінен оқулықтар мен кейбір
грамматикалық еңбектермен шектеліп отырды. Зерттеушілердің басымы
үстеулердің жасалу жолын лексика-грамматика топтарын талдап, сөйлемдегі
пысықтауыш қызметіне тоқталғанымен, үстеулердің нақ үстеу болуындағы жолын
өзге сөз таптарныдағы айырмашылығын, олармен тіркесу қабілетін сонымен
қатар, үстеу сөздердің сан ғасырлық қалыптасуындөп басып көрсете алмады.
Көптен күткен үстеу туралы жан-жақты зерттеу, толық қанды талдау белгілі
бір жүйеге түсіріп, басқа сөз таптарымен арасындағы ірге тасты қалау, бір-
бірімен байланысын жасап, ортақ қасиеттерін айқындау якут тілінің маманы
көрнекті түрколог ғалым А.Н.Харитоновтың үлесіне тиді. Зерттеуші өзінің
Неизменяемые слова в Якутском языке атты еңбегінде үстеулерді жеке сөз
табы ретінде қалыптастырып, түбегейлі талдаулар жасап, анықтамасын
берді.(6;81с). Ғалым якут тілдеріндегі үстеулерді өз алдына жеке зерттеу
нысаны етіп алды. Тілдегі сөздердің лексикалық, грамматикалық сипаттарына
зер сала отырып, үстеулердің түркі сөз таптарымен байланысып, әрбір жеке
сөз табының үстеулерге ықпалын, өзіндік қасиеттерін саралады. Автор аталмыш
сөз табының атқаратын қызметін қолдану аясын, мағыналық топтарын жеке-жеке
алып қарастырды. Якут тіліндегі үстеулердің жалпы сипатын түркі
тілдеріндегі материалдармен салыстыра отырып, біршама қорытындылар мен
тұжырымдар жасады. Басқа түркі тілдеріндегі үстеулерге қарағанда якут
тіліндегі үстеулердің морфологиялық жағынан жан-жақты дамығандығын айтты.
Г.Азымовтың Түрікмен делінде халлары ясалымы атты
диссертациясы 20 ғасырдың 40-шы жылдарында үстеу сөз табына қатысты
жазылған еңбектің бірі. Бұл еңбекте ғалым түркмен тіліндегі үстеклердің
жасалу жолын екі үлкен топқа бөліп қараған.: бірінші топқа зерттеуші
үстеулердің мағыналық ерекшелктерінің сипатын, яғни лексика-семантикалық
топтарын түзіп, жеке тұрғанда толық үстеулік мағынасы бар түбір сөздерді
қарастырады. Оған мысал ретінде: ерен, хас, жауда деген сөздерді келтіреді.
Екінші топтағы үстеулердің жасалуын автор туынды сөздермен байланыстырып,
туынды сөздердің пайда болуына негіздейді. Етістікті сөздердің қатысу
деңгейін сөзжасамдағы үлкен тәсіл арнайы сөз тудырушы формалары көмегімен
пайда үстеулердің морфологиялық құрамын ашып көрсетті.
50-шы жылдардан бастап, түркі тіл білімі саласында үстеулерге қатысты
көптеген ғылыми монографиялар мен кандидаттық диссертациялар жазылды.
Түрколог ғалымдар үстеу сөз табының теориялық анықтамасын жан-жақты талдап,
ғылыми тұжырымдар мен дәлелдемелер жасады. Үстеу сөз табын ғалымдар әр алып
қарап, оның сөз табындық ерекшелігі мен түркі тілдерінде ортақ қасиеттерін
айқындады. Осыған орай еңбектерді атап шықсақ, С.Ф. Фузайлов Наречие в
современном узбекском языке (1953(7;18с)) А. Давлетов Наречие в
современном киргизском языке (1956)(8) Х.Гафурова Наречие в современном
туркменском языке (1959)(9) С.А. Гочияева Особенности наречий в карачаево-
болгарском языке (1968)(10;213-247с) А.Дж Шурюков Наречие в
азербайджанском языке (1966)(11;27) Бұл еңбектердің көпшілігінде үстеулер
түрленбейтін, өзгермейтін және тек етістіктермен тіркесіп, сөйлемде
пысықтауыштық қызмет атқарады деген тұжырым басшылыққа алынып келді
Түркі тілдері жүйесінде өзге сөз таптары сияқты үстеулер де дербес сөз
табы.Әрбір жекелеген сөз таптарының қалыптасуы,пайда болуы мен өзіндік даму
бар.Сөз таптарының ішінде зерттеу обьектісі болып отырған үстеу сөздер бір
кездерде лексика-грамматикалық белгілер мен семантикалық ерекшеліктері
айқындалмаған сөз топтары еді. Бірте-бірте тіл дамыды, сонымен қоса,
тілдегі негізгі қайнар көз болып табылатын жүйесі қатар қалыптасты.
Түркі тілдерінің тарихы саналытын Орхон – Енесей, Талас жазбалары –
жазба тіл нұсқасын танытатын бірден- бір мұра аталмыш жазбалар сол дәуірдің
тілдік жүйесінде әбден ерекшеленіп, белгілі нормаға түскен жүйе ретінде
танылады.
Әрбір сөз таптарының табиғаты мен лексика-грамматика қасиеттерін,
қалыптасу жолдар мен даму кезеңдерін айқындағанда, көне түркі тілінің
деректеріне сүйенген дұрыс.
Белгілі ғалым, түркітанушы профессор В.М. Насилов үстеулер V-VIII
ғасырларда, дербес сөз табы ретінде қалыптаса қоймағандықтан әлі де даму
үстінде екендігін айтқан болатын. Енесей ескерткіштері ішінде үстеу
сөздердің өте сирек кездесетіндігін, қайсібір үстеулердің пайда болуы,
жасалу жолы әлі аяқтала қоймағандығы жөнінде И.А. Батманов, З.Б.Арагачи,
Г.Ф. Бабушкин тәрізді ғалымдар өз пікірлерін білдіреді. (12;249с)
Орта ғасыр ескерткіштері бойынша зерттеулерде үстеу сөздердің қатары
едәуір молайып, атқаратын қызметі мен қолдану аясы кеңейіп қалғандығы
байқалады. Бұл дәірде үстеулер өз алдына топ құрып, беретін мағынасы мен
жасалу жолдарына байланысты біршама жүйеленген болатын. Ғалымдар қалптса
бастаған үстеулердің пайда болуы мен дамуын, өзге сөз таптары мен қатысын,
лексика-грамматикалық, семантикалық ерекшеліктерін зерттеп, болжамдар
ғылыми дәлелдемелерін ортаға салды.
Л.М. Щербаттың айтуы бойынша, ескі өзбеке тілінде үстеу сөздер
түрлендіруші формалары жоқ кей жағдайда мүлдем қатыспайды дегеннен гөрі
кейбір сөз түрлендіруші формалары бар. Бірақ олар тұрақты көнеленген,
аралық синтагмалық байланысы үзілген грамматикалық көрсеткіш ретінде
танылады.(13;274с) А.Н. Кононов оыс пікірлерді қостап, қазіргі тіл
тұрғысынан нақтылай түседі. Ғалым өзбек тіліндегі үстеулер қимылдың алуан
түрлі белгілерін, өту дәрежесін білдіреді. Негізгі морфологиялық ерекшелігі
түрленуші сөздердің барлығымен қатынасқа түсуі болып есептеледі-
дейді.(14;446с)
Ғалымның пікірін қостай отырып, С.Фузайлов үстеулерге қатысты жазған
кандидаттық диссертациясында үстеудің анықтамасы өзбек тілінде семантикалық
және синтаксистік көзқарас тұрғысынан шартты. Үстеулер ерекшеліктері мен
қасиеттерге байланысты грамматикалық құбылыс ретінде толық сипатқа ие
болмаған деп басып айтады.(15;15-26с) Сондықтан да болар үстеу сөз табын
басқа сөз таптарынан ажыратып, көрсету мүмкіндігі үнемі оңай бола бермейді,
көбіне қиынға соғады.Үстеулердің аталмыш тілдегі басқа белгілерінің бірі -
өзгермейтіндігі немесе аз өзгеретіндігі жекелеген формаларда ғана.
Морфологиялық қасиеті жағынан өзге сөз таптарынан грамматикалық
көрсеткіштері мен ажыратылады. Шынында өзбек тілінде, үстеу сөздер әлі
қалыптасып бітпеген көзқарас әлі біржақты болмақ. Қай түркі тілдерін алсақ
та оның сөздік қоры мен оның құрамындағы үстеулердің жалпы дені толығынан
нақты, өзіндік сөз табындық қасиеттерге ие болып әбден қалптысқан сөздер.
Түркі тілдерінде үстеу сөздердің лексика- грамматикалық табиғатын ,
ғылыми анықтамаларын жекелеген зерттеушілер еңбегін қарастырып, ортақ
белгілерін, ерекшеліктерін белгілі бір жүйеге түсіріп, жалпы тарихи
тұрғыдан зерттеу – түркі тіліндегі басқа сөздердің даму сатысын анықтауға,
жалпы лексика-грамматикалық қасиетін танып белгілі түрде жүйелеуге септігін
тигізеді.
Бұл пікірлерді басқа да лингвист ғалымдар қолдап келді. М.А.
Азнабаев
пен В.Ш.Псянчин өздерінің Башқұрт тілінің тарихи грамматикасы деген
еңбегінде үстеулерді өзгермейтін сөз табы ретінде тек етістікпен тіркесін
мойындайды (16;244с). Салыстыра сатылай зерттеу барысында көне түркі
дәуірінде үстеу сөз табының әлі де болса толық қалыптаса қоймағандығы, орта
түркі дәірінде үстеулердің жеке сөз табы ретінде пайда болып, өзіндік
грамматикалық белгілерге ие бола бастағандығы айқындалады. Зерттеу
нәтижелерінен белгілі сөйлем мүшелері ретінде сөздердің пысықтауыштық
қызметке ие болып, нәтижесінде үстеулердің сөз табы ретінде қалыптасқандығы
байқалды. Ал қазіргі түркі тілдері деректерін салыстыра зерттегенде
жекелеген түркі тілдерінде үстеулер сөз табы ретінде әбден орнығып, өзіндік
қасиеттерімен дараланып, лексика-семантика топтарының ұлғайып, сөзжасамдық
қабілетінің қарқынды дамығандығы белгілі болып отыр.
Үстеулер - қазіргі түркі тілдерінде толық қалыптасқан дербес сөз
табы. Зерттеуші И.И.Мещанинов үстеулердің қалыптасуында бірден бір қызмет
атқаратын сөйлем мүшелері, оның ішінде пысықтауыш сөздер екенін айтып,
сөйлемдегі функциясына байланысты біртіндеп қалыптаса бастағандығын
көрсетеді.(17;386с)
Шынында үстеулердің сөз табы ретінде қалыптасуына әр түрлі сөз
таптары ықпал етті. Үстеулер сөйлем ішіндегі қолданыстарына байланысты
бөлініп шықты. Бірақ, барлық пысықтауыштар үстеулер қатарына өтуі шарт
емес.Үстеулер лексикалық топ болып өзінің грамматикалық формасына
байланысты өзге сөз таптарынан етістік ретінде қолданбай, тураосы қатарда
үстеу түрінде иеленген.Үстеулердің өзге сөз таптарынан ауысып,екінші
грамматикалықкатегорияға тән болуы көптеген көне түркі жазба ескерткіштері
мен қазіргі түркі тілдері деректерінен көрініс тапқан
Байқағанымыздай бұл еңбектердің барлығында үстеудің морфологиялық
құрамы, жасалу жолдары, мағыналық топтары сөз болады да алайда оның басқа
сөз таптарымен тіркесе, бір сөз табынан екінші сөз табына өту процесі
зерттелінбеген. Соған қарамастан бұл еңбектер аса құнды болып есептелінеді
.Алайда түркі тілдеріндегі үстеулердің етістікпен тіркесіп
пысықтауыштық, есімдермен тіркесіп атрибутивтік қатынаста жұмсалуын бұл
авторлардан басқа ешкім жоққа шығармайды. О.Джамилденов үстеулердің негізгі
грамматикалық белгілері өзгермейтіндігі және қимыл-әрекетті анықтайтындығы
деп көрсеткенімен үстеулердің етістіатерден басқа сын есім, зат есім және
үстеулермен тіркесіп, анықтауыш қызметін атқару мүмкіндігі бар екендігін
айтады. (18;15с).
Біз енді үстеулердің қазақ тіл білімінде зерттелуі жайлы шолу жасап
көрсек,. XX ғасырдан бастап, қазақ тіліндегі үстеулер зерттеле бастады.
Орыс ғалымдары В.Катаринский,П.М. Мелиоранский, М.Терентьевтің еңбектерінде
алғаш үстеулерге байланысты зерттеулер ұшырасады. Олар өз зерттеулерінде
үстеулерді жеке сөз табы ретінде қаратырып, олардың семантикалық топтарын
ажыратып, өзіндік белгілерін айқындауға тырысты. Бірақ бұларда түркітанушы
ғалымдар сияқты үстеулердің семантикалық топтарынажыратуда қателіктерге жол
берген. Яғни үстеулерді демеулік, септеулік, есімдік, одағай және модаль
сөздердің қатарында қарастырып келген. Осының нәтижесінде олардың
лексикалық топтарыныңсаны көбейіп кеткен. Үстеулердің синтаксистік
қызметін, сөзжасам және грамматикалық табиғаты мүлдем сөз болмаған. Осындай
кемшіліктерге қарамастан аталмыш еңбектердің үстеу сөз таптарын танып,
білуге негіз болғанын жоққа шығаруға болмайды. (19;2-3с).
Г.В. Архангельскийдің Қазақ тілінің грамматикасы деген 1927 жылы
басылып шыққан еңбегінде үстеулер белгісіз себептермен морфорологиялық емес
синтаксистің құрамында қарастырылған. Ол үстеулерді:1) наречие дополнения;
есе, новыз қас, әбден; 2) наречие образа действия (сынаулық үстеу) олардың
бірі етістіктен немесе есімдерден жасалған: дереу, дүркін, бекер, сөйтіп;
3) деепричастия и качественные прилагательные служат наречиями: құлап
жатты, жақсы айтты; 4) количественные наречия (өлшеулік үстеу): неғұрлым,
соғұрлым, сонша, мұнша; 5) наречия времени (мезгілдік үстеу) бұрын, ертеде,
мана, атм заманда; 6) наречия места ( мекендік үстеу): осы жерде, ары,
бері, мұнда;7) отрицательные наречия: жоқ, емес, жорта.
Автор үстеудің жеке сөз табы ретінде лексика-грамматика табиғатын
танып, ажыратудың айқын өлшемдері болмағандықтан, осындай қателіктерге
ұрынды.(20;47-49с).
А. Байтұрсынов үстеу сөздерді әуелі шылау сөздердің құрамында демеу,
жалғаулық, одағай сөздердің қатарында қарастырып оған сөз үстіне қосылып
сөздің мағынасын толықтыратын сөздер - деген анықтама береді. Алайда
кейіннен жеке сөз табы ретінде бөліп алып бес мағыналық топқа бөледі: 1)
нықтаулық, 2) сынаулық, 3) өлшеулік, 4) мекендік, 5) мезгілдік. Ғалым зат
есім, сын есім, есімдік, етістік сөздердің лексика-грамматикалық
ерекшеліктерін ескермей, олар сөйлемде қалай? деген сұраққа жауап берсе,
үстеу болады деген жаңсақ пікірде айтады (21;256б).
30-шы жылдардың аяғы мен 40-шы жылдардың басында үстеу сөз таптары
мектеп оқулықтарында да жеке сөз табы ретінде қарастырылып, біршама
зерттеулерге ие болды. Профессор С.Аманжолов: үстеу дегеніміз істің
қимылын, белгісін, мезгілін, білдіретін сөз - айта келіп, оларды екі топқа
бөліп қарайды. Етістіктен тіркесетін үстеулер жеке есімдермен тіркесетін
есім үстеулері етістік үстеулерінің өзін екі топқа бөледі: анықтауыш
үстеулер (қолма-қол, ауызба-ауыз, дәл, жақсы, жаман) және мезгілдік
үстеулер (кеше, бүгін, былтыр.) Есім үстеулерге орасан, бейне, тым, тіпті
және т.б. үстеулерді жатқызады. (22;94б).
Академик І.Кеңеспаев мектеп оқушыларына арналған қазақ тілінің
грамматикасында үстеулерді түбір үстеулер мен туынды үстеулер деп екі топқа
бөліп қарастырады да, оларды мағыналық жақтан төрт топқа бөледі: мезгіл
үстеулері (ертеде, бұрын, кеше, үнемі т.б), мекен үстеулері (міні жоғары,
төмен, әрі, қайда, майдан, т.б.) қимыл-сын үстеулері (жорта, әдейі, бекер,
дереу, сірә т.б.) және мөлшер үстеулері (үш-үштен, біріншіден, соғұрлым,
сонша, мыңдап т.б.).
Екінші бір грамматиканың авторлары Г.Бегалиев пен Н.Сауранбаев
үстеулерді мағыналық жақтан үш топқа бөліп қарастырады: қимыл-сын үстеулері
(немесе сапалық үстеу),және мезгіл үстеулері, мекен үстеулері (23;144б).
Көріп отырғанымыздай бұл еңбектерде үстеу сөздер жеке сөз табы
ретінде қарастырылғанмен олардың морфологияық белгілері сөзжасам тәсілдері
сондай-ақ синтаксистік қызметі мен тіркесу қабілеті, синтаксистік
байланыстары әлі толық зерттелінбеген.
Үстеулерді мағыналық жақтан топтастыруда, бір жүйеге түскен ортақ
пікір болған жоқ. Аталмыш еңбектерде кездесетін тағы бір кемшілік – үстеу
сөздерге жатпайтын көптеген сөздердің (сәрі, сайын, жаман, майдан, алғы,
соңғы, жаны, ортасы,т.б.) үстеу қатарында қарастырылуы болды.
Кейін жазылған сөз таптары туралы мен оқулықтар мен грамматикаларда
бұл кемшілік жойылып, үстеу сөздер морфологиялық жақтан біршама терең
зерттеліп, олардың лексика-семантикалық топтары, сөз табы ретінде өзіндік
белгілері мен сөз жасам тәсілдері жан-жақты қамтылды.
Бұл авторлар бұрын үстеу қатарын үстеу сөздер деп есептелініп жүрген
біраз сөздерден тазартып, оларды мағыналық жақтан сегіз топқа бөледі: мекен
үстеулері, мезгіл үстеулері, мөлшер үстеулері, сын-бейне үстеулері, күшейту
үстеулері, мақсат үстеулері, себеп-салдар үстеулері, топтау үстеулері.
Үстеулердің морфологиялық және синтаксистік белгілерін кеңірек
зерттеген ғалым-профессор А.Ысқақов. Автор Қазіргі қазақ тіліндегі
үстеулер атты бес тараудан тұратын үлкен монография жазды (24;142с).
Бірінші тарауда түркі және қазақ тіліндегі үстеулердің зерттелу тарихы мен
оқытылуы, екінші тарауда қазіргіқазақ тіліндегі үстеулердің проблемалары,
олардың сөз табы ретінде өзіндік белгілері, сын есім мен үстеудің ортасында
расында жүрген үстеу құрамындағы кейбір көнерген қосымшалардың қолданылуы
зерттелінді. Ал үшінші тарауда үстеудің мағыналық топтары жан-жақты
қамтылып оның әрбір мағыналық түріне жеке -жеке тоқталады. Төртінші тарауда
үстеулердің морфологиялық белгілерін, яғни олардың морфологиялық құрылымын,
түбір және туынды үстеулерді, туынды үстеулердің жасалу жолдарын және
олардың қандай сөз таптарынан жасалғанын, үстеулердің шырай формаларын
қарастырады.
Үстеулердің жасалу жолдарын тарихи тұрғыдан талдай келе, үстеу
жасаудағы басқа сөз таптарының алар орны мен қызметін анықтайды. Соңғы
бесінші тарауда үстеулер синтаксисі деп атап оны үш бағытта қарастырады;
үстеулердің сөйлем мүшесі қызметінде жұмсалуы, үстеулердің басқа сөз
таптары мен тіркесу қабілеті және үстеулердің сөйлемдегі орны. Бірінші
мәселе бойынша автор үстеулердің сөйлемдегі пысықтауыш, анықтауыш,
баяндауыш қызметтерін көрсетсе, екінші пункт бойынша үстеулердің
етістіктер,сын есімдер, есімдіктер және зат есімдер мен аталған сөз
таптарының қайсысымен тіркесе алтынына да тоқталады. :стеулердің сөйлемдегі
орнына келсек, автор үстеулер көбіне пысықтауыш пен анықтауыш қызметін
атқарып өзі қатысты болып тұрған сөздің алдына тұрады- деп тұжырымдайды.
Дегенмен мезгіл үстеулерінің орны еркін болатынын ескертеді.
Міне, қазіргі қазақ тіліндегі үстеулердің зерттелу тарихы осындай.
Бұл еңбектердің барлығына ортақ қағида, ол үстеулердің морфологиялық
өзгермейтіндігі немесе аз өзгеретіндігі.
Жалпы аталмыш авторлардың барлығы, яғни А.Ысқақовтан басқасы осы
қағидаға сүйене отырып, үстеулердің морфологиялық белгілеріне көбірек мән
береді де, оның синтаксистік белгілерін мүлдем ұмыт қалдырады. Бұл өз
кезегінде үстеулер синтаксисін зерттелу назарынан тыс қалуына әкеліп
соқтырды. Профессор А.Ысқақовтың өз де аталмыш еңбегінде үстеулер
синтаксисін практикалық тұрғыдан жалпы қарастырып, оның теориялық
ерекшеліктеріне ғылыми талдау жасалмайды. Алайда, бұл кемшіліктер
жоғарыдағы еңбектердің үстеу сөздерінің сөз табының белгілері мен
ерекшеліктері оқып біле алатын ерекше орнымен ғылыми құндылығына нұқсан
келтіре алмайды. Қазіргі тіліміздегі үстеулердің қолдану ерекшеліктер мн
даму барысы аатлмыш еңбектерде толықтырулар мен өзгертулерді талап етеді .
Өзінің еңбегінде академик Мещанинов сөздің екі жағын анықтайды. Біріншіден,
сөйлем жасауға қатысып тұрған сөз белгілі бір сөйлем мүшесі болады немесе
сөйлемнің бір бөлігі болады да, синтаксистік жабдықтауға ие бола алады.
Екіншіден, оның лексикалық мағынасына байланысты сөз белгілі бір сөйлем
мүшесі құрамында белсенді қызмет атқаратын қасиетке ие бола алады. Осының
нәтижесінде сөздер өздерінің лексикалық формалары жағынан бір-бірінен
ерекшеленетін болды. Мысалы: бастауыш немесе пысықтауыш қызметіндегі сөз
белгілі бір септік қызметін атқара алады. Бұл – оның лексикалық мағынасы
мен синтаксистік қызметінің бірлесуінің нәтижесі.
Басқаша айтқанда сөздер белгілі бір сөйлем мүшесі болғандықтан
қызметін атқара отырып, лексикалық топқа бөліне алады және өздерінің
морфологиялық көрсеткіштері арқылы сөз табы бола алады.
Бір сөз табы өзіне әсер еткен сөйлем мүшесімен байланысты болады,
сондықтан зат есім сөйлем мүшесінде бастауыш немесе толықтауыш бола алады.
Сын есім атрибутты сөйлем мүшесі – анықтауыштың қызметін; үстеу пысықтауыш
қызметін, етістік баяндауыш қызметін атқара алады.Осы жерде лексикалық
топталу анықталады. (17;465с).
Сөз таптарын сөйлем мүшелерімен байланыстылықтарын, орыстың ұлы
ғалымдары да дәлелдеген. Олар В.А. Богородицкий, А.М. Пешковский,
А.А.Шахматов және басқалар. Пешковский былай деген: Сөз таптары –
салқындап, қатып қалған, белгілі бір формада кристанданған және осымен
байланысты ,өздерінің сөзжасамдық мағыналары бар сөйлем мүшелері.
Үстеу категориясын сөйлем мүшесі ретнде алып қарасақ, ғалымдар оны
грамматикада баяу дамып қалптасқанын айтады. Үнді европа және түркі
тілдері жүйесіндегі сөйлем мүшелерін салыстыра зерттеген профессор
В.М. Жирмунскийде үстеу категориясының дамығанын айтады. Ол жалпы глотоника
жағдайына байланысты категорияларының әрқайсысына өзө даму заңдылықтары бар
екенін көрсетеді.
Үстеу дегеніміз не? Ғалымдар оған қандай анықтама береді?
Профессор В.А. Богородский: Үстеу етістікке анықтауыш ретінде
қосылатын сөз табы деп жазады (25;192с).
Академик Шахматов былай деді: Үстеу – заттар мен құбылыстардың өзне
ттән белгілерін көрсететін және оларды пысықтауыштық мәнде көрсететін сөз
табы немесе үстеу – етістік арқылы ( активті белгі) немесе сын есім
арқылы (пассивті белгі) берілген реттік мезгіл сапа, түр, белгілерін
анықтау қызметін атқаратын сөз табы(26;502с).
Профессор А.М.Пешковский үстеуге төмендегідей анықтама береді: үстеу
заттың белгісіне емес етістік пен сын есім белгісін анықтайды(27;113с).
Біздің білуімізше, екі сөз табы да сапаны білдіреді. Сонымен үстеу
заттың белгісіне емес, белгінің белгісін анықтайды.
Академик В.В. Виноградов: Үстеу – септелмейтін, жіктелмейтін,
бірікпейтін, етістікке , зат есімге, сын есімге меңгеріле байланысатын
грамматикалық категория. Үстеулер және сан есіммен морфологиялық байлныста
болады (28;340с).
Орыс лингвистерінің үстеуге берген анықтамалары осындай Үстеу
терминінің этимологиялық мағынасы грек тілінен аударғанда epirrema және
латын тілінен аударғанда adverbium орыс тілінде приглаголие. Қазақша
бұл етістік мәндес сөзді білдіреді деседі.
Үстеулер сөйлемде көбінесе пысықтауыш қызметін атқарады. Пысықтауыш
етістіктің бір бөлігі болмаса да, соның бір бөлшегі. Етістік пысықтауыш
мазмұнының баяндауышын құрайды. Сондықтан, егер пысықтауыш сөздер тілдің
сөздік жүйесінде үстеуге жақын болса, онда үстеулер сөйлемде етістікпен
тығыз байланыста болады. Үстеулер предикативтік қасиетке ие сөздермен
байланысты.
Әрбір сөз тобын арнайы сөз табы ретінде танудың басты факторларының
бірі – олардың синтаксистік қызметі болып табылады. Демек, келесі
тарауымызда осы жөнінде сөз қозғамақпыз.
Үстеулердің синтаксистік қызметі
Қазіргі түркі тіл білімінде, және қазақ білімінде ең бір күрделі, ең
бір даулы сөз үстеу екені белгілі. Көптеген монографиялар, мақалалар,
диссертациялар үстеу туралы жазылғаны мәлім. Бірақ үстеудің әлі де болса
зерттей, анықтай түсуді қажет ететін қырлары жеткілікті.
Үстеулер синтаксисі жалпы еңбектерде бір жақты қарастырылып келеді.
Бұл еңбектердің барлығында үстеулер өзгермейтін сөз табы ретінде қаралып
және олардың етістіктермен қабыса байланысуына сөйлемде пысықтауыштық
қызметте жұмсалуына баса назар аударылып, олардың басқа қасиеттеріне онша
көп көңіл бөлінбеген. Себебі үстеулердің етістіктен басқа сөз таптарымен
тіркесу қабылеті, олардың сөйлемдегі пысықтауыштан басқа қызметте кейбір
еңбектерде жай сөз болғанымен, арнаулы зерттеу жүргізілмеген.
Ал қазіргі тілімізден үстеулерге етістік басқа да сөз таптарымен
тіркесе алатын, сөйлемде әр түрлі функциялық қызмет атқара алатын
қасиетінің пайда болғанын көреміз. Қазіргі баспасөз беттерінен қарап
көркем әдебиеттен жиналған біршама мысалдардан, бұл процестің тілімізде кең
түрде қолданысқа ие болғаны байқалады. Осы көркем әдебиеттерден, баспасөз
беттерінен жиналған мысалдардағы үстеулердің тіркесу қабылетін, қарап,
сөйлемдегі синтаксистік қызмет, оны ғылыми тұрғыдан негіздеуге көңіл
бөлдік. Жалпы үстеулер синтаксисін сөз еткенде, ең бірінші басын ашып
алатын мәселе үстеулер мен сын есімдердің ара қатынасы. Себебі үстеулермен
сын есімдер синтаксистік функцияларында өзара ортақ жағдайлар бар: егер сын
есім белгіні анықтайтын болса, ал үстеу қимылды анықтайды. Заттың белгісі
мен қимылдың белгісінің бір-біріне ұқсамайтын түрлі процестер екеніне
қарамастан, көп жерде олардың өзара түйісетін көптеген ортақ нүктелері
бар.
Н. К. Дмитриев Татар тіліндегі үстеулердің даулы мәселесі ретінде,
олардың орыс тіліндегі сапалық үстеулермен (качественные наречие) сәйкес
келуін айтады. Мынаған көңіл бөлейік. Яхшы бала яхшы оқый хороший ребенок
хорошо учится. Орыс тілінде “хороший” сапалық (качественные наречие) үстеу
екені даусыз. Ал татар тілінде ше? Бірінші “яхшыны” сын есім, екінші
“яхшыны” үстеу дей алмаймыз. Үстеу алдымен, морфологиялық ұғым, орыс
тіліндегі “хороший” мен “хорошо” бұл жағдайда әр түрлі категория ретінде
бөлінеді, ал татар тіліндегі яхшы мен яхшы бөлінбейді. Басқаша айтқанда,
татар тілінде, екі яхшы бар: біріншісі - сын есім, екіншісі - үстеу.
Бірақ бұл жансақ екендігі белгілі. Сөз таптарын талдауда татар 1-де
шешуші элемент сөздің семантикасы болып табылады. Сондықтан яхшы қызмет
атқарса да бір ғана сөз табы, сын есім болады. (69,55). Екі кейде үш
функцияда бірдей қолданылатын сөздер түркі тілдерінде біршама кездеседі.
Бұндай процесс туралы пікірлер де осыған сәйкес. Тіл білімінде “сын есімді
үстеу” (прилагательное-наречие). “Үстеулі сын есім”
(наречие–прилагательное) немесе “синтаксистік үстеулер” (синтаксическое
наречие) деген терминдер жұмсалынады.
Б.А. Себерренников “Тілдің өзінің қатаң кескінделген, белгіленген
әрекет өрісі бар. Егер бір элемент тілде сын есім функциясында жұмсалса,
онда ол әрқашан осы рольде жұмсалатын болады, өйткені оның функциясы оның
секторымен шектелген. Егер формасы дәл ұқсайтын басқа элемент етістік
функциясында қолданылса, онда ол жай ғана ұқсастық. Шын мәнінде басқа сөз
таптарының қызметінде өзінің қызмет өрісі қатаң шектелген басқа тілдік
элемент қолданылады. Осы жақтан келгенде татар тіліндегі қыз “красивая
девушка”, ул матур яза” он красиво пишет” матурны тотығыз “держите
красивого”деген сөз тіркестеріндегі матур сөзінің үш сөз табының
функциясын атқарып тұр деу негізсіз деп есептеледі. Бұл ерекше секторлары
бар үш тілдік элемент. Сөз таптары проблемаларын шешуде бұл сөздердің
этимологиялық байланысының ешқандай мәні жоқ”.(70,26-27).
В. А. Аврорин нанай тілінде зат есім, сапалық сын есім және сапалық
үстеулердің арасындағы аралық сөздерді сапалық есім (имя качество) деген
сөз табын қарастырды. (73,222). Бірақ бұл дұрыс пікір дей алмаймыз.
Әр жақты тілдегі мұндай қағидалар тілдің даму барысындағы қайшылықтар
деп білгеніміз
Сөздердің лексикасында да, грамматикасында да неше түрлі өзгеру болып
жатады. Осындай өзгерудің бірі ретінде қазіргі тіліміздегі үстеулердің есім
сөздермен еркін тіркесе беретінін айтқан болатын
Сөз тіркесі-сөз таптарының тіркесі. Бірақ сөз таптарының тіркесу
қабылеті барлығында емес. Сөз таптары бір-бірімен белгілі жүйеге бағынып
тіркеледі. Олар бір-бірімен мағыналық байланыста, синтаксистік қатынаста
болып белгілі бір сөз тіркесінің құрамында ғана тіркесе алады
Тіл-үнемі қозғалыста болатын құбылыс. Тілдің ғасырлар бойғы тарихи
даму барысында оның грамматикалық табиғатында әр түрлі өзгерістер болып
жатады. Соған орай сөздердің тіркесу қабылеті де өзгеріп отырады. Мәселен,
бұрын тілімізде жеке сөз тіркесі ретінде қолданылған шетел, қолғап, биыл,
бүгін деген сөзде уақыт өте келе бірігу, кірігу арқылы сөз тіркесі
қасиетінен айрылып, жеке сөзге айналған. Сондай-ақ, меңгеру бұрын тек
етістікке ғана тән қасиет болған болса, ал қазір есім сөздердің де меңгеруі
молынан кездеседі.
Тілдің тарихи даму барысында біршама кең қолданысқа еніп, әр түрлі сөз
таптарымен тіркесі қабылетін ие болған сөз табының бірі. Сөз таптары
құрамындағы болған семантикалық және грамматикалық өзгерістер және
үстеулердің мағыналық, грамматикалық жағынан даму сөз тіркестерінің жаңа
түрлерінің қалыптасуына алып келді. Қазіргі баспасөз беттерінен, көркем
әдебиеттерден үстеулердің түрлі формаларда әр түрлі сөз таптарымен тіркесе
беретінін көреміз.
Сондай-ақ проф. Т. Сайрамбаев үстеулердің есімдермен қабыса
байланысуын жан-жақты, ғылыми түрде дәйектеген алғашқы ғалым. Автор
үстеулердің есімдермен тіркесін екі жақты қарастыруды жөн санайды.
Біріншіден, үстеулер түрлі қосымшалар арқылы сын есім орнынан жұмсалып
есімдермен тіркесуі тілімізде бұрыннан бар құбылыс. Мысалы; кешегі жұмыс,
бүгінгі оқиға т.б. дегенмен, мезгілдік үстеулер-қы, кі, ғы, гі жұрнақтары
арқылы есім сөздермен тіркесіп, сындық қасиетке ие болғанмен, өзінің
байырғы мағынасынан мүлдем ажырап кетпейді. Бқл, біріншіден, оладың
мағынасынан, екіншіден, ондай қатыстық сын есімдердің сын есімдерше жан-
жақты түрленбейтіндігінен байқалады. Мысалы: “қазіргі қазақ тілі”,
“былтырғы” сөздері әсте мезгілдік мәнін жоғалтпаған.
Екіншіден, үстеулер есімдермен таза күйінде, яғни өзінің үстеулік
қасиетін сақтай отырып тіркеседі. Мұндай кезде үстеулер бағыныңқылық
қызметте, зат есім, сын есім, сан есім және есімдіктермен басыңқылы
қызметте жұмсалады. Сонымен қатар модальді сөздер мен үстеулер, барыс,
жатыс, шығыс, көмектес септігінде зат есімдер, қимыл есімдері үстеулерді
жетектейтіні кездеседі. (74,55,56).
Үстеулердің тіркесу қабылетіне байланысты проф.Т. Сайрамбаевтың осы
мақаласынан басқа арнаулы жазылған еңбек жоқ. Дегенмен, үстеулердің
есімдермен тіркесуі қазақ тілінің грамматикасында, сондай-ақ жеке авторлар
М. Балақаев, К. Аханов, Р. Әміров, М. Серғалиев еңбектерінде кездеседі.
Сонымен, қазіргі тіліміздегі үстеулер етістіктен басқа есімдермен де
жан-жақты тіркесе береді.
Жалпы, тілдегі сөздер бір-бірімен әр алуан синтаксистік тәсілдер
арқылы және осы синтаксистік тәсілдер негізіне қалыптасқан синтаксистік
байланысу формалары арқылы байланысқа түседі
Қазақ тіліндегі сөздердің синтаксистік байланыс формалары бесеу; 1.
қиысу, 2. матасу; 3. меңгеру; 4. қабысу;
5. жанасу (80,34).
Жанаса байланысу формасы мектеп бағдарламасында болмаса, жоғарғы оқу
орындарына арналған оқулықтарда ерекше тоқталмайды.
Басқа түрік тілдерінде байланысу, формаларының үш түрлі көрсетіледі:
қиысу, меңгеру, қабысу. (76,204; 30,374).
Сөз тіркестерінің байланысу формаларының барлығында дерлік үстеулер
кездеседі. Бірақ олардың қолданылуы дәрежесі әрқилы. Олар қимылға тән
амалды, сапаны, мезгілді, мекенді білдіретіндіктен етістіктермен көп
тіркеседі. Бірақ, үстеулердің есім сөздермен тіркесуі де кездейсоқтық
емес, тілімізде жиі қолданылатын елеулі процесс. Үстеулі сөз тіркестері
“мағыналық байланыс арқауы бос тіркестер: Олай дейтін себебіміз - мезгіл
үстеулері есімдермен тіркескенде, олардың қабылеті айқын болғандықтан
және мағыналық байланысы берік болғандықтан тіркеспейді, сөйлемнің жалпы
мазмұны керек ететіндіктен ғана есімді сөйлемнің құрамына еніп, есім
баяндауышқа мезгілдік мағына үстеу үшін тіркеседі” (77,27). Олар
морфологиялық жағынан онша өзгремейтіндіктен қабыса байланысқан сөз
тіркесінде мол жұмсалады.
Бірақ бұл үстеулер байланысу формаларының басқа түрлерінде кездеспейді
деген сөз емес. Керісінше, үстеулердің байланысу формаларының барлық
түрінде қолданылатынын қазіргі баспасөз беттері мен көркем әдебиеттегі сөз
қолданыстар дәлелдейді.
Бірақ, барлық байланысу тәсілдері біркелкі емес.
. Қиыса байланысқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz