Қазақ фразеологизмдері мәдени деректерінің тағы бір үлкен саласы ұлттың адамзат тарихында жасаған интеллектуалдық рухани мұрасы
Жоспар
Кіріспе 7
1-бөлім. 1.1.Лингвомәдениеттаным – тіл біліміндегі жаңа ғылыми бағыт
10
І.2. Фразеологизмдер – этномәдени дерек көздер 21
I.3. Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің тақырыптық, мағыналық және құрамдық
топтары 30
Фразеологизмдерді дүниедегі заттар мен құбылыстарға және адамға (оның
психологиялық, физиологиялық, сезімдік қатыстары) байланысты семантикалық
ерекшеліктеріне қарай топтастыру 30
І.3.1.Адамның жағымды, жағымсыз әрекеттеріне негізделген
фразеологизмдердің тақырыптық семантикалық топтары 33
І.3.2. Сезім әрекетіне негізделген фразеологизмдердің тақырыптық
семантикалық топтары 35
І.3.3. Сезім жағдайына байланысты жасалған немесе эмоциясы жоғары
фразеологизмдер 37
І.3.4.Адамның физикалық қалпын бейнелейтін фразеологизмдер 39
І.3.5. Адамның сөйлеу дағдысы түрлерін сипаттайтын тіркестер тобы 43
І.3.6. Адамның жеке басына тән қасиеттері туралы жасалған
фразеологизмдер 44
І.3.7.Адамның қоғамдағы әлеуметтік жағдайы, орны, тұрмысы туралы
айтылатын тіркестер 44
І.3.8.Адамның сыртқы түр-әлпеті, жас мөлшері жөнінде қалыптасқан
тіркестер 45
2-бөлім. ІІ.1. Фразеологизмдердің этномәдени ақпаратты ішкі құрылымы
47
ІІ.2. Фразеологиялық мағыналардың қалыптасуындағы ұлт менталитетінің рөлі
62
Қорытынды 75
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі таңда қазақ тіліндегі фразеологизмдер
жан-жақты зерттеліп жатыр. Әрине фразеологизмдерді зерттеу үшін ең алдымен
оның қазақ тіліне тән ерекшеліктерінің құнды екенін тану.
Түркітануда фразеологизм туралы алғашқы еңбектер 40-жылдардан кейін
жарық көрді. Түркі фразеологиясын зерттеуде алғашқы атсалысқан қазақ ғалымы
І.Кеңесбаев болды.
Бұл саладағы ғылыми еңбектердің тіл-тілдегі фразеологизмдердің
тұлғалық, мағыналық жақтарының күрделілігіне қарай, зерттеу әдістерінің
бағыт-бағдары әр алуан.
Әр адам ұлт тілінің өкілі ретінде өз болмысы мен танымдық, интеллект
қасиеттері арқылы дараланып көрінеді, әрі сол ұлт тілін дамытуға, сөздік
құрамын байытуға үлесін қосады. Яғни ұлттың рухани мәдениетін
қалыптастыруда жеке тұлғаның ықпалы ерекше. Бұл әсіресе ұлт тіршілігінен
және ұлттың менталдық өрісінен хабардар ететін фразеологизмдерден анық
байқалады.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаттары:
Ұлт топырағындағы нәр алған халық тіліндегі сөздер мен фразеологизмдер
арқылы ұлт ерекшелігін, менталитетін айқындау. Ұлттар ерекшелігін,
менталдылығын идеология әйнегінен емес, тура өз болмысынан танып білу.
Ұлт ерекшелігі, менталитет, менталдылық, ұлттық тұлға (национальная
личность) сияқты жеке қасиеттердің тіл фактілерінде көрінуі, рухани
мәдениетті көрсетудегі тіл фактілерінің қызметі мен орнын анықтау.
Мақсатымызға орай мына төмендегі міндеттер туындады:
● Лингвомәдениеттаным – тіл біліміндегі жаңа бағыт.
● Фразеологизмдер – этномәдени дерек көздер.
● Фразеологизмдердің тақырыптық, мағыналық және құрамдық түрлері.
● Фразеологизмдердің этномәдени ақпаратты ішкі құрылымы.
● Фразеологиялық мағыналардың қалыптасуындағы ұлт менталитетінің рөлі.
Зерттеудің нысанасы мен материалдары: Зерттеудің нысанасы
“Фразеологизмдердің ұлттық-мәдени мазмұны”. Зерттеу жұмысын жазуға қажетті
материалдар мына еңбектерден алынды: “Қазақ тілінің фразеологиялық
сөздігі”, “қазақ тілінің түсіндірме сөздігі”, т.б. тіл біліміне қатысты
әдебиеттер пайдаланылды. (теориялық материал).
Зерттеудің әдістері: Зерттеудің барысында тарихи-этимологиялық әдістер
қолданылды.
Зерттеудің ғылыми болжамы. “Фразеологизмдердің ұлттық-мәдени мазмұнын
зерттеу қолға алынып отыр. Бұл жұмысты ары қарай жалғастырса қазақ тіл
біліміндегі, қазақ тілінің ұлттық ерекшеліктерін зерттеуге көптеген көмегі
тиер еді. Көптеген мәселелердің басын ашатыны сөзсіз және бұл тақырып
кандидаттық, докторлық дәрежеге болады деп нақты болжам жасауға көзіміз
жетеді.
Жұмыстың практикалық маңызы: Жұмыста талданған, келтірілген мысалдар,
материалдар қазақ тілінің лексикасына қосылған үлес болып табылады. Бұл
жұмысты этнолингвистика, лингвомәдениеттаным мәселелеріне пайдалануға
болады.
Зерттеудің талқылануы: Бұл жұмыс зерттеушінің ғылыми жетекшісімен бірге
отырып жазылды. Жазылу барысында ғылыми жетекші жұмысқа көптеген түзетулер
енгізді. Диплом жұмысын қорғау алдында кафедра мәжілісінде тыңдалып,
әдіскер мұғалімдердің талқылауынан өтті. Жұмысқа байланысты оқытушылар мен
магистранттар арасында өзара пікір алмасып толықтырылды.
Жұмыстың құрылысы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан тұрады.
Жұмыстың соңында сілтеме жасалған әдебиеттер тізімі және пайдаланылған
әдебиеттер тізімі берілген. Жұмыстың көлемі 70 бет.
1-бөлім. 1.1.Лингвомәдениеттаным – тіл біліміндегі жаңа ғылыми бағыт
Түркітануда фразеологизм туралы алғашқы еңбектер 40-жылдардан кейін
жарық көрді. Түркі фразеологиясын (әзірбайжан, башқұрт, қазақ, қырғыз,
татар, өзбек, т.б.) зерттеуде алғашқы атсалысқан қазақ ғалымы І.Кеңесбаев
болатын.
Бұл саладағы ғылыми еңбектердің тіл – тілдегі фразеологизмдердің
тұлғалық, мағыналық жақтарының күрделілігіне қарай, зерттеу әдістерінің
бағыт-бағдары әр алуан. Елуінші жылдардан кейін түркітануда
фразеологизмдердің тіл білімінде жеке пән ретінде қалыптасу жолында
көптеген мәселелерді ғылыми тұрғыда шешуде үлкен өзгерістер басталды. Бұл
ретте баспа бетіне жарияланған жалпы фразеологизм туралы еңбектерге шолу
жасасақ, түркітануда айтарлықтай нәтижелер бар екені байқалады.
Алғашқы кезеңде әр ұлттың өз тіліндегі тұрақты сөз тіркестерінің
негізін айқындау, саралау бағыты тұрады. Тілші ғалымдардың әр жылдары жарық
көрген зерттеулері осының айғағы. Қазақ фразеологиясының көш бастауынан
кейін-ақ (І.Кеңесбаев), ұйғыр тіліндегі тұрақты сөз тіркестері –
Ч.Сайфуллин; әзірбайжан фразеологиясы – А.Байрамов; өзбек фразеологиясының
мәселелері – Ш.Рахматуллаев; түрік тіліндегі идиомалар – А.Долганов,
түркімен тіліндегі идиомалар – К.Бабаев, қырғыз тіліндегі идиомалар –
Ж.Османова, құмық тіліндегі фразеологизмдер туралы – К.Дойбова, қарашай –
балқар тіліндегі фразеология – З.Жарашуева, башқұрт тіліндегі
фразеологизмдер – З.Урапсин, чуваш тіліндегі фразеологизмдер –
М.Черновтардың т.б. зерттеуімен жарық көрді.
Фразеологиялық орамдар тілдік единица ретінде лексика – семантикалық
жағынан сан қырлы. Бұл мәселелерді теориялық жағынан дамыту толық шешімін
тапты деу қиын. Керісінше жан-жақты түбегейлі зерттеу мен түрлі ой-
пікірлердің арасалмағы тіл-тілдегі тұрақты фразеологиялық тұлғалардың әлі
де болса, ғалымдар назарынан тыс қалған жақтары бар екендігін көрсетеді.
ФТ*-лар құрамын, оның семантикалық – тақырыптық аясын ғылыми түрде
тұжырымдау С.Муратов, Ә.Қайдаров т.б. еңбектеріне негіз болды.
Түркітанудағы фразеологизмдердің морфологиялық – грамматикалық
ерекшеліктері туралы әр жылдары қорғалған диссертациялық еңбектерімен,
құнды ізденістермен байытқан ғалымдар баршылық.
Кейбір зерттеулер фразеологиялық тұлғалардың әдеби тілдегі стильдік
қолдану жүйесіне арналса, енді біразы жеке жазушылардың шығармаларындағы
фразеологизмдерді қарастырады.
Басқа тілден (орыс) ұлт тіліне, керісінше ұлт тілінен басқа тілге
фразеологизмдерді аудару және сөздіктер жасау мәселесінің көкейтесті
сұрақтары да зерттеу аясынан тыс қалған жоқ.
Қазақ тіл білімінде І.Кеңесбаев фразеологизмдерді танып білудің басты
үш белгісін: 1) қолдану тиянақтылығын, 2) мағына тұтастығын, 3) тіркес
тиянақтылығын қолдап, “осы үш критерийді бір-бірінен жырып алмай, тұтасымен
басты арқау еткенде ғана ФЕ-ның ерекше белгілерін тани аламыз”(30.6.90)
дейді.
ХХ ғасырдың соңғы он жылдығы тарих сахнасында ұлт мәдениетін таразылау,
әсіресе бұрынғы кеңестік жүйеде өмір сүрген сан ұлттар тарихын зерделеу
кезеңі болды. Соның ішінде бұған дейінгі тіл тағдырының кешегісі мен
бүгінгісі, болашағы туралы айтылған талай “терең ойлар” қайта қаралып,
ғасыр соңында тарихтан алған бағасы бойынша әр ұлттың өз ортасында өмір
сүруі, ана тілімен тіршілік етуі,
*Фразеологиялық единица – қысқартылып ФТ деп алынады
қазақ “қазақпен қазақша сөйлесу” сияқты ұлт тағдырына тікелей қатысты
осындай маңызды мәселелер мемлекет саясаты тұрғысында айқындалып отыр.
“Тіл ғылымы басқа ғылымдардан өзгешелеу, оның табиғаты нәзік, танымдық
мәні зор, ол ұлт тағдырына тікелей байланысты. Оның ашқан жаңалығы мен қол
жеткен табысын, техникалық ғылымдардай емес, дүниежүзілік стандартпен
өлшеуге келмейді. Қазақ тілінің мәні де, сәні де тек қазақ топырағында ғана
... бағаланбақшы”,- дейді академик Ә.Қайдаров (“ЕҚ”.12.1996).
Шынында да әр ұлт өз жоғын өзі түгендеп жатқан мына заманда туған тіл
тағдыры тек өз ұлтының қолында. Ұлт мәдениетінің қай түрін алсаңыз да, онда
сол ұлттың бүкіл таным болмысы мен тұрмыс, тіршілік суреті сақталған.
“Халықтың мәңгілігінің мәңгілік мәселесі болған тіл” (Ғ.Мүсірепов) – қашан
да ұлт айнасы.
Адамзат тарихы шексіз өрлеу үстінде сияқты көрінгенімен, әрдайым өзін-
өзі қайталай беретіндігі, ең алдымен, тіл арқылы ілім-білімін, мәдениетін
түгендей жүретіндігінен байқалады. Өркениет заманы қаншалықты шарықтау
шыңына шықса да, ұлт мәдениетін ұлт тілінен бөліп алып дамытуы ақылға
сыймайтын нәрсе. Ұлт болашағы – тіл болашағы – тіл болашағы ретінде, өткен
өмір өрнектері ұлт мәдениетіне материалдық негіз ретінде қаланып, ал оның
сыры мен сымбаты тілде ғана өшпей қалған.
Тіл білімінде бүгінгі таңда тіл арқылы мәдениеттанудың бір-бірімен
өзара тығыз байланысты жаңа ғылыми бағыттары қалыптасып келеді. Олар:
- Этнолингвистика
- Елтану
- Лингвомәдениеттану.
Қазақ тіл біліміне “тіл және мәдениет” мәселелеріндегі сабақтастық
туралы ғылыми тұжырымдармен ғасырдың соңғы жиырма жылында зерттеу
материалдарының аясы кеңіп толыға бастауы академик Ә.Қайдаров есімімен
байланысты. Қазақстан топырағында этнолингвистиканың негізін қалаған үлкен
ғалымның құнды ғылыми ой-пікірлерінен соң, осы салада тілші ғалымдардың бұл
бағытты әр қырынан қарастырған сүбелі зерттеу еңбектері жарық көруде.
Этнолингвистика туралы әр жылдары жазылған ғылыми еңбектерге тұтастай
библиографиялық шолу арқылы теориялық мәселелерін ғалым М.М.Копыленко
саралап, негіздеді. Одан кейінгі жас ғалымдардың (Ж.Мәнкееваның т.б.) әр
кездердегі зерттеу жұмыстары нәтижелі жүргізіліп келеді.
Қазақ тілінің болашағы - өткенді білуімен құнды болмақ. Өткенді білу
дегеніміз – қазақ ұлтының мәдени өмірінің ерекшеліктері ретінде танылатын
тілдік бейнелі сөз орамдары – фразеологизмдердің ұлт мәдениетін танытудағы
рөлін бағалау, түсіну. Ішімдегі – тілімде, тілімдегі – сөзімде дегендей,
тілімізде кең қолданыста жүрген тұрақты сөз тіркестері, мәселен, жағымпаз –
шашбауын көтеру, құрдай жорғалау, табанын жалау, қойны-қоншына кіру; сақтау
– көздің қарашығындай сақтау, тісін-тісіне қойып сақтау т.б. Қазақ ұлтының
өзге ұлттардан менталдық айырмашылығын көрсететін салт, дәстүр
ерекшеліктерін білдіретін тұлғаларын талдау – тіл арқылы ұлт мәдениетін
тану болмақ.
Әр адам ұлт тілінің өкілі ретінде өз болмысы мен танымдық, интеллект
қасиеттері арқылы дараланып көрінеді, әрі сол ұлт тілін дамытуға, сөздік
құрамын байытуға үлесін қосады. Яғни ұлттың рухани мәдениетін
қалыптастыруда жеке тұлғаның ықпалы ерекше. Бұл әсіресе ұлт тіршілігінен
және ұлттың менталдық өрісінен хабардар ететін фразеологизмдерден анық
байқалады.
Ұғым – қашанда жалпы, түсінік – жалқы. Қыстың суықтығы, сұлудың
сүйкімділігі туралы ұғым барлық ұлтқа ортақ болғанымен, әр тілдің өкілі
ретінде оларды адамдар өзінше түсініп, бағалайды, суреттейді. Географиялық
жағдайы, білім деңгейі, өмірден түйген өзіндік көзқарасы, жас мөлшері
сияқты себептер аталған ұғымдардың түсініктерін тіпті бір ғана ұлт тілінде
сан түрлі образдылық арқылы жеткізумен ерекшеленеді. Мәселен қазақ тілінде
мағыналас тұрақты айтылатын суретті сөз өрнектері осыған дәлел. Мысалы:
сұлулық ұғымындағы – ай десе аузы, күн десе көзі бар, көргеннің көзі
тойғандай, тілмен айтып жеткізе алмайтын, тал бойында бір мін жоқ т.б. Бұл
– ұлт болмысының ерекшелігі, ұлт мәдениетінің өзгелерде ұшыраспайтын
дәстүрлі ой-тұжырымдары мен образды ойлауы.
Тіл білімінде қазақ ұлтының таным парасатын, Жарық дүниені танудағы
көркемдік көкжиегін, ой-қиялын жеткіншек жас буын, келер ұрпақ алдында
ұлттық мәдени ерекшеліктерін өзі жасаған тілі арқылы зерделеу – ең маңызды
мәселе. Осы мақсатта бұл жұмыста қазақ тілінде сақталған және күнделікті
қолданыс шеңберінде жүрген фразеологизмдердің қалыптасуына ұлт
менталитетінің рөлі мен ұлттық мәдени ерекшеліктері, түр, дерек – бағыттары
қарастырылады.
“Мәдениет” атауынан көп түсінікті аңғарамыз. “Мәдениет” сөзі тілдік
қолданыста әр түрлі аспектіде қарастырылып, соған орай түрлі түсініктер
беріліп жүр. Ал күнделікті өмірде, мәселен, ауызекі тілде бұл ұғым
бағалауыштық қасиетімен жиірек қолданысқа ие. Мысалы, қазақтар бір кезде
оқыған жұртты көргенде мәдениетті кісі деп бағаласа, тіпті мінез-құлқы
сыпайы адамдарды да сол қасиетке телиді.
Ғалымдардың айтуына қарағанда, “мәдениет” сөзіне екі жүзден астам
ғылыми анықтама берілген екен. Әдетте материалдық және рухани деп екіге
бөлінетін бұл ұғымның соңғы жылдары жан-жақты зерттеле бастауы – ұлттың
өркениет заманында өз орнын анықтауға, өз орнын алуға ұмтылумен
сипатталады. Бұрынғы кеңестік дәуірдегі “Кеңестік мәдениетке”
біріктірілген көп ұлттың төл мәдениеті (ұлт мәдениеті) біртұтас
идеологиядан құтылып, тіл арқылы өз тамырын туған топырағынан іздестіруде.
Мәдениет көптеген пәндер жиынтығында қарастырылады. Мәселен, қазақ
мәдениеті туралы айтса, көшпелі қазақтың материалдық өндіріс жүйесі, оның
өткен өмірі – тарихымен, жер жағдайы – географиямен, дүниетанымы –
философиямен, ойлау жүйесі – психологиямен, өнері - әдебиетімен т.б. ғылым
салаларымен ұштасып жатады.
Материалдық мәдениет – жер бетінде тіршілік еткен адамдардың өзі өмір
сүруі үшін жасаған түрлі еңбек құралдарымен қоса, тұрғын үйлері,
ғимараттары, мәдени ескерткіштері, киген киімі, тіпті жүріп тұрған көлігіне
дейін толып жатқан көзге көрінетін, әрі өзінен кейін ұрпақтарына қалдырып
отырған заттың байлығы.
Рухани мәдениет – адамдардың өмір сүру, тіршілік ету барысында сол
ұлттың тұрмыс-салты, дәстүрімен бірге танылатын таным, білімі, заңы,
этикасы, ғылымы, діні, мифологиясы, рухани дүниелері - өнері, өлеңдері,
мақал-мәтелдері, фразеологизмдері, нақыл сөздері т.б.
Мәдениеттің мұндай түрлері ұлттың өмір сүрген жағдайында тоқтаусыз
дамиды. Әсіресе мәдениеттің рухани түрі ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа
беріледі. Бұл әдетте, дәстүр, дәстүр жалғастығы деп танылады. Соған орай,
әр ұлттың бітім-болмысын, қадір-қасиетін, басқа ұлттардан ұлт ретінде
айырмашылықтарын, бүгінгі тілмен айтсақ менталитетіне қарап ажыратады.
Қазақ халқының ұлттық ерекшеліктерін танып білу үшін кейбір факторларды
ескеру керек. Олар: мотивациялық және танымдық. Қазақ еліндегі Дала
заңдарының ерекше ықпалымен қалыптасқан рухани мәдениеттің бертін келе
дәстүр жалғастығы биігіне көтерілуі және оның өміршең боп сақталуы тек
тілге ғана қатысты. Демек, мәдениеттің қай түрін алсақ та, оның түрі мен
мазмұны тек сөз арқылы ұрпақтан ұрпаққа жеткізілген. Ендеше тіл арқылы
мәдениеттану – ұлттың, халықтың кешегісі мен бүгінгісін тану.
Тіл білімінде бүгінгі таңда тіл арқылы мәдениеттанудың бір-бірімен
өзара тығыз байланысты жаңа ғылыми бағыттары қалыптасып келеді. Олар:
1. Этнолингвистика.
2. Елтану.
3. Лингвомәдениеттану.
Тіл арқылы мәдениеттану аспектілері қазақ тіл білімінде 1980 жылдан
былай қарай ғылыми негізде сөз етіле бастады. Әсіресе, қазақ тіл білімінде
“тіл және мәдениет” мәселелеріндегі сабақтастық туралы ғылыми тұжырымдар
арқылы ғасырдың соңғы жиырма жылында зерттеу материалдарының аясы кеңіп,
толыға бастауы академик Ә.Т.Қайдаров есімімен байланысты.
Қазақ тіл білімінде этнолингвистиканың негізін қалаған ғалымның құнды
ғылыми ой-пікірлерінен соң-ақ, осы салада тілші ғалымдар Р.Сыздықова,
Е.Жанпейісовтардың бұл пәнді әр қырынан қарастырған сүбелі ғылыми еңбектері
жарық көрді.
Этнолингвистиканың негізіне ғылыми терең талдау жасап, библиографиялық
шолу арқылы (1300-ден аса) жаңа бағыттарды айқындаған үлкен ғалым
М.М.Копыленко болса, одан кейінгі жас ғалымдардың әр кездердегі зерттеу
жұмыстары нәтижелі жүргізіліп келеді.
Алайда қазақ тіл білімінде этнолингвистикалық зерттеулердің ара-жігіне
, яғни зерттеу материалдарына назар аударсақ, онда елтануға да,
лингвомәдениеттануға да қатысты тілдік фактілер аралас ғылыми нысанаға
айналғаны байқалады. Соған қарамастан, ұлттық ұғымдарда сақталған халық
дүниетанымы, яғни бүкіл болмысы “этностың тіл айналасында бейнеленуі” деген
ғылыми тұжырымнан туындайтын этнолингвистика саласынан тіл арқылы
мәдениеттанудың басқа да бағыттары бастау алатынын, әрі ұлт менталдығының
негізін айқындайтын бағыттар екенін баса айту керек.
Мәдениет деген ұғым нақтылы адамға, оның өміріне телінеді, яғни ұлттық
сипат алады. Қазіргі лингвистикада тілді адам мен оның санасы, болмысы,
оның айналамен рухани қарым қатынасын зерттеу, яғни антропоцентрлік және
тілдегі адамдық фактор ең басты бағыттардың бірі болып отыр. Тіл, әрине,
бір адамның ғана меншігі емес, мәселен қазақ тілінде бүтін бір ұлт, халық
сөйлейді. Тіл арқылы бүкіл қазақ ұлты өмірлік көріністердің тұтас мәліметін
жинақтады. Осы мәліметтер арқылы адамдар сол тілде сөйлейтін бір ұлттың
тұтас өмірлік көріністерінің айнасын көз алдыңызға әкеледі. Тіл бір адамның
меншігі емес десек те, сол тілде сөйлейтін жеке адам өз ұлтының бүкіл бітім
болмысы, өмірлік тәжірибесін, дәстүрлерін меңгеру, сіңіру арқылы ол да өз
тарапынан ұжымдық мәдениетке үлесін қосады. Тіпті үрім бұтағына дейін
отбасында ана тілі арқылы үйренген, білген қасиеттерін дарытуға ұмтылады,
дәстүр жалғастығын үзбейді. Осындай ерекшеліктер арқылы тұлға ретінде ұлт
өкілі боп сақталады. Қазіргі кезде қазақ тілінің ұлт тілі ретіндегі
халықтық, ұлттық дәстүрді, салт сананы қалыптастырудағы екі ұдай даулы
мәселелерге айналуының өзі рухани ұлт мәдениетінің алтын діңгегінің
шайқалуына әсер етті. Тілдің кумулятивтік* қызметі жекеден жалпыға
жинақталғанда ана тілінің қоғамдық қызметінің қаншалықты жоғары екені
түсінікті. Егер қазақ тілінің бұрынғы әлеуметтік потенциясының соншама
мықтылығы
*Тіл тек сөйлесу, қарым-қатынас құралы емес, ол адам өмірінің
материалдық және рухани мәдениетінің сол ұлтқа тән төл-тума қасиеттерін
жинақтап, сақтау арқылы келелі ұрпаққа жеткізеді. Мұны тілдің кумулятивтік
қасиеті деп атайды.
болмаса, дәл бүгінгі таңда ұлт мәдениетінің күні не болатыны түсінікті. Ұлт
мәдениетінің сақталуы тек ұлт тілінің осындай кумулятивтік қызметіне
байланысты.
Тіл арқылы барлық құбылыс, заттар яғни әлемнің тілдегі көрінісі тілдік
единицаларға тән болғанымен, кумулятивтік қызмет әсіресе фразеологизмдер
мен мақал-мәтелдерден ерекше байқалады. Оның себебі сол ұлт топырағында
тамырланып, нәр алған халық тіліндегі сөздер мен фразеологизмдер ғана ұлт
ерекшелігін, менталитетін айқындап бере алады. Қазақ тілінде бүтіндей бір
ұлт сөйлейді. Бір тіл – бір ұлт деуіміз де сондықтан.
Мысалы: қой аузынан шөп алмас –момын, жуас адам туралы; ақ түйенің
қарны жарылу – ерекше қуанышты жағдай; бауыры езілу – жақсы көру, жаны ашу;
ат төбеліндей – аз; ат кекілін кесісу – реніш, өкпе; барар жері Балқан тау
– қашықтық, барар жердің тұспалы; қара шаңырақ – от басы, әке-шеше немесе
жасы үлкен бірге туысқанның үйі; сақалын сыйлау – жасы үлкен адамды сыйлау;
ат жалын тартып міну – ержету, есею.
Келтірген осы мысалдардан-ақ, қазақ ұлтының бағалау, сипаттау
ерекшеліктерін байқаймыз. Егер тілде бұл фразеологизмдер сақталмай, бізге
жетпеген болса, қазақтың рухани өмір сферасы қалай анықталып, қандай мәдени
өмірге сүйеніп, пікір айтылар еді. Сақалын сыйлау – мораль, этика үлгілері
болса, қара шаңырақ – мұнда да мораль бар, әрі этнографиялық ұғым, ат
кекілін кесісу, ақ түйенің қарны жарылу – этнолингвистикалық білімдерді
қажет етеді. Осыған орай, әр ұлт тілінің әлеуметтік қуаты арқылы мәдениет
сақталады. Ұлт мәдениетін тануда елтану мақсаттары тілдің осындай
кумулятивтік қасиеттерімен тіл-тілдегі баламасыз (эквивалентсіз) лексика,
мысалы, кәрі жілік, мүшел жас, киіт, барымта, шаңырақ, туырлық, саптыаяқ,
қалжа жеу, малта, аманат, т.б. сөздер – басқа тілдің ұғымында жоқ болса,
енді бір сөздер тобы ұғымында бар, бірақ түсінік, мазмұн жағынан
ерекшеленетін – жиеншар, құдаша, туыс, бауыр, ағайын, жегжат, қазанат,
құрт, қоржын, алтыбақан, т.б. – ұлтқа тән (фондалған – фоновая) лексикалар
да елтануда мәдени ұлттың компонент мағыналары халықтық мәдениеттен
хабардар етеді. Сонымен баламасыз (эквивалентсіз) және сол ұлтқа тән
лексикалар арқылы да ұлт мәдениетінің кейбір аспектілері теориялық түрде
танылып, қолданбалы жағдайда талданады.
Дәл бүгінгі таңда елтану аспектілері қазақ тілін өзге ұлт өкілдеріне
оқытып үйретуде әлі де болса шешімі табылмаған, ғылыми практикалық негізі
қаланбаған пәндер қатарында қалып отыр. Ендігі жерде егемен елдің ұлттық
ерекшеленіп танып білу, мәдени алыс-беріс, саяси-экономикалық қарым-қатынас
жағдайында жергілікті ұлт өкілдерінің ана тілі арқылы жүзеге асырылатынын
ескерсек, онда қазақ тілі білімінде бұл пәннің мақсаттары мен міндеттері
дұрыс айқындалып, тіл арқылы мәдениеттанудың тағы бір ғылыми бағыты
сараланбақ.
Әдетте адамзат тіршілігінде аспан ортақ, күн ортақ, тіпті көріс қамы да
ұқсас. Кейде дүниежүзілік ауқымдағы ұлы құбылыстар да ортақтығы, ұқсастықты
көрсетеді. Алайда барлық адамзат өкіліне тән рухани құндылық, рухани
мәдениет пен байлық түрліше қатынаста дамып, өркендейді.
Демократия тізгініндегі батыстағы еркіндік пен мезгілді ойлау мен
мерзімді өлшеммен кесіп пішілген бұрынғы кеңестік жүйедегі мәдениет, рухани
құндылық 20-ғасыр соңында ұлттың тілі мен менталитетіне басқаша қарауды
талап етеді. Мәселен, бұрынғы Кеңестер Одағындағы көп ұлтты мемлекет
өкілдерінің дара мәдениет ортақ, жасанды кеңестік мәдениетке
жақындастырылып, әр гүл өз иісін жойып, буданға, аралас тұқымға айналды.
Енді міне, егемендік заманы ұлттар ерекшелігін, менталдылығын идеология
әйнегінен емес, тура өз болмысын дұрыс танып білуді міндет етеді.
Соңғы 2-3 жыл көлемінде орыс тіл білімінде ең жас ғылым саласы
лингвокультурология пайда болды (латынша: lingua –тіл; cultyra – мәдениет;
logos – ілім).
Бұл пәннің ең негізгі мақсаты: ұлт ерекшелігі, менталитет, менталдылық,
ұлттық тұлға (национальная личность) сияқты жеке қасиеттердің тіл
фактілерінде көрінуі, рухани мәдениетті көрсетудегі тіл фактілерінің
қызметі мен орнын анықтау.
Лингвомәдениеттану этномәдени және этнопсихологиялық факторлар мен
тілдегі ұлттық мәдени мағына компоненттерімен қоса, тіл арқылы мәдениеттану
бағытында жазылған еңбектерді зерделей отырып, әрі қарай тілдің дәл қазіргі
қолданыс қызметінде көрінетін ұлт менталитетін (национальная личность)
ешбір идеологиясыз заманға сай болған келбетін таныту. Бұл ретте тіл – ұлт
(национальная личность) – мәдениет дейтін үштік (триада) лингвомәдениеттану
пәнінің зерттеу материалдары болмақ.
Қалай дегенмен де, тіл арқылы мәдениеттанудың ғылыми үлгілері:
этнолингвистиканың, елтанудың, лингвомәдениеттанудың пән ретіндегі жалпы
және ұқсас мақсаттары мен міндеттері – ұлт тілі арқылы ұлтты тану, ойлау
жүйесінің ерекшеліктерін айқындау, бір сөзбен айтқанда ұлттық менталитетті
айқындау, басқалардан айырмашылығын көрсету.
І.2. Фразеологизмдер – этномәдени дерек көздер
Қазақ ұлтының мәдени өмірінің көрінісі – фразеологиялық қордан ерекше
байқалады. Өйткені, қазақ фразеологизмдері – халық өмірінің айнасы. Бұл
айнада ұлт менталитеті көрінісі тұтастай қамтылады десек, асыра айтпағандық
болар.
“Мәдениет тілі” – семиотикалық жүйелерде сақталады. Бұл ретте ұлт
мәдениеті оның ғылымында, өмірінде, дінінде тіл арқылы танылады десек, онда
фразеологиялық материалдар ұлттық мәдени маңызы бар деректерден тұрады. Бұл
деректердің түп төркіні, таралу, шығу көзі фразеологизмдердің тұлғалық
ерекшеліктеріне байланысты. Фразеологизм белгілеріндегі мағына тұтастығы,
қолдану тиянақтылығы, даяр қалпында қолданылу тұрақтылығы арқасында ұлт
тілінде ұрпақтан ұрпаққа жетіп сақталуда. Әр фразеологизмдерде мәдени ақпар
беретін дағдылы қалыптасқан дүниетаным, ұлт ерекшелігі аңғарылады.
Осындай ұлттық мәдени ерекшеліктерді қамтитын тұрақты тіркестерді
талдап түсіндіру үшін оның ұлттық мәдени негізіне сүйену керек. Біздің бұл
ойымыз В.Телияның ұсынысындағы: “что сам порядок предъявления этих
источников, достаточно произволен, так как еще не проводились исследования
продуктивности того иного ресурса интерпретиции применительно в частности,
к материалу фразеологии (1996)” деген пікірінен туып отыр.
Шынында әр ұлттың мәдени ағымындағы тілдік құбылыстар тамырланып,
қалыптасуы үшін оның көптеген алғышарттары мен салалары болу керек.
Фразеологизмдердің мәдени ақпар көздерінің түсініктері қандай мәдени
негізде пайда болып, жасалынады деген сауалдарға мынадай ғылыми жорамалдар
ұсынар едік:
1.Қазақ халқының ең маңызды мәдени ұлттық ерекшеліктерінің бірі жан-
жақты қамтылған дәстүрлі мәдениет үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдері.
Халық ұғымында мұндай ұлттық рәсімдер түрлерінің әбден сақталып қалғандығы
ғана бүгіндері ұлт төлқұжатындай көрінеді және өзге ұлттардан бөлек мәдени
айырмашылықтарын айқындайды.
Ұлттық рәсімдерге әдет – ғұрыптар мен салт – дәстүрлер жатады. Қай
ұлттың болмасын өзінің өмір сүрген дәуіріне қарай, күн-көріс тұрмыс-
тіршілігі, сол ұлтқа ғана тән әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері, мәдениеті
бар. Ежелден келе жатқан қазақ ұлтының да бұрыннан қалыптасқан көне
мәдениеті, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпы, тұрмыс-тіршілігінің бізге жеткен
үлгілері сан түрлі. Күні бүгінге дейін жер бетіндегі басқа ұлттардан
ажыратып көрсететін қазақтың салт-дәстүрі туралы айту – қазақтар туралы
айту деген сөз.
Қазақтар өмірінің сан ғасырлық тарихы әдетте ана тілімен тығыз
байланысты. Барлық өмір салты туған тілінде әр түрлі номинативті
атауларынан, әсіресе фразеологизмдерінен көрініс тапқан.
Мысалы, құда түсу рәсімдері, үйлену тойы, ас беру т.б. толып жатқан
ұлттық дәстүр, әдет-ғұрып түрлерінің атаулары тілде сақталмаған болса, онда
рухани мәдениет үлгілерінің мазмұны да кеми бермек. Еншісі бөлек, ені басқа
– бұрынғы уақытта малға таңба салынып, ержеткен азамат балаларына арнап
тиісті мал-мүлік үлесін бөлу. Қазақ салты бойынша енші ұл балаларға
бөлінеді. Осыдан әрі қарай енші алу (беру) тіркесі - өзіне тиісті сыбағасын
алу (беру) мағынасында айтылады.
Ерулік беру – көрші кеп қонған үй иелерін шақырып, қонақ ету
мағынасында айтылады. Бұл - әріден келе жатқан көне дәстүр. Көшпелі қазақ
көшіп қонуды аса маңызды іс деп санады. Көшу – бұрын қазақтар өмірінде
үлкен салтанат деп есептелінген. Бұрын көшіп барып отырған ауылдар еру
отырған жанына қонған ауылды жабыла қарсы алып, “қоныс жайлы болсын”
айтып, үйін тігіседі, ерулік апарады. Бұл – көшіп, шаршап келген туыс-
жекжаттарына жасалған сый, құрмет және қамқорлық. Сол сияқты сауын айту,
жылу жинау, асар салу асарға шақыру, байғазы беру, шаңбасар алу, тұсау
кесер т.б. толып жатқан тіркестері ұлттық этнографизмдерден қалған.
Еру елдің ерулігі болса, көшкен елдің көмегі болады.(мақал).
Алғашқы күндері-ақ қатар қонған екі ауыл бір-біріне ерулік беріп,
шақырысып, араға аяқ-табақ қатынап қалды.(Ә.Н).
Қазақтардың бүгінгі мәдени өмір салтында әлі де сақталып келе жатқан
дәстүр – тілек айтып, бата беру салты. Қазақ тіліндегі қалыптасқан тұрақты
тіркестер сияқты көп қайталанып, әрі көп өзгеріссіз айтылатын тіркестердің
біразы тілек – бата сөздеріне де тән. Жиі қолданыста жүретін тілек – бата
сөздері ауыздан-ауызға кең тарайды, грамматикалық құрылысы берік, орнықты
болғандықтан көп өзгеріссіз айтылады. Тілек – бата сөздеріндегі тұрақты
тіркестердің лексика – семантикалық және тақырыптық парадигмаларының
молдылығынан, тілек – бата сөздерінің өзі тұтастай фразеологизацияға
ұшырайтын кездері жиі байқалады.
2. Фразеологиялық материалдардың мәдени деректер түсінігіне жататын
қазақ тіліндегі ұлан-ғайыр паремиологиялық қор – мақал-мәтелдер. Мұнда
халықтың ғасырлар бойы өмірден түйген өзіндік ақыл-ойы, парасат танымы,
өмірлік түрлі қағидалары мен философиясы жатыр. Біз бұл деректер түсінігін
фразеологизмдерді кең мағынада түсінуді жақтайтындықтан қосып отырмыз.
Жалпы қазақ мақал-мәтел – мәдениет тұрғысынан зерттеліп, өз бағасын әлі
алған жоқ. Күні бүгінге дейін қазақ мақал-мәтелдері тек тағлым тұрғысынан
ғана талданып келеді. Ал ондағы халық даналығынан басқа да сол ұлт
менталдылығына аз сөзбен көп түйін түйіп жеткізген тіркестер ұлт тілінің
ерекшелігі ретінде әлі танылған жоқ...
3.Образ эталонға айналған тұрақты теңеулер тіркесі ұлттың мәдени
өмірінен хабардар етеді. Мысалы, бес биенің сабасындай – толық, етжеңді,
үлкен; қойдай өргізіп, қозыдай көгендеу – дегеніне көндіріп отыру; ботадай
боздау – қатты жылау; қасықтай қаны қалғанша - өмірінің ақырғы сағатына
дейін; айрандай ұйып отыру - өте тату; киіктің асығындай – кішкентай,
сүйкімді; аюдың өтіндей – қасиетті зат ретінде бағалау, құдасын құдайдай
сыйлау, т.б.
Бұл баласына тартпаған бес биенің сабасындай семізше адам. (Б.С.).
Қабаққа біткен қайыңның берілуі еді, Өтіндей - ақ аюдың әкемнен қалған
көз еді.(І.Ж.).
Қырбайың не? Айрандай ұйып отырған ауыл емес пе еді? (Ә.Н.).
Өлтірмеді, тірі қалдырды, жанын қиды. Ағатайлар-ай қиыңдар қасықтай
қанымды, - деп Тілеген жылап қоя берді. (С.М.).
Фразеологиялық компаративтер туралы әсіресе тұрақты теңеулердің басым
үлес салмағы туралы алғаш ой айтушылар С.И.Ройзензон (1967), В.Маслова
(1988), қазақ ғалымы Т.Қоңыровтың (1990) еңбектерін ерекше атауға болады.
М.Копыленко “Наиболее ярко – национально – культурная специфика реалией
и образной системы языка в целом обнаруживатся во фразеологических
сравнениях” (1995) деген ойын жоғарыда аталған авторлардың еңбектеріне
талдау жасай келе, мәселен, Т.Қоңыров мәліметтеріне сүйенеді. Сонда
жануарлар аттары негіз болған 1300 теңеулерден 449-ы тек үй жануарларына
қатысты.
Эталондық теңеулер жүйесі әлі де тыңғылықты зерттелуі керек. Себебі
теңеулер арқылы адамның дүниені алғаш қабылдауы және адамның қасиеттерін
салыстыра отырып өзінше ұқсатуы, салыстыруы жүзеге асырылады.
Әр халық басқалармен де жалпы ұқсас келетін салыстырулармен қоса, адам
мен жануарлар, адамдар мен өсімдік, адамдар мен т.б. заттар сияқты ерекше
“өлшемдестік” туралы ұғым қалыптастырады.
Мысалы қазақ менталдығында бұрын қыз сұлулығы ай, күн, атқан таң, гүлге
теңелді, ал ұқсас адамды құйып қойғандай, сойып терісін қаптап қойғандай,
аузынан түсіп қалғандай, бір судың тамшысындай, егіздің сыңарындай дейді.
Бұлардың барлығы көз алдындағы құбылысты өзінше қабылдау, шамалау сияқты
жеке адамның болмысын танытады. Ал қазіргі кейбір ұғымдық категориялардың
қандай дәрежеде, қандай зат, құбылыстармен “шамалас” тұруы, сана
болмысындағы түрлі өзгерістерден хабардар етеді. Мәселен қазіргі жастар
ұғымында күштілік, ептілікке Шварценнегер эталон болса, адамдық қасиеттер
өлшемінде тіпті айтуға тұрмайтын эталондар бар. Өкінішке орай, ұлт
мәдениетінде осындай рухани жүдеушілік тереңдеп барады.
4. Фразеологизмдердің мәдени ұлттық түсініктер дерегінің тағы бір қайнар
көзі – тілдегі сөз символдар, символдық мән алатын сөздер мен сөз
тіркестері. Қазақ тілінде символдар туралы көп пікірлердің соңғы ғылыми
тұжырымы ғалым Р.Сыздықованың айтуында: “символ” – идеяның заттық
(болмыстық) нышаны, астарлы образы.(1995.?).
Әдетте мәтін ішіндегі тілдік символды аңғаруға, түсінуге, бағалауға
көкірек көзі керек. Ал фразеологизмдердің астарындағы өз табиғатынан
туындайтын экспрессивті мағына мен ойға қосымша, сол ойдан тағы бір тұспал
ойдың шығуы, оны түсіну - әрине, ішкі зерденің тереңдігіне байланысты.
“Қамшы жегің келіп отыр ма?” десеңіз, бүгінгінің баласы ол не деуі
мүмкін. Сол сияқты тізесі бату, бауыры елжіреу, жүрегін жаралау, жүрек
тоқтату тіркестеріндегі тізе - өктемдік, бауыр - жақын тарту, жүрек –
нәзік, жан дүние; жүрек тоқтату - өзін өзі билеу сияқты ұғымдардың арғы
түсінігі символ сөздерден шығады.
Мәселен қазақ ұл жағынан ең жақын адамын бауырға балайды. Жүрек
бауырдан да кем емес, ең қажетті орган, бірақ жүрегім емес, бауырым
деуіндегі символдық мағына бауыр соматизмінің ерекшелігіне байланысты болып
отыр. Мұнда бауырдың бүйрек, өкпелердей емес, жалқылығы мен организм үшін
қан жасаудағы рөлі бағаланған. Сонда жоғарыдағы фразеологиялық
тіркестердегі атаулар метафораланып тұрған жоқ, керісінше сөз символдың
мағыналары сақталып тұр. Сонда заттардың символдық қызметінің көмегімен
тілдік белгілердің атымен символға айналуы фразеологизм жасауда астарлы
ойдың, тұспалдың тағы бір көмескі қыры ашылды.
5. Қазақ дүниетанымындағы діннің рөлі, дінге қатысты ой-толғамдар, оның
адамгершілік, адамды сүю, құрметтеу, мораль, этика үлгілерін танытатын сөз
тіркестері фразеологиялық материалдың деректерін қамтиды. Қазақтар ислам
дініне сенеді. Дін жолын ұстаған қазақтар ислам дінінің сунниттік
ережелерін қабылдаған. Оған дейінгі шаман дінінің әсерінен қазақ
мифологиясында ертеден келе жатқан нанымдардың белгілері сақталған. “Көк”
түсті қазақтар ерекше пір тұтқан. Тіпті әулие, хан, атақты адамдар
мазарлары мен күмбездер төбелері көк түспен боялған. Ал “көк соққыр”, “көк
келсін” деген қарғыс мәнді фразеологизмдері – “Алланың қарғысы тисін” деген
мағынада. “Көк қасқа сою” (атау) – құрбандық шалу, отқа май құю, т.б. культ
ұғымдары діннің әдет-ғұрыптық жағын көрсетеді. Мұндай культ түрлерінің
(культ латынша “cultus” – сыйлау, құрметтеу) мазмұндық сипаты ұлттың сөйлеу
тілінде орын алып, кейінгілерге мұра боп жетеді. Діни наным сенімнің,
дүниетанымның материалдық мазмұны, халықтың рухани мәдени өмірін
сипаттайтын сөздер мен тұрақты тіркестері қазақ тілінде көптеп кездеседі.
Бұл фразеологизмдер арқылы тілді жасаушы халықтың бір кездердегі ой
санасының, жан дүниесінің, сәулесі деп түсіну керек.
Үлкен той алда болмақ, көк қасқаңды дайында (ат).
Арада тағы да әлденеше көк қасқа айтып, күндіз-түні көл көсір қып мал
сойып, қалжыңға, күлкі-айғайға, ән-жырға бөленіп, ұзақ қызық көріп жатты
(М.Ә.).
Қазақ тілінде адамдар бір-біріне жақсы тілек айтқанда қалыптасқан
тұрақты тіркестері құдай атымен көп кездеседі. Құдай жарылқасын! Алла жар
болсын! Құдай тілегіңді берсін! т.б.
6.Қазақ фразеологизмдері мәдени деректерінің тағы бір үлкен саласы
ұлттың адамзат тарихында жасаған интеллектуалдық рухани мұрасы. Бұл төл
мәдениеттің өсуі мен гүлденуі, өркениет заманындағы ұлт тарихының бүкіл
мәдениетін көрсететін философиялық көзқарасы, тарихы, әдебиеті, тілі. Бұл
түп деректердің ауқымдылығы соншалық, олардың әр қайсысы фразеологизмдердің
шығу тарихын зерделейтін жеке-жеке ғылым салаларына арқау болатын үлкен
ұлттық мәдени қор. Бұған ежелден құлаққа сіңген фольклорлық мұрадан бастау
алатын “жердің жарығын бітеу” – ертедегі ситуация; “қабағынан қар жауып,
кірпігіне мұз тоңып “, “тау өртеніп, тас жанған” сияқты эпостағы бейнелі
сөз өрімдері, “қарағай басын шортан шалар” (Асанқайғы), “қанды көбік
жұтқызу” (Махамбет) – дейтін тарихи дәуір суреттеріне осындай образды
тіркестер куә.
Қабағынан қар жауып, Кірпігіне мұз тоңып, Жауырыны жазық, мойны ұзын,
Атарына қолы ұзын (ЕТ).
Екеуміздің достығымызды ешкім айыра алмас, тау өртеніп, тас жанса да,
аштан өлсек те тамақ жағына таласпайық (Қ.Е).
Қасарысқан жауына, Қанды көбік жұтқызбай, Халыққа тентек атанбай,
Ерлердің ісі бітер ме (М.Ө.).
7.Мәдени ұлттық ақпарлардың тағы бір ұштығы ұлт тіліндегі өзіндік мән
мағынасымен белгіленген сөздер мен сөз тіркестерінің фразеологиялық мағына
жасауда ықпалы бар. Мұндай сөздер мен сөз тіркестері көбінесе елтану
мақсатында талданып түсіндіріледі. Мысалы, Шықбермес Шығайбай, Қарабайдай
қанпезер – сараңдық эталондары болса, сол сияқты сыбағасын жегізу (беру) –
1.сыйлау, құрметтеу. 2.таяқ жегізу мағынасында, шаңырақ көтеру – үйлену, үй
болу сияқты фразеологизмдер құрамындағы Шықбермес, Қарабай – ертегі мен
жырдағы әдеби кейіпкерлердің аттары немесе сыбаға сөзіндегі ұлттық дәстүр,
шаңырақ сөзіндегі – мәдени салт ұғымдарында, фразеологизмдердегі компонент
сөздер астарында ұлт тіліндегі өзіндік мағынасы белгіленген сөздер бар.
Сыр түйіні ақиқат, Ақиқат шындық көпке ортақ. Одан алар сыбаға - Әр
кісіге жеке тақ (І.Ж.).
- Мен білетін Махмұт болса, Есдәулеттің сыбағасын береді. Қара да тұр !
(Д.Ә.).
Жеңіс жылы Әбілез үйленіп, шаңырақ көтерді. Миякүл екеуін еңбек
табыстырды (ҚӘ).
8.Тілдегі образды тіркестер көбінесе фразеологиялық материалдарды
байытуға әсер етеді. Себепсіз метафоралы тіркес пайда болмайтынын ескерсек,
онда кез келген метафоралы тіркес мағынасында сол тілде сөйлейтін ұлттың
таным білімі байқалады. Адамдардың ойлау жүйесі бүгінгі таңда сәт сайын
өзгеріп жатады. Құбылыстар мен жағдайлар арасындағы ұқсастық, оның тіл
көрінісіндегі мүлдем жаңа образбен астарлануы қашан да сана төңкерісінің
маңынан табылу керек. Қазақ тіл білімінде метафора әлі күнге дейін тек
троптың түрлері ретінде ғана сөз етіліп келеді. Тіпті түрлері де толық
сараланбаған. Ұлт менталитетінен, ұлттық болмысынан әлемнің тілдік
көрінісінің орнын айқындау – кезек күтіп отырған іс. “Күміс қоңырау
балалық”, “семіз жалқаулық”, “үнсіз айқай тұнған көз”, “бетон мінез” т.б.
дүниенің төрт бұрышындағы жанды-жансыз суреттері жатыр. “ Қоңыраулатқан
кішкене құлын” бейнесіндегі – балалық пен мінезі қаттының – бетон бейнесі
екі дәуір түсініктерінен хабар беретін метафоралы тіркестер. Бұлардың
фразеологиялық қорға қосылуы да, қосылмауы да мүмкін. Ол тіл қадірін
білетіндерге , ұлт тілінде бейнелі сөйлеуге ұмтылғандарға байланысты. Қалай
дегенмен де, соны образды тіркестердің көбейгені, болғаны абзал. Тіл –
жанды дүние десек, оған қан беретін, нәр беретін осындай танымдық ой –
сананың тереңінен шығатын метафоралар. Ал “ фразеологизмнің шығу көзі
метафоралы сөйлеуден” (Хасанов.1996).
Бұл талданған фразеологиялық материалдардың мәдени түп деректері туралы
айтылған мәселелер күллі “мәдениет тілінің” проблемаларына толық жауап
береді дегеннен аулақпыз. Біз мүмкіндігімізше, тек фразеологизмдерге
қатысты тұстарына барлау жасап, біраз талдаулармен тындық. Қазақ тіл
білімінде мәдениет туралы бұған дейін айтылған, жазылған ғылыми ой
тұжырымдарды қайта жүйелеп, басқа да ғылыми салалармен бірлесе отырып,
ұлттық мәдени ерекшеліктерді іргелі теориялық зерттеу методологиясымен
лингвомәдениеттану аспектісінде қарастырғаны жөн.
В.Телияның айтуына қарағанда, тілдік метафораның мағынасы талдау мен
салыстырулар негізінде тек семасиологиялық аспектіде қарастырылып
келгендіктен, метафораның теориясы әлі нақтыланбай келеді. (1977;191-192).
I.3. Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің тақырыптық, мағыналық және
құрамдық топтары
Фразеологизмдерді дүниедегі заттар мен құбылыстарға және адамға (оның
психологиялық, физиологиялық, сезімдік қатыстары) байланысты семантикалық
ерекшеліктеріне қарай топтастыру
Тілді адамның санасы, болмысы мен рухани өмірлік әрекеттерімен тығыз
байланысты антропоцентристік бағытта зерттеу – қазіргі тіл біліміндегі ең
басты мәселелердің бірі. Егер біз тұрақты тіркестерді халық, ұлт өмірінің
мәдени аспектілерін тануда басты бағдар етіп алсақ, онда фразеологизмдердің
семантикалық парадигмалар жүйесі арқылы, мағыналас тіркестердің жеке
тақырыптық, мағыналық тобын да анықтауға болады. Мағыналық қатардың
семантикалық құрылымын анықтайтын топ арқылы түрлі фразеологиялық өрістерге
жіктеп, қатар құрамындағы тіркестердің лексика- фразеологиялық, лексика-
грамматикалық ерекшеліктерін де саралауға мүмкіндік туады.
Фразеологизмдердің семантикалық тақырыптық топтарын сөздердің
тақырыптық семантикалық топтарымен салыстырғанда фразеологиялық топтардың
үлес салмағы сан жағынан шектеулі, аздық етеді. Мұның өзі
фразеологизмдердің үнемі сөздердің дублеті немесе эквиваленті деуге
болмайтынын аңғартады. Шын мәнінде фразеологиялық тұлғалар өзіндік дербес
мағынасымен ерекшеленіп, тілдік қызметімен өзгешеленеді. Фразеологизмдер
сөзде сияқты тіршіліктің барлық саласын қамти алмайды, дүниенің кез келген
ұғымына атау (номинатив) бола алмайды, ол тек өз өрісінде, өз жағдайында
құбылыстар мен заттар, адамның көңіл күйін эмоционалдық – экспрессивті
бағалауда образды елестетумен, туынды номинация жасаумен шектеледі. Ал сөз
болса, оның жүрмейтін жері жоқ. Ойлау мен ұғымның шексіздігін жеке сөздер
ғана қамти алады. Солар арқылы әлемнің тілдегі көрінісі нақтыланады. Алайда
“адам реалдық дүниені тек танып қана қоймайды, оған өзінің де қатынасын да
білдіріп отырады, ол бір нәрсені ұнатады, біреуді жақсы көреді, екінші
біреуге салқын қарайды. Бір сөзбен айтқанда, өз қажеттеріне қарай
айналасына түрлі көңіл-күйін білдіріп отырады” (Жарықбаев 1993: 192).
Экспрессивтілік пен эмоционалдылық, бағалауыштық, образдылық сияқты
ұғымдар – лексикада адамның тек сезім әрекетінің тілдегі көрінісі. Аталған
ұғымдар түсінігі көп ретте тілдік қарым-қатынаста фразеологизмдер арқылы
жүзеге асырылатыны белгілі. Олай болса, ой мазмұндылығы мен мәнерлілігін
арттыруда сөйлеуші, айтушының мағыналас тіркестерді таңдауы қажеттіліктен
туады. Ендігі мәселе адамдардың өзара қарым-қатынас жасауда, ойын мәнерлі
етіп жеткізуде фразеологизмдердің қандай тақырыптары мен мағыналық
топтарына сүйенеді, пайдаланады деген жайт.
Жалпы фразеологиялық қорды зерттеуші ғалымдардың пікірі
фразеологизмдердің идеографиялық бөлінісінде басқа бөліктерге қарағанда
“Адам оның әрекеті, сезімі” сияқты бөліктер үлесі жоғарыда тұратындығын бір
ауыздан мақұлдайды.
Мәселен А.С.Аксамитов “ФЕ преимущественно обозначает экстремальные,
физические, психологические, максимальное внутреннее участие и
эмоциональное переживание субъекта” (1987: 53), десе, В.М.Мокиенко
фразеологиялық материалдардың көбірек шоғырланған тұсы “ вокруг немногих,
обычно отрицательно окрашенных коннотативных центров – внешность человека,
черты его характера, психическое и эмоциональное состояние, физические
действия, которые он совершает” (1989: 224) дейді. Фразеологизмдердің ең
басты ерекшеліктерінің бірі – оның антропологиялық бағыты деп, С.Исабеков
адамдардың іс-әрекеті, бір-бірімен өзара қарым-қатынасы, әлеуметтік,
психологиялық, ақыл-ой, күш-қуат т.б. толып жатқан қасиеттеріне
негізделетінін айтады. (Принцип дополнительности..., 1992: 47). Орыс
тіліндегі фразеологиялық синонимдер сөздігінің авторлары да бұл жөнінде
сөздікте әсіресе адамның ішкі реніш, қайғы түрлерінің тақырыптық синонимдік
қатарларының көп екендігіне назар аударған. (Жуков. 1987: 12).
Қазақ тіліндегі фразеологизмдер қатары бұл айтылған пікірлерді өзіндік
ерекшеліктерімен толықтырып, қуаттайды.
Қазақ халқы өзіндік ұлттық ойлау ерекшелігі – дүние шындығын көркем
образбен қабылдауы, шешендік сөз өнерін ұлт менталдылығы ретінде көрсетуі,
қала берді табиғат аясындағы көшпелі өмір салты – бәрі “ішімдегінің бәрі –
тілімде, тілімдегінің бәрі – түрімде” дегеніндей қазақ ұлтының
психологиялық терең болмысын байқатады.
1. Адамның жағымды, жағымсыз қимыл әрекеттеріне негізделген
фразеологизмдер қатары.
2. Сезім әрекеттеріне қатысты жасалған фразеологизмдердің тақырыптық
мағыналас топтары.
3. Сезім жағдайы немесе жоғары эмоциялы фразеологизмдердің тақырыптық
түрлері.
4. Адамның физикалық қалпын бейнелейтін фразеологизмдер.
5. Адамның сөйлеу дағдысы түрлерін сипаттайтын тіркестер тобы.
6. Адамның жеке басына тән қасиеттері туралы жасалған фразеологизмдер.
7. Адамның қоғамдағы әлеуметтік жағдайы, орны, тұрмысы туралы айтылатын
тіркестер.
8. Адамның сыртқы түр-әлпеті, жас мөлшері жөнінде қалыптасқан
тіркестер.
9. Уақыт, кеңістік, өлшемге негізделген фразеологизмдер қатары.
10. Киім, тамақ, денсаулыққа байланысты туған фразеологизмдер.
11. Табиғат құбылыстары, ауа райына қатысты жасалған мағыналас топтар.
12. Тілек-бата, ырым, садақаға байланысты айтылатын фразеологизмдер.
13. Еңбек, өмір, тағдыр, дүние туралы айтылатын тіркестер.
І.3.1.Адамның жағымды, жағымсыз әрекеттеріне негізделген фразеологизмдердің
тақырыптық семантикалық топтары
Әдетте адам өмірінің өзіндік даму жолы оның белгілі бір әрекетпен
айналысуына байланысты. Әрекет барысында ішкі сезім дүниесі аңғарылады.
Психологтар әрекетті түрлі қажеттерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа
жетуге бағытталған процесс деп түсіндіреді. Адам тектен-текке түрлі
әрекеттерге ұмтылмайды, оны өзінің өмірлік қажеттері мәжбүр етеді. Бұл
тұста көрінетін қимыл әрекеттері әсіресе адамдарға қарым-қатынасы
тұрғысынан қатты байқалады.
◊ Жағымсыз әрекеттерді бейнелейтін қатар тізбектері сан алуан.
Адам өзінің өмірлік қажеттерін өтеу үшін ұдайы әрекет жолында, әрекет
иесі ретінде өз ортасына танылады, қалыптасады. Басынан түрлі қиын кез
өтеді, қиындық та көреді. Бұл да адамның жағымсыз қимыл әрекеттеріне негіз
болады. қазақ тілінде фразеологизмдер қатары, мәселен, қиын кезді мынандай
тұрақты тіркестермен бейнелейді.
Ат басына күн туу, ер етігімен су кешу, толарсақтан су (саз) кешу
(Махамбет), қилы-қилы заман болды, қарағай басын шортан шалды (Асан қайғы),
тар жол, тайғақ кешу; қиын-қыстау кезең (шақ); тар заман; сын сағат; жау
жағадан алу; Ақтабан шұбырынды; алқакөл сұлама.
Мұнда жеке адамдар үлгісіндегі қиындық қана емес, тұтастай ұлт
мәдениетіне қатысты кезең, заман суреттері сақталған фразеологизмдер де
бар. Кей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 7
1-бөлім. 1.1.Лингвомәдениеттаным – тіл біліміндегі жаңа ғылыми бағыт
10
І.2. Фразеологизмдер – этномәдени дерек көздер 21
I.3. Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің тақырыптық, мағыналық және құрамдық
топтары 30
Фразеологизмдерді дүниедегі заттар мен құбылыстарға және адамға (оның
психологиялық, физиологиялық, сезімдік қатыстары) байланысты семантикалық
ерекшеліктеріне қарай топтастыру 30
І.3.1.Адамның жағымды, жағымсыз әрекеттеріне негізделген
фразеологизмдердің тақырыптық семантикалық топтары 33
І.3.2. Сезім әрекетіне негізделген фразеологизмдердің тақырыптық
семантикалық топтары 35
І.3.3. Сезім жағдайына байланысты жасалған немесе эмоциясы жоғары
фразеологизмдер 37
І.3.4.Адамның физикалық қалпын бейнелейтін фразеологизмдер 39
І.3.5. Адамның сөйлеу дағдысы түрлерін сипаттайтын тіркестер тобы 43
І.3.6. Адамның жеке басына тән қасиеттері туралы жасалған
фразеологизмдер 44
І.3.7.Адамның қоғамдағы әлеуметтік жағдайы, орны, тұрмысы туралы
айтылатын тіркестер 44
І.3.8.Адамның сыртқы түр-әлпеті, жас мөлшері жөнінде қалыптасқан
тіркестер 45
2-бөлім. ІІ.1. Фразеологизмдердің этномәдени ақпаратты ішкі құрылымы
47
ІІ.2. Фразеологиялық мағыналардың қалыптасуындағы ұлт менталитетінің рөлі
62
Қорытынды 75
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі таңда қазақ тіліндегі фразеологизмдер
жан-жақты зерттеліп жатыр. Әрине фразеологизмдерді зерттеу үшін ең алдымен
оның қазақ тіліне тән ерекшеліктерінің құнды екенін тану.
Түркітануда фразеологизм туралы алғашқы еңбектер 40-жылдардан кейін
жарық көрді. Түркі фразеологиясын зерттеуде алғашқы атсалысқан қазақ ғалымы
І.Кеңесбаев болды.
Бұл саладағы ғылыми еңбектердің тіл-тілдегі фразеологизмдердің
тұлғалық, мағыналық жақтарының күрделілігіне қарай, зерттеу әдістерінің
бағыт-бағдары әр алуан.
Әр адам ұлт тілінің өкілі ретінде өз болмысы мен танымдық, интеллект
қасиеттері арқылы дараланып көрінеді, әрі сол ұлт тілін дамытуға, сөздік
құрамын байытуға үлесін қосады. Яғни ұлттың рухани мәдениетін
қалыптастыруда жеке тұлғаның ықпалы ерекше. Бұл әсіресе ұлт тіршілігінен
және ұлттың менталдық өрісінен хабардар ететін фразеологизмдерден анық
байқалады.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаттары:
Ұлт топырағындағы нәр алған халық тіліндегі сөздер мен фразеологизмдер
арқылы ұлт ерекшелігін, менталитетін айқындау. Ұлттар ерекшелігін,
менталдылығын идеология әйнегінен емес, тура өз болмысынан танып білу.
Ұлт ерекшелігі, менталитет, менталдылық, ұлттық тұлға (национальная
личность) сияқты жеке қасиеттердің тіл фактілерінде көрінуі, рухани
мәдениетті көрсетудегі тіл фактілерінің қызметі мен орнын анықтау.
Мақсатымызға орай мына төмендегі міндеттер туындады:
● Лингвомәдениеттаным – тіл біліміндегі жаңа бағыт.
● Фразеологизмдер – этномәдени дерек көздер.
● Фразеологизмдердің тақырыптық, мағыналық және құрамдық түрлері.
● Фразеологизмдердің этномәдени ақпаратты ішкі құрылымы.
● Фразеологиялық мағыналардың қалыптасуындағы ұлт менталитетінің рөлі.
Зерттеудің нысанасы мен материалдары: Зерттеудің нысанасы
“Фразеологизмдердің ұлттық-мәдени мазмұны”. Зерттеу жұмысын жазуға қажетті
материалдар мына еңбектерден алынды: “Қазақ тілінің фразеологиялық
сөздігі”, “қазақ тілінің түсіндірме сөздігі”, т.б. тіл біліміне қатысты
әдебиеттер пайдаланылды. (теориялық материал).
Зерттеудің әдістері: Зерттеудің барысында тарихи-этимологиялық әдістер
қолданылды.
Зерттеудің ғылыми болжамы. “Фразеологизмдердің ұлттық-мәдени мазмұнын
зерттеу қолға алынып отыр. Бұл жұмысты ары қарай жалғастырса қазақ тіл
біліміндегі, қазақ тілінің ұлттық ерекшеліктерін зерттеуге көптеген көмегі
тиер еді. Көптеген мәселелердің басын ашатыны сөзсіз және бұл тақырып
кандидаттық, докторлық дәрежеге болады деп нақты болжам жасауға көзіміз
жетеді.
Жұмыстың практикалық маңызы: Жұмыста талданған, келтірілген мысалдар,
материалдар қазақ тілінің лексикасына қосылған үлес болып табылады. Бұл
жұмысты этнолингвистика, лингвомәдениеттаным мәселелеріне пайдалануға
болады.
Зерттеудің талқылануы: Бұл жұмыс зерттеушінің ғылыми жетекшісімен бірге
отырып жазылды. Жазылу барысында ғылыми жетекші жұмысқа көптеген түзетулер
енгізді. Диплом жұмысын қорғау алдында кафедра мәжілісінде тыңдалып,
әдіскер мұғалімдердің талқылауынан өтті. Жұмысқа байланысты оқытушылар мен
магистранттар арасында өзара пікір алмасып толықтырылды.
Жұмыстың құрылысы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан тұрады.
Жұмыстың соңында сілтеме жасалған әдебиеттер тізімі және пайдаланылған
әдебиеттер тізімі берілген. Жұмыстың көлемі 70 бет.
1-бөлім. 1.1.Лингвомәдениеттаным – тіл біліміндегі жаңа ғылыми бағыт
Түркітануда фразеологизм туралы алғашқы еңбектер 40-жылдардан кейін
жарық көрді. Түркі фразеологиясын (әзірбайжан, башқұрт, қазақ, қырғыз,
татар, өзбек, т.б.) зерттеуде алғашқы атсалысқан қазақ ғалымы І.Кеңесбаев
болатын.
Бұл саладағы ғылыми еңбектердің тіл – тілдегі фразеологизмдердің
тұлғалық, мағыналық жақтарының күрделілігіне қарай, зерттеу әдістерінің
бағыт-бағдары әр алуан. Елуінші жылдардан кейін түркітануда
фразеологизмдердің тіл білімінде жеке пән ретінде қалыптасу жолында
көптеген мәселелерді ғылыми тұрғыда шешуде үлкен өзгерістер басталды. Бұл
ретте баспа бетіне жарияланған жалпы фразеологизм туралы еңбектерге шолу
жасасақ, түркітануда айтарлықтай нәтижелер бар екені байқалады.
Алғашқы кезеңде әр ұлттың өз тіліндегі тұрақты сөз тіркестерінің
негізін айқындау, саралау бағыты тұрады. Тілші ғалымдардың әр жылдары жарық
көрген зерттеулері осының айғағы. Қазақ фразеологиясының көш бастауынан
кейін-ақ (І.Кеңесбаев), ұйғыр тіліндегі тұрақты сөз тіркестері –
Ч.Сайфуллин; әзірбайжан фразеологиясы – А.Байрамов; өзбек фразеологиясының
мәселелері – Ш.Рахматуллаев; түрік тіліндегі идиомалар – А.Долганов,
түркімен тіліндегі идиомалар – К.Бабаев, қырғыз тіліндегі идиомалар –
Ж.Османова, құмық тіліндегі фразеологизмдер туралы – К.Дойбова, қарашай –
балқар тіліндегі фразеология – З.Жарашуева, башқұрт тіліндегі
фразеологизмдер – З.Урапсин, чуваш тіліндегі фразеологизмдер –
М.Черновтардың т.б. зерттеуімен жарық көрді.
Фразеологиялық орамдар тілдік единица ретінде лексика – семантикалық
жағынан сан қырлы. Бұл мәселелерді теориялық жағынан дамыту толық шешімін
тапты деу қиын. Керісінше жан-жақты түбегейлі зерттеу мен түрлі ой-
пікірлердің арасалмағы тіл-тілдегі тұрақты фразеологиялық тұлғалардың әлі
де болса, ғалымдар назарынан тыс қалған жақтары бар екендігін көрсетеді.
ФТ*-лар құрамын, оның семантикалық – тақырыптық аясын ғылыми түрде
тұжырымдау С.Муратов, Ә.Қайдаров т.б. еңбектеріне негіз болды.
Түркітанудағы фразеологизмдердің морфологиялық – грамматикалық
ерекшеліктері туралы әр жылдары қорғалған диссертациялық еңбектерімен,
құнды ізденістермен байытқан ғалымдар баршылық.
Кейбір зерттеулер фразеологиялық тұлғалардың әдеби тілдегі стильдік
қолдану жүйесіне арналса, енді біразы жеке жазушылардың шығармаларындағы
фразеологизмдерді қарастырады.
Басқа тілден (орыс) ұлт тіліне, керісінше ұлт тілінен басқа тілге
фразеологизмдерді аудару және сөздіктер жасау мәселесінің көкейтесті
сұрақтары да зерттеу аясынан тыс қалған жоқ.
Қазақ тіл білімінде І.Кеңесбаев фразеологизмдерді танып білудің басты
үш белгісін: 1) қолдану тиянақтылығын, 2) мағына тұтастығын, 3) тіркес
тиянақтылығын қолдап, “осы үш критерийді бір-бірінен жырып алмай, тұтасымен
басты арқау еткенде ғана ФЕ-ның ерекше белгілерін тани аламыз”(30.6.90)
дейді.
ХХ ғасырдың соңғы он жылдығы тарих сахнасында ұлт мәдениетін таразылау,
әсіресе бұрынғы кеңестік жүйеде өмір сүрген сан ұлттар тарихын зерделеу
кезеңі болды. Соның ішінде бұған дейінгі тіл тағдырының кешегісі мен
бүгінгісі, болашағы туралы айтылған талай “терең ойлар” қайта қаралып,
ғасыр соңында тарихтан алған бағасы бойынша әр ұлттың өз ортасында өмір
сүруі, ана тілімен тіршілік етуі,
*Фразеологиялық единица – қысқартылып ФТ деп алынады
қазақ “қазақпен қазақша сөйлесу” сияқты ұлт тағдырына тікелей қатысты
осындай маңызды мәселелер мемлекет саясаты тұрғысында айқындалып отыр.
“Тіл ғылымы басқа ғылымдардан өзгешелеу, оның табиғаты нәзік, танымдық
мәні зор, ол ұлт тағдырына тікелей байланысты. Оның ашқан жаңалығы мен қол
жеткен табысын, техникалық ғылымдардай емес, дүниежүзілік стандартпен
өлшеуге келмейді. Қазақ тілінің мәні де, сәні де тек қазақ топырағында ғана
... бағаланбақшы”,- дейді академик Ә.Қайдаров (“ЕҚ”.12.1996).
Шынында да әр ұлт өз жоғын өзі түгендеп жатқан мына заманда туған тіл
тағдыры тек өз ұлтының қолында. Ұлт мәдениетінің қай түрін алсаңыз да, онда
сол ұлттың бүкіл таным болмысы мен тұрмыс, тіршілік суреті сақталған.
“Халықтың мәңгілігінің мәңгілік мәселесі болған тіл” (Ғ.Мүсірепов) – қашан
да ұлт айнасы.
Адамзат тарихы шексіз өрлеу үстінде сияқты көрінгенімен, әрдайым өзін-
өзі қайталай беретіндігі, ең алдымен, тіл арқылы ілім-білімін, мәдениетін
түгендей жүретіндігінен байқалады. Өркениет заманы қаншалықты шарықтау
шыңына шықса да, ұлт мәдениетін ұлт тілінен бөліп алып дамытуы ақылға
сыймайтын нәрсе. Ұлт болашағы – тіл болашағы – тіл болашағы ретінде, өткен
өмір өрнектері ұлт мәдениетіне материалдық негіз ретінде қаланып, ал оның
сыры мен сымбаты тілде ғана өшпей қалған.
Тіл білімінде бүгінгі таңда тіл арқылы мәдениеттанудың бір-бірімен
өзара тығыз байланысты жаңа ғылыми бағыттары қалыптасып келеді. Олар:
- Этнолингвистика
- Елтану
- Лингвомәдениеттану.
Қазақ тіл біліміне “тіл және мәдениет” мәселелеріндегі сабақтастық
туралы ғылыми тұжырымдармен ғасырдың соңғы жиырма жылында зерттеу
материалдарының аясы кеңіп толыға бастауы академик Ә.Қайдаров есімімен
байланысты. Қазақстан топырағында этнолингвистиканың негізін қалаған үлкен
ғалымның құнды ғылыми ой-пікірлерінен соң, осы салада тілші ғалымдардың бұл
бағытты әр қырынан қарастырған сүбелі зерттеу еңбектері жарық көруде.
Этнолингвистика туралы әр жылдары жазылған ғылыми еңбектерге тұтастай
библиографиялық шолу арқылы теориялық мәселелерін ғалым М.М.Копыленко
саралап, негіздеді. Одан кейінгі жас ғалымдардың (Ж.Мәнкееваның т.б.) әр
кездердегі зерттеу жұмыстары нәтижелі жүргізіліп келеді.
Қазақ тілінің болашағы - өткенді білуімен құнды болмақ. Өткенді білу
дегеніміз – қазақ ұлтының мәдени өмірінің ерекшеліктері ретінде танылатын
тілдік бейнелі сөз орамдары – фразеологизмдердің ұлт мәдениетін танытудағы
рөлін бағалау, түсіну. Ішімдегі – тілімде, тілімдегі – сөзімде дегендей,
тілімізде кең қолданыста жүрген тұрақты сөз тіркестері, мәселен, жағымпаз –
шашбауын көтеру, құрдай жорғалау, табанын жалау, қойны-қоншына кіру; сақтау
– көздің қарашығындай сақтау, тісін-тісіне қойып сақтау т.б. Қазақ ұлтының
өзге ұлттардан менталдық айырмашылығын көрсететін салт, дәстүр
ерекшеліктерін білдіретін тұлғаларын талдау – тіл арқылы ұлт мәдениетін
тану болмақ.
Әр адам ұлт тілінің өкілі ретінде өз болмысы мен танымдық, интеллект
қасиеттері арқылы дараланып көрінеді, әрі сол ұлт тілін дамытуға, сөздік
құрамын байытуға үлесін қосады. Яғни ұлттың рухани мәдениетін
қалыптастыруда жеке тұлғаның ықпалы ерекше. Бұл әсіресе ұлт тіршілігінен
және ұлттың менталдық өрісінен хабардар ететін фразеологизмдерден анық
байқалады.
Ұғым – қашанда жалпы, түсінік – жалқы. Қыстың суықтығы, сұлудың
сүйкімділігі туралы ұғым барлық ұлтқа ортақ болғанымен, әр тілдің өкілі
ретінде оларды адамдар өзінше түсініп, бағалайды, суреттейді. Географиялық
жағдайы, білім деңгейі, өмірден түйген өзіндік көзқарасы, жас мөлшері
сияқты себептер аталған ұғымдардың түсініктерін тіпті бір ғана ұлт тілінде
сан түрлі образдылық арқылы жеткізумен ерекшеленеді. Мәселен қазақ тілінде
мағыналас тұрақты айтылатын суретті сөз өрнектері осыған дәлел. Мысалы:
сұлулық ұғымындағы – ай десе аузы, күн десе көзі бар, көргеннің көзі
тойғандай, тілмен айтып жеткізе алмайтын, тал бойында бір мін жоқ т.б. Бұл
– ұлт болмысының ерекшелігі, ұлт мәдениетінің өзгелерде ұшыраспайтын
дәстүрлі ой-тұжырымдары мен образды ойлауы.
Тіл білімінде қазақ ұлтының таным парасатын, Жарық дүниені танудағы
көркемдік көкжиегін, ой-қиялын жеткіншек жас буын, келер ұрпақ алдында
ұлттық мәдени ерекшеліктерін өзі жасаған тілі арқылы зерделеу – ең маңызды
мәселе. Осы мақсатта бұл жұмыста қазақ тілінде сақталған және күнделікті
қолданыс шеңберінде жүрген фразеологизмдердің қалыптасуына ұлт
менталитетінің рөлі мен ұлттық мәдени ерекшеліктері, түр, дерек – бағыттары
қарастырылады.
“Мәдениет” атауынан көп түсінікті аңғарамыз. “Мәдениет” сөзі тілдік
қолданыста әр түрлі аспектіде қарастырылып, соған орай түрлі түсініктер
беріліп жүр. Ал күнделікті өмірде, мәселен, ауызекі тілде бұл ұғым
бағалауыштық қасиетімен жиірек қолданысқа ие. Мысалы, қазақтар бір кезде
оқыған жұртты көргенде мәдениетті кісі деп бағаласа, тіпті мінез-құлқы
сыпайы адамдарды да сол қасиетке телиді.
Ғалымдардың айтуына қарағанда, “мәдениет” сөзіне екі жүзден астам
ғылыми анықтама берілген екен. Әдетте материалдық және рухани деп екіге
бөлінетін бұл ұғымның соңғы жылдары жан-жақты зерттеле бастауы – ұлттың
өркениет заманында өз орнын анықтауға, өз орнын алуға ұмтылумен
сипатталады. Бұрынғы кеңестік дәуірдегі “Кеңестік мәдениетке”
біріктірілген көп ұлттың төл мәдениеті (ұлт мәдениеті) біртұтас
идеологиядан құтылып, тіл арқылы өз тамырын туған топырағынан іздестіруде.
Мәдениет көптеген пәндер жиынтығында қарастырылады. Мәселен, қазақ
мәдениеті туралы айтса, көшпелі қазақтың материалдық өндіріс жүйесі, оның
өткен өмірі – тарихымен, жер жағдайы – географиямен, дүниетанымы –
философиямен, ойлау жүйесі – психологиямен, өнері - әдебиетімен т.б. ғылым
салаларымен ұштасып жатады.
Материалдық мәдениет – жер бетінде тіршілік еткен адамдардың өзі өмір
сүруі үшін жасаған түрлі еңбек құралдарымен қоса, тұрғын үйлері,
ғимараттары, мәдени ескерткіштері, киген киімі, тіпті жүріп тұрған көлігіне
дейін толып жатқан көзге көрінетін, әрі өзінен кейін ұрпақтарына қалдырып
отырған заттың байлығы.
Рухани мәдениет – адамдардың өмір сүру, тіршілік ету барысында сол
ұлттың тұрмыс-салты, дәстүрімен бірге танылатын таным, білімі, заңы,
этикасы, ғылымы, діні, мифологиясы, рухани дүниелері - өнері, өлеңдері,
мақал-мәтелдері, фразеологизмдері, нақыл сөздері т.б.
Мәдениеттің мұндай түрлері ұлттың өмір сүрген жағдайында тоқтаусыз
дамиды. Әсіресе мәдениеттің рухани түрі ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа
беріледі. Бұл әдетте, дәстүр, дәстүр жалғастығы деп танылады. Соған орай,
әр ұлттың бітім-болмысын, қадір-қасиетін, басқа ұлттардан ұлт ретінде
айырмашылықтарын, бүгінгі тілмен айтсақ менталитетіне қарап ажыратады.
Қазақ халқының ұлттық ерекшеліктерін танып білу үшін кейбір факторларды
ескеру керек. Олар: мотивациялық және танымдық. Қазақ еліндегі Дала
заңдарының ерекше ықпалымен қалыптасқан рухани мәдениеттің бертін келе
дәстүр жалғастығы биігіне көтерілуі және оның өміршең боп сақталуы тек
тілге ғана қатысты. Демек, мәдениеттің қай түрін алсақ та, оның түрі мен
мазмұны тек сөз арқылы ұрпақтан ұрпаққа жеткізілген. Ендеше тіл арқылы
мәдениеттану – ұлттың, халықтың кешегісі мен бүгінгісін тану.
Тіл білімінде бүгінгі таңда тіл арқылы мәдениеттанудың бір-бірімен
өзара тығыз байланысты жаңа ғылыми бағыттары қалыптасып келеді. Олар:
1. Этнолингвистика.
2. Елтану.
3. Лингвомәдениеттану.
Тіл арқылы мәдениеттану аспектілері қазақ тіл білімінде 1980 жылдан
былай қарай ғылыми негізде сөз етіле бастады. Әсіресе, қазақ тіл білімінде
“тіл және мәдениет” мәселелеріндегі сабақтастық туралы ғылыми тұжырымдар
арқылы ғасырдың соңғы жиырма жылында зерттеу материалдарының аясы кеңіп,
толыға бастауы академик Ә.Т.Қайдаров есімімен байланысты.
Қазақ тіл білімінде этнолингвистиканың негізін қалаған ғалымның құнды
ғылыми ой-пікірлерінен соң-ақ, осы салада тілші ғалымдар Р.Сыздықова,
Е.Жанпейісовтардың бұл пәнді әр қырынан қарастырған сүбелі ғылыми еңбектері
жарық көрді.
Этнолингвистиканың негізіне ғылыми терең талдау жасап, библиографиялық
шолу арқылы (1300-ден аса) жаңа бағыттарды айқындаған үлкен ғалым
М.М.Копыленко болса, одан кейінгі жас ғалымдардың әр кездердегі зерттеу
жұмыстары нәтижелі жүргізіліп келеді.
Алайда қазақ тіл білімінде этнолингвистикалық зерттеулердің ара-жігіне
, яғни зерттеу материалдарына назар аударсақ, онда елтануға да,
лингвомәдениеттануға да қатысты тілдік фактілер аралас ғылыми нысанаға
айналғаны байқалады. Соған қарамастан, ұлттық ұғымдарда сақталған халық
дүниетанымы, яғни бүкіл болмысы “этностың тіл айналасында бейнеленуі” деген
ғылыми тұжырымнан туындайтын этнолингвистика саласынан тіл арқылы
мәдениеттанудың басқа да бағыттары бастау алатынын, әрі ұлт менталдығының
негізін айқындайтын бағыттар екенін баса айту керек.
Мәдениет деген ұғым нақтылы адамға, оның өміріне телінеді, яғни ұлттық
сипат алады. Қазіргі лингвистикада тілді адам мен оның санасы, болмысы,
оның айналамен рухани қарым қатынасын зерттеу, яғни антропоцентрлік және
тілдегі адамдық фактор ең басты бағыттардың бірі болып отыр. Тіл, әрине,
бір адамның ғана меншігі емес, мәселен қазақ тілінде бүтін бір ұлт, халық
сөйлейді. Тіл арқылы бүкіл қазақ ұлты өмірлік көріністердің тұтас мәліметін
жинақтады. Осы мәліметтер арқылы адамдар сол тілде сөйлейтін бір ұлттың
тұтас өмірлік көріністерінің айнасын көз алдыңызға әкеледі. Тіл бір адамның
меншігі емес десек те, сол тілде сөйлейтін жеке адам өз ұлтының бүкіл бітім
болмысы, өмірлік тәжірибесін, дәстүрлерін меңгеру, сіңіру арқылы ол да өз
тарапынан ұжымдық мәдениетке үлесін қосады. Тіпті үрім бұтағына дейін
отбасында ана тілі арқылы үйренген, білген қасиеттерін дарытуға ұмтылады,
дәстүр жалғастығын үзбейді. Осындай ерекшеліктер арқылы тұлға ретінде ұлт
өкілі боп сақталады. Қазіргі кезде қазақ тілінің ұлт тілі ретіндегі
халықтық, ұлттық дәстүрді, салт сананы қалыптастырудағы екі ұдай даулы
мәселелерге айналуының өзі рухани ұлт мәдениетінің алтын діңгегінің
шайқалуына әсер етті. Тілдің кумулятивтік* қызметі жекеден жалпыға
жинақталғанда ана тілінің қоғамдық қызметінің қаншалықты жоғары екені
түсінікті. Егер қазақ тілінің бұрынғы әлеуметтік потенциясының соншама
мықтылығы
*Тіл тек сөйлесу, қарым-қатынас құралы емес, ол адам өмірінің
материалдық және рухани мәдениетінің сол ұлтқа тән төл-тума қасиеттерін
жинақтап, сақтау арқылы келелі ұрпаққа жеткізеді. Мұны тілдің кумулятивтік
қасиеті деп атайды.
болмаса, дәл бүгінгі таңда ұлт мәдениетінің күні не болатыны түсінікті. Ұлт
мәдениетінің сақталуы тек ұлт тілінің осындай кумулятивтік қызметіне
байланысты.
Тіл арқылы барлық құбылыс, заттар яғни әлемнің тілдегі көрінісі тілдік
единицаларға тән болғанымен, кумулятивтік қызмет әсіресе фразеологизмдер
мен мақал-мәтелдерден ерекше байқалады. Оның себебі сол ұлт топырағында
тамырланып, нәр алған халық тіліндегі сөздер мен фразеологизмдер ғана ұлт
ерекшелігін, менталитетін айқындап бере алады. Қазақ тілінде бүтіндей бір
ұлт сөйлейді. Бір тіл – бір ұлт деуіміз де сондықтан.
Мысалы: қой аузынан шөп алмас –момын, жуас адам туралы; ақ түйенің
қарны жарылу – ерекше қуанышты жағдай; бауыры езілу – жақсы көру, жаны ашу;
ат төбеліндей – аз; ат кекілін кесісу – реніш, өкпе; барар жері Балқан тау
– қашықтық, барар жердің тұспалы; қара шаңырақ – от басы, әке-шеше немесе
жасы үлкен бірге туысқанның үйі; сақалын сыйлау – жасы үлкен адамды сыйлау;
ат жалын тартып міну – ержету, есею.
Келтірген осы мысалдардан-ақ, қазақ ұлтының бағалау, сипаттау
ерекшеліктерін байқаймыз. Егер тілде бұл фразеологизмдер сақталмай, бізге
жетпеген болса, қазақтың рухани өмір сферасы қалай анықталып, қандай мәдени
өмірге сүйеніп, пікір айтылар еді. Сақалын сыйлау – мораль, этика үлгілері
болса, қара шаңырақ – мұнда да мораль бар, әрі этнографиялық ұғым, ат
кекілін кесісу, ақ түйенің қарны жарылу – этнолингвистикалық білімдерді
қажет етеді. Осыған орай, әр ұлт тілінің әлеуметтік қуаты арқылы мәдениет
сақталады. Ұлт мәдениетін тануда елтану мақсаттары тілдің осындай
кумулятивтік қасиеттерімен тіл-тілдегі баламасыз (эквивалентсіз) лексика,
мысалы, кәрі жілік, мүшел жас, киіт, барымта, шаңырақ, туырлық, саптыаяқ,
қалжа жеу, малта, аманат, т.б. сөздер – басқа тілдің ұғымында жоқ болса,
енді бір сөздер тобы ұғымында бар, бірақ түсінік, мазмұн жағынан
ерекшеленетін – жиеншар, құдаша, туыс, бауыр, ағайын, жегжат, қазанат,
құрт, қоржын, алтыбақан, т.б. – ұлтқа тән (фондалған – фоновая) лексикалар
да елтануда мәдени ұлттың компонент мағыналары халықтық мәдениеттен
хабардар етеді. Сонымен баламасыз (эквивалентсіз) және сол ұлтқа тән
лексикалар арқылы да ұлт мәдениетінің кейбір аспектілері теориялық түрде
танылып, қолданбалы жағдайда талданады.
Дәл бүгінгі таңда елтану аспектілері қазақ тілін өзге ұлт өкілдеріне
оқытып үйретуде әлі де болса шешімі табылмаған, ғылыми практикалық негізі
қаланбаған пәндер қатарында қалып отыр. Ендігі жерде егемен елдің ұлттық
ерекшеленіп танып білу, мәдени алыс-беріс, саяси-экономикалық қарым-қатынас
жағдайында жергілікті ұлт өкілдерінің ана тілі арқылы жүзеге асырылатынын
ескерсек, онда қазақ тілі білімінде бұл пәннің мақсаттары мен міндеттері
дұрыс айқындалып, тіл арқылы мәдениеттанудың тағы бір ғылыми бағыты
сараланбақ.
Әдетте адамзат тіршілігінде аспан ортақ, күн ортақ, тіпті көріс қамы да
ұқсас. Кейде дүниежүзілік ауқымдағы ұлы құбылыстар да ортақтығы, ұқсастықты
көрсетеді. Алайда барлық адамзат өкіліне тән рухани құндылық, рухани
мәдениет пен байлық түрліше қатынаста дамып, өркендейді.
Демократия тізгініндегі батыстағы еркіндік пен мезгілді ойлау мен
мерзімді өлшеммен кесіп пішілген бұрынғы кеңестік жүйедегі мәдениет, рухани
құндылық 20-ғасыр соңында ұлттың тілі мен менталитетіне басқаша қарауды
талап етеді. Мәселен, бұрынғы Кеңестер Одағындағы көп ұлтты мемлекет
өкілдерінің дара мәдениет ортақ, жасанды кеңестік мәдениетке
жақындастырылып, әр гүл өз иісін жойып, буданға, аралас тұқымға айналды.
Енді міне, егемендік заманы ұлттар ерекшелігін, менталдылығын идеология
әйнегінен емес, тура өз болмысын дұрыс танып білуді міндет етеді.
Соңғы 2-3 жыл көлемінде орыс тіл білімінде ең жас ғылым саласы
лингвокультурология пайда болды (латынша: lingua –тіл; cultyra – мәдениет;
logos – ілім).
Бұл пәннің ең негізгі мақсаты: ұлт ерекшелігі, менталитет, менталдылық,
ұлттық тұлға (национальная личность) сияқты жеке қасиеттердің тіл
фактілерінде көрінуі, рухани мәдениетті көрсетудегі тіл фактілерінің
қызметі мен орнын анықтау.
Лингвомәдениеттану этномәдени және этнопсихологиялық факторлар мен
тілдегі ұлттық мәдени мағына компоненттерімен қоса, тіл арқылы мәдениеттану
бағытында жазылған еңбектерді зерделей отырып, әрі қарай тілдің дәл қазіргі
қолданыс қызметінде көрінетін ұлт менталитетін (национальная личность)
ешбір идеологиясыз заманға сай болған келбетін таныту. Бұл ретте тіл – ұлт
(национальная личность) – мәдениет дейтін үштік (триада) лингвомәдениеттану
пәнінің зерттеу материалдары болмақ.
Қалай дегенмен де, тіл арқылы мәдениеттанудың ғылыми үлгілері:
этнолингвистиканың, елтанудың, лингвомәдениеттанудың пән ретіндегі жалпы
және ұқсас мақсаттары мен міндеттері – ұлт тілі арқылы ұлтты тану, ойлау
жүйесінің ерекшеліктерін айқындау, бір сөзбен айтқанда ұлттық менталитетті
айқындау, басқалардан айырмашылығын көрсету.
І.2. Фразеологизмдер – этномәдени дерек көздер
Қазақ ұлтының мәдени өмірінің көрінісі – фразеологиялық қордан ерекше
байқалады. Өйткені, қазақ фразеологизмдері – халық өмірінің айнасы. Бұл
айнада ұлт менталитеті көрінісі тұтастай қамтылады десек, асыра айтпағандық
болар.
“Мәдениет тілі” – семиотикалық жүйелерде сақталады. Бұл ретте ұлт
мәдениеті оның ғылымында, өмірінде, дінінде тіл арқылы танылады десек, онда
фразеологиялық материалдар ұлттық мәдени маңызы бар деректерден тұрады. Бұл
деректердің түп төркіні, таралу, шығу көзі фразеологизмдердің тұлғалық
ерекшеліктеріне байланысты. Фразеологизм белгілеріндегі мағына тұтастығы,
қолдану тиянақтылығы, даяр қалпында қолданылу тұрақтылығы арқасында ұлт
тілінде ұрпақтан ұрпаққа жетіп сақталуда. Әр фразеологизмдерде мәдени ақпар
беретін дағдылы қалыптасқан дүниетаным, ұлт ерекшелігі аңғарылады.
Осындай ұлттық мәдени ерекшеліктерді қамтитын тұрақты тіркестерді
талдап түсіндіру үшін оның ұлттық мәдени негізіне сүйену керек. Біздің бұл
ойымыз В.Телияның ұсынысындағы: “что сам порядок предъявления этих
источников, достаточно произволен, так как еще не проводились исследования
продуктивности того иного ресурса интерпретиции применительно в частности,
к материалу фразеологии (1996)” деген пікірінен туып отыр.
Шынында әр ұлттың мәдени ағымындағы тілдік құбылыстар тамырланып,
қалыптасуы үшін оның көптеген алғышарттары мен салалары болу керек.
Фразеологизмдердің мәдени ақпар көздерінің түсініктері қандай мәдени
негізде пайда болып, жасалынады деген сауалдарға мынадай ғылыми жорамалдар
ұсынар едік:
1.Қазақ халқының ең маңызды мәдени ұлттық ерекшеліктерінің бірі жан-
жақты қамтылған дәстүрлі мәдениет үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдері.
Халық ұғымында мұндай ұлттық рәсімдер түрлерінің әбден сақталып қалғандығы
ғана бүгіндері ұлт төлқұжатындай көрінеді және өзге ұлттардан бөлек мәдени
айырмашылықтарын айқындайды.
Ұлттық рәсімдерге әдет – ғұрыптар мен салт – дәстүрлер жатады. Қай
ұлттың болмасын өзінің өмір сүрген дәуіріне қарай, күн-көріс тұрмыс-
тіршілігі, сол ұлтқа ғана тән әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері, мәдениеті
бар. Ежелден келе жатқан қазақ ұлтының да бұрыннан қалыптасқан көне
мәдениеті, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпы, тұрмыс-тіршілігінің бізге жеткен
үлгілері сан түрлі. Күні бүгінге дейін жер бетіндегі басқа ұлттардан
ажыратып көрсететін қазақтың салт-дәстүрі туралы айту – қазақтар туралы
айту деген сөз.
Қазақтар өмірінің сан ғасырлық тарихы әдетте ана тілімен тығыз
байланысты. Барлық өмір салты туған тілінде әр түрлі номинативті
атауларынан, әсіресе фразеологизмдерінен көрініс тапқан.
Мысалы, құда түсу рәсімдері, үйлену тойы, ас беру т.б. толып жатқан
ұлттық дәстүр, әдет-ғұрып түрлерінің атаулары тілде сақталмаған болса, онда
рухани мәдениет үлгілерінің мазмұны да кеми бермек. Еншісі бөлек, ені басқа
– бұрынғы уақытта малға таңба салынып, ержеткен азамат балаларына арнап
тиісті мал-мүлік үлесін бөлу. Қазақ салты бойынша енші ұл балаларға
бөлінеді. Осыдан әрі қарай енші алу (беру) тіркесі - өзіне тиісті сыбағасын
алу (беру) мағынасында айтылады.
Ерулік беру – көрші кеп қонған үй иелерін шақырып, қонақ ету
мағынасында айтылады. Бұл - әріден келе жатқан көне дәстүр. Көшпелі қазақ
көшіп қонуды аса маңызды іс деп санады. Көшу – бұрын қазақтар өмірінде
үлкен салтанат деп есептелінген. Бұрын көшіп барып отырған ауылдар еру
отырған жанына қонған ауылды жабыла қарсы алып, “қоныс жайлы болсын”
айтып, үйін тігіседі, ерулік апарады. Бұл – көшіп, шаршап келген туыс-
жекжаттарына жасалған сый, құрмет және қамқорлық. Сол сияқты сауын айту,
жылу жинау, асар салу асарға шақыру, байғазы беру, шаңбасар алу, тұсау
кесер т.б. толып жатқан тіркестері ұлттық этнографизмдерден қалған.
Еру елдің ерулігі болса, көшкен елдің көмегі болады.(мақал).
Алғашқы күндері-ақ қатар қонған екі ауыл бір-біріне ерулік беріп,
шақырысып, араға аяқ-табақ қатынап қалды.(Ә.Н).
Қазақтардың бүгінгі мәдени өмір салтында әлі де сақталып келе жатқан
дәстүр – тілек айтып, бата беру салты. Қазақ тіліндегі қалыптасқан тұрақты
тіркестер сияқты көп қайталанып, әрі көп өзгеріссіз айтылатын тіркестердің
біразы тілек – бата сөздеріне де тән. Жиі қолданыста жүретін тілек – бата
сөздері ауыздан-ауызға кең тарайды, грамматикалық құрылысы берік, орнықты
болғандықтан көп өзгеріссіз айтылады. Тілек – бата сөздеріндегі тұрақты
тіркестердің лексика – семантикалық және тақырыптық парадигмаларының
молдылығынан, тілек – бата сөздерінің өзі тұтастай фразеологизацияға
ұшырайтын кездері жиі байқалады.
2. Фразеологиялық материалдардың мәдени деректер түсінігіне жататын
қазақ тіліндегі ұлан-ғайыр паремиологиялық қор – мақал-мәтелдер. Мұнда
халықтың ғасырлар бойы өмірден түйген өзіндік ақыл-ойы, парасат танымы,
өмірлік түрлі қағидалары мен философиясы жатыр. Біз бұл деректер түсінігін
фразеологизмдерді кең мағынада түсінуді жақтайтындықтан қосып отырмыз.
Жалпы қазақ мақал-мәтел – мәдениет тұрғысынан зерттеліп, өз бағасын әлі
алған жоқ. Күні бүгінге дейін қазақ мақал-мәтелдері тек тағлым тұрғысынан
ғана талданып келеді. Ал ондағы халық даналығынан басқа да сол ұлт
менталдылығына аз сөзбен көп түйін түйіп жеткізген тіркестер ұлт тілінің
ерекшелігі ретінде әлі танылған жоқ...
3.Образ эталонға айналған тұрақты теңеулер тіркесі ұлттың мәдени
өмірінен хабардар етеді. Мысалы, бес биенің сабасындай – толық, етжеңді,
үлкен; қойдай өргізіп, қозыдай көгендеу – дегеніне көндіріп отыру; ботадай
боздау – қатты жылау; қасықтай қаны қалғанша - өмірінің ақырғы сағатына
дейін; айрандай ұйып отыру - өте тату; киіктің асығындай – кішкентай,
сүйкімді; аюдың өтіндей – қасиетті зат ретінде бағалау, құдасын құдайдай
сыйлау, т.б.
Бұл баласына тартпаған бес биенің сабасындай семізше адам. (Б.С.).
Қабаққа біткен қайыңның берілуі еді, Өтіндей - ақ аюдың әкемнен қалған
көз еді.(І.Ж.).
Қырбайың не? Айрандай ұйып отырған ауыл емес пе еді? (Ә.Н.).
Өлтірмеді, тірі қалдырды, жанын қиды. Ағатайлар-ай қиыңдар қасықтай
қанымды, - деп Тілеген жылап қоя берді. (С.М.).
Фразеологиялық компаративтер туралы әсіресе тұрақты теңеулердің басым
үлес салмағы туралы алғаш ой айтушылар С.И.Ройзензон (1967), В.Маслова
(1988), қазақ ғалымы Т.Қоңыровтың (1990) еңбектерін ерекше атауға болады.
М.Копыленко “Наиболее ярко – национально – культурная специфика реалией
и образной системы языка в целом обнаруживатся во фразеологических
сравнениях” (1995) деген ойын жоғарыда аталған авторлардың еңбектеріне
талдау жасай келе, мәселен, Т.Қоңыров мәліметтеріне сүйенеді. Сонда
жануарлар аттары негіз болған 1300 теңеулерден 449-ы тек үй жануарларына
қатысты.
Эталондық теңеулер жүйесі әлі де тыңғылықты зерттелуі керек. Себебі
теңеулер арқылы адамның дүниені алғаш қабылдауы және адамның қасиеттерін
салыстыра отырып өзінше ұқсатуы, салыстыруы жүзеге асырылады.
Әр халық басқалармен де жалпы ұқсас келетін салыстырулармен қоса, адам
мен жануарлар, адамдар мен өсімдік, адамдар мен т.б. заттар сияқты ерекше
“өлшемдестік” туралы ұғым қалыптастырады.
Мысалы қазақ менталдығында бұрын қыз сұлулығы ай, күн, атқан таң, гүлге
теңелді, ал ұқсас адамды құйып қойғандай, сойып терісін қаптап қойғандай,
аузынан түсіп қалғандай, бір судың тамшысындай, егіздің сыңарындай дейді.
Бұлардың барлығы көз алдындағы құбылысты өзінше қабылдау, шамалау сияқты
жеке адамның болмысын танытады. Ал қазіргі кейбір ұғымдық категориялардың
қандай дәрежеде, қандай зат, құбылыстармен “шамалас” тұруы, сана
болмысындағы түрлі өзгерістерден хабардар етеді. Мәселен қазіргі жастар
ұғымында күштілік, ептілікке Шварценнегер эталон болса, адамдық қасиеттер
өлшемінде тіпті айтуға тұрмайтын эталондар бар. Өкінішке орай, ұлт
мәдениетінде осындай рухани жүдеушілік тереңдеп барады.
4. Фразеологизмдердің мәдени ұлттық түсініктер дерегінің тағы бір қайнар
көзі – тілдегі сөз символдар, символдық мән алатын сөздер мен сөз
тіркестері. Қазақ тілінде символдар туралы көп пікірлердің соңғы ғылыми
тұжырымы ғалым Р.Сыздықованың айтуында: “символ” – идеяның заттық
(болмыстық) нышаны, астарлы образы.(1995.?).
Әдетте мәтін ішіндегі тілдік символды аңғаруға, түсінуге, бағалауға
көкірек көзі керек. Ал фразеологизмдердің астарындағы өз табиғатынан
туындайтын экспрессивті мағына мен ойға қосымша, сол ойдан тағы бір тұспал
ойдың шығуы, оны түсіну - әрине, ішкі зерденің тереңдігіне байланысты.
“Қамшы жегің келіп отыр ма?” десеңіз, бүгінгінің баласы ол не деуі
мүмкін. Сол сияқты тізесі бату, бауыры елжіреу, жүрегін жаралау, жүрек
тоқтату тіркестеріндегі тізе - өктемдік, бауыр - жақын тарту, жүрек –
нәзік, жан дүние; жүрек тоқтату - өзін өзі билеу сияқты ұғымдардың арғы
түсінігі символ сөздерден шығады.
Мәселен қазақ ұл жағынан ең жақын адамын бауырға балайды. Жүрек
бауырдан да кем емес, ең қажетті орган, бірақ жүрегім емес, бауырым
деуіндегі символдық мағына бауыр соматизмінің ерекшелігіне байланысты болып
отыр. Мұнда бауырдың бүйрек, өкпелердей емес, жалқылығы мен организм үшін
қан жасаудағы рөлі бағаланған. Сонда жоғарыдағы фразеологиялық
тіркестердегі атаулар метафораланып тұрған жоқ, керісінше сөз символдың
мағыналары сақталып тұр. Сонда заттардың символдық қызметінің көмегімен
тілдік белгілердің атымен символға айналуы фразеологизм жасауда астарлы
ойдың, тұспалдың тағы бір көмескі қыры ашылды.
5. Қазақ дүниетанымындағы діннің рөлі, дінге қатысты ой-толғамдар, оның
адамгершілік, адамды сүю, құрметтеу, мораль, этика үлгілерін танытатын сөз
тіркестері фразеологиялық материалдың деректерін қамтиды. Қазақтар ислам
дініне сенеді. Дін жолын ұстаған қазақтар ислам дінінің сунниттік
ережелерін қабылдаған. Оған дейінгі шаман дінінің әсерінен қазақ
мифологиясында ертеден келе жатқан нанымдардың белгілері сақталған. “Көк”
түсті қазақтар ерекше пір тұтқан. Тіпті әулие, хан, атақты адамдар
мазарлары мен күмбездер төбелері көк түспен боялған. Ал “көк соққыр”, “көк
келсін” деген қарғыс мәнді фразеологизмдері – “Алланың қарғысы тисін” деген
мағынада. “Көк қасқа сою” (атау) – құрбандық шалу, отқа май құю, т.б. культ
ұғымдары діннің әдет-ғұрыптық жағын көрсетеді. Мұндай культ түрлерінің
(культ латынша “cultus” – сыйлау, құрметтеу) мазмұндық сипаты ұлттың сөйлеу
тілінде орын алып, кейінгілерге мұра боп жетеді. Діни наным сенімнің,
дүниетанымның материалдық мазмұны, халықтың рухани мәдени өмірін
сипаттайтын сөздер мен тұрақты тіркестері қазақ тілінде көптеп кездеседі.
Бұл фразеологизмдер арқылы тілді жасаушы халықтың бір кездердегі ой
санасының, жан дүниесінің, сәулесі деп түсіну керек.
Үлкен той алда болмақ, көк қасқаңды дайында (ат).
Арада тағы да әлденеше көк қасқа айтып, күндіз-түні көл көсір қып мал
сойып, қалжыңға, күлкі-айғайға, ән-жырға бөленіп, ұзақ қызық көріп жатты
(М.Ә.).
Қазақ тілінде адамдар бір-біріне жақсы тілек айтқанда қалыптасқан
тұрақты тіркестері құдай атымен көп кездеседі. Құдай жарылқасын! Алла жар
болсын! Құдай тілегіңді берсін! т.б.
6.Қазақ фразеологизмдері мәдени деректерінің тағы бір үлкен саласы
ұлттың адамзат тарихында жасаған интеллектуалдық рухани мұрасы. Бұл төл
мәдениеттің өсуі мен гүлденуі, өркениет заманындағы ұлт тарихының бүкіл
мәдениетін көрсететін философиялық көзқарасы, тарихы, әдебиеті, тілі. Бұл
түп деректердің ауқымдылығы соншалық, олардың әр қайсысы фразеологизмдердің
шығу тарихын зерделейтін жеке-жеке ғылым салаларына арқау болатын үлкен
ұлттық мәдени қор. Бұған ежелден құлаққа сіңген фольклорлық мұрадан бастау
алатын “жердің жарығын бітеу” – ертедегі ситуация; “қабағынан қар жауып,
кірпігіне мұз тоңып “, “тау өртеніп, тас жанған” сияқты эпостағы бейнелі
сөз өрімдері, “қарағай басын шортан шалар” (Асанқайғы), “қанды көбік
жұтқызу” (Махамбет) – дейтін тарихи дәуір суреттеріне осындай образды
тіркестер куә.
Қабағынан қар жауып, Кірпігіне мұз тоңып, Жауырыны жазық, мойны ұзын,
Атарына қолы ұзын (ЕТ).
Екеуміздің достығымызды ешкім айыра алмас, тау өртеніп, тас жанса да,
аштан өлсек те тамақ жағына таласпайық (Қ.Е).
Қасарысқан жауына, Қанды көбік жұтқызбай, Халыққа тентек атанбай,
Ерлердің ісі бітер ме (М.Ө.).
7.Мәдени ұлттық ақпарлардың тағы бір ұштығы ұлт тіліндегі өзіндік мән
мағынасымен белгіленген сөздер мен сөз тіркестерінің фразеологиялық мағына
жасауда ықпалы бар. Мұндай сөздер мен сөз тіркестері көбінесе елтану
мақсатында талданып түсіндіріледі. Мысалы, Шықбермес Шығайбай, Қарабайдай
қанпезер – сараңдық эталондары болса, сол сияқты сыбағасын жегізу (беру) –
1.сыйлау, құрметтеу. 2.таяқ жегізу мағынасында, шаңырақ көтеру – үйлену, үй
болу сияқты фразеологизмдер құрамындағы Шықбермес, Қарабай – ертегі мен
жырдағы әдеби кейіпкерлердің аттары немесе сыбаға сөзіндегі ұлттық дәстүр,
шаңырақ сөзіндегі – мәдени салт ұғымдарында, фразеологизмдердегі компонент
сөздер астарында ұлт тіліндегі өзіндік мағынасы белгіленген сөздер бар.
Сыр түйіні ақиқат, Ақиқат шындық көпке ортақ. Одан алар сыбаға - Әр
кісіге жеке тақ (І.Ж.).
- Мен білетін Махмұт болса, Есдәулеттің сыбағасын береді. Қара да тұр !
(Д.Ә.).
Жеңіс жылы Әбілез үйленіп, шаңырақ көтерді. Миякүл екеуін еңбек
табыстырды (ҚӘ).
8.Тілдегі образды тіркестер көбінесе фразеологиялық материалдарды
байытуға әсер етеді. Себепсіз метафоралы тіркес пайда болмайтынын ескерсек,
онда кез келген метафоралы тіркес мағынасында сол тілде сөйлейтін ұлттың
таным білімі байқалады. Адамдардың ойлау жүйесі бүгінгі таңда сәт сайын
өзгеріп жатады. Құбылыстар мен жағдайлар арасындағы ұқсастық, оның тіл
көрінісіндегі мүлдем жаңа образбен астарлануы қашан да сана төңкерісінің
маңынан табылу керек. Қазақ тіл білімінде метафора әлі күнге дейін тек
троптың түрлері ретінде ғана сөз етіліп келеді. Тіпті түрлері де толық
сараланбаған. Ұлт менталитетінен, ұлттық болмысынан әлемнің тілдік
көрінісінің орнын айқындау – кезек күтіп отырған іс. “Күміс қоңырау
балалық”, “семіз жалқаулық”, “үнсіз айқай тұнған көз”, “бетон мінез” т.б.
дүниенің төрт бұрышындағы жанды-жансыз суреттері жатыр. “ Қоңыраулатқан
кішкене құлын” бейнесіндегі – балалық пен мінезі қаттының – бетон бейнесі
екі дәуір түсініктерінен хабар беретін метафоралы тіркестер. Бұлардың
фразеологиялық қорға қосылуы да, қосылмауы да мүмкін. Ол тіл қадірін
білетіндерге , ұлт тілінде бейнелі сөйлеуге ұмтылғандарға байланысты. Қалай
дегенмен де, соны образды тіркестердің көбейгені, болғаны абзал. Тіл –
жанды дүние десек, оған қан беретін, нәр беретін осындай танымдық ой –
сананың тереңінен шығатын метафоралар. Ал “ фразеологизмнің шығу көзі
метафоралы сөйлеуден” (Хасанов.1996).
Бұл талданған фразеологиялық материалдардың мәдени түп деректері туралы
айтылған мәселелер күллі “мәдениет тілінің” проблемаларына толық жауап
береді дегеннен аулақпыз. Біз мүмкіндігімізше, тек фразеологизмдерге
қатысты тұстарына барлау жасап, біраз талдаулармен тындық. Қазақ тіл
білімінде мәдениет туралы бұған дейін айтылған, жазылған ғылыми ой
тұжырымдарды қайта жүйелеп, басқа да ғылыми салалармен бірлесе отырып,
ұлттық мәдени ерекшеліктерді іргелі теориялық зерттеу методологиясымен
лингвомәдениеттану аспектісінде қарастырғаны жөн.
В.Телияның айтуына қарағанда, тілдік метафораның мағынасы талдау мен
салыстырулар негізінде тек семасиологиялық аспектіде қарастырылып
келгендіктен, метафораның теориясы әлі нақтыланбай келеді. (1977;191-192).
I.3. Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің тақырыптық, мағыналық және
құрамдық топтары
Фразеологизмдерді дүниедегі заттар мен құбылыстарға және адамға (оның
психологиялық, физиологиялық, сезімдік қатыстары) байланысты семантикалық
ерекшеліктеріне қарай топтастыру
Тілді адамның санасы, болмысы мен рухани өмірлік әрекеттерімен тығыз
байланысты антропоцентристік бағытта зерттеу – қазіргі тіл біліміндегі ең
басты мәселелердің бірі. Егер біз тұрақты тіркестерді халық, ұлт өмірінің
мәдени аспектілерін тануда басты бағдар етіп алсақ, онда фразеологизмдердің
семантикалық парадигмалар жүйесі арқылы, мағыналас тіркестердің жеке
тақырыптық, мағыналық тобын да анықтауға болады. Мағыналық қатардың
семантикалық құрылымын анықтайтын топ арқылы түрлі фразеологиялық өрістерге
жіктеп, қатар құрамындағы тіркестердің лексика- фразеологиялық, лексика-
грамматикалық ерекшеліктерін де саралауға мүмкіндік туады.
Фразеологизмдердің семантикалық тақырыптық топтарын сөздердің
тақырыптық семантикалық топтарымен салыстырғанда фразеологиялық топтардың
үлес салмағы сан жағынан шектеулі, аздық етеді. Мұның өзі
фразеологизмдердің үнемі сөздердің дублеті немесе эквиваленті деуге
болмайтынын аңғартады. Шын мәнінде фразеологиялық тұлғалар өзіндік дербес
мағынасымен ерекшеленіп, тілдік қызметімен өзгешеленеді. Фразеологизмдер
сөзде сияқты тіршіліктің барлық саласын қамти алмайды, дүниенің кез келген
ұғымына атау (номинатив) бола алмайды, ол тек өз өрісінде, өз жағдайында
құбылыстар мен заттар, адамның көңіл күйін эмоционалдық – экспрессивті
бағалауда образды елестетумен, туынды номинация жасаумен шектеледі. Ал сөз
болса, оның жүрмейтін жері жоқ. Ойлау мен ұғымның шексіздігін жеке сөздер
ғана қамти алады. Солар арқылы әлемнің тілдегі көрінісі нақтыланады. Алайда
“адам реалдық дүниені тек танып қана қоймайды, оған өзінің де қатынасын да
білдіріп отырады, ол бір нәрсені ұнатады, біреуді жақсы көреді, екінші
біреуге салқын қарайды. Бір сөзбен айтқанда, өз қажеттеріне қарай
айналасына түрлі көңіл-күйін білдіріп отырады” (Жарықбаев 1993: 192).
Экспрессивтілік пен эмоционалдылық, бағалауыштық, образдылық сияқты
ұғымдар – лексикада адамның тек сезім әрекетінің тілдегі көрінісі. Аталған
ұғымдар түсінігі көп ретте тілдік қарым-қатынаста фразеологизмдер арқылы
жүзеге асырылатыны белгілі. Олай болса, ой мазмұндылығы мен мәнерлілігін
арттыруда сөйлеуші, айтушының мағыналас тіркестерді таңдауы қажеттіліктен
туады. Ендігі мәселе адамдардың өзара қарым-қатынас жасауда, ойын мәнерлі
етіп жеткізуде фразеологизмдердің қандай тақырыптары мен мағыналық
топтарына сүйенеді, пайдаланады деген жайт.
Жалпы фразеологиялық қорды зерттеуші ғалымдардың пікірі
фразеологизмдердің идеографиялық бөлінісінде басқа бөліктерге қарағанда
“Адам оның әрекеті, сезімі” сияқты бөліктер үлесі жоғарыда тұратындығын бір
ауыздан мақұлдайды.
Мәселен А.С.Аксамитов “ФЕ преимущественно обозначает экстремальные,
физические, психологические, максимальное внутреннее участие и
эмоциональное переживание субъекта” (1987: 53), десе, В.М.Мокиенко
фразеологиялық материалдардың көбірек шоғырланған тұсы “ вокруг немногих,
обычно отрицательно окрашенных коннотативных центров – внешность человека,
черты его характера, психическое и эмоциональное состояние, физические
действия, которые он совершает” (1989: 224) дейді. Фразеологизмдердің ең
басты ерекшеліктерінің бірі – оның антропологиялық бағыты деп, С.Исабеков
адамдардың іс-әрекеті, бір-бірімен өзара қарым-қатынасы, әлеуметтік,
психологиялық, ақыл-ой, күш-қуат т.б. толып жатқан қасиеттеріне
негізделетінін айтады. (Принцип дополнительности..., 1992: 47). Орыс
тіліндегі фразеологиялық синонимдер сөздігінің авторлары да бұл жөнінде
сөздікте әсіресе адамның ішкі реніш, қайғы түрлерінің тақырыптық синонимдік
қатарларының көп екендігіне назар аударған. (Жуков. 1987: 12).
Қазақ тіліндегі фразеологизмдер қатары бұл айтылған пікірлерді өзіндік
ерекшеліктерімен толықтырып, қуаттайды.
Қазақ халқы өзіндік ұлттық ойлау ерекшелігі – дүние шындығын көркем
образбен қабылдауы, шешендік сөз өнерін ұлт менталдылығы ретінде көрсетуі,
қала берді табиғат аясындағы көшпелі өмір салты – бәрі “ішімдегінің бәрі –
тілімде, тілімдегінің бәрі – түрімде” дегеніндей қазақ ұлтының
психологиялық терең болмысын байқатады.
1. Адамның жағымды, жағымсыз қимыл әрекеттеріне негізделген
фразеологизмдер қатары.
2. Сезім әрекеттеріне қатысты жасалған фразеологизмдердің тақырыптық
мағыналас топтары.
3. Сезім жағдайы немесе жоғары эмоциялы фразеологизмдердің тақырыптық
түрлері.
4. Адамның физикалық қалпын бейнелейтін фразеологизмдер.
5. Адамның сөйлеу дағдысы түрлерін сипаттайтын тіркестер тобы.
6. Адамның жеке басына тән қасиеттері туралы жасалған фразеологизмдер.
7. Адамның қоғамдағы әлеуметтік жағдайы, орны, тұрмысы туралы айтылатын
тіркестер.
8. Адамның сыртқы түр-әлпеті, жас мөлшері жөнінде қалыптасқан
тіркестер.
9. Уақыт, кеңістік, өлшемге негізделген фразеологизмдер қатары.
10. Киім, тамақ, денсаулыққа байланысты туған фразеологизмдер.
11. Табиғат құбылыстары, ауа райына қатысты жасалған мағыналас топтар.
12. Тілек-бата, ырым, садақаға байланысты айтылатын фразеологизмдер.
13. Еңбек, өмір, тағдыр, дүние туралы айтылатын тіркестер.
І.3.1.Адамның жағымды, жағымсыз әрекеттеріне негізделген фразеологизмдердің
тақырыптық семантикалық топтары
Әдетте адам өмірінің өзіндік даму жолы оның белгілі бір әрекетпен
айналысуына байланысты. Әрекет барысында ішкі сезім дүниесі аңғарылады.
Психологтар әрекетті түрлі қажеттерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа
жетуге бағытталған процесс деп түсіндіреді. Адам тектен-текке түрлі
әрекеттерге ұмтылмайды, оны өзінің өмірлік қажеттері мәжбүр етеді. Бұл
тұста көрінетін қимыл әрекеттері әсіресе адамдарға қарым-қатынасы
тұрғысынан қатты байқалады.
◊ Жағымсыз әрекеттерді бейнелейтін қатар тізбектері сан алуан.
Адам өзінің өмірлік қажеттерін өтеу үшін ұдайы әрекет жолында, әрекет
иесі ретінде өз ортасына танылады, қалыптасады. Басынан түрлі қиын кез
өтеді, қиындық та көреді. Бұл да адамның жағымсыз қимыл әрекеттеріне негіз
болады. қазақ тілінде фразеологизмдер қатары, мәселен, қиын кезді мынандай
тұрақты тіркестермен бейнелейді.
Ат басына күн туу, ер етігімен су кешу, толарсақтан су (саз) кешу
(Махамбет), қилы-қилы заман болды, қарағай басын шортан шалды (Асан қайғы),
тар жол, тайғақ кешу; қиын-қыстау кезең (шақ); тар заман; сын сағат; жау
жағадан алу; Ақтабан шұбырынды; алқакөл сұлама.
Мұнда жеке адамдар үлгісіндегі қиындық қана емес, тұтастай ұлт
мәдениетіне қатысты кезең, заман суреттері сақталған фразеологизмдер де
бар. Кей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz