Қысқарған сөзді сөйлем мүшелері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
І ТАРАУ ТОЛЫҚТАУЫШ ПЕН ПЫСЫҚТАУЫШ ҰҚСАСТЫҒЫ МЕН АЙЫРМАСЫ 6
1.1 Сөйлем мүшесі, оның негізгі белгілері 6
1.2 Сөз табының сөйлем мүшелеріне қатысы 9
1.3 Сөйлем мүшелерінің зерттелуі 11
ІІ ТАРАУ ТОЛЫҚТАУЫШ ПЕН ПЫСЫҚТАУЫШ: ҰҚСАСТЫҒЫ МЕН АЙЫРМАСЫ 21
2.1 Толықтауыш, оның түрлері, жасалу жолдары 21
2.3 Пысықтауыш оның түрлері 25
2.4. Толықтауыш пен пысықтауышты ажырату 30
2.5.Толықтауыш пен пысықтауыштың ара жігін айыру туралы кейінгі
көзқарастар 32
ҚОРЫТЫНДЫ 48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 51
КІРІСПЕ
Қазақ тілі бөлімінде сөйлем мүшелері айтарлықтай зерттелді. Бұл
жөнінде көпшілік мойындаған нәтижелер де молшылық. Алайда сөйлем мүшелері
логикалық және құрылымдық тұрғыдан қарастырылады. Тіпті сөйлем мүшелерін
анықтауда морфологиялық көрсеткішті басты нысана ететін жайттар да жиі
ұшырасады. Сөйлем мүшелерін анықтауда сөйлемнің коммуникативтік сипатын,
контексті назардан тыс қалдыратын фактілер де мол. Бұл айтылған жайттар,
әсіресе, пысықтауыш пен толықтауышқа байланысты жиі көрініс береді. Міне
осы себептен біз дипломдық жұмысымыздың тақырыбын Толықтауыш пен
пысықтауыш: ұқсастығы мен айырмасы деп алдық. Мәселенің көкейкестілігі де
осы айтылғандардан келіп шығады.
Пысықтауыш пен толықтауыштың айырмасы мен ұқсастығы жайында қазақ тіл
білімінде аз сөз болған жоқ. Оған дәлел ретінде 50-жылдары Халық
мұғалімі, Қазақ тілі мен әдебиеті журналдарындағы пікірталас-айтысты
алсақ та жеткілікті. Бұл пікірталас-айтыста ірі ғалымдардан бастап, мектеп
мұғалімдеріне дейін қатысты. Алайда бір тоқтамға келген жоқ. Толықтауыш пен
пысықтауыштың айырым белгілері туралы пікірлер сол плюралистік деңгейде
қалып қойды. Осы айтыстың соңында қорытындысы ретінде берілген жауапта бұны
шешіп берген жоқ. Бұған дәлел ретінде журналдың 1959 жылғы № 12 санын
қарауға болады:
1. Барыс, жатыс, шығыс, көмектес жалғаулы сөздер заттық мағынаны
білдіріп, кімге? неге? кімде? неде? кімнен? неден? кіммен? немен? деген
сұрауларға жауап беріп және бұл сұраулардың тәуелді, көпше түрлерінің
біріне жауап болса, жанама толықтауыш болады.
2. Барыс, жатыс, шығыс, көмектес жалғаулы сөздер мейлі шылаулы болсын,
мейлі шылаусыз болсын, бәрібір мекендік, мезгілдік, мақсаттық, амалдық,
себептік мағыналарды білдіріп, қайда? қайдан? қай жақтан? қалай? қалай
қарай? қашан? т.б. сұрақтарға жауап болса, қай сөз табынан жасалғанына
қарамамастан пысықтауыш болады.
Осыған қарап біз өз қал-қадырымызша баламалы пікір алуандығына арқау
болатын ойларымызды дәлелдеп ұсынуды жөн көрдік. Бұл біздің жұмысымыздың
өзекті міндеті.
Толықтауыш пен пысықтауышты талдау үстінде дәстүрлі құрылымдылық
әдістен гөрі қазақ тілі синтаксисінде кейіңгі кезеңдерде бой көрсетіп
жүрген коммуникативтік әдісті бағдар еттік. Әрине, тіл білімінде
қалыптасқан сипаттамалық әдіс, индукция және дедукция әрдайым назарымызда
болды.
Дипломдық жұмыс кіріспе, негізгі бөлім, қорытындыдан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбымыздың теориялық, методикалық
тұрғыдан зәрулігі, осы тақырыпты зерттеудегі мақсат-міндетіміз, зерттеу
әдістері сөз болады.
Негізгі бөлім екі тараудан тұрады. Бірінші тарауда қазақ тіл білімінде
сөйлем мүшелері деген мәселе арнайы, жеке, іргелі еңбектің нысанасы
(обьектісі) болмағандықтан, сөйлем мүшелерінің зерттелу тарихы, негізгі
белгілері, морфологиямен қатысы туралы жүйелі сипаттама берілді.
Екінші тарауда толықтауыш пен пысықтауышқа арнайы тоқталдық. Ол туралы
әр алуан пікірлерді салғастырып, ұтымды тұрғылардан саралап тырыстық.
Бір қарағанда, бірінші тарау мен екінші тарау жарыспалы күйде
тұрғандай, бірақ сөйлем мүшелерінің жалпы теориясы екінші тараудағы
пысықтауыш пен толықтауыш туралы мәселеге сәулесін түсіріп тұрады.
Қорытынды бөлімде толықтауыш пен пысықтауышты айырудың критерийлері
берілді.
І ТАРАУ ТОЛЫҚТАУЫШ ПЕН ПЫСЫҚТАУЫШ ҰҚСАСТЫҒЫ МЕН АЙЫРМАСЫ
1.1 Сөйлем мүшесі, оның негізгі белгілері
Сөйлемнің өзі екі жақты қарастырылатыны белгілі;
А) Cөйлемнің құрылысы, айтылу мақсаты және оған қатысатын мүшелердің
арақатынасына қарай олардың бірнеше түрге бөлінуі;
Б) Сөйлемді құрайтын элементтері немесе сөйлемге қатысты сөздердің
сөйлем мүшесі болуына қарай;
Сөйлемге қатысты осы екі мәселенің әрқайсысының өзіндік зерттелу
обьектілері бар . Соның ішіндегі ең негізгі мәселенің бірі - сөйлем
мүшелері.
Сөйлемнің мүшелері сөйлемнің ішкі бөліктері, сөздер сөйлемнің ішкі
бөліктері, дегенмен олар сол сөйлемді құрауға басты тұлға. Сол сөздердің
қатысуы арқылы ғана сөйлем құрала алады.
Сөйлем сөзсіз құралуы мүмкін емес. Міне сол сөйлемдегі құрайтын әрбір
сөздің өз орны, өз қызыметі, өз мағынасы, өз қасиеті бар – дейді
Т.Сайрамбаев өзінің Сөйлемдегі тұрлаулы мүшелері” - деген еңбегінде.1
Жалпы сөйлем мүшелері туралы бірнеше анықтама бар;
1. Сөйлемдегі сөзді сөйлем мүшесі дейміз.
2. Сөйлемде қанша сөз болса, солардың барлығы соншалық сөйлем мүшесі
дейміз.
3. Сөйлемдегі мағыналы сөзді сөйлем мүшесі дейміз.
4. Сөйлемдегі әр түрлі сұрауға жауап берген сөзді сөйлем мүшесі дейміз,-
деген көзқарастың бар екендігін кезінде К.Басымов айтқан болатын.2
Сөйлем мүшелері туралы кейінгі кездегі авторлардың пікірлері.
5. М.Балақаев Сөйлемде грамматикалық мағынаға ие болып, синтаксистік
қызмет атқарып тұрған сөздерді сөйлем мүшесі дейміз.1
6. О.Күлкенова Сөйлем ішінде басқа сөздермен синтаксистік қатынасқа
түсіп, бір сұрауға жауап беретін, бір ұғымды білдіретін жеке сөздер
немесе сөз тіркесін сөйлем мүшесі дейміз.2
7. Р.Әміров Сөйлем мүшелері – сөйлем құрауда қалыптасқан қатынастың
компоненті. Сөйлем мүшелері ретінде толық мағыналы сөздер
қолданылады.3
Негізінен осы тұжырымға байланысты Т.Сайрамбаев мынадай тұжырымға4 ерекше
тоқталып өткен.
1.Сөйлемде қанша сөз болса, сонша сөйлем мүшесі болады;
2.Сөйлемдегі мағыналы сөз сөйлем мүшесі болады;
3.Сөз тіркесі де сөйлем мүшесі болады;
Алғашқы ережелер бойынша ол осы еңбегінде былай дейді: Сөйлем ішінде
дербес мағынасы бар, дербес мағынасы жоқ сөздер бар. Тіпті дербес мағынасы
бар сөздердің өздері сөйлемде мүше бола бермейтіні мәлім.5
1. Сонымен қатар сөйлем ішінде келетін оқшау сөздер, айқындауыштардың
дербес мағыналы сөздер бола отырып белгілі бір сөйлем мүшесі бола
алмайтын, олардың бүкіл сөйлемге немесе жеке бір сөзге қатыстылығын
айтып өткен.
Және де қаратпа, қыстырма, одағай, қосарлы, қосалқы және оңашаланған
айқындауыштарды құрайтын сөздердің де дербес мағынасы бар екендігін, бірақ
сол топтағы сөздердің сөйлемнің ішінде қолданылғанымен, әдеттегі бес сөйлем
мүшесі сияқты бола алмайтындығын, олардың сол бес сөйлем мүшелерінің
әрқайсысына бөлініп, олардың әрқайсысының ішкі мүшелері ретінде, яғни
сөйлем мүшелерінің мүшелері тәріздес қызмет атқаратындығын айтқан.
Бұдан басқа сөйлем ішінде көмекші сөздер тобының бар екендігін, оларға
көмекші есім, көмекші етістік, модаль сөздер, шылау сөздердің де
қатысатынын айтып өткен.
Осы сөздер (көмекші сөздер) өз алдына тұрып еш уақытта сөйлем мүшесі
бола алмайды, тіпті олар сөйлем мүшесі болады деген пікір тумаса керек.
Соған қарамастан бұл ережеге осы топтың сөздері де қатысты деп ұғатын
боламыз . Міне, осы сөйлемдегі немесе сөйлемде қанша сөз болады дейтін
тұжырымдар сөйлем мүшелерінің жасалуында ойлануды қажет етеді1 – деп
көрсетеді Т.Сайрамбаев.
Автор енді бір мәселе бойынша: Кейбір ережелерде әр түрлі сұраққа
жауап беретін сөздер мүшесі болады дейтін де пікірлер баршылық. Шынында
сөздер сөйлем ішінде белгілі бір сұраққа жауап беретінін айтқан. Бірақ кез
келген екі белгілі сұрауға жауап беретінін айтқан . Бірақ кез келген екі
белгілі сұрауға жауап бере ме? - дейді де сөздерге сұрау қою мәселесінде
екі нәрсеге назар аударуды қажет деп табады.
1. Сөйлемдегі негізгі мағыналы сөздер дара күйінде тұрып белгілі бір
сұраққа жауап береді.
2. Негізгі сөздер мен көмекші сөздердің түйдектелуі де белгілі бір
сұраққа қатысты болады.
Сөздердің сөйлем мүшесі болу үшін мынадай мәселелерді атап өтеді:
1.Сөйлем мүшесі болу үшін сөздер бір-бірімен қатысты болуы керек.
2.Сөздер сөйлем мүшесі қызметінде дара да, күрделі де күйінде
қатысады.
3.Сөздер сөйлемге енгенде грамматикалық мағына беруі тиіс.
4.Сөздер сөйлем мүшесі болған кезде белгілі бір сұрауға жауап беруі
тиіс.
5.Сөздер сөйлем мүшесі қызметінде өзара байланысқа енуі тиіс, - дей
келе, сөйлем мүшесіне мынадай анықтама береді: Сөйлем мүшесі дегеніміз
сөйлемде бір не бірнеше сөздер тобының басқа сөздермен синтаксистік
қатынастары арқылы арнайы бір сұраққа жауап беретін грамматикалық мағынаға
ие болатын түрін айтамыз.1
1.2 Сөз табының сөйлем мүшелеріне қатысы
Т.Сайрамбаев сөйлемді құрайтын элементтер мен сөйлем мүшелері
негізінен біріңғай болғанымен әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар екенін
айтып өтеді. Сондықтан сөйлем мүшелерінің жасалуын жеке алып, оны мынадай
топтар арқылы көрсетеді:2
1.Негізгі сөз таптарының сөйлем мүшесі болуы.
2.Негізгі сөздер мен көмекші сөздердің түйдектелуі арқылы сөйлем
мүшесі болады.
3.Негізгі сөздер шартты райлы болса, етістігінің тіркесі арқылы болған
сөйлем мүшесі.
4.Тұрақты тіркесті сөйлем мүшелері.
5.Бір сөздің қайталануы арқылы сөйлем мүшесі болуы.
6.Сөйлемнің де сөйлем мүшесі болуы.
7.Қысқарған сөзді сөйлем мүшелері.
8.Жеке дыбысты сөйлем мүшелері.
Сөз таптарының сөйлем мүшелеріне ұқсамайтын қасиеттерінің бірі әрбір
сөз табының жеке-жеке лексикалық мағынасы бар. Лексикалық мағына әрбір
сөздегі ешбір жалғаусыз атау күйіндегі мағынасы, ал грамматикалық мағына
сол лексикалық мағынасы бар сөзге түрлі қосымшалардың жалғануы арқылы пайда
болатын мағынасы. Әрбір сөз сөйлемде нольдік тұлғада және түрлі қосымшалар
жалғануы арқылы, әрі сөз табы, әрі сөйлем мүшелік қызметте жұмсалады.
Т.Қордабаев ¤зінің Тілдік структуралық элементтері деген еңбегінде
сөз табы мен сөйлем мүшесінің арақатынасы туралы былай дейді: Лингвистика
тарихында сөз табы мен сөйлем мүшелерін бірлікте қарау сөз табын сөйлем
мүшесіне тәуелді ету, содан тарату да болған.
Сөйлем мүшесі, сөз табы дейтініміз де лексикалық тұлғалар, сөздер
болғанмен бірі екіншісіне тәуелсіз және жіктеулі белгілері, көріну
жолдары жағынан да бір-біріне ұқсамайтын екі бөлек категориялар.1
Бір сөздің өзінде лексикалық теорема, грамматикалық, әрі сөйлем
мүшелік қасиет бар болып табылады. Бірақ сөздің лексикалық мағынасы сол
сөздер сөйлем мүшесі болған кезде сақтала ма деген мәселе туралы
Сайрамбайев былай дейді: Осы сөздердің сөз табы кезіндегі мағынасының енді
сөйлем мүшесі кезінде болатын алшақтығы сөздегі грамматикалық мағынаға ие
болу сөздерге түрлі–түрлі көмекші сөздер мен демеулердің түйдектелуі
арқылы жүзеге асса керек.2
Сөз табының лексикалық мағынасы бойынша сөйлем мүшесі болатын әрбір
сөздің, біріншіден, бір-біріне қатысты яғни бір-біріне бағынышты, бағыныңқы
дәрежеде жұмсала келіп, екіншіден, олардың әрқайсысына сөйлемде белгілі
дәрежеде мағынасының айқын болатыны ескеріледі. Сонда сөз таптары сөйлем
мүшесі қызметінде жұмсалғанда, оның мағыналық жағынын назарға алынатынын
айтады.
Жалпы алғанда, сөз таптары сөйлем мүшесі болған кезде лексикалық
мағынасын сақтайтыны, әрі басқа бір мағыналық топқа ауысу процесі де айқын
байқалады. Мысалы, зат есімдер заттық мағынаға ие сөздер болғанмен, олар
бастауыш, толықтауыш, кейде пысықтауыштық қатынасқа да ауысып кетеді.
Бұған қарағанда әр түрлі мағыналық топта жұмсалатын сөз таптары сөйлем
мүшесіне ауысқан кезде де сол өзінің мағынасымен қоса, басқа мағынаға
ауысып жұмсала береді:
1.3 Сөйлем мүшелерінің зерттелуі
Қазақ тілін зерттеуде орыс тіл білімінің үлгілік жолы болғандығын
жоққа шығаруға болмайды деп санаймыз. Өйткені сөйлем мүшелері туралы
пікірлерде орыс тілі синтаксисінің бұрынғы мамандары пікірлерінің ізі
жатады. Сол себепті, ең алдымен, сөйлем мүшесі туралы орыс тілі синтаксисі
концепцияларын көктей шолып өткен артық болмайды, тіпті қажет. Орыс тілі
синтаксисінің дамуын кезендерге бөлу XVIII, XIX, XX ғ.ғ. орыс әдеби тілі
тарихының кезеңдеріне сәйкес келе бермейді. Орыс тілі синтаксисін үш
кезеңдерге бөліп қарастырады:
І. Ломоносов кезеңі. Бұл 1755 жылы Ломоносовтың Российская
грамматика еңбегінің жарыққа шыққан кезеңі мен Н.И.Гречтің грамматикалық
еңбектері мен А.К.Востоковтың Русская грамматикасының шыққан кезіне
дейінгі аралықты қамтиды.
ІІ. Н.Греч пен А.Востоковтың синтаксистік құбылыстарды әр түрлі
лингвистикалық методологияға негіздеп, түрліше бөлген кезеңінен басталады.
ІІІ. Бұл кезең –орыс тілі синтаксисі тарихында Ф.И.Буслаевтың Опыт
исторической грамматики русского языка (1832) еңбегінің шығуы, осыған
байланысты туған түрлі даулы мәселелер туындаған кезең .
Орыс тілі білімінде ревалюцияға дейінгі кезде синтаксис мәселелері
Ломоносовтың грамматика және риторика туралы еңбектерінде мүлде пән ретінде
қарастырылмаған. Оның синтаксистік теориясы еш бағаланбаған. Ломоносовтың
өзінің Риторика еңбегінде сөйлем ішінен негізгі екі бөлікті (часть )
бөліп алады: бастауыш пен баяндауыш.
Бастауыш пен баяндауыш жеке сөздерден жасалуы мүмкін - дейді,
М.В.Ломоносов. Бұдан кейін XVIII ғасырдың 2-жартысында проф.Н.Кураганов,
А.А.Барсовтың да сөйлем теориясы туралы ілімдердің сөйлемді бастауыш,
баяндауыш деп бөлуден аспаған.
ХІХ ғасырдың басында Н.Язвицский өзінің Все общая грамматикасында1
кез–келген сөйлем бастауыш пен баяндауыштан тұрады. Ал кто который
есімдіктерімен басталатын сөйлемдерді бастауыштың бір бөлігі немесе
баяндауыштың бір бөлігі, - деп қарастырады.
Ал Я.Г.Якоб өзінің Курс философий для гимназий Российской империй
деген еңбегінде Бастауыш пен баяндауыш бар жерде сөйлем де болады. Ол бір
немесе бірнеше сөзден тұруы мүмкін,2- дейді.
ХІХ ғасырдың 20-50 жж. бұл мәселе кеңінен сөз болған Н.И.Греч сөйлемде
бастауыш пен баяндауыштан өзге толықтауыштың болатынын айтқан. Сөйтіп
бірінші рет толықтауыш сөйлем мүшесі ретінде сөйлем мүшесінің құрамына
еніп, бастауыш пен баяндауыштан соң үшінші орынға ие болды.
Н.И.Греч үшін сөйлем мүшесі мен сөз табы бір-біріне сәйкес және тығыз
байланысқан. Ол анықтауышқа былай анықтама береді: Определение - это
выражение качества, действия или другого качества именами прилагательными
и наречиями, - десе, толықтауыш туралы: Дополнением выражаются: во-
первых предмет действия подлежащего; во-вторых, качество предмета,
обстаятельства, место и время действия,3- дейді.
Сонымен қатар автор: Анықтауыш пен толықтауыш бірдей болуы мүмкін
және олар қай сөз табынан жасалғанына қарап ерекшеленеді, - дейді.1
ХІХ ғасырдың 20-30 жж. орыс тілі синтаксисі тарихына А.К.Востоковтың
да қосқан үлесі мол.
А.К.Востоков өзінің Русская грамматика еңбегінде сөйлем тек қана екі
бөліктен: бастауыштан және есть көмекші етістігі арқылы жасалған
баяндауыштан тұрады,2- дейді.
Және де ол өз грамматикасында бастауыш пен баяндауыштан өзге
анықтайтын, толықтайтын сөздердің немесе мүшелердің болатынын айтқан.
Яғни сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері туралы ілімінің логикалық бағыты
А.К.Востоков пен Н.И.Греч еңбектерінен басталғанын көреміз.
Оларда дополнение, определение деген терминдердің қолданылғанын,
ал пысықтауыш ретінде танылған сөйлем мүшелері анықтауыштың бір түрі
ретінде қарастырылады.
ХІХ ғасырдың 50 ж. аяғына қарай Ф.И.Буслаевтың Опыт исторической
грамматики русского языка еңбегі жарық көрді. Онда ол: Осы тұрлаулы
мүшелердің екеуінің негізгісі баяндауыш. Оның өзіне тән және бастапқы
этимологиялық формасы есть етістігі,3– дегенді айтады .
Сонымен қатар Ф.И.Буслаевтың ілімі бойынша логикалық тұрғыдан сөйлем
мүшелерін бастауыш пен баяндауыштан тұрады, ал грамматикалық тұрғыдан
алғанда бұл екуінен де басқа сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері деп аталатын
толықтырып түсіндіріп тұратын сөздердің болатынын көреміз.
Ф.И.Буслаев тұрлаусыз мүшелерді екі түрлі қатынаста қарастырады:
1.Синтаксистік қолданысына қарай;
2.Мағынасына қарай;
А.А.Дмитревский осы ғасырдың 60-70 жж. еңбектерінде: бастауыш тек
атау септіктен ғана емес, басқа да жанама септіктің формаларынан жасалады,
осыған орай бастауышты сөйлемнің тұрлаусыз толықтауыш мүшесіне жатқызу
керек,1 - дейді
Ал М.Великанов2 бастауыш пен баяндауыштың дамуына, өрбуіне қызмет
ететін сөздердің бәрі сөйлемде түсіндірмелі (пояснительные) сөздер деп
аталады, - деп тұрлаусыз мүшелерді жалпы түрде ғана түсіндірмелі сөздер деп
алған.
А.А.Потебня Из записок по русской грамматики деген еңбегінде3
А.А.Дмитриевскийдің бастауышты басқаша атау теориясын сынға алады.
Ф.И.Буслаевтың сөйлем мүшелері туралы ілімін оның сөйлемнің тұрлаусыз
мүшелерін екі жақты қарау керек, яғни синтаксистік қолданысына және
мағынасына қарай талдау керек деген көзқарасын сынға алады.
А.А.Потебняныңң ұғымынша, сөйлем мүшелері мен сөз табы үнемі
қозғалыста болатын, тарихи өзгеріп отыратын категориялар.
А.А.Потебняның талантты шәкірттерінің бірі А.А.Попов сөйлемнің
генезисі туралы мәселеде өзінің ұстазының концепциясынан шет кетеді.4
А.А.Потебня тілдің тарихи дамуында екі мүшелі сөйлемді тілдік норма
деп есептеген (яғни бастауыш пен баяндауышы бар сөйлемдер).
А.В.Попов өзінің Синтаксические исследования деген еңбегінде бірінші
рет Сөйлемнің ең алғашқы түрі етістікті немесе есімі бір мүшелі сөйлем”
дегенді айтқан. Екі мүшелі, үш мүшелі сөйлемдер кейіннен пайда болған”,1-
дейді.
А.В.Поповтың тарихи генетикалық тұрғыдан қарастырған бұл зерттеуі
А.А.Потебня, Ф.Ф.Фортунантов, В.Щерцлялардың тұрғысынан дұрыс бағасын ала
алды.
Кейінгі жылдардағы орыс тіл білімі синтаксисін зерттеулердің бірі
А.Н.Пешковский алғашында определения, обстоятельство деген терминдерді
сақтай отырып анықтауыштың қиыса байланысқан сын есім, есімше есімдіктен
болатын, толықтауыштың меңгеріле байланысқан зат есімнен, пысықтауыштың
қабыса байланысқан үстеу, көсемше немесе қабыса байланысқан инфинтивтен
жасалатынын айтқан. Соңғы еңбектерінде ол определение, дополнение,
обстоятельство деген терминдерден бас тартып, меңгеріле, қабыса, қиыса
байланысқан сөйлем мүшелері деп атауды үсынады.
Ал қазіргі орта мектептерде, жоғарғы мектептерде сөйлемнің тұрлаусыз
мүшелерін талдау – грамматикалық тұрғыда қарастырылады. Қазақ тіл білімінде
сөйлем мүшелерінің зерттелу тарихын былайша топтауға болады:
1.1922–40 жылдар арасындағы ғылыми айтыс.
2.1940 жылғы оқулық, ғылыми еңбектер бағытындағы айтыс.
3.1950 жылдан кейінгі әр түрлі бағыттағы еңбек.
Бірақ, сол сөйлем мүшелерінің анықтамасына келгенде ғалымдар арасында
түрліше көзқарас баршылық.
Сөйлем мүшелерінің өзіндік қасиетін айқындауда 1940 жылға дейінгі және
одан кейінгі әдебиеттерге шолу жасасақ, мынаны көруге болады: сөйем
мүшелері туралы, олардың негізгі белгілері, жасалуы, тыныс белгілері туралы
айтыстар сол І кезеңде жақсы қойылған еді.
Бұл кездегі еңбектерде сөйлем мүшелері тек жасалу жағынан ғана сөз
болып қойған жоқ, жалпы сөйлем мүшелерінің қалыптасу, тұрақтану мәселесіне
көбірек назар аударылды. Бұл уақыттағы еңбектерде сөйлем мүшелері туралы
түрлі көзқарастар болды. Әсіресе, бұл кездегі сөйлем мүшелері туралы айта
келіп К.Басымов былай деді: Осы күнге шейін қазақ грамматикасындағы аяғы
жерге тимей келген мәселенің бірі осы сөйлем мүшесі болып келеді.1
Негізінен сөйлем мүшелері туралы 1936-40 жылдар шамасында жазылған
материалдар назарға арарлық. Ол кезде сөйлем мүшелері туралы А.Байтұрсынов
Қ.Жұбанов, І.Бәйтенов, К.Басымов, С.Аманжолов, Ә.Ермеков, М.Балақаев
еңбектерін айтуға болады.
Сөйлем мүшелері туралы арнайы тоқталған ғалым А.Байтұрсынов. Автордың
1924 жылы Орынборда басылған Тіл танытқыш үшінші оқулығы синтаксис
мәселесіне арналған2.
Онда ол сөйлем мүшелерін тұрлаулы, тұрлаусыз деп екіге бөледі.
Сөйлемнің тұрлаулы мүшелерін екіге бөліп қарастырады:
а) бас мүше;
ә) баяншы мүше;
Ал автор тұрлаусыз мүшелерді үшке бөліп қарастырған Қ.Жұбанов,
С.Аманжоловтар өз мақаласында Байтұрсыновтың сөйлем мүшелерін
топтастырғанда тек мағыналық жағына басты назар аударғандығын айтады.3
Сөйлем мүшелеріне ғылыми талдау жасаған ғалымдардың ішінде
А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжоловтар көбіне олардың жіктелу жүйеленуіне
назар аударса, басқа ғалымдар сөйлем мүшелері еңбектерінде олардың жасалу
жолына бас назар аударады. Сөйлем мүшелері туралы арнайы тоқталған
ғалымдардың бірі Қ.Жұбанов. Ол сөйлем мүшелері туралы ғылыми көзқарасын
Жаңа грамматикалық жаңалықтар жайынан” атты көлемді мақаласынан айқын
көруге болады.
Автор: сөйлем түгел бір ойды білдіреді. Түгел ойды сөйлем бір сөзбен
де, көп сөзбен де білдіреді. Бірақ бір сөздің бір өзі сөйлем болуы сирек
болады. Бір сөзді сөйлемде түгел бір ойды бір сөздің өзі-ақ білдіреді. Көп
сөзді сөйлемде түгел бір ойды сөйлемдегі сөздердің бәрі жиналып барып
білдіреді,1 - дейді.
Қ.Жұбанов өзінің Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер деген кітабында
сөйлем мүшелері туралы былай дейді: Көп сөзді сөйлемнің түгел ойдың бір
бөлшегін білдіретін әр сөзін сөйлемнің мүшесі дейміз,2 – деп мынадай
мысалдар келтіреді: Құс ұшады. Бала ойнайды. Күн суық, - деген
сөйлемдерде екі – екіден мүше бар, ал “Боздаған үн шыққан абыржыға қарай
Айша қызыл атты аяңдатып келе жатты” (Сәкен), - деген сөйлемде он бір мүше
бар,3 – дейді.
Автор сөйлем мүшелерінің саны оның атаулары туралы осы еңбегінде
сөйлем мүшелерін тұрлаулы (бастауыш, баяндауыш) және айқындауыш деп бөле
келіп, әсіресе сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері туралы өзіндік жаңа ұсыныстар
жасауда мақсат еткен. Ол туралы автор “Сөйлемінде бастауыш пен баяндауыштан
басқа да мүшелер болады. Олар я бастауышты я баяндауышты анығырақ,
айқынырақ аңғарту үшін тұрады”. Осындай сөздерді айқындауыш дейміз,4 –
дейді де, сөйлемнің айқындауыш мүшесін екі түрге бөледі, бірі өзінің
айқындайтын мүшелеріне жалғау жалғап барып жетектеледі, бірі жалғаусыз
жетектеледі.
Ол жалғаулы айқындауышты толықтауыш жалғаусыз айқындауышты анықтауыш
дейді.
“Сөйлемдегі бастауыш пен баяндауыштан өзге жалғаусыз сөздің бәрі
анықтауыш болады, баяндауыштан өзге жалғаулы сөздің бәрі толықтауыш
болады”, – деп оны былай түсіндіреді:1
“Жақып ұзақ сөйледі. Дәуіттің, Қасымның жаман жағын түгел ашып берді”
(Бейімбет) деген сөйлемдерде “ұзақ, жаман, түгел” сөздері – анықтауыш та,
“Дәуіттің, Қасымның” “жағын” сөздерін толықтауыш болады дейді.
Яғни, Қ.Жұбанов сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері туралы өзінен бұрынғы
авторларды сынай келіп олардың жүйелеулерінің көбіне мағыналық ережелікке
тоқталғандығын дұрыс емес деп тауып, сөйлем мүшелерін топтастыруда тұлғалық
принципті басшылыққа алады. Яғни, Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері деген
терминнің орнына орыс тіл білімі мамандарының топтауының негізінде оларды
тек айқындауыш деп атағанды жөн көреді. Сөйлем мүшелерін тұлғалық жағынан
қарастыра келіп, септік жалғаулы сөздердің барлығын тіпті ілік жалғаулы
сөздерді де толықтауышқа қосып жібергенін байқауға болады.
Автор: Жаңа грамматикалық жаңалықтар жайынан еңбегінде пысықтауыш
болатын кеше, бүгін сияқты сөздерді анықтауышқа қосуының негізгі себебі
олардың мағыналық жағын еске алғандық емес, тек тұлғалық яғни ондай тұлғалы
сөздердің анықтауыштық тұлғалы сөздермен бір тұлғалас екендігін алғандықтан
болып отыр.
Қазақ тілінің сөйлем мүшелерін топтастыру туралы С.Аманжоловта арнайы
тоқталған. Ол Қ.Жұбановтың жіктеуін қолдай келіп:
а) тұрлаусыз сөйлем мүшелерінің көптігіне;
ә) анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыштың сұраулары мен анықтамаларының
арасына келуіне;
б) оларды бір–бірінен айыруда ғылыми негіздердің жоқ екндігіне
байланысты дәйек айтып, автор сөйлем мүшелерін бастауыш, баяндауыш,
анықтауыш деп үшке бөлумен ғана шектелген.
Ал 1939 жылы мектепке арнап жазылған “Қазақ тілінің грамматикасы”;
1940 жылы жазылған ”Ғылыми синтаксис” деген еңбектерінде сөйлемнің
тұрлаусыз мүшелері туралы ойлары басқаша берілген.
Сөйтіп автордың сөйлем мүшелерін топтастыруда екі түрлі көзқарасын
байқауға болады.
С.Аманжолов өзінің “Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы”
еңбегінде “Мағына жағынан сөйлем мүшелерін тұрлаулы, тұрлаусыз деп бөлу өте
ұшқара айтылған нәрсе, себебі бастауыш, баяндауышы жоқ сөйлемде белгілі
мағына береді. Өйткені бір сөйлемді бір сөйлем толықтырып тұрады.
Байланыссыз ешнәрсе жоқ,1 – дейді де, сөйлем мүшелерін тұрақты, тұрақсыз
деп бөлудің дұрыс еместігін айтады.
Автор осы еңбегінде сөйлем мүшелерін біз тек мағынасына байланыстырып
айырамыз, әр сөзге сұрау қойы, сол арқылы сөздің мағынасын және тұлғасын
ашып аламыз, - деп мынадай мысалдар арқылы:
а) Отпен ойнама – күйесің,
Сумен ойнама – батарсың.
(Немен ойнама ? – отпен, сумен);
ә) Мен келешекке сеніммен қараған адамды сүюші едім. (Ә.Әбішев)
(Қалай қараған адамды? – сеніммен қараған адамды) “немен?” сұрауы
толықтауыштың сұрауы, “қалай?” сұрауы пысықтауыштың сұрауы екедігін айтады.
Автор: сырт жағынан қарағанда, екеуінің де көмектес болғанымен бірінің
пысықтауыш, бірінің толықтауыш болатындығын білеміз,1 - дей келе, барлық
сөз таптарынан болған сөйлем мүшелері (оның ішінде шылаулы, жалғаулы сөздер
де) негізінде осылай сұрау арқылы ажыратылатынын, бірақ бір тұлғаның өзі
әртүрлі мағына беретінін естен шығармауы керектігін атап өтеді.2
С. Аманжолов алғашқы топтауын батыл айтқанымен бәрібір соңында сөйлем
мүшелерін талдауда көзқарасын өзгерткен, яғни талас болып жүрген сөйлемнің
тұрлуасыз сөйлем мүшелерін одан әрі толықтауыш, пысықтауыш, анықтауыш
сөйлем мүшелеріне бөліп, көбінде енді тек тұлғалық жағына ғана назар
аудармай, мағыналық жаққа да баса назар аударғанын көреміз.
Өзге ғалымдар да (Қ.Басымов, І.Бәйтенов, Ә.Ермеков, М.Балақаев) сөйлем
мүшелері туралы бірнеше мақалалар, оқулықтар жазған. Бірақ бұлар сөйлем
мүшелер жіктелуіне баса көңіл бөлмей, тек олардың нақтылы жасалу жолына
ғана тоқталады.
Х.Басымов өзге ғалымдарға қарағанда тұрлаусыз мүшелерді қазіргіше
анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш деп бөле келіп, оларды сөйлемнің
тұрлаусыз мүшелері деп дұрыс бере білген.3
І.Бәйтенов та өз еңбегінде сөйлемнің мүшелері туралы арнайы
тоқталғанымен, автор оның жіктелуіне назар аудармайды, көбіне сөйлем
мүшелеріне қойылатын сұраулар, олардың қай сөйлем мүшесіне тән еместігі
туралы айтады.4
Сөйлем мүшелері туралы мәліметті М.Балақаев еңбектерінде
кездестіреміз. Автор өзінің “Қазіргі қазақ тілі” еңбегінде – сөйлем
дегеніміз ойды білдірудің негізгі формасы, ол сөйлем мүшелеріне сәйкес
келетін сөзден (сөздерден) және сөз тіркесінен тұрады,1 - дей келе сөйлем
мүшесі дегенді В.В.Виноградовтың анықтамасымен түсіндіреді: “Члены
предложения – это синтаксические категории, возникающие в положении на
основе форм слов и форм словосочетания и отражающие отношения между
струтурными элементами предложения.2
Сонымен автор сөйлем мүшелерінің тұрлаулы (бастауыш, баяндауыш) және
тұрлаусыз (толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыш), синтаксистік байланыспаған
сөздерден (қаратпа сөз, қыстырма сөз, одағай сөздерден) тұратындығын
айтқан.
Ал Т.Р.Қордабаев өзінің Тілдің структуралық элементтері деген
еңбегінде сөздің сөйлем мүшесі болуын былай түсіндіреді: Сөйлем құрамына
еніп басқа сөздермен байланысқа түсу нәтижесінде сөздер белгілі
синтаксистік мағынаға, функцияға ие болады да, сөйлем арқылы берілетін
хабардың бір бөлшегі бір мүшесі болып тұрады. 3 Сөйлемнің сөйлем мүшелік
функциясы олардың жеке бастарына тән қасиеттері емес, сөйлемде бір-бірімен
байланысты, қарым-қатынаста қолданылғанда ғана көрінетін мағынасы.4
Ал сөйлемдегі сөздерді мүшеге бөлу қандай негізден тұрғандығы туралы:
Тілдегі елеулі құбылыстардың қай-қайсысы болса да өмірден туған,
тұрмыстағы объективтік болмыстың бейнесі. Тұрмыстағы құбылыстар, заттар,
процестер өзара бір-бірімен байланыста, шартты қатынаста болады.
Олардың байланысы сан қилы болу мүмкін ,бірақ тіл солардың ішіндегі ең
жалпы, ең негізгі екі қатынасты алады: оның бірі екіншісіне тәуелсіз
қатынасында, екіншісі тәуелді, бағынышты қатынасы. Баспаға тәуелсіз
қатынаста тұратын заттың, құбылыстың тілдегі бейнесі – бастауыш, -дейді де,
бастауыштың сөйлемінің не туралы айтылатындығы білдіретіндігін,
грамматикалық жағынан басқаларға тәрбиеуелсіз екендігін айтады.
Ал баяндауыштын белгінің, процестің затқа, құбылысқа жартылай
тәуелділігін көрсеткені, өйткені оның бір жағынан бастауышқа тәуелді бола
тұра, екіншіден сөйлемнің басқа біраз мүшелерін өзіне тәуелді етіп
тұратындығын көрсетеді.1
Ал анықтауыштың белгінің затқа тәуелді қатынасының көрсеткіші,
толықтауыштың заттың процеске тәуелді қатынасының көрсеткіші, пысықтауыштық
белгінің белгіге, процеске тәуелділігінің көрсеткіші болатынын айтқан.
Т.Қордабаевтың пікірінше бастауыш пен баяндауышсыз сөйлем жоқ. Сөйлем
болу үшін бұл екі мүшенің ең болмағанда бірінің болуы қажет. Ал бұл
екеуінен басқа мүшелердің ешқайсысыда коммуникативтік функция атқара
алмайды, сөйлем бола алмайды.2
Ал кейде тұрлаусыз мүше толымсыз сөйлем болып келетіні айтылған тұжырымды
бекерге шығара алмайды. Өйткені олардың сөйлемдік мәнге тек контекс арқылы
өзінен бұрын айтылған сөйлемдер арқылы ғана ие болады екен.
ІІ ТАРАУ ТОЛЫҚТАУЫШ ПЕН ПЫСЫҚТАУЫШ: ҰҚСАСТЫҒЫ МЕН АЙЫРМАСЫ
2.1 Толықтауыш, оның түрлері, жасалу жолдары
Жай сөйлемді жайылмаға айналдырып, оның іргесін әрі қарай кеңіте
беруге болатын тұрлаусыз мүшені толықтауыш деп атаймыз.1 Ол өзі бағынған
сөзбен грамматикалық байланыста табыс, шығыс, барыс, көмектес ,кейде жатыс
жалғауларының бірінде жұмсалады. Яғни, Абухановша айтқанда Сөйлемдегі
етістіктен болған баяндауыштың не етістіктен болған басқа мүшелердің
қимылдық мағынасын толықтап атау мен іліктен басқа септіктік жалғауларының
бірінде келіп, солардың тікелей сұрағына жауап беретін тұрлаусыз мүшені
толықтауыш деп атаймыз.2 Сонымен, толықтауыш, негізінен, қимыл-процесінің
обьектісі болатын мүше. Толықтауыштың коммуникативтік единицаларды құруда
қызметі басқа тұрлаусыз мүшелерге қарағанда зор. Өйткені, толықтауыш
белгілі бір жағдайда трансформациялық әдісті қолданғанда, бастауыштық
қызметке, ал бастауыш толықтауыштық қызметке ауыса алады. Әзірбайжан
синтаксисінің маманы К.М.Абдуллаевтың дәлелдеуіне қарасақ бұндайда пассив
активпен, актив пассивпен ауысады, ал информация мазмұны өзгермейді.3
Салыстырыңыз :Үйге мені шақырды -Үйге мен шақырдым.
Сонда, толықтауыштың синтаксистік единицалардың, атап айтқанда
сөйлемнің актуальді коммуникативтік мүшелеріне қатынасын байқауға болады.
Толықтауыштар мағынасына, тұлғасына қарай тура толықтауыш, жанама
толықтауыш болып екіге бөлінеді.
Табыс септігінде жұмсалатын сөйлем мүшесі тура толықтауыш деп аталады.
Ол заттың (субъектінің ) қимыл-процесін білдіретін сабақты етістіктер мен
тығыз байланыста болады. Өйткені сабақты етістіктер сөйлемде қандай мүше
болмасын, әр уақытта өзіне басқа затты - тура толықтауышты - керек етіп,
ілестіре жұмсалады.
Тура толықтауыштың қандай жағдайда жалғаулы, жалғаусыз болып
қолданылатыны туралы М.Балақаев Қазіргі қазақ тілі оқулығында, Қазақ
тілінің грамматикасында (2-том) академиялық оқулықта көрсетілген.
2.2 а) Жалғаулы болып жұмсалатын жайттар:
1.Тура толықтауыш өзі қатысты сөзден (көбінесе сабақты етістіктен)
қашықтап тұрып, екеуінің (толықтауыш пен толықталатын сөз) ортасында басқа
сөйлем мүшесі тұрса да ол жалғаулы болады. Мысалы, Кітапты кітапханадан
алдым.
2.Экспрессивті мағынада жұмсалатын күрделі не қосарлы етістіктің
жетегінде айтылатын тура толықтауыштар әрдайым жалғаулы болады. Мысалы,
Марат барабанды қағып-қағып жіберді.
Бұл сөйлемдердегі тура толықтауышты жалғаусыз айтуға болмайды.
Мынадай синтаксистік жағдайларда әрқашан жалғаулы болып айтылады:
1.Сөйлемде тура толықтауыш болған сөзге не онымен байланысты сабақты
етістікке логикалық екпін түскенде, ол жалғаулы болады. Мысалы, Өнерді
үйрен де жирен мақал. Тауды бұзып, жол салған тасты жарып Абай.
2.Бір етістікке бағынған бірыңғай тура толықтауыш мен, бен, пен
жалғаулықтары арқылы не жалғаулықсыз, интонация арқылы байланысып, екеуі
кейде үш- төрт бір тұлғаға ортақ болғанда, олардың ең не онымен
байланысты соңғылары көбінесе жалғаулы болады. Мысалы. Әдебиет пен тарихты
бөлуге бола ма?
3.Тура толықтауыш қызметіндегі зат есімдер сай-сай, тау-тау, ауыл-ауыл
сияқты қайталама қос сөз болса, олар да әр уақытта жалғаулы болады.
а Сай-сайды жағалап ілгері жүрдік.
ә Ол тау-тауды кезіп жүр.
4.Тура толықтауыш болатын зат есімнің мағынасы етістіктің лексикалық
мағынасымен тығыз байланысты болмай, әдетте ол екеуі қатар келмейтіндей сөз
болса, басқаша айтқанда бір затқа тән қимыл өзге затқа ауыстырыла айтылатын
метафорада болса, онда олар жалғаулы болады.
а Балалар үйді басына көтерді.
5.Алдында мынадай айқындауыш бар зат есімдер тура толықтауыш
қызметінде жалғаулы болады.
а мына, ана, осы, бұл, анау, мынау сілтеу есімдіктері бар болса: Осы
кітапты маған бере тұрмайсыз ба?
ә Есік алдында жатқан итті көрмеппін.
2.2 ә Жанама толықтауыштар деп барыс, жатыс, шығыс, көмектес
септіктердегі толықтауыштарды айтамыз.
Жанама толықтауыштар тура толықтауыштардай, сабақты етістіктермен ғана
тығыз байланысты айтылмай, сабақты және салт етістікпен алшақ байланыста
тұрып, оларды жанама түрде толықтайды.
Жанама толықтауыштың мағыналары:
Жанама толықтауыштар әр түрлі септік жалғауында, әр түрлі тіркестер
құрамында айтылатын олардың мағыналары да әр түрлі болады:
1.Барыс септігіндегі жанама толықтауыштар негізінде, қимыл процесінің
кімге, неге арналғанын, қандай затпен үстеленгенмен, қандай талап
қойылатынын білдіреді.
а)Материалдық тегін білдіретін толықтауыштар;
1.Өнер білім бар жұрттар,
Тастан сарай салғызды.
2. Сүттен ақ, судан таза, біреуден артық, біреуден кем.
ә қимыл процесінің заттық арнасы болатын толықтауыштар:
1. Қара көзден нұр тайса, бір көруге зар болар.
2. Ол қолымнан тартты. Бұл хабарды газеттен оқыдым.
3. Көмектес септігіндегі жанама толықтауыштар:
а Бірлестік және ортақтастық.
1. Жоқ, ол да құлаған самолётпен бірге түскен көрінеді.
2. Раушан Күләшпен сүйісіп амандасты.
ә Құралдық:
Атты қамшымен айдап, жеммен айда.
б Материалдық- заттық:
1. Үйдің қабырғасын балшықпен сыладым.
2 Терезені таза шүберекпен сүрттім.
4. Жатыс септігіндегі жанама толықтауыштар кімде? неде? деген
сұрауларға жауап беріп, қимылдың не басқа сапаның затқа тәндігін білдіреді.
Мысалы: Жылқыда өт жоқ, өсер малда өлім жоқ.
Барыс, шығыс, жатыс, көмектес жалғауында айтылатын сөздер сөйлемде
кейде пысықтауыш, кейде баяндауыш болады.
2.2. б Толықтауыш болатын сөз таптары
1. Барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септік жалғауындағы зат
есімдер:
Жұмсақ вагондардағы жолаушылар орындарынан тұрып төсек-орындарын
жинастырып жатыр.
2. Заттық ұғымда қолданылатын сын, сан есімдер, есімдік, етістіктің
есімше формасы тұйық райлы етістік, үстеулер, атау мен ілік септіктерінен
басқа септік жалғауларында тұрып:
а Оның қуанышы, бақыты өзіне қайтты.
ә Ыстығы мен суығына бірдей төздірген игілікті еңбек.
б Бестен үшті алса екі қалады.
3. Зат есім, есімдік, тұйық райлы етістік сөздері туралы, тақырыпты,
жайында, жөнінде сияқты шылауларының бірі тіркесіп айтылса, толықтауыш
болады:
Мысалы: Екеуі совхозды суландыру жөнінде бірсыпыра кеңесті.
2.3 Пысықтауыш оның түрлері
Сөйлемде етістіктен болған мүшемен байланысты болып, етістік мағыналы
қимылдық процестің амалын, мезгілін, мекенін, мақсатын, мөлшерін, себеп-
салдарын білдіретін тұрлаусыз мүшені пысықтауыш деп атаймыз.
Пысықтауыштар қалай ? қайтіп? қашан? қайда? қайдан? қанша? не себепті?
кім үшін? не үшін? не мақсатпен? не сайын? не арқылы? қанша уақыт? неше
рет? деген сұрақтарға жауап береді. М.Балақаев Қазіргі қазақ тілі
(синтаксис) кітабында Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерінің бірі пысықтауыш. Ол
да анықтауыш сияқты басқа сөздің әйтеуір бір сапасын ерекше белгілерін
білдіру үшін жұмсалатын бағыныңқы мүше. Екеуінің елеулі айырмашылығы бар:
сөздердің – зат есімдердің субстантивтенген басқа есімдердің - әр алуан
сапасын, меншіліктілк тәндік қатынасын білдіру үшін жұмсалса: пысықтауыш
заттың қимылдық сапасының сапасын, заттың белгісінің белгісін білдіреді -
дейді.
Пысықтауыш қызметінде жұмсалатын сөздер үстеулер, үстеу мәндес есімдер,
саналық есімдер мен мекендік, мақсаттық, мезгілдік, амалдық мәнде
жұмсалатын септеулі (жатыс, шығыс, барыс, көмектес) зат есімдер.
Пысықтауыш мағынасына қарай төмендегі топтарға бөлінеді:
а) Мезгіл пысықтауыш деп етістіктің шақтық мағынасына мезгілдік мағына
үстеп оның қашан қай мезгілде болған, болатын процесс екенін білдіретін
пысықтауышты айтамыз. Олар көбіне мезгілдік зат есімдер үстеулерден, сын
есім, сөз тіркестерінен жасалады.
а) Үстеулер: Ертеңінде таңертең тұтқын есігі ашылды.
ә) Зат есімдердің ішінде мезгіл пысықтауыш қызметінде жұмсалатын
сөздер шақтық, мезгілдік ұғымды білдіретін есімдер: жаз, қыс, көктем, күз,
сәске, кеш, түн.
Қараңғы түнде тау қалғып.
Осы сияқты жас, өмір, дөнен, құнан... зат есімдер тәуелдік жалғауында
және жатыс септігінде келіп мезгіл пысықтауыш болады.
1.Жасымда ғылым бар деп ескермедім ...
2.Өмірімде кісіге жалынып көрмегенде, енді саған жалынам ба?
б) Сілтеу есімдіктеріне –ша, -ше жұрнағы жалғанып, қашан сөзіне шығыс
септігінің жалғауы жалғанса: осыншама, қашаннан...
в) Сөз тіркестері.
1. Үстеу мен үстеу бүгін кешке, тапа тал түсте.
2. Шақтық мағынадағы зат есімнің алдында сілтеу есімдіктері келсе: сол
кезде, бір күні, әуелгі кездерде...
3. Септеулі, атау тұлғадағы есімдер кейін, соң, дейін, бері, бойы...
дегендей көмекші есімдермен тіркесіп айтылса: мадан бері, түн бойы,
көпке дейін.
Ә) Мекен пысықтауыш қимылдың, іс-әрекеттің болу орнын, бет алысын
білдіретін пысықтауыштарды айтамыз.
1. Мекен пысықтауыш қызметінде жұмсалатын сөздер, негізінде, мекендік
үстеулер жоғары, төмен, іогері, кейін, соң, әрі, бері, ішкері....
Мекендік үстеулер түбір күйінде де жатыс, шығыс жалғаулы формаларда
да мекен пысықтауыш болады.
2. Жоғарыдағы үстеулердің бірсыпырасы –ы рақ, -ірек жұрнақтары
жалғанып мекен пысықтауыш болады.
3. Көлемдік мағынадағы жатыс септікті зат есімдер сілтеу есімдіктері:
Осында үлкен шаруамен келдім. Мұнда құлазыған дала да, ну орман да
кездеседі.
4. Барыс, шығыс, көмектес септікті зат есімдер: Мен өзенге келдім. Әйел
орнынан тұрды.
5. Сілтеу есімдіктері мен жақын, алыс жер, жақ, маң сияқты көлемдік
мағынасындағы есімдермен тіркессе: мына жақта, бұл маңда...
6. Арты, алды, асты, үсті... көмекші есімдермен тіркесе айтылатын зат
есім сол тобын жазбай жатыс, барыс, шығыс септікте айтылып, мекен
пысықтауыш болады. Ата-аналар арасында саяси – түсінік жұмысын кең
жүргізу керек.
7. Көлемдік мекендік мағынасындағы есімдер: Ол табанда ақшасын өндіріп
алды.
8. Мекендік мағынасындағы сөздер шақтық мағынада жұмсалады: Жақында мен
де барамын. Саған соңында айтайын.
б) Мақсат пысықтауыш деп іс-әрекеттің не үшін, қандай талапқа лайық
істелгенін, болатынын білдіретін пысықтауышты айтамыз. Ол кім үшін?
Неге? Қандай мақсатпен? Деген сұрақтарға жауап береді.
1.Үстеулер әдейі, жорта, қасақана, бекер, босқа...
2.Зат есім, етістік, көмекші сөздермен тіркесетін басқа есімдер
пысықтауыш болады.
а) у қосымшалы қимыл есімдер барыс жалғауында кей, кет, әкел, шақыр,
бер сияқты етістік баяндауышы қатысты болғанда жолығуға келмеп пе
едің.
ә) зат есімдерге – ғалы гелі, қалы келі тұлғалы етістікпен тіркессе
кітап алғалы келіп едім.
б) есімдер үшін шылауымен тіркесіп айтылса Отан үшін, балалар үшін.
в) қалау, бұйрық рай формалы етістіктен кейін деп етістігі қосылып
айтылса білім алайық деп.
г) барыс жалғаулы есімге бола етістігі көмекші болып келсе саған
болса, осыған бола.
ғ) –ма + с -ме + с тұлғалы есімшеге барыс жалғауы жалғанса айтпасқа,
елемеске, атамасқа.
2.3. в) Себеп пысықтауыш қимыл процесінің себебін білдіреді. Себеп
пысықтауыштарға неліктен? не сепепті? деген сұрақтарға қойылады. Себеп
пысықтауыштар сөйлемде тек баяндауыш болатын етістіктің мағынасын айқындап,
тек сол қимылдың болу-болмау себебін ғана білдірмейді, көбінесе, оның
қасындағы басқа амал, мекен пысықтауышпен де мағыналық байланыста тұрады.
Оның даусы шаршағандықтан бәсең шықты.
Себеп пысықтауыш қызметінде жұмсалатын сөз көбіне өткен шақтық есімше
болады. Ол есімшелер себеп пысықтауыш қызметінде жұмсалу үшін мынадай
тұлғада және басқа сөздермен тіркесте айтылады.
1.Есімшеге –дық ,-дік жұрнағына –тан ,-тен шығыс септігінің жалғауы,
кейде жұрнақтан соң тәуелдік жалғауы, кейде жұрнақтан соң тәуелдік жалғауы
жалғанады. (қатты ұйықтағандықтан ...)
2.Есімшеге тікелей не тәуелдік жалғауынан кейін шығыс септігі
жалғанады. Шошығаннан шешесі есінен танып қалған.
3.Есімшеден соң себепті соң деген шылау сөздер айтылады (Ол тәртіпті
болған себепті жұмысты жақсы атқарды)
4.Есімшеге –дық, -дік жұрнағы жалғанған соң тәуелдік жалғауы және шығыс
септік жалғауы жалғанып барып, деп етістігі көмекші болады. (Қайырбек жұмыс
қарқынының нашарлығын күн райының бұзылғандығынан деп есептейтін.
5.Көңілшектік, еріншектік, жалқаулық ...тәрізді абстракт мәнді зат
есімдерге тәуелдік жалғауы және шығыс септігі жалғанса (Сенің
көңілшектігіңнен мен осы халға жетіп отымын).
2.3. г) Амал пысықтауыш қимылдың қандай тәсілмен атқарылуын білдіретін
пысықтауыш. Олар қалай ? қайтіп? қалайша? деген сұрақтарға жауап береді.
Амал пысықтауыштар екіге бөлінеді: тәсілдік, сапалық. Тәсілдік амал
пысықтауыш болатын сөздер – үстеулер, еліктеуіш сөздер көсемше тұлғалы
етістіктер.
Олардың баяндауышқа мағыналық қатысы қимылдық, қарқындық бейнелеуіші
болады.
1.Іс-әрекеттің қимылдық тәсілін білдіретін амал пысықтауыштар көбіне
етістіктің көсемше түрінен болады. Олар біріне – бірі күлімдеп қарады
2.Көсемше тұлғалы етістіктер қосарланып қолданылады.
Көре–көре көсем боларсың, сөйлей–сөйлей шешен боларсың.
3.Өткен шақтық есімшеге – ша -ше жұрнағы жалғанып, қимылдық меже, шек
қою мағынасындағы пысықтауыш болады (тойғанша жеді, шаршағанша жүгірді
...).
ә) Сапалық амал пысықтауыш қимылдын сапасын білдіреді. Олар сын
есімдермен, сын есімге ұқсас үстеулерден және сан есімнен жасалады. Олар
қайда?, қанша?, неше рет? деген сұрауларға жауап береді.
1.Негізгі және туынды сын есімдер етістікке қатысты болғанда пысықтауыш
болады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
І ТАРАУ ТОЛЫҚТАУЫШ ПЕН ПЫСЫҚТАУЫШ ҰҚСАСТЫҒЫ МЕН АЙЫРМАСЫ 6
1.1 Сөйлем мүшесі, оның негізгі белгілері 6
1.2 Сөз табының сөйлем мүшелеріне қатысы 9
1.3 Сөйлем мүшелерінің зерттелуі 11
ІІ ТАРАУ ТОЛЫҚТАУЫШ ПЕН ПЫСЫҚТАУЫШ: ҰҚСАСТЫҒЫ МЕН АЙЫРМАСЫ 21
2.1 Толықтауыш, оның түрлері, жасалу жолдары 21
2.3 Пысықтауыш оның түрлері 25
2.4. Толықтауыш пен пысықтауышты ажырату 30
2.5.Толықтауыш пен пысықтауыштың ара жігін айыру туралы кейінгі
көзқарастар 32
ҚОРЫТЫНДЫ 48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 51
КІРІСПЕ
Қазақ тілі бөлімінде сөйлем мүшелері айтарлықтай зерттелді. Бұл
жөнінде көпшілік мойындаған нәтижелер де молшылық. Алайда сөйлем мүшелері
логикалық және құрылымдық тұрғыдан қарастырылады. Тіпті сөйлем мүшелерін
анықтауда морфологиялық көрсеткішті басты нысана ететін жайттар да жиі
ұшырасады. Сөйлем мүшелерін анықтауда сөйлемнің коммуникативтік сипатын,
контексті назардан тыс қалдыратын фактілер де мол. Бұл айтылған жайттар,
әсіресе, пысықтауыш пен толықтауышқа байланысты жиі көрініс береді. Міне
осы себептен біз дипломдық жұмысымыздың тақырыбын Толықтауыш пен
пысықтауыш: ұқсастығы мен айырмасы деп алдық. Мәселенің көкейкестілігі де
осы айтылғандардан келіп шығады.
Пысықтауыш пен толықтауыштың айырмасы мен ұқсастығы жайында қазақ тіл
білімінде аз сөз болған жоқ. Оған дәлел ретінде 50-жылдары Халық
мұғалімі, Қазақ тілі мен әдебиеті журналдарындағы пікірталас-айтысты
алсақ та жеткілікті. Бұл пікірталас-айтыста ірі ғалымдардан бастап, мектеп
мұғалімдеріне дейін қатысты. Алайда бір тоқтамға келген жоқ. Толықтауыш пен
пысықтауыштың айырым белгілері туралы пікірлер сол плюралистік деңгейде
қалып қойды. Осы айтыстың соңында қорытындысы ретінде берілген жауапта бұны
шешіп берген жоқ. Бұған дәлел ретінде журналдың 1959 жылғы № 12 санын
қарауға болады:
1. Барыс, жатыс, шығыс, көмектес жалғаулы сөздер заттық мағынаны
білдіріп, кімге? неге? кімде? неде? кімнен? неден? кіммен? немен? деген
сұрауларға жауап беріп және бұл сұраулардың тәуелді, көпше түрлерінің
біріне жауап болса, жанама толықтауыш болады.
2. Барыс, жатыс, шығыс, көмектес жалғаулы сөздер мейлі шылаулы болсын,
мейлі шылаусыз болсын, бәрібір мекендік, мезгілдік, мақсаттық, амалдық,
себептік мағыналарды білдіріп, қайда? қайдан? қай жақтан? қалай? қалай
қарай? қашан? т.б. сұрақтарға жауап болса, қай сөз табынан жасалғанына
қарамамастан пысықтауыш болады.
Осыған қарап біз өз қал-қадырымызша баламалы пікір алуандығына арқау
болатын ойларымызды дәлелдеп ұсынуды жөн көрдік. Бұл біздің жұмысымыздың
өзекті міндеті.
Толықтауыш пен пысықтауышты талдау үстінде дәстүрлі құрылымдылық
әдістен гөрі қазақ тілі синтаксисінде кейіңгі кезеңдерде бой көрсетіп
жүрген коммуникативтік әдісті бағдар еттік. Әрине, тіл білімінде
қалыптасқан сипаттамалық әдіс, индукция және дедукция әрдайым назарымызда
болды.
Дипломдық жұмыс кіріспе, негізгі бөлім, қорытындыдан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбымыздың теориялық, методикалық
тұрғыдан зәрулігі, осы тақырыпты зерттеудегі мақсат-міндетіміз, зерттеу
әдістері сөз болады.
Негізгі бөлім екі тараудан тұрады. Бірінші тарауда қазақ тіл білімінде
сөйлем мүшелері деген мәселе арнайы, жеке, іргелі еңбектің нысанасы
(обьектісі) болмағандықтан, сөйлем мүшелерінің зерттелу тарихы, негізгі
белгілері, морфологиямен қатысы туралы жүйелі сипаттама берілді.
Екінші тарауда толықтауыш пен пысықтауышқа арнайы тоқталдық. Ол туралы
әр алуан пікірлерді салғастырып, ұтымды тұрғылардан саралап тырыстық.
Бір қарағанда, бірінші тарау мен екінші тарау жарыспалы күйде
тұрғандай, бірақ сөйлем мүшелерінің жалпы теориясы екінші тараудағы
пысықтауыш пен толықтауыш туралы мәселеге сәулесін түсіріп тұрады.
Қорытынды бөлімде толықтауыш пен пысықтауышты айырудың критерийлері
берілді.
І ТАРАУ ТОЛЫҚТАУЫШ ПЕН ПЫСЫҚТАУЫШ ҰҚСАСТЫҒЫ МЕН АЙЫРМАСЫ
1.1 Сөйлем мүшесі, оның негізгі белгілері
Сөйлемнің өзі екі жақты қарастырылатыны белгілі;
А) Cөйлемнің құрылысы, айтылу мақсаты және оған қатысатын мүшелердің
арақатынасына қарай олардың бірнеше түрге бөлінуі;
Б) Сөйлемді құрайтын элементтері немесе сөйлемге қатысты сөздердің
сөйлем мүшесі болуына қарай;
Сөйлемге қатысты осы екі мәселенің әрқайсысының өзіндік зерттелу
обьектілері бар . Соның ішіндегі ең негізгі мәселенің бірі - сөйлем
мүшелері.
Сөйлемнің мүшелері сөйлемнің ішкі бөліктері, сөздер сөйлемнің ішкі
бөліктері, дегенмен олар сол сөйлемді құрауға басты тұлға. Сол сөздердің
қатысуы арқылы ғана сөйлем құрала алады.
Сөйлем сөзсіз құралуы мүмкін емес. Міне сол сөйлемдегі құрайтын әрбір
сөздің өз орны, өз қызыметі, өз мағынасы, өз қасиеті бар – дейді
Т.Сайрамбаев өзінің Сөйлемдегі тұрлаулы мүшелері” - деген еңбегінде.1
Жалпы сөйлем мүшелері туралы бірнеше анықтама бар;
1. Сөйлемдегі сөзді сөйлем мүшесі дейміз.
2. Сөйлемде қанша сөз болса, солардың барлығы соншалық сөйлем мүшесі
дейміз.
3. Сөйлемдегі мағыналы сөзді сөйлем мүшесі дейміз.
4. Сөйлемдегі әр түрлі сұрауға жауап берген сөзді сөйлем мүшесі дейміз,-
деген көзқарастың бар екендігін кезінде К.Басымов айтқан болатын.2
Сөйлем мүшелері туралы кейінгі кездегі авторлардың пікірлері.
5. М.Балақаев Сөйлемде грамматикалық мағынаға ие болып, синтаксистік
қызмет атқарып тұрған сөздерді сөйлем мүшесі дейміз.1
6. О.Күлкенова Сөйлем ішінде басқа сөздермен синтаксистік қатынасқа
түсіп, бір сұрауға жауап беретін, бір ұғымды білдіретін жеке сөздер
немесе сөз тіркесін сөйлем мүшесі дейміз.2
7. Р.Әміров Сөйлем мүшелері – сөйлем құрауда қалыптасқан қатынастың
компоненті. Сөйлем мүшелері ретінде толық мағыналы сөздер
қолданылады.3
Негізінен осы тұжырымға байланысты Т.Сайрамбаев мынадай тұжырымға4 ерекше
тоқталып өткен.
1.Сөйлемде қанша сөз болса, сонша сөйлем мүшесі болады;
2.Сөйлемдегі мағыналы сөз сөйлем мүшесі болады;
3.Сөз тіркесі де сөйлем мүшесі болады;
Алғашқы ережелер бойынша ол осы еңбегінде былай дейді: Сөйлем ішінде
дербес мағынасы бар, дербес мағынасы жоқ сөздер бар. Тіпті дербес мағынасы
бар сөздердің өздері сөйлемде мүше бола бермейтіні мәлім.5
1. Сонымен қатар сөйлем ішінде келетін оқшау сөздер, айқындауыштардың
дербес мағыналы сөздер бола отырып белгілі бір сөйлем мүшесі бола
алмайтын, олардың бүкіл сөйлемге немесе жеке бір сөзге қатыстылығын
айтып өткен.
Және де қаратпа, қыстырма, одағай, қосарлы, қосалқы және оңашаланған
айқындауыштарды құрайтын сөздердің де дербес мағынасы бар екендігін, бірақ
сол топтағы сөздердің сөйлемнің ішінде қолданылғанымен, әдеттегі бес сөйлем
мүшесі сияқты бола алмайтындығын, олардың сол бес сөйлем мүшелерінің
әрқайсысына бөлініп, олардың әрқайсысының ішкі мүшелері ретінде, яғни
сөйлем мүшелерінің мүшелері тәріздес қызмет атқаратындығын айтқан.
Бұдан басқа сөйлем ішінде көмекші сөздер тобының бар екендігін, оларға
көмекші есім, көмекші етістік, модаль сөздер, шылау сөздердің де
қатысатынын айтып өткен.
Осы сөздер (көмекші сөздер) өз алдына тұрып еш уақытта сөйлем мүшесі
бола алмайды, тіпті олар сөйлем мүшесі болады деген пікір тумаса керек.
Соған қарамастан бұл ережеге осы топтың сөздері де қатысты деп ұғатын
боламыз . Міне, осы сөйлемдегі немесе сөйлемде қанша сөз болады дейтін
тұжырымдар сөйлем мүшелерінің жасалуында ойлануды қажет етеді1 – деп
көрсетеді Т.Сайрамбаев.
Автор енді бір мәселе бойынша: Кейбір ережелерде әр түрлі сұраққа
жауап беретін сөздер мүшесі болады дейтін де пікірлер баршылық. Шынында
сөздер сөйлем ішінде белгілі бір сұраққа жауап беретінін айтқан. Бірақ кез
келген екі белгілі сұрауға жауап беретінін айтқан . Бірақ кез келген екі
белгілі сұрауға жауап бере ме? - дейді де сөздерге сұрау қою мәселесінде
екі нәрсеге назар аударуды қажет деп табады.
1. Сөйлемдегі негізгі мағыналы сөздер дара күйінде тұрып белгілі бір
сұраққа жауап береді.
2. Негізгі сөздер мен көмекші сөздердің түйдектелуі де белгілі бір
сұраққа қатысты болады.
Сөздердің сөйлем мүшесі болу үшін мынадай мәселелерді атап өтеді:
1.Сөйлем мүшесі болу үшін сөздер бір-бірімен қатысты болуы керек.
2.Сөздер сөйлем мүшесі қызметінде дара да, күрделі де күйінде
қатысады.
3.Сөздер сөйлемге енгенде грамматикалық мағына беруі тиіс.
4.Сөздер сөйлем мүшесі болған кезде белгілі бір сұрауға жауап беруі
тиіс.
5.Сөздер сөйлем мүшесі қызметінде өзара байланысқа енуі тиіс, - дей
келе, сөйлем мүшесіне мынадай анықтама береді: Сөйлем мүшесі дегеніміз
сөйлемде бір не бірнеше сөздер тобының басқа сөздермен синтаксистік
қатынастары арқылы арнайы бір сұраққа жауап беретін грамматикалық мағынаға
ие болатын түрін айтамыз.1
1.2 Сөз табының сөйлем мүшелеріне қатысы
Т.Сайрамбаев сөйлемді құрайтын элементтер мен сөйлем мүшелері
негізінен біріңғай болғанымен әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар екенін
айтып өтеді. Сондықтан сөйлем мүшелерінің жасалуын жеке алып, оны мынадай
топтар арқылы көрсетеді:2
1.Негізгі сөз таптарының сөйлем мүшесі болуы.
2.Негізгі сөздер мен көмекші сөздердің түйдектелуі арқылы сөйлем
мүшесі болады.
3.Негізгі сөздер шартты райлы болса, етістігінің тіркесі арқылы болған
сөйлем мүшесі.
4.Тұрақты тіркесті сөйлем мүшелері.
5.Бір сөздің қайталануы арқылы сөйлем мүшесі болуы.
6.Сөйлемнің де сөйлем мүшесі болуы.
7.Қысқарған сөзді сөйлем мүшелері.
8.Жеке дыбысты сөйлем мүшелері.
Сөз таптарының сөйлем мүшелеріне ұқсамайтын қасиеттерінің бірі әрбір
сөз табының жеке-жеке лексикалық мағынасы бар. Лексикалық мағына әрбір
сөздегі ешбір жалғаусыз атау күйіндегі мағынасы, ал грамматикалық мағына
сол лексикалық мағынасы бар сөзге түрлі қосымшалардың жалғануы арқылы пайда
болатын мағынасы. Әрбір сөз сөйлемде нольдік тұлғада және түрлі қосымшалар
жалғануы арқылы, әрі сөз табы, әрі сөйлем мүшелік қызметте жұмсалады.
Т.Қордабаев ¤зінің Тілдік структуралық элементтері деген еңбегінде
сөз табы мен сөйлем мүшесінің арақатынасы туралы былай дейді: Лингвистика
тарихында сөз табы мен сөйлем мүшелерін бірлікте қарау сөз табын сөйлем
мүшесіне тәуелді ету, содан тарату да болған.
Сөйлем мүшесі, сөз табы дейтініміз де лексикалық тұлғалар, сөздер
болғанмен бірі екіншісіне тәуелсіз және жіктеулі белгілері, көріну
жолдары жағынан да бір-біріне ұқсамайтын екі бөлек категориялар.1
Бір сөздің өзінде лексикалық теорема, грамматикалық, әрі сөйлем
мүшелік қасиет бар болып табылады. Бірақ сөздің лексикалық мағынасы сол
сөздер сөйлем мүшесі болған кезде сақтала ма деген мәселе туралы
Сайрамбайев былай дейді: Осы сөздердің сөз табы кезіндегі мағынасының енді
сөйлем мүшесі кезінде болатын алшақтығы сөздегі грамматикалық мағынаға ие
болу сөздерге түрлі–түрлі көмекші сөздер мен демеулердің түйдектелуі
арқылы жүзеге асса керек.2
Сөз табының лексикалық мағынасы бойынша сөйлем мүшесі болатын әрбір
сөздің, біріншіден, бір-біріне қатысты яғни бір-біріне бағынышты, бағыныңқы
дәрежеде жұмсала келіп, екіншіден, олардың әрқайсысына сөйлемде белгілі
дәрежеде мағынасының айқын болатыны ескеріледі. Сонда сөз таптары сөйлем
мүшесі қызметінде жұмсалғанда, оның мағыналық жағынын назарға алынатынын
айтады.
Жалпы алғанда, сөз таптары сөйлем мүшесі болған кезде лексикалық
мағынасын сақтайтыны, әрі басқа бір мағыналық топқа ауысу процесі де айқын
байқалады. Мысалы, зат есімдер заттық мағынаға ие сөздер болғанмен, олар
бастауыш, толықтауыш, кейде пысықтауыштық қатынасқа да ауысып кетеді.
Бұған қарағанда әр түрлі мағыналық топта жұмсалатын сөз таптары сөйлем
мүшесіне ауысқан кезде де сол өзінің мағынасымен қоса, басқа мағынаға
ауысып жұмсала береді:
1.3 Сөйлем мүшелерінің зерттелуі
Қазақ тілін зерттеуде орыс тіл білімінің үлгілік жолы болғандығын
жоққа шығаруға болмайды деп санаймыз. Өйткені сөйлем мүшелері туралы
пікірлерде орыс тілі синтаксисінің бұрынғы мамандары пікірлерінің ізі
жатады. Сол себепті, ең алдымен, сөйлем мүшесі туралы орыс тілі синтаксисі
концепцияларын көктей шолып өткен артық болмайды, тіпті қажет. Орыс тілі
синтаксисінің дамуын кезендерге бөлу XVIII, XIX, XX ғ.ғ. орыс әдеби тілі
тарихының кезеңдеріне сәйкес келе бермейді. Орыс тілі синтаксисін үш
кезеңдерге бөліп қарастырады:
І. Ломоносов кезеңі. Бұл 1755 жылы Ломоносовтың Российская
грамматика еңбегінің жарыққа шыққан кезеңі мен Н.И.Гречтің грамматикалық
еңбектері мен А.К.Востоковтың Русская грамматикасының шыққан кезіне
дейінгі аралықты қамтиды.
ІІ. Н.Греч пен А.Востоковтың синтаксистік құбылыстарды әр түрлі
лингвистикалық методологияға негіздеп, түрліше бөлген кезеңінен басталады.
ІІІ. Бұл кезең –орыс тілі синтаксисі тарихында Ф.И.Буслаевтың Опыт
исторической грамматики русского языка (1832) еңбегінің шығуы, осыған
байланысты туған түрлі даулы мәселелер туындаған кезең .
Орыс тілі білімінде ревалюцияға дейінгі кезде синтаксис мәселелері
Ломоносовтың грамматика және риторика туралы еңбектерінде мүлде пән ретінде
қарастырылмаған. Оның синтаксистік теориясы еш бағаланбаған. Ломоносовтың
өзінің Риторика еңбегінде сөйлем ішінен негізгі екі бөлікті (часть )
бөліп алады: бастауыш пен баяндауыш.
Бастауыш пен баяндауыш жеке сөздерден жасалуы мүмкін - дейді,
М.В.Ломоносов. Бұдан кейін XVIII ғасырдың 2-жартысында проф.Н.Кураганов,
А.А.Барсовтың да сөйлем теориясы туралы ілімдердің сөйлемді бастауыш,
баяндауыш деп бөлуден аспаған.
ХІХ ғасырдың басында Н.Язвицский өзінің Все общая грамматикасында1
кез–келген сөйлем бастауыш пен баяндауыштан тұрады. Ал кто который
есімдіктерімен басталатын сөйлемдерді бастауыштың бір бөлігі немесе
баяндауыштың бір бөлігі, - деп қарастырады.
Ал Я.Г.Якоб өзінің Курс философий для гимназий Российской империй
деген еңбегінде Бастауыш пен баяндауыш бар жерде сөйлем де болады. Ол бір
немесе бірнеше сөзден тұруы мүмкін,2- дейді.
ХІХ ғасырдың 20-50 жж. бұл мәселе кеңінен сөз болған Н.И.Греч сөйлемде
бастауыш пен баяндауыштан өзге толықтауыштың болатынын айтқан. Сөйтіп
бірінші рет толықтауыш сөйлем мүшесі ретінде сөйлем мүшесінің құрамына
еніп, бастауыш пен баяндауыштан соң үшінші орынға ие болды.
Н.И.Греч үшін сөйлем мүшесі мен сөз табы бір-біріне сәйкес және тығыз
байланысқан. Ол анықтауышқа былай анықтама береді: Определение - это
выражение качества, действия или другого качества именами прилагательными
и наречиями, - десе, толықтауыш туралы: Дополнением выражаются: во-
первых предмет действия подлежащего; во-вторых, качество предмета,
обстаятельства, место и время действия,3- дейді.
Сонымен қатар автор: Анықтауыш пен толықтауыш бірдей болуы мүмкін
және олар қай сөз табынан жасалғанына қарап ерекшеленеді, - дейді.1
ХІХ ғасырдың 20-30 жж. орыс тілі синтаксисі тарихына А.К.Востоковтың
да қосқан үлесі мол.
А.К.Востоков өзінің Русская грамматика еңбегінде сөйлем тек қана екі
бөліктен: бастауыштан және есть көмекші етістігі арқылы жасалған
баяндауыштан тұрады,2- дейді.
Және де ол өз грамматикасында бастауыш пен баяндауыштан өзге
анықтайтын, толықтайтын сөздердің немесе мүшелердің болатынын айтқан.
Яғни сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері туралы ілімінің логикалық бағыты
А.К.Востоков пен Н.И.Греч еңбектерінен басталғанын көреміз.
Оларда дополнение, определение деген терминдердің қолданылғанын,
ал пысықтауыш ретінде танылған сөйлем мүшелері анықтауыштың бір түрі
ретінде қарастырылады.
ХІХ ғасырдың 50 ж. аяғына қарай Ф.И.Буслаевтың Опыт исторической
грамматики русского языка еңбегі жарық көрді. Онда ол: Осы тұрлаулы
мүшелердің екеуінің негізгісі баяндауыш. Оның өзіне тән және бастапқы
этимологиялық формасы есть етістігі,3– дегенді айтады .
Сонымен қатар Ф.И.Буслаевтың ілімі бойынша логикалық тұрғыдан сөйлем
мүшелерін бастауыш пен баяндауыштан тұрады, ал грамматикалық тұрғыдан
алғанда бұл екуінен де басқа сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері деп аталатын
толықтырып түсіндіріп тұратын сөздердің болатынын көреміз.
Ф.И.Буслаев тұрлаусыз мүшелерді екі түрлі қатынаста қарастырады:
1.Синтаксистік қолданысына қарай;
2.Мағынасына қарай;
А.А.Дмитревский осы ғасырдың 60-70 жж. еңбектерінде: бастауыш тек
атау септіктен ғана емес, басқа да жанама септіктің формаларынан жасалады,
осыған орай бастауышты сөйлемнің тұрлаусыз толықтауыш мүшесіне жатқызу
керек,1 - дейді
Ал М.Великанов2 бастауыш пен баяндауыштың дамуына, өрбуіне қызмет
ететін сөздердің бәрі сөйлемде түсіндірмелі (пояснительные) сөздер деп
аталады, - деп тұрлаусыз мүшелерді жалпы түрде ғана түсіндірмелі сөздер деп
алған.
А.А.Потебня Из записок по русской грамматики деген еңбегінде3
А.А.Дмитриевскийдің бастауышты басқаша атау теориясын сынға алады.
Ф.И.Буслаевтың сөйлем мүшелері туралы ілімін оның сөйлемнің тұрлаусыз
мүшелерін екі жақты қарау керек, яғни синтаксистік қолданысына және
мағынасына қарай талдау керек деген көзқарасын сынға алады.
А.А.Потебняныңң ұғымынша, сөйлем мүшелері мен сөз табы үнемі
қозғалыста болатын, тарихи өзгеріп отыратын категориялар.
А.А.Потебняның талантты шәкірттерінің бірі А.А.Попов сөйлемнің
генезисі туралы мәселеде өзінің ұстазының концепциясынан шет кетеді.4
А.А.Потебня тілдің тарихи дамуында екі мүшелі сөйлемді тілдік норма
деп есептеген (яғни бастауыш пен баяндауышы бар сөйлемдер).
А.В.Попов өзінің Синтаксические исследования деген еңбегінде бірінші
рет Сөйлемнің ең алғашқы түрі етістікті немесе есімі бір мүшелі сөйлем”
дегенді айтқан. Екі мүшелі, үш мүшелі сөйлемдер кейіннен пайда болған”,1-
дейді.
А.В.Поповтың тарихи генетикалық тұрғыдан қарастырған бұл зерттеуі
А.А.Потебня, Ф.Ф.Фортунантов, В.Щерцлялардың тұрғысынан дұрыс бағасын ала
алды.
Кейінгі жылдардағы орыс тіл білімі синтаксисін зерттеулердің бірі
А.Н.Пешковский алғашында определения, обстоятельство деген терминдерді
сақтай отырып анықтауыштың қиыса байланысқан сын есім, есімше есімдіктен
болатын, толықтауыштың меңгеріле байланысқан зат есімнен, пысықтауыштың
қабыса байланысқан үстеу, көсемше немесе қабыса байланысқан инфинтивтен
жасалатынын айтқан. Соңғы еңбектерінде ол определение, дополнение,
обстоятельство деген терминдерден бас тартып, меңгеріле, қабыса, қиыса
байланысқан сөйлем мүшелері деп атауды үсынады.
Ал қазіргі орта мектептерде, жоғарғы мектептерде сөйлемнің тұрлаусыз
мүшелерін талдау – грамматикалық тұрғыда қарастырылады. Қазақ тіл білімінде
сөйлем мүшелерінің зерттелу тарихын былайша топтауға болады:
1.1922–40 жылдар арасындағы ғылыми айтыс.
2.1940 жылғы оқулық, ғылыми еңбектер бағытындағы айтыс.
3.1950 жылдан кейінгі әр түрлі бағыттағы еңбек.
Бірақ, сол сөйлем мүшелерінің анықтамасына келгенде ғалымдар арасында
түрліше көзқарас баршылық.
Сөйлем мүшелерінің өзіндік қасиетін айқындауда 1940 жылға дейінгі және
одан кейінгі әдебиеттерге шолу жасасақ, мынаны көруге болады: сөйем
мүшелері туралы, олардың негізгі белгілері, жасалуы, тыныс белгілері туралы
айтыстар сол І кезеңде жақсы қойылған еді.
Бұл кездегі еңбектерде сөйлем мүшелері тек жасалу жағынан ғана сөз
болып қойған жоқ, жалпы сөйлем мүшелерінің қалыптасу, тұрақтану мәселесіне
көбірек назар аударылды. Бұл уақыттағы еңбектерде сөйлем мүшелері туралы
түрлі көзқарастар болды. Әсіресе, бұл кездегі сөйлем мүшелері туралы айта
келіп К.Басымов былай деді: Осы күнге шейін қазақ грамматикасындағы аяғы
жерге тимей келген мәселенің бірі осы сөйлем мүшесі болып келеді.1
Негізінен сөйлем мүшелері туралы 1936-40 жылдар шамасында жазылған
материалдар назарға арарлық. Ол кезде сөйлем мүшелері туралы А.Байтұрсынов
Қ.Жұбанов, І.Бәйтенов, К.Басымов, С.Аманжолов, Ә.Ермеков, М.Балақаев
еңбектерін айтуға болады.
Сөйлем мүшелері туралы арнайы тоқталған ғалым А.Байтұрсынов. Автордың
1924 жылы Орынборда басылған Тіл танытқыш үшінші оқулығы синтаксис
мәселесіне арналған2.
Онда ол сөйлем мүшелерін тұрлаулы, тұрлаусыз деп екіге бөледі.
Сөйлемнің тұрлаулы мүшелерін екіге бөліп қарастырады:
а) бас мүше;
ә) баяншы мүше;
Ал автор тұрлаусыз мүшелерді үшке бөліп қарастырған Қ.Жұбанов,
С.Аманжоловтар өз мақаласында Байтұрсыновтың сөйлем мүшелерін
топтастырғанда тек мағыналық жағына басты назар аударғандығын айтады.3
Сөйлем мүшелеріне ғылыми талдау жасаған ғалымдардың ішінде
А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжоловтар көбіне олардың жіктелу жүйеленуіне
назар аударса, басқа ғалымдар сөйлем мүшелері еңбектерінде олардың жасалу
жолына бас назар аударады. Сөйлем мүшелері туралы арнайы тоқталған
ғалымдардың бірі Қ.Жұбанов. Ол сөйлем мүшелері туралы ғылыми көзқарасын
Жаңа грамматикалық жаңалықтар жайынан” атты көлемді мақаласынан айқын
көруге болады.
Автор: сөйлем түгел бір ойды білдіреді. Түгел ойды сөйлем бір сөзбен
де, көп сөзбен де білдіреді. Бірақ бір сөздің бір өзі сөйлем болуы сирек
болады. Бір сөзді сөйлемде түгел бір ойды бір сөздің өзі-ақ білдіреді. Көп
сөзді сөйлемде түгел бір ойды сөйлемдегі сөздердің бәрі жиналып барып
білдіреді,1 - дейді.
Қ.Жұбанов өзінің Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер деген кітабында
сөйлем мүшелері туралы былай дейді: Көп сөзді сөйлемнің түгел ойдың бір
бөлшегін білдіретін әр сөзін сөйлемнің мүшесі дейміз,2 – деп мынадай
мысалдар келтіреді: Құс ұшады. Бала ойнайды. Күн суық, - деген
сөйлемдерде екі – екіден мүше бар, ал “Боздаған үн шыққан абыржыға қарай
Айша қызыл атты аяңдатып келе жатты” (Сәкен), - деген сөйлемде он бір мүше
бар,3 – дейді.
Автор сөйлем мүшелерінің саны оның атаулары туралы осы еңбегінде
сөйлем мүшелерін тұрлаулы (бастауыш, баяндауыш) және айқындауыш деп бөле
келіп, әсіресе сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері туралы өзіндік жаңа ұсыныстар
жасауда мақсат еткен. Ол туралы автор “Сөйлемінде бастауыш пен баяндауыштан
басқа да мүшелер болады. Олар я бастауышты я баяндауышты анығырақ,
айқынырақ аңғарту үшін тұрады”. Осындай сөздерді айқындауыш дейміз,4 –
дейді де, сөйлемнің айқындауыш мүшесін екі түрге бөледі, бірі өзінің
айқындайтын мүшелеріне жалғау жалғап барып жетектеледі, бірі жалғаусыз
жетектеледі.
Ол жалғаулы айқындауышты толықтауыш жалғаусыз айқындауышты анықтауыш
дейді.
“Сөйлемдегі бастауыш пен баяндауыштан өзге жалғаусыз сөздің бәрі
анықтауыш болады, баяндауыштан өзге жалғаулы сөздің бәрі толықтауыш
болады”, – деп оны былай түсіндіреді:1
“Жақып ұзақ сөйледі. Дәуіттің, Қасымның жаман жағын түгел ашып берді”
(Бейімбет) деген сөйлемдерде “ұзақ, жаман, түгел” сөздері – анықтауыш та,
“Дәуіттің, Қасымның” “жағын” сөздерін толықтауыш болады дейді.
Яғни, Қ.Жұбанов сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері туралы өзінен бұрынғы
авторларды сынай келіп олардың жүйелеулерінің көбіне мағыналық ережелікке
тоқталғандығын дұрыс емес деп тауып, сөйлем мүшелерін топтастыруда тұлғалық
принципті басшылыққа алады. Яғни, Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері деген
терминнің орнына орыс тіл білімі мамандарының топтауының негізінде оларды
тек айқындауыш деп атағанды жөн көреді. Сөйлем мүшелерін тұлғалық жағынан
қарастыра келіп, септік жалғаулы сөздердің барлығын тіпті ілік жалғаулы
сөздерді де толықтауышқа қосып жібергенін байқауға болады.
Автор: Жаңа грамматикалық жаңалықтар жайынан еңбегінде пысықтауыш
болатын кеше, бүгін сияқты сөздерді анықтауышқа қосуының негізгі себебі
олардың мағыналық жағын еске алғандық емес, тек тұлғалық яғни ондай тұлғалы
сөздердің анықтауыштық тұлғалы сөздермен бір тұлғалас екендігін алғандықтан
болып отыр.
Қазақ тілінің сөйлем мүшелерін топтастыру туралы С.Аманжоловта арнайы
тоқталған. Ол Қ.Жұбановтың жіктеуін қолдай келіп:
а) тұрлаусыз сөйлем мүшелерінің көптігіне;
ә) анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыштың сұраулары мен анықтамаларының
арасына келуіне;
б) оларды бір–бірінен айыруда ғылыми негіздердің жоқ екндігіне
байланысты дәйек айтып, автор сөйлем мүшелерін бастауыш, баяндауыш,
анықтауыш деп үшке бөлумен ғана шектелген.
Ал 1939 жылы мектепке арнап жазылған “Қазақ тілінің грамматикасы”;
1940 жылы жазылған ”Ғылыми синтаксис” деген еңбектерінде сөйлемнің
тұрлаусыз мүшелері туралы ойлары басқаша берілген.
Сөйтіп автордың сөйлем мүшелерін топтастыруда екі түрлі көзқарасын
байқауға болады.
С.Аманжолов өзінің “Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы”
еңбегінде “Мағына жағынан сөйлем мүшелерін тұрлаулы, тұрлаусыз деп бөлу өте
ұшқара айтылған нәрсе, себебі бастауыш, баяндауышы жоқ сөйлемде белгілі
мағына береді. Өйткені бір сөйлемді бір сөйлем толықтырып тұрады.
Байланыссыз ешнәрсе жоқ,1 – дейді де, сөйлем мүшелерін тұрақты, тұрақсыз
деп бөлудің дұрыс еместігін айтады.
Автор осы еңбегінде сөйлем мүшелерін біз тек мағынасына байланыстырып
айырамыз, әр сөзге сұрау қойы, сол арқылы сөздің мағынасын және тұлғасын
ашып аламыз, - деп мынадай мысалдар арқылы:
а) Отпен ойнама – күйесің,
Сумен ойнама – батарсың.
(Немен ойнама ? – отпен, сумен);
ә) Мен келешекке сеніммен қараған адамды сүюші едім. (Ә.Әбішев)
(Қалай қараған адамды? – сеніммен қараған адамды) “немен?” сұрауы
толықтауыштың сұрауы, “қалай?” сұрауы пысықтауыштың сұрауы екедігін айтады.
Автор: сырт жағынан қарағанда, екеуінің де көмектес болғанымен бірінің
пысықтауыш, бірінің толықтауыш болатындығын білеміз,1 - дей келе, барлық
сөз таптарынан болған сөйлем мүшелері (оның ішінде шылаулы, жалғаулы сөздер
де) негізінде осылай сұрау арқылы ажыратылатынын, бірақ бір тұлғаның өзі
әртүрлі мағына беретінін естен шығармауы керектігін атап өтеді.2
С. Аманжолов алғашқы топтауын батыл айтқанымен бәрібір соңында сөйлем
мүшелерін талдауда көзқарасын өзгерткен, яғни талас болып жүрген сөйлемнің
тұрлуасыз сөйлем мүшелерін одан әрі толықтауыш, пысықтауыш, анықтауыш
сөйлем мүшелеріне бөліп, көбінде енді тек тұлғалық жағына ғана назар
аудармай, мағыналық жаққа да баса назар аударғанын көреміз.
Өзге ғалымдар да (Қ.Басымов, І.Бәйтенов, Ә.Ермеков, М.Балақаев) сөйлем
мүшелері туралы бірнеше мақалалар, оқулықтар жазған. Бірақ бұлар сөйлем
мүшелер жіктелуіне баса көңіл бөлмей, тек олардың нақтылы жасалу жолына
ғана тоқталады.
Х.Басымов өзге ғалымдарға қарағанда тұрлаусыз мүшелерді қазіргіше
анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш деп бөле келіп, оларды сөйлемнің
тұрлаусыз мүшелері деп дұрыс бере білген.3
І.Бәйтенов та өз еңбегінде сөйлемнің мүшелері туралы арнайы
тоқталғанымен, автор оның жіктелуіне назар аудармайды, көбіне сөйлем
мүшелеріне қойылатын сұраулар, олардың қай сөйлем мүшесіне тән еместігі
туралы айтады.4
Сөйлем мүшелері туралы мәліметті М.Балақаев еңбектерінде
кездестіреміз. Автор өзінің “Қазіргі қазақ тілі” еңбегінде – сөйлем
дегеніміз ойды білдірудің негізгі формасы, ол сөйлем мүшелеріне сәйкес
келетін сөзден (сөздерден) және сөз тіркесінен тұрады,1 - дей келе сөйлем
мүшесі дегенді В.В.Виноградовтың анықтамасымен түсіндіреді: “Члены
предложения – это синтаксические категории, возникающие в положении на
основе форм слов и форм словосочетания и отражающие отношения между
струтурными элементами предложения.2
Сонымен автор сөйлем мүшелерінің тұрлаулы (бастауыш, баяндауыш) және
тұрлаусыз (толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыш), синтаксистік байланыспаған
сөздерден (қаратпа сөз, қыстырма сөз, одағай сөздерден) тұратындығын
айтқан.
Ал Т.Р.Қордабаев өзінің Тілдің структуралық элементтері деген
еңбегінде сөздің сөйлем мүшесі болуын былай түсіндіреді: Сөйлем құрамына
еніп басқа сөздермен байланысқа түсу нәтижесінде сөздер белгілі
синтаксистік мағынаға, функцияға ие болады да, сөйлем арқылы берілетін
хабардың бір бөлшегі бір мүшесі болып тұрады. 3 Сөйлемнің сөйлем мүшелік
функциясы олардың жеке бастарына тән қасиеттері емес, сөйлемде бір-бірімен
байланысты, қарым-қатынаста қолданылғанда ғана көрінетін мағынасы.4
Ал сөйлемдегі сөздерді мүшеге бөлу қандай негізден тұрғандығы туралы:
Тілдегі елеулі құбылыстардың қай-қайсысы болса да өмірден туған,
тұрмыстағы объективтік болмыстың бейнесі. Тұрмыстағы құбылыстар, заттар,
процестер өзара бір-бірімен байланыста, шартты қатынаста болады.
Олардың байланысы сан қилы болу мүмкін ,бірақ тіл солардың ішіндегі ең
жалпы, ең негізгі екі қатынасты алады: оның бірі екіншісіне тәуелсіз
қатынасында, екіншісі тәуелді, бағынышты қатынасы. Баспаға тәуелсіз
қатынаста тұратын заттың, құбылыстың тілдегі бейнесі – бастауыш, -дейді де,
бастауыштың сөйлемінің не туралы айтылатындығы білдіретіндігін,
грамматикалық жағынан басқаларға тәрбиеуелсіз екендігін айтады.
Ал баяндауыштын белгінің, процестің затқа, құбылысқа жартылай
тәуелділігін көрсеткені, өйткені оның бір жағынан бастауышқа тәуелді бола
тұра, екіншіден сөйлемнің басқа біраз мүшелерін өзіне тәуелді етіп
тұратындығын көрсетеді.1
Ал анықтауыштың белгінің затқа тәуелді қатынасының көрсеткіші,
толықтауыштың заттың процеске тәуелді қатынасының көрсеткіші, пысықтауыштық
белгінің белгіге, процеске тәуелділігінің көрсеткіші болатынын айтқан.
Т.Қордабаевтың пікірінше бастауыш пен баяндауышсыз сөйлем жоқ. Сөйлем
болу үшін бұл екі мүшенің ең болмағанда бірінің болуы қажет. Ал бұл
екеуінен басқа мүшелердің ешқайсысыда коммуникативтік функция атқара
алмайды, сөйлем бола алмайды.2
Ал кейде тұрлаусыз мүше толымсыз сөйлем болып келетіні айтылған тұжырымды
бекерге шығара алмайды. Өйткені олардың сөйлемдік мәнге тек контекс арқылы
өзінен бұрын айтылған сөйлемдер арқылы ғана ие болады екен.
ІІ ТАРАУ ТОЛЫҚТАУЫШ ПЕН ПЫСЫҚТАУЫШ: ҰҚСАСТЫҒЫ МЕН АЙЫРМАСЫ
2.1 Толықтауыш, оның түрлері, жасалу жолдары
Жай сөйлемді жайылмаға айналдырып, оның іргесін әрі қарай кеңіте
беруге болатын тұрлаусыз мүшені толықтауыш деп атаймыз.1 Ол өзі бағынған
сөзбен грамматикалық байланыста табыс, шығыс, барыс, көмектес ,кейде жатыс
жалғауларының бірінде жұмсалады. Яғни, Абухановша айтқанда Сөйлемдегі
етістіктен болған баяндауыштың не етістіктен болған басқа мүшелердің
қимылдық мағынасын толықтап атау мен іліктен басқа септіктік жалғауларының
бірінде келіп, солардың тікелей сұрағына жауап беретін тұрлаусыз мүшені
толықтауыш деп атаймыз.2 Сонымен, толықтауыш, негізінен, қимыл-процесінің
обьектісі болатын мүше. Толықтауыштың коммуникативтік единицаларды құруда
қызметі басқа тұрлаусыз мүшелерге қарағанда зор. Өйткені, толықтауыш
белгілі бір жағдайда трансформациялық әдісті қолданғанда, бастауыштық
қызметке, ал бастауыш толықтауыштық қызметке ауыса алады. Әзірбайжан
синтаксисінің маманы К.М.Абдуллаевтың дәлелдеуіне қарасақ бұндайда пассив
активпен, актив пассивпен ауысады, ал информация мазмұны өзгермейді.3
Салыстырыңыз :Үйге мені шақырды -Үйге мен шақырдым.
Сонда, толықтауыштың синтаксистік единицалардың, атап айтқанда
сөйлемнің актуальді коммуникативтік мүшелеріне қатынасын байқауға болады.
Толықтауыштар мағынасына, тұлғасына қарай тура толықтауыш, жанама
толықтауыш болып екіге бөлінеді.
Табыс септігінде жұмсалатын сөйлем мүшесі тура толықтауыш деп аталады.
Ол заттың (субъектінің ) қимыл-процесін білдіретін сабақты етістіктер мен
тығыз байланыста болады. Өйткені сабақты етістіктер сөйлемде қандай мүше
болмасын, әр уақытта өзіне басқа затты - тура толықтауышты - керек етіп,
ілестіре жұмсалады.
Тура толықтауыштың қандай жағдайда жалғаулы, жалғаусыз болып
қолданылатыны туралы М.Балақаев Қазіргі қазақ тілі оқулығында, Қазақ
тілінің грамматикасында (2-том) академиялық оқулықта көрсетілген.
2.2 а) Жалғаулы болып жұмсалатын жайттар:
1.Тура толықтауыш өзі қатысты сөзден (көбінесе сабақты етістіктен)
қашықтап тұрып, екеуінің (толықтауыш пен толықталатын сөз) ортасында басқа
сөйлем мүшесі тұрса да ол жалғаулы болады. Мысалы, Кітапты кітапханадан
алдым.
2.Экспрессивті мағынада жұмсалатын күрделі не қосарлы етістіктің
жетегінде айтылатын тура толықтауыштар әрдайым жалғаулы болады. Мысалы,
Марат барабанды қағып-қағып жіберді.
Бұл сөйлемдердегі тура толықтауышты жалғаусыз айтуға болмайды.
Мынадай синтаксистік жағдайларда әрқашан жалғаулы болып айтылады:
1.Сөйлемде тура толықтауыш болған сөзге не онымен байланысты сабақты
етістікке логикалық екпін түскенде, ол жалғаулы болады. Мысалы, Өнерді
үйрен де жирен мақал. Тауды бұзып, жол салған тасты жарып Абай.
2.Бір етістікке бағынған бірыңғай тура толықтауыш мен, бен, пен
жалғаулықтары арқылы не жалғаулықсыз, интонация арқылы байланысып, екеуі
кейде үш- төрт бір тұлғаға ортақ болғанда, олардың ең не онымен
байланысты соңғылары көбінесе жалғаулы болады. Мысалы. Әдебиет пен тарихты
бөлуге бола ма?
3.Тура толықтауыш қызметіндегі зат есімдер сай-сай, тау-тау, ауыл-ауыл
сияқты қайталама қос сөз болса, олар да әр уақытта жалғаулы болады.
а Сай-сайды жағалап ілгері жүрдік.
ә Ол тау-тауды кезіп жүр.
4.Тура толықтауыш болатын зат есімнің мағынасы етістіктің лексикалық
мағынасымен тығыз байланысты болмай, әдетте ол екеуі қатар келмейтіндей сөз
болса, басқаша айтқанда бір затқа тән қимыл өзге затқа ауыстырыла айтылатын
метафорада болса, онда олар жалғаулы болады.
а Балалар үйді басына көтерді.
5.Алдында мынадай айқындауыш бар зат есімдер тура толықтауыш
қызметінде жалғаулы болады.
а мына, ана, осы, бұл, анау, мынау сілтеу есімдіктері бар болса: Осы
кітапты маған бере тұрмайсыз ба?
ә Есік алдында жатқан итті көрмеппін.
2.2 ә Жанама толықтауыштар деп барыс, жатыс, шығыс, көмектес
септіктердегі толықтауыштарды айтамыз.
Жанама толықтауыштар тура толықтауыштардай, сабақты етістіктермен ғана
тығыз байланысты айтылмай, сабақты және салт етістікпен алшақ байланыста
тұрып, оларды жанама түрде толықтайды.
Жанама толықтауыштың мағыналары:
Жанама толықтауыштар әр түрлі септік жалғауында, әр түрлі тіркестер
құрамында айтылатын олардың мағыналары да әр түрлі болады:
1.Барыс септігіндегі жанама толықтауыштар негізінде, қимыл процесінің
кімге, неге арналғанын, қандай затпен үстеленгенмен, қандай талап
қойылатынын білдіреді.
а)Материалдық тегін білдіретін толықтауыштар;
1.Өнер білім бар жұрттар,
Тастан сарай салғызды.
2. Сүттен ақ, судан таза, біреуден артық, біреуден кем.
ә қимыл процесінің заттық арнасы болатын толықтауыштар:
1. Қара көзден нұр тайса, бір көруге зар болар.
2. Ол қолымнан тартты. Бұл хабарды газеттен оқыдым.
3. Көмектес септігіндегі жанама толықтауыштар:
а Бірлестік және ортақтастық.
1. Жоқ, ол да құлаған самолётпен бірге түскен көрінеді.
2. Раушан Күләшпен сүйісіп амандасты.
ә Құралдық:
Атты қамшымен айдап, жеммен айда.
б Материалдық- заттық:
1. Үйдің қабырғасын балшықпен сыладым.
2 Терезені таза шүберекпен сүрттім.
4. Жатыс септігіндегі жанама толықтауыштар кімде? неде? деген
сұрауларға жауап беріп, қимылдың не басқа сапаның затқа тәндігін білдіреді.
Мысалы: Жылқыда өт жоқ, өсер малда өлім жоқ.
Барыс, шығыс, жатыс, көмектес жалғауында айтылатын сөздер сөйлемде
кейде пысықтауыш, кейде баяндауыш болады.
2.2. б Толықтауыш болатын сөз таптары
1. Барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септік жалғауындағы зат
есімдер:
Жұмсақ вагондардағы жолаушылар орындарынан тұрып төсек-орындарын
жинастырып жатыр.
2. Заттық ұғымда қолданылатын сын, сан есімдер, есімдік, етістіктің
есімше формасы тұйық райлы етістік, үстеулер, атау мен ілік септіктерінен
басқа септік жалғауларында тұрып:
а Оның қуанышы, бақыты өзіне қайтты.
ә Ыстығы мен суығына бірдей төздірген игілікті еңбек.
б Бестен үшті алса екі қалады.
3. Зат есім, есімдік, тұйық райлы етістік сөздері туралы, тақырыпты,
жайында, жөнінде сияқты шылауларының бірі тіркесіп айтылса, толықтауыш
болады:
Мысалы: Екеуі совхозды суландыру жөнінде бірсыпыра кеңесті.
2.3 Пысықтауыш оның түрлері
Сөйлемде етістіктен болған мүшемен байланысты болып, етістік мағыналы
қимылдық процестің амалын, мезгілін, мекенін, мақсатын, мөлшерін, себеп-
салдарын білдіретін тұрлаусыз мүшені пысықтауыш деп атаймыз.
Пысықтауыштар қалай ? қайтіп? қашан? қайда? қайдан? қанша? не себепті?
кім үшін? не үшін? не мақсатпен? не сайын? не арқылы? қанша уақыт? неше
рет? деген сұрақтарға жауап береді. М.Балақаев Қазіргі қазақ тілі
(синтаксис) кітабында Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерінің бірі пысықтауыш. Ол
да анықтауыш сияқты басқа сөздің әйтеуір бір сапасын ерекше белгілерін
білдіру үшін жұмсалатын бағыныңқы мүше. Екеуінің елеулі айырмашылығы бар:
сөздердің – зат есімдердің субстантивтенген басқа есімдердің - әр алуан
сапасын, меншіліктілк тәндік қатынасын білдіру үшін жұмсалса: пысықтауыш
заттың қимылдық сапасының сапасын, заттың белгісінің белгісін білдіреді -
дейді.
Пысықтауыш қызметінде жұмсалатын сөздер үстеулер, үстеу мәндес есімдер,
саналық есімдер мен мекендік, мақсаттық, мезгілдік, амалдық мәнде
жұмсалатын септеулі (жатыс, шығыс, барыс, көмектес) зат есімдер.
Пысықтауыш мағынасына қарай төмендегі топтарға бөлінеді:
а) Мезгіл пысықтауыш деп етістіктің шақтық мағынасына мезгілдік мағына
үстеп оның қашан қай мезгілде болған, болатын процесс екенін білдіретін
пысықтауышты айтамыз. Олар көбіне мезгілдік зат есімдер үстеулерден, сын
есім, сөз тіркестерінен жасалады.
а) Үстеулер: Ертеңінде таңертең тұтқын есігі ашылды.
ә) Зат есімдердің ішінде мезгіл пысықтауыш қызметінде жұмсалатын
сөздер шақтық, мезгілдік ұғымды білдіретін есімдер: жаз, қыс, көктем, күз,
сәске, кеш, түн.
Қараңғы түнде тау қалғып.
Осы сияқты жас, өмір, дөнен, құнан... зат есімдер тәуелдік жалғауында
және жатыс септігінде келіп мезгіл пысықтауыш болады.
1.Жасымда ғылым бар деп ескермедім ...
2.Өмірімде кісіге жалынып көрмегенде, енді саған жалынам ба?
б) Сілтеу есімдіктеріне –ша, -ше жұрнағы жалғанып, қашан сөзіне шығыс
септігінің жалғауы жалғанса: осыншама, қашаннан...
в) Сөз тіркестері.
1. Үстеу мен үстеу бүгін кешке, тапа тал түсте.
2. Шақтық мағынадағы зат есімнің алдында сілтеу есімдіктері келсе: сол
кезде, бір күні, әуелгі кездерде...
3. Септеулі, атау тұлғадағы есімдер кейін, соң, дейін, бері, бойы...
дегендей көмекші есімдермен тіркесіп айтылса: мадан бері, түн бойы,
көпке дейін.
Ә) Мекен пысықтауыш қимылдың, іс-әрекеттің болу орнын, бет алысын
білдіретін пысықтауыштарды айтамыз.
1. Мекен пысықтауыш қызметінде жұмсалатын сөздер, негізінде, мекендік
үстеулер жоғары, төмен, іогері, кейін, соң, әрі, бері, ішкері....
Мекендік үстеулер түбір күйінде де жатыс, шығыс жалғаулы формаларда
да мекен пысықтауыш болады.
2. Жоғарыдағы үстеулердің бірсыпырасы –ы рақ, -ірек жұрнақтары
жалғанып мекен пысықтауыш болады.
3. Көлемдік мағынадағы жатыс септікті зат есімдер сілтеу есімдіктері:
Осында үлкен шаруамен келдім. Мұнда құлазыған дала да, ну орман да
кездеседі.
4. Барыс, шығыс, көмектес септікті зат есімдер: Мен өзенге келдім. Әйел
орнынан тұрды.
5. Сілтеу есімдіктері мен жақын, алыс жер, жақ, маң сияқты көлемдік
мағынасындағы есімдермен тіркессе: мына жақта, бұл маңда...
6. Арты, алды, асты, үсті... көмекші есімдермен тіркесе айтылатын зат
есім сол тобын жазбай жатыс, барыс, шығыс септікте айтылып, мекен
пысықтауыш болады. Ата-аналар арасында саяси – түсінік жұмысын кең
жүргізу керек.
7. Көлемдік мекендік мағынасындағы есімдер: Ол табанда ақшасын өндіріп
алды.
8. Мекендік мағынасындағы сөздер шақтық мағынада жұмсалады: Жақында мен
де барамын. Саған соңында айтайын.
б) Мақсат пысықтауыш деп іс-әрекеттің не үшін, қандай талапқа лайық
істелгенін, болатынын білдіретін пысықтауышты айтамыз. Ол кім үшін?
Неге? Қандай мақсатпен? Деген сұрақтарға жауап береді.
1.Үстеулер әдейі, жорта, қасақана, бекер, босқа...
2.Зат есім, етістік, көмекші сөздермен тіркесетін басқа есімдер
пысықтауыш болады.
а) у қосымшалы қимыл есімдер барыс жалғауында кей, кет, әкел, шақыр,
бер сияқты етістік баяндауышы қатысты болғанда жолығуға келмеп пе
едің.
ә) зат есімдерге – ғалы гелі, қалы келі тұлғалы етістікпен тіркессе
кітап алғалы келіп едім.
б) есімдер үшін шылауымен тіркесіп айтылса Отан үшін, балалар үшін.
в) қалау, бұйрық рай формалы етістіктен кейін деп етістігі қосылып
айтылса білім алайық деп.
г) барыс жалғаулы есімге бола етістігі көмекші болып келсе саған
болса, осыған бола.
ғ) –ма + с -ме + с тұлғалы есімшеге барыс жалғауы жалғанса айтпасқа,
елемеске, атамасқа.
2.3. в) Себеп пысықтауыш қимыл процесінің себебін білдіреді. Себеп
пысықтауыштарға неліктен? не сепепті? деген сұрақтарға қойылады. Себеп
пысықтауыштар сөйлемде тек баяндауыш болатын етістіктің мағынасын айқындап,
тек сол қимылдың болу-болмау себебін ғана білдірмейді, көбінесе, оның
қасындағы басқа амал, мекен пысықтауышпен де мағыналық байланыста тұрады.
Оның даусы шаршағандықтан бәсең шықты.
Себеп пысықтауыш қызметінде жұмсалатын сөз көбіне өткен шақтық есімше
болады. Ол есімшелер себеп пысықтауыш қызметінде жұмсалу үшін мынадай
тұлғада және басқа сөздермен тіркесте айтылады.
1.Есімшеге –дық ,-дік жұрнағына –тан ,-тен шығыс септігінің жалғауы,
кейде жұрнақтан соң тәуелдік жалғауы, кейде жұрнақтан соң тәуелдік жалғауы
жалғанады. (қатты ұйықтағандықтан ...)
2.Есімшеге тікелей не тәуелдік жалғауынан кейін шығыс септігі
жалғанады. Шошығаннан шешесі есінен танып қалған.
3.Есімшеден соң себепті соң деген шылау сөздер айтылады (Ол тәртіпті
болған себепті жұмысты жақсы атқарды)
4.Есімшеге –дық, -дік жұрнағы жалғанған соң тәуелдік жалғауы және шығыс
септік жалғауы жалғанып барып, деп етістігі көмекші болады. (Қайырбек жұмыс
қарқынының нашарлығын күн райының бұзылғандығынан деп есептейтін.
5.Көңілшектік, еріншектік, жалқаулық ...тәрізді абстракт мәнді зат
есімдерге тәуелдік жалғауы және шығыс септігі жалғанса (Сенің
көңілшектігіңнен мен осы халға жетіп отымын).
2.3. г) Амал пысықтауыш қимылдың қандай тәсілмен атқарылуын білдіретін
пысықтауыш. Олар қалай ? қайтіп? қалайша? деген сұрақтарға жауап береді.
Амал пысықтауыштар екіге бөлінеді: тәсілдік, сапалық. Тәсілдік амал
пысықтауыш болатын сөздер – үстеулер, еліктеуіш сөздер көсемше тұлғалы
етістіктер.
Олардың баяндауышқа мағыналық қатысы қимылдық, қарқындық бейнелеуіші
болады.
1.Іс-әрекеттің қимылдық тәсілін білдіретін амал пысықтауыштар көбіне
етістіктің көсемше түрінен болады. Олар біріне – бірі күлімдеп қарады
2.Көсемше тұлғалы етістіктер қосарланып қолданылады.
Көре–көре көсем боларсың, сөйлей–сөйлей шешен боларсың.
3.Өткен шақтық есімшеге – ша -ше жұрнағы жалғанып, қимылдық меже, шек
қою мағынасындағы пысықтауыш болады (тойғанша жеді, шаршағанша жүгірді
...).
ә) Сапалық амал пысықтауыш қимылдын сапасын білдіреді. Олар сын
есімдермен, сын есімге ұқсас үстеулерден және сан есімнен жасалады. Олар
қайда?, қанша?, неше рет? деген сұрауларға жауап береді.
1.Негізгі және туынды сын есімдер етістікке қатысты болғанда пысықтауыш
болады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz