Неміс тіліндегі мекен - бағыт предлогтарының мағынасы
ЖОСПАР
Кіріспе 3
І.1 Неміс және қазақ тіліндеріндегі мекен-бағытты білдіретін тәсілдер. 9
І 2 Неміс тіліндегі мекен-бағыт предлогтарының мағынасы. 23
ІІ 3 Екі тілде бір өлшемді кеңістікті білдіретін сын есімдер. 40
ІІ. 4. Қ. Жұбановтың мезгіл-мекен есіміне берген түсінігі. 42
ІІ.5. Неміс тіліндегі мекен бағыныңқылы сабақтас сөйлем Lokalsatz 46
І-ші тарау бойынша қорытынды 50
ІІ Бөлім. Неміс тіліндегі мекен-бағытты білдіретін предлогтарын
эксперимент жүйесінде қазақ аудиториясында тәжірибелік оқыту 51
ІІ1.Эксперимент алдындағы тест. 58
Эксперимент мақсаты – меңгеру деңгейін тексеру. 58
ІІ 2. Эксперименттің жүру барысы. 64
Қосымша 69
Қорытынды 72
Қолданылған әдебиеттер 75
ІІ бөлім. 79
Неміс және қазақ тілдері грамматикасының қысқаша салыстырмалы сипаттамасы
79
Қорытынды 82
Кіріспе
Шетел тілін оқыту әдістемесіндегі грамматиканың алатын орны.
Қазіргі қоғамның практикалық қажеттіліктеріне негізделген шетел тілін
оқыту әдістемесі бірауыздан оқыту өнімділігін арттыру жолдары мен
тәсілдерін қарастыруға бағытталып отыр. Егеменді Қазақстан шетел тілін
жетік білетін мамандарға үміт артып отырған кезде, шетел тілін оқыту
әдістемесінің алдындағы міндеті де орасан зор.
Бүгінгі таңда шетел тілі барлық оқу мекемелері мен жоғарғы оқу
орындарында оқытылады, дегенмен бұл оқу орындарының түлектерінің барлығы
бірдей қатесіз сөйлей алады деп айту мүмкін емес.
Шетел азаматтарымен коммуникативтік қарым-қатынасқа түскен кезде
көптеген студенттер грамматикалық қате жіберіп, өздерін еркін ұстай
алмайтыны анық нәрсе. Ал оқушыларды немесе студенттерді осылайша іріктеу,
олардың грамматикаға деген жағымсыз көзқарастарын қалыптастырады және де
олардың оқу мотивациясына психологиялық тұрғыдан кері әсер ете отырып,
олардың шетел тіліне деген қызығушылықтарын тежейді. Бұндай мәселеге
байланысты мынандай сұрақ туындайды: Грамматикалық ережелерді жалпыға
бірдей ұғынықты етіп түсіндірудің қандай оңай жолдары бар? Бұл сұраққа бір
жақты жауап табылмайынша, ғылыми ізденіс жұмыстары өз жалғасын таба бермек.
Сондықтан да шетел тілін оқыту әдістемесі салаларының ішіндегі
грамматиканы оқыту көптеген жылдар бойы қарқынды талқылау пәні болып келе
жатыр. Түрлі кезеңде грамматиканы түрліше түсініп келеді. Шетел тілі
грамматикасын оқыту мәселесін шешу үшін, ең алдымен грамматика деген
сөздің мағынасын анықтап алу қажет.
Сонымен грамматика дегеніміз не?
Логикалық фәлсафалық сұрақтар синтаксиспен бөлініп шығып,
грамматикада біздің дәуірімізден бұрынғы кездің өзінде-ақ ғылымның дербес
саласына айналды. Грамматика ұғымын алғашында оқу және жазу өнері
дегенді білдіреді. Орта ғасырда еркін өнер ретінде Grammatik (lat)
берілді.
Қандай да болмасын құрылымның құрамдас бөлігі болып табылып, өз алдына
мынандай мақсат қойды: латын тілін (кез-келген де басқа тілдерді) меңгеруге
үйрету, философия туралы мағлұмат беру. Миды шынықтыруды іске асыру. Қандай
да болмасын тілді оқыту барысында грамматика жүзеге асты.
XІX ғасырдан бастап грамматика ұғымы тілді оқытуда жаңа мағынаға ие
болды. Лингвисттердің анықтамасы бойынша грамматика төмендегілерді
білдіреді.
• Тілдің грамматикалық құрылымын
• Осындай құрылымды зерттейтін тіл білімі саласын
• Сөздің өзгеруі туралы ережелердің жиынтығы, олардың сөз тіркесіндегі
бір-бірімен бірігуі (кей кезде мәтіндегі)
• Ереже сипаттаманы қамтитын оқулық
XX ғасырда лингвистер мен әдіскерлер грамматика ұғымына ғылымның түрлі
тарауларын енгізе бастады, мысалға алсақ, фонетика, орфография,
лексикология бөлімдерін, фразеология, стилистика семантика тарауларын
және прагматика т.б.
Қазіргі таңда шетел тілін оқыту әдістемесіндегі граматиканың алатын
ролі бір қатар факторлардың әсерінен өзгеріске ұшырады: лингвистика
теориясы эволюциясының әсерінен шетел тілін оқытудың практикалық
нәтижелерін ескерудің әсерінен т.б.1 Дегенмен қандай да болмасын
тілдің грамматикасын игеруден кездесетін көптеген қиыншылықтар
толастамай, қайта түрлі себептерге байланысты күрделене түсуде,
мысалы:
• жаңадан енгізілген грамматикалық терминдер арқылы
• түрлі ережелер арқылы
• ескертулердің шексіз саны арқылы.
Бұған қоса көптеген линвистер грамматиканың түрлі мәселелерінің
төңірегінде талас тудыруда. Мысалға алсақ, сөз табы мәселесі
бүгінгі күнге дейін біржақты шешім тапқан жоқ, шығу тегі шетел тілі
болып табылатын барлық жаңа терминдер қосымша қиыншылықтар әкелуде
т.б.2
Оқып отырған шетел тілінің грамматикасын, оның ережелерін және
тілдік жүйесін ана тілінің көмегімен жеңілдетуге болады. Осындай
мақсатпен көптеген тіл мамандары мен әдіскерлер бірнеші ғылыми
еңбектер жазған, атап айтсақ, Н.Н. Иванова Методика обучения
грамматическому оформлению речегого высказывания на английском
языке, В.А. Горина Основные проблемы методики обучения
грамматике второго иностарнного языка т.б.
Біреумен қарым-қатынасқа түсу, сөздердің көмегімен болады, бірақ
сөйлеуде қолданылатын сөзер бірыңғай емес. Бір сөздер бір нәрсенің
атауын білдіреді, екіншілері басқа сөздерді анықтау үшін
қолданылады, үшіншілері сөйлеушілердің мақсатын, бір нәрсенің
себебін білдірсе, ал басқалары оқиғаның өрбу орнын, бет алысын
немесе қайдан шығып, қайда тірілер жерін білдіреді. Яғни сөздер,
сөйлем мүшелердің қызметін атқарып, бір-бірімен қиыса, матаса,
жанаса, қабыса байланысады.
Осындай сөздердің ішінде мекен-бағытты білдіретін сөздерді оқыту
өзінің күрделілігімен, өзектілігімен және қызықтылығымен
ерекшеленеді. Себебі, мекен-бағытты білдіретін сөздер неміс тілінде
бір-бірімен меңгеріле(Rektion арқылы)- байланысады, ал бұл
оқушылардың әлсіз жақтарының бірі болып табылады. Осыған орай,
біздің ғылыми талғамымыз мекен-бағытты білдіретін граммитикалық
тәсілдерді қарастыруға бағытталып, магистрлық диссертацияның
тақырыбын Неміс тіліндегі мекен-бағытты білдіретін грамматикалық
тәсілдерді қазақ аудиториясында оқыту әдістемесі деп алынып отыр.
Жұмыстың зерттелу барысында төмендегідей тәсілдер қоданылды.
1) сипаттау тәсілі
2) салыстыру тәсілі
3) бақылау тәсілі
4) моделдеу тәсілі
Жұмыстың мақсаты: Мекен-бағыт педлогтарын қолдануды үйрету
әдістемесін құру.
Зерттеу жұмысының гипотезасы: Шетел тілін оқыту процесінде ауызша
сөйлеуде тілдік аспектілердің ішінде ең маңыздысы грамматикалық
аспект болып табылады, өйткені қанша сөз білсе де, грамматикалық
ережелерді білмесе, бі сөйлемді дұрыс айтуы мүмкін емес.
Сондықтанда біздің жұмысымыздың тақырыбы шетел тілін меңгеруде
қиын бір асектісіне арналып отыр. Дәлірек айтсақ неміс тілндегі
мекен –бағытты білдіретін грамматикалық тәсілдеріне арналған.
Біздің алдымзға қойған мақсатымызға жету үшін қойылатын
тапсырмалардан бұрын зерттеу гипотезасын анықтайық. Яғни біздің
зерттеу гипотезамыз былай: неміс тіліндегі грамматикалық тәсілдерін
қазақ аудиторясында оқыту әдістемесі тиімді болады, егер;
1) оқыту ана тілінің тиімді және тиімсіз ықпалын ескере отырып
оқытылса,
2) мекен –бағытты білдіретін прелдлогтарды оқыту кезінде
жаттығулар кешені қолданылса,
3) мекен-бағытты білдіретін предлогтарды бекітуге бағытталған және
автоматтанғанша қолдануға арналған жаттығулар ұсынылса.
... тиімді болады деп ойлаймыз.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін мынандай тапсырмалар орындалуы тиіс.
Жұмыстың міндеттері: 1) Жұмыстың мәнін ашатын қазақ және неміс
тіліндегі еңбектерге талдау жасау.
2) мекен-бағыт предлогтарының қазақ тіліндегі баламасын
салыстырмалы түрде зерттеу.
3) Эксперимент арқылы мекен-бағыт предлогтарын қолдануда
қиыныдқ туғызатын жолдарды анықтау. Экспримент нәтижесіне сүйене
отырып түрлі жаттығулар жасау және олардың тиімділігін эксперимент
барысында тексеру.
4) Жасалынған жаттығуларға сүйене отырып, мекен-бағытты
білдіретін тәсілдерді қазақ аудиториясының студенттерін еркін
қолдануға мүмкіншілік туғызытын жолдарды қарастыру.
Жұмыстың нысаны: Қазақ аудиториясында неміс тілінің мекен-бағытты
білдіру тәсілдерін оқыту процесі.
Жұмыстың пәні: Ана тілімен неміс тілін салыстыра отырып оқыту
әдістемесін ұсыну.
Жұмыстың теориялық маңызы:
Зерттеу жұмысының барысында анықталған мағлұматтар бойынша қазақ
және неміс тілдерінің ерекшелігін ескеретін мекен-бағыт
предлогтарын қамтитын түрлі мәтіндерді жасауға септігін тигізеді.
Жұмыстың практикалық маңызы:
Зерттеу жұмысының нәтижесі қазақ және неміс тілдері оқулықтары мен
оқу құралдарын жасауға септігін тигізеді. Сонымен қатар осы оқу
құралдарын кез-келген оқу орнында шет тілін оқыту барысында
қолдануға болады. Және де бұл жұмыстың нәтижесі аударма теориясына
да өз үлесін қоса алады.
І.1 Неміс және қазақ тіліндеріндегі мекен-бағытты білдіретін тәсілдер.
Шетел тілін естіген кезде, біз бірінші тілдік бірліктер
Шетел тілінде сөйлеуші және оны тыңдаушы тілді пайдалана отырып, оның
тәсілдерін қолданады. Сөйлеу үстінде адам белгілі бір ойдан шығады, яғни
әуелі сөйлеушінің санасында белгілі бір ой туады да, ол сол ойды
басқаларға жеткізу үшін тілдік форманы пайдаланады. Демек сөйлеу
процесінде сөздің мазмқны алдын ала берілген, сол мазмұнды сөйлеуші
тілдік форма арқылы өзгелерге жектізеді. Іс-әрекет бағыты: тілдік формадан
мазмұнға қарай.
Сонымен тілге үйретуден бұрын сөз әрекетінің түрлері меңгерулері
керектігін естен шығармау керек. Әр сөз әрекетін меңгеруде әр түрлі әдіс-
тәсілдер қолданылады.Рецептивті сөз әрекетінің түрлеріне (оған тыңдап-
түсіну мен оқу жатады) оқытуда формадан мағынаға қарай, ол репродуктивті
түрлеріне оқытуда жоғарыда айтылып кеткендей керісінше мазмұннан формаға
қарай.
Шетел тілі оқытуда оқушыларға ана тілінің ықпалы тиетіндігін ескере
кету керек. Сондықтан интерференцияны болдырмас үшін немесе жеңу үшін
шетел тілі мен ана тілінің құбылыстарын салысытру керек. Сонымен шетел
тілін түсінікті етіп оқытуда Ч.Фриздің ұсынуы бойынша және К.Паповтың
осы ұсынылып отырған ойға сүйене отырып, неміс тіліндегі мекен бағытты
білдіретін тәсілдеріне салыстырмалы анализ жасап көрейік.
Көптеген жылдар бойы философоияда екі басты концепция болған, ол
яғни кеңістік пен уақыт. Бұның біреуі ежелгі атомисттерден шыққан, олар
бос кеңістік деген ұғымыд енгізді, олар оны біртекті және шексіз деп
қарастырған. Бері келе бұл ұғымды И.Ньютон кеңейтті.. Ньютонның айтуы
бойынша кеңістік пен уақыт материлдан бөлек өмір сүреді деген еді. Кеңістік
өзімен -өзі, оны заттардың сиятын жері, қозғалмайтын, тоқтамайтын,
матреияға ықпал етпейді және оны шексіз деп түсінген. Бұған қарам-қарсы
концепцияны Г.Лейбниц ойлап тапты. Лейбницше кеңістік - ол матриядағы
заттардың ретпен орналасуы деп, түсінді. Ол уақыт бір-бірін ауыстырып
отыратын құбылыс ретінде деп түсінді. Сонымен кеңістік пен уақты матрияның
тіршілік формасы ретінде адамзаттың санасында қалыптасады. (фил словарь).
Яғни матрияның кеңістіктегі қатынасы тілде де өз орнын табады.
Тілдің өзінің өзгешеліктері болғандықтан, бұл қатынастарды да әр қалай
білдіреді. Сондықтан неміс тіліндегі мекен- бағытты білдіру тәсілдеріне
дұрыс оқыту үшін қазақ аудиторясына салыстыру анализін жасау керек,
салыстыру арқылы бұл тілдердің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анық
көруге болады.
Неміс тілінде төмендегідей мекен- бағытты білдіретін грамматикалық
тәсілдер.
А) Зат есімнің септелуі арқылы: Keiner trat so sicher wie er mit
demRuhrstock die Fingerspitzen, immer genau disselbe stele (Akk)
Oldshatterhand wish zurück und sah zwischen hochen und Weinen dem Manne
nach (Dat). Und es kam vor, das vierzigjahrige Männer, frühere schüler von
ihm, erschroben zur seite wіchen, wenn sie ihn des Weges kommen solen
(Gen).
Б) предлогпен зат есімнің бірігуі арқылы: Die bestalt wаr hіnter
einem Bowmstomn verschwunden. Die Knaben standen jetzt auf einem
Felsenvorsprung. Der Mond stand jetzt voll am Himmel über der schlfenden
Stadt.
Қазақ тіліндегі мекен-бағытты білдіру тәсілдері:
а) Зат есімнің септелу формалары арқылы:
1) Жатыс септігіндегі зат есім. Ой мен сені Сухумиде көрген екенмін ғой
(Ғ.Мүсірепов); 2) Барыс, шығыс, көмектес септігі арқылы. Мен өзенге келдім.
Әйел орнынан тұра бастады. Тап осындай даламен келе жатқанда, барар
жерімізде адам тұратын бір мекен бар шығар-ау (Ғ. Мүсірепов).
б) Мекен есімдігі арқылы: Бұл маңда ел жоқ-ты (Ғ. Мүсірепов).
в) Зат есімнің арты, алды, асты, үсті, жаны, маңы, қасы, іші, арасы
сияқты көмекші сөздермен септелуі: Ата-аналар арасында саяси түсінік
жұмысын кең жүргізу керек.
г) Мекен есімдігінің септіктегі формалары: мен бүгін осында үлкен
шаруамен келіп отырмын (Ғ. Мүсірепов). Мұнда құлазыған дала да, көкорай
шалғын да кездеседі (Ғ. Мұқанов).
д) Мекен үстеулері арқылы: жоғары, төмен, ілгері, кейін, соң, әрі,
әрмен, бері, бермен, кері, ішкері, тысқары, алда, артта, соңында, ерсілі-
қарсылы, жан-жақ т.б.
Мекен-бағыт білдіру тәсілдеріне сүйене отырып таблица түрінде
салыстыру анализіне төмендегі дей беруге болады.
Мекен З.е. табысЗ.е. ілік З.е. барысЗ.е.жатыс З.е.шығыс
үстеулер септігіндесептігіндесептігіндес ептігіндесептігінде
Неміс тілі+ + + + - -
Қазақ тілі+ - - + + +
З.е.көмектесЗ.е. З.е.көмекші есім Мекен есімдік
септігінде предлогтармен жатыс септігінде
жат
Неміс тілі- + - -
Қазақ тілі- - + +
Осы таблицаға қарап неміс және қазақ тіліндегі бар мекен-бағытты
білдіретін ұқсас тәсілдер мекен үстеулері және зат есімнің барыс септігін
де көрінеді. Таблица бойынша бірінші тәсіл екі тілде де болғандықтан,
қиындық келтірмейді. Ал енді екінші тәсіл келер болсақ, неміс тілінде
барыс септігімен жасалады, ал қазақ тілінде бұл тәсілдер көп таралған,
ал неміс тілінде олардың қолданылуы шекті.
Барыс септігі неміс тілінде бағытты тек қана бағыт (қозғалыс)
етістіктерінң бірігуі арқылы қолданылады. Бұл таблицада көбінде екі
тілдегі өзгешеліктер көп екендігін көрсетеді. Неміс тілінде мекен-бағыт
білдіру тәсілдері көбінесе зат есімнің ілік және табыс септігінде
септелуі арқылы көп жасалады. Бұл тәсілдер қазақ тілінде мүлдем жоқ.
Ал басқа жағынан, қазақ тілінде де неміс тіліне тән емес мекен-
бағыт шығыс септіктерінде, зат есім көмекші есімімен, мекен есімдердің
жатыс септігінде жасалуы барлық тәсілдердің ішінде екі тілде зат есімнің
көмекші сөздер арқылы жасалуы ұқсас келеді. Неміс тілінде олар предлог
болса, ол зат есім алдында тұрады, ал қазақ тілінде көмекші есім немесе
қосымшлар, олар зат есімнен кейін тұрады. Олардың мағынасын көбінесе
тілдерде көруге болады.
Мысалы: Екі терезенің арасында шкаф тұр Zwischen Fenstern steht ein
Schrank. т.б. мағынысна қарай.
Мекен-бағытты білдіру мақсатында әр тілде әр түрлі грамматикалық
формалармен тәсілдер қолданылады. Неміс және қазақ тілдерінде де мекен-
бағытты білдірудің әбден қалыптасқан, айқындалған тәсілдері бар. Мекен
–бығттық мағынаны бұл тілдерде (неміс және қазақ тілдерінде) мекен
үстеулері, мезгіл және мекен есімдері арқылы жасалады. Осының ішінде
үстуелерге тоқталып көрейік
- Үстеулер Іс- әрекеттің орнын білдіретін үстеулер:
hier, da, dort, draussen, innen, aussen, rechts, links, oben, unten,
uberall, irgentwo, anderswo, nirgendwo
Бұл сөздер Wo? деген сұраққа жауап береді. Іс – қимылдың бағытын білдіретін
үстеулер:
hierhin, dahin, dorthin, aufwarts, abwarts, seitwarts, vorwarts, heimwarts,
fort, weg, heim, bergauf, bergab.
Бұл үстеулер Wohin? сұрағына жауап береді.
Қазіргі қазақ тіліндегі мекен үстеулері қимыл процесінің, амалдың бет
алысын, бағытын, орнын, мекенін білдіреді. Мекен үстеуінің құрамындағы
сөздердің бәрі де тек етістіктердің мекендік белгісін білдіретін сөздер
болып келеді. Мысалы:
Екі қабатты үйді қызық көрген бала біресе төмен, біресе жоғары шығады.
z.B. Das Kind, das (uber) das zweistokige Haus bewunderte , steigt auf und
ab.
Мекен үстеулері морфологиялық құрылысы жағынан біркелкі емес. Олар-
түгелдей туынды сөздер. Мекен үстеулері әр алуан түпкі түбір тұлғаларға
кейбір септік жалғауларының қосылып айтылуы және сондай қосымшалы сөздердің
қосарлана айтылуы арқылы сөз тудырудың морфологиялық, синтаксистік жолдары
арқылы жасалған. Мекен үстеулердің морфологиялық тәсіл арқылы жасалуы,
негізінде, әр түрлі түпкі түбір тұлғаларға септік жалғауларының қосылып
айтылуы және олардың жалғанған сөздерінен бөліп алып жалғау есебінде
қарайтындай дәрежеден ауысқан (консервацияланған) түрінде жасалған:
а) көптеген мекен үстеулері түпкі түбір тұлғаларға –қары -ғары,
-кері - гері және көне барыс септік
жалғауларының әрі олардың – ры рі сияқты ықшамдалған түрлерінің қосылып
айтылуы арқылы әрі, бері, жоғары, кері, сыртқары, тысқары, ішкері, ілгері
сияқты түрде жасалған.
Ал неміс тілінде жоғары, ішкері, сыртқары, тысқары, төмен деген
үстеулер ескі (байырғы) үстеулердің бірігуі нәтижесінде жасалады да,
бағыттық мағынаны білдіреді. Мыс:
Sabit kommt heraus. Сәбит сыртқа шығып барады.
Sabit geht hinein. Сәбит ішке кіріп барады.
Hinauf типтес сөздердің екінші компоненті ішкі, сырт, жоғары, төмен
сияқты бағыттарды білдіреді.
Қазақ тілінде кейбір мекен үстеулері түпкі тұлғалар мен сілтеу
есімдіктерін жатыс септік жалғауын қосып айту арқылы алда, әртінде, мұнда,
сонда түрінде жасалады.
Біраз мекен үстеулері түпкі түбір тұлғаларға – ман - мен
қосымшаларының (бұл көне барыс септігі болуы мүмкін) қосылуы арқылы арман,
әрмен, бермен, төмен сияқты түрде және кейін формасында қалыптасқан.
Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған мекен үстеулері көп емес, олар
жатыс, шығыс септік формасындағы сөздердің қосарланып айтылуы арқылы
жасалады.
анда- мұнда ( dort - hier)
одан – бұдан (dorthin - hierhin)
онда – мұнда (dort- hier, da)
Мекен үстеулері түгелдей көптелмейтін, жіктелмейтін және тәуелденбейтін
сөздер болса, олардың кейбіріне септік жалғаулары жалғанып айтылатын
реттері де кездеседі. Мыс: көне барыс септік тұлғалы мекен үстеулері әріде,
әріден, беріде, беріден, жоғарыға, жоғарыдан, ілгеріде, ілгеріден,
кейіннен, төменде түрінде септік жалғауларын қабылдайды.
Сөз тудырушы морфологиялық қосымшалардың ішінде мекен үстеулеріне
жалғанатын тек: - рақ - рек жұрнақтары ғана. Оның өзінде де жалпылама,
кез – келген мекен үстеулеріне қосыла бермейді, - рақ рек жұрнағы көне
барыс септік жалғаулы мекен үстеулеріне әрірек, берірек, жоғарырақ,
ілгерірек, арманырақ, берменірек, төменірек, кейінірек түрінде жалғанады.
Тілдегі құбылыстар үнемі даму үстінде болады. Сондықтан онда әр түрлі
өзгерістер болып тұрады. Қазіргі әдеби тілдің даму барысында бақа да сөз
таптары сиқты үстеу сөздердің де біршама жаңа құбылыстарға ие болғаны
белгілі.
Бұрынғы грамматикалыкалардың барлығында дерлік үстеулер морфологиялық
жағынан өзгермейді деп түсіндіріледі. Әдеби тіліміздегі қазіргі сөз
қолданыстар үстеулер кейбір сөздер қосымшаларын қабылдап, түрлі
өзгерістерге ұшырайтынын дәлелдеп отыр. Кейінгі зерттеулерде аталмыш
процесстің түркі тіл білімінде де дамып, кең қолданысқа ие болып келе
жатқанын байқаймыз.
Үстеулердің септік жалғауын қабылдауында мына нәрсені ескертпеске
болмайды. Ол септік жалғаулардың үстеу сөз жасамын да алатын орны. Кейбір
үстеулер кеңістік мағыналы септік жалғауларды қабылдап, жаңа сөз жасайды.
Мәселен, “төмен кетті” деген сөз тіркесіндегі үстеу бағыттық мәнде
қолданылса, сол сөз жатыс септігінің жалғауын қабылдап “төменде отыр”
мекендік мағынаға ие болады.
1) Табыс септігінде етістіктермен меңгріле байланысатын негізінде мезгіл,
мөлшер, мекен үстеулері: Жоғарыны күнде көрме,
Төменгі жүндей көрме.
(маржан)
2) Барыс септігінде пысықтауыштық қатынасқа негізінен мекен үстеулер
қолданылады.
3) Шығыс септігінде пысықтауыштық қатынаста тіркесін мезгілдік, мекендік
мағынаны білдіру тілімізде жиі қолданылады:
“Жоғарыдан құлаған тас бірте, бірте жиілей түсті.(“Қазақ әдебиеті” газеті)
Мекен үстеулері қимылдың, амалдың бағыты, орнын, мекенін білдіретін, тек
етістіктермен тіркеседі. Оның зат есімдермен тіркесуі өте сирек кездеседі.
Мұндай қызметте көне формасы арқылы жасалған мекен үстеулері ғана
жұмсалады. Мысалы:
1. Оған енді бұдан жоғары орын жоқ. жалын журналы
2. Олар шамаларынан тысқары нәрсе екенін білді.(С.Мұқанов)
Қазіргі қазақ тілінде шылау сөздер өзіндік қыры мен сыры бар күрделі сөз
табы. Тілдің даму барысында тіліміздегі шылаулардың мағыналары мен қызметі
жан-жақты толығып, түрлі өзгерістерге ұшырап отыр. Соңғы жылдары шылау
сөзднрдің сөз тіркесіне қатысы ғылымдар назарын аударып отыр. Соған орай
қазақ тілі оқулықтарында шылаулар синтаксисі туралы түрлі пікірлер
қалыптасқан. Мәселен, проф. М.Балақаев “Шылаулар сөз тіркесінің
грамматикалық мағыналарын толықтырып, есім мен етістікті өзара
байланыстырушы дәнекер”,- деп есептеген.34 Ал, проф. Р.Әміров септеуліктер
зат есіммен есімше сөздерге жалғанып етістікті сөз тіркесін құрайтын
септеушіліктердің көпшілігінің мекендік, мезгілдік қатынасты білдіру үшін
жұмсалатынын айтады.
“Қарай” шылауы мекен үстеулеріне тіркесіп, бағыттық мән береді: Екі әйел
аттарынан түсіп, тізгіндерін қосақтады да, төменге қарай тас шатқалды
айналды. (“Жалын журналы”)
“Жоғары, ілгері” үстеулерінің тарихи құрамында барыс септігінің жалғауы
болғандықтан, бұл сөздер кейде “қарай” септеулігімен жалғаусыз-ақ тіркесе
береді: Төменнен жоғары қарай қарағанда, сыртында кемшілік жоқ, сылағы да
біткен.(А.Байтанаев)
Басқа сөз таптарына қарағанда, үстеумен үстеудің тіркесі жиі кездеседі.
Үстеулер бір-бірімен қабыса және меңгеріле байланысады. Басыңқы сыңарда
қолданылытын қөбіне қимыл-сын, мезгіл, мекен үстеулері болса, ал бағыныңқы
сыңарда мезгіл, мекен, қимыл-сын үстеулері жиі қолданылады. Тіліміздегі
үстеулердің мынадай формалары тіркесетіні байқалады. Қабыса байланысқан
үстеулер сөз тіркестерінің ішіндегі ең көп қолданылатын тіркесі. Мезгіл
үстеуі мен мекен үстеуінің тіркесі. “Әзірше нәтижесі тым төмен”(М.Мғауин)
Мөлшер үстеулері мен мекен үстеулерінің тіркесі: “Қырманнан біраз
шеткерірек көк шөп жаюлы жатқан”.
Үстеулер бір-бірімен 3 септікте меңгеріле байланысады, олар барыс, шығыс,
жатыс. Үстеулердің өзара меңгерілуі қабыса байланысуымен салыстырғанда
әлдеқайда аз кездеседі. Мыс: Осы баспалдақтан біреу жоғарыдан төмен түсіп
келе жатыр, ал біреу керісінше төменнен жоғары өрлеп келеді.(А.Машинов)
Зат есім қатарындағы бір қатар сөздер көмекші есім деген атаумен
дараланып, бөлек аталады. Олар мыналар:
алды, арты, асты, айналасы, беті, іші, сырты, түбі, шеті, тұсы.
Бұл сөздер дерексіз мекендік мағынаны білдіреді. Көмекші есімдер бір затқа
қатысы жөнінен белгіленетін кеңістікті, мекенді атайды. Бұлардың мағынасы
басқа бір атауыш сөзге жұмсалғанда ғана айқын танылады. Атауыш сөз бен
көмекші есім сөз қосылып нақта мекен жөнінде бір ұғым береді. Мекен,
кеңістік туралы ұғымды жеткізуде көмекші есімдер белгілі бір семантикалық
топқа, жүйеге сараланады. Бір топ көмекші сөздер мекенді затқа алыс жақын
орналасуына қарай атайды. Олар мына сөздер: шеті, түбі, жаны, маңы, жағы,
тұсы, төңірегі.
Енді бір тобы мекенді заттың алуан қырына орай білдіреді. Олар : алды-
арты, үсті –асты, беті, бойы, іші, сырты, ортасы, арасы.
Мыс:1. Ауылдың шетінде тоғай бар.
2. Стол үстінде ескі газеттер жатыр.
z.B: 1. Am Rande des Dorfes liegt ein Wald.
3. Auf dem Tisch liegen alte Zeitungen.
Қазақ тілінде мекендік бағыттық мағынаны білдіруге шылаулар да, атап
айтсақ, мекен мағыналы септеуліктер де ат салысады.
Мыс: Үйге (дейін) жүгірудің қажеті жоқ.
Жайылымға таман келдік.
Ауылға қарай беттеді.
Қаладан бері шықты.
Осы сөйлемдегі бағыт -ұғымдар неміс тіліне аударғанда предлогтар көмегімен
беріледі.
Неміс тілінде предлог көмекші сөз табына жатады1, осы тілде
предлогтың 120 дай түрі бар. Предлогтың көмекші түрінде болса да,
лексикалық мағыналары бар. Бұл меғына предлог қолданылғанда айқынырақ
көрініп тұрады.
Мекен мағыналы предлогтарға тоқталайық. Олар мыналар : ab, an, auf, aus,
ausser, ausserhalb, bei, bis, diesseits, durch, entlang, gegenuber, hinter,
in, inmitten, innerhalb, neben, oberhalb, uber, um, unter, unterhalb,
unweit, unfern, von, vor, zu, zwischen.
Das Wasser lauft aus dem Eimar.
Das Werk befindet sich ausserhalb der Stadt.
ausserhalb- сыртында.
Завод қаланың сыртында. Сыртында қазақ тілінде жатыс септік жалғаулы
көмекші есім, ал неміс тілінде ausserhalb предлогы.Das Werk befindet sich
auserhalb der Stadt.
Қазақ тілінде мекендік, бағыттық мағынаны білдіруге шылаулар да, атап
айтқанда, мезгіл – мекен мағыналы септеуліктер де ат салысады.
Мыс: Үйге дейін жүгірудің мәні жоқ.
Жайылымға таман келдік .
Қаладан бері шықтық.
Енді қазақ тіліндегі мекен – бағытты білдіретін көмекші сөздердің неміс
тілі предлогтарымен сәйкестігіне тоқталайық.
Мекен- бағытты білдіретін предлогтарға көшпей тұра, жалпы предлог
деген сөзге түсінік беріп көрейік. Предлог (Praposition)2латын тілінен
алынған көмекші сөз, қатынас сөз және алдыңғы, алдында тұратын сөз деген
мағынаны береді. Сондықтан олардың қызметі бір сөзбен екінші сөздің
арасындағы қатынасты білдіреді. олар формасы жағынан ешқашан өзгермейді.
Қазақ тілінде жалпы предлог деген ұғым мүлдем жоқ, өйткені қазақ тілі
типологиялық жағынан аглютинатифті типке, ал неміс тілі флективті типке
жатады. Бұл екі тіл типологиясы жағынан да, стуктурасы жағынан да туыс емес
тілдер 3 болғандықтан, қазақ аудиториясының студенттеріне мұндай құбылысты
меңгеру қиынырақ болады.
Сонымен неміс тіліндегі мекен- бағытты білдіретін предлогтарға
салыстырмалы сипаттама беріп көрейік.
Неміс тіліндегі предлогтар көмекші сөз бола тұра, сөз тіркестері
немесе сөйлемдегі атауыш сөздер (зат есім, етістік, үстеу сияқты дербес
атауыш сөздер) арасындағы қатынастың грамматикалық маңызды функциясын
атқарады. Неміс тіліндегі предлогтар әртүрлі қатынасты білдіреді, олар
мекендік, мезгілдік, себеп- салдар – осылардың ішінде мекендік предлогтарға
тоқталатын болсақ, олар қайда?, қай жерде?қай жерден? деген сұрақтарға
жауап береді. Бұл сұрақтарға жауап беретін предлогтар екі септікті
меңгереді: Dativ және Akkusativ. Ал, қазақ тіліндегі мекен- бағытты білдіру
тәсілдері үш септіктің көмегімен жасалады ( барыс, жатыс, шығыс септіктері)
және де әрқайсысының белгілі қосымшалары болады; -ға(ге), -қа (ке),
-да(де), -та(те),- дан(ден),-тан(тен).
Неміс тілі стуктурасындағы предлогты тіркестерге қазақ тіліндегі
әртүрлі конструкциялар сәйкес келеді: ең алдымен зат есімдердегі септік
қосымшалар, көмекші сөздер және кейбір сөз жасамдар.
көмекші атаулар мекен- бағытты білдіре отырып, белгілі бір заттың
орналасу жағдайын білдіреді: үсті(auf), асты(unter), іші(in), алды(vor),
арты(hinter), және т.б.
Синтаксистік қатынасты білдіретін көптеген көмекші сөздер, оның
ішінде демеуліктердің көмекші атау сөздерден айырмашылығы болады.
Демеуліктер мен септік қосымшалар бірін – бірі толықтырып отырады.
Қазақ тіліндегі мекен- бағытты білдіретін мына демеуліктер: қарай,
таман, ілгері, арқылы, қарсы, шейін, дейін- септік қосымшаларына жалғануы
арқылы жасалады.
Мысалы: үйге қарай- nach dem Haus
қалаға қарай- bis zur
Stadt.
Неміс тілінде мекен- бағытты білдіретін предлогтар ең маңызды орын алады.
Бұл бөлімде неміс тілінде екі септікте меңгерілетін мекен- бағытты
білдіретін предлогтардың қатынастары қарастырылады. Бұған қайда? немесе
қай жерде? деген сұрақтарға жауап беретін мекен – бағытты білдіретін
предлогтар кіреді. Олар мыналар: an, auf, vor, hinter, in, uber, unter,
neben, zwischen,- жанында, қасында, үстінде, алдында, артында, ішінде,
жоғарыда, төменде, арасында. Неміс тіліндегі екі септікті меңгеретін
предлогтар көбінесе қазақ тіліндегі жоғарыда атап өтілген мекен- бағытты
қатынасты білдіретін құрылымына сәйкес келеді.
Неміс тіліндегі әрбір мекен- бағытты предлогқа қазақ тіліндегі тұтас бір
грамматикалық тәсілдер жиынтығы сәйкес келеді 4. Осыны нақты
мысалдар арқылы қарастырып өтейік:
1. in предлогы ; оқиғаның (заттың, адамның) бір нәрсенің ішінде екенін
білдірсе, екіншіден бет алысын, бағытын білдіреді. Бұл предлогқа мыналар
сәйкес келеді;
а) жатыс септігінің қосымшалары –да(де), -та(те) z.B. in der Schule lernen-
мектепте оқу.
ә) барыс септігінің қосымшалары –ға(ге), -қа(ке), -на(не), қарай
демеулігімен қатар қолданылуы арқылы (іс- әрекеттің, бағыттың нақтылық
жағдайында); z.B. in die Stadt gehen- қалаға (қарай) бару;
б) ішінде– ішіне көмекші сөздердің, зат есім немесе есімдіктердің ілік
септігіндегі іс- әрекеттің ішкі бағытын анықтау ьарысында қолданылады; z.B.
im Schrank liegen- шкаф(тың) ішінде жату.
2. An предлогы мекендіктің, жанында деген мағына береді. Оған сәйкес
келетіндер:
а) жатыс септігінің қосымшалары –да(де), -та(те). An der Fakultat wurde
eine Mensa eroffnet- факультетте асхана ашылды.
қарай демеулігімен қатар келетін барыс септігінің қосымшалары –ға(ге),
-қа(ке), на(не).
an der Arbeit gehen- жұмысқа бару.
an die Uni gehen- университетке қарай бару.
б) алдында (алдына), қасында(қасына), жанында(жанына), басында(басына)
көмекші сөздері ілік септігінде тұрып іс-қимылдың болатын орнын анықтайды:
am Fenster-терезе алдында
ans Fenster- терезе алдына
am Teich- тоғанның қасында
an der Macht- үкімет басында
an die Macht- үкімет басына
3. auf предлогы бір нәрсенің үстінде деген мағына береді.Бұғен сәйкес
келетіндер:
а) жатыс септігінің қосымшалары- да(де), та(те):
z.B. auf dem Bild- суретте.
ә) үстіндеүстіне көмекші сөздер көлденең локолизацияның анықтаушысы
ретінде ілік септігімен қабысу:
auf dem Tisch stehen- стол үстінде тұру
auf den Tisch stellen- стол үстіне тік қою.
б) барыс септігінің бағытты білдіретін қосымшалары –ға(ге), қа(ке), на(не)
факультатифті қарай демеулігінсіз іс- әрекеттің бағытын анықтау
барысында:
auf die Arbeit gehen- жұмысқа бару
auf die Post gehen- поштаға бару.
4. hinter предлогы сәйкес келетін көмекші сөздер: арт жағында (арт
жағына), артында (артына), сыртында (сыртына), көмеші сөздерінің ілік
септігінде меңгерілуі зат немесе орынның нақтылығын, іс-әрекеттің тысқарыда
іске асуын көрсетеді:
z.B. hinter dem Dorf-ауыл сыртында
hinter das Dorf- ауыл сыртына
hinter dem Schrank- шкафтың ішінде
5. unter предлогы, іс-әрекеттің төменде орындалып жатқанын, заттың нақты
орнын анықтау үшін сәйкес келетін көмекші сөздер: түбінде(түбіне),
астында(астына) көмекші сөздерінің ілік септігімен қабыса отырып
байланысады.z.B. unter jedem Bild-әр суреттің астында
unter dem Stuhl- орындықтың астында
unter den Stuhl- орындықтың астына
unter предлогы іс- әрекеттің бір ортада, бір жерде, ішінде, арасында деп
аударылады:
z.B. unter unseren Studenten- біздің студенттер арасында.
6. neben предлогына ілік септігіндегі зат есімдермен немесе есімдіктермен
қабыса отырып жанында жанына, қасындақасына, маңайындамаңайына,
төңірегіндетөңірегіне көмекші сөздері сәйкес келеді;
z.B. neben mir-менің қасымда
neben dem Haus- үйдің төңірегінде
neben dem Bahnhof- вокзал жанында
7. vor предлогы алдында деген мағына береді. Бұған зат есімнің ілік
септігінде тұруымен қатар көмекші сөз алдындаалдына сәйкес келеді;
z.B. vor der Tur stehen- есіктің алдында тұр
er ging vor das Haus- ол үйдің алдында тұр
8. uber предлогына іс-әрекеттің жоғарыда орындалатынын анықиау үшін
мекеннің немесе заттың, сонымен қатар ілік септігіндегі зат есімдердің
үстін ала қосымшасымен қабыса отырып, үстіндеүстіне, жоғарыдажоғарыға,
төбесіндетөбесіне көмекші сөздері сәйкес келеді:
z.B. Die Lampe hang uber dem Tisch-
Лампа үстелдің үстінде асулы тұр.
Лампа үстел үстін ала тұр.
Uber meinen Kopf- менің төбемде.
9. zwischen предлогына ілік септігііндегі зат есмдермен қабыса байланыса
отырып, заттың басқа заттармен локализациялануын айқындау үшін
арасындаарасына көмекші сөздері сәйкес келеді; z.B. der Tisch steht
zwischen zwei Stuhlen- Стол екі орындықтың арасында тұр.
Stelle den Tisch zwischen zwei Stuhlen- Столды екі орындықтың арасына (тік
тұрғызып) қой!
Осындай қысқаша салыстыру барысында неміс тілі предлогтармен қазақ
тіліндегі грамматикалық тәсілдердің алуан түрлі қатынасы қалыптасады.
Осыларды қазақ аудиториясында игеру үшін ең қолайлысы неміс предлогтарын
қазақ тіліндегі бір грамматикалық амалмен салысиыра отырып түсіндіру
тиімдірек болып табылады. Мұндай предлогтарға ілік септігіндегі зат есімдер
немесе есімдіктермен қабыса отырып артында, сыртнда, алдында деген
көмекші сөздерге сәйкес келетін hinter, vor предлогтарын жатқызуға
болады.
10. nach предлогынан кейін неміс тілінде зат есім артикльсіз тұрады. Ал,
қазақ тілінде бағытты айқындау барысында барыс септігімен қабыса отырып
қарай демеулігі қолданылады.
z.B. Nach Berlin- Берлинге қарай
11. zu предлогы бағыттың, бет алыстың нақтылығын көрсетеді. Қазақ тілінде
зат есім барыс септігінде тұрады.
z.B. zum Theater gehen- театрға бару
12. von, aus предлогтары қазақ тілінде зат есімнің шығыс септігінде
тұруы арқылы жасалады.
z.B. von oben kommen- үстінен келу
Er kommt aus der Stadt Astana- ол Астана қаласынан келді.
І 2 Неміс тіліндегі мекен-бағыт предлогтарының мағынасы.
Неміс тіліндегі предлогтардың А.Б.Прохориннің айтуынша екі мағынасы болады.
Ол лексикалық және синтаксистік.
Бірінші мағынасы объективті қатынастағы шындықты білдіреді, ал
екіншісі сөйлемдегі синтаксистік қатынасқа түсу ретін береді. Жалпы
предлогтар көбінде денатитвті мағынаны игереді. Толық мағыналы сөздерге
қарағанда, предлогтар сөйлемде олар тек қана тәсілдік мағына береді. (мекен-
бағыт және уақыт).
Предлогтардың мағыналық құрылымы, оның белгілілік және семантикалық
мағынасынан тұрады. Предлогтар өздері дербес мағына бере алмайды. Ал
логиктар предлогтарды абстракты мағына береді деп санайды.
Көптеген лингвистердің зерттеулері бойынша Dat және Akk
предлогтардың қолданылуы жиілігі 40% пайызды құрайды. Бұл предлогтар үш
өлшемдік кеңістігінің мағынасын береді. Бұл предлогтар мекендік мағынасы
бойынша осьтік координаторға бөлінеді. Үш жағдайда беріледі.
Прелогтрадың мағынасы жайлы К.Н. Левковская былай деген еді:
Адамзаттың дайындығы шындықты (дүние тануы), сөздер арқылы білдіреді
дегенмен, оны белгілі - бір затты нақ түсінуі деп айта аламаймыз. Мысалы:
auf- үсітнде, vor - алдында т.б. nach 1) кейін, 2) соңыра нақ аудармасы
жоқ болсада, адамзат өзіне бұл неміс тіліндегі сөзге сәйкес мағынасы ойлап
тапқан, сонымен бұл сөздер арқылы білдіретін тәсілдер шыныменде бар.
Z - осьінде- über, auf, unter, Х-осъінде vor, hinter және У -
осъінде neben, an. Жалпы предлогтардың шығу тегі көбі үстеулерден болған.
С.С.Барыкиың айтуынша мекен предлогтары төмендегідей жағдайларда
кездеседі.
1) Үстеулер:
а) Үстеулердің предлог алдында тұруы; dicht hinter mir ganz unten am
Berge
б) Үстеулердің предлогтан соң бұруы; über eine Woche her bis tief in
die Erde hinein;
2) Үстеу - предлогтарның басқа предлогтардың қызметін атқаруы;
а) auf an ab aus zu entlag - меңгеретін сөзден кейін тұруы: vom
Wege ab.
3) Үстеулік мағынасы: in der Richtung.
‘’Ab’’- 1) Der Zug fahrt nich ab Leipzig, sondern ab Halle.- Поезд
Lokal Лейпцигтен емес, Халледен жүреді.
2) Unser Betrieb versendet die Maschinen ab Werk.-
Біздің мекеме машиналарды заводтан алады.
Temporal 1) Ab heute ist das Gaschaft wieder geoffnet.- Дүкен
бүгіннен бастап қайта ашылды.
2) Der Film ist fuf Jugentliche ab 14 Jahren
freigegeben.-Кино 14 жастан жоғары балаларға көрсетіледі.
3) Ab Montag besucht er die Schuhle.- Дүйсенбіден
бастап ол мектепке барады.
“an”- 1) An der Grenze mussten wir eine halbe Stunde warten.
dat. Бізге шекарада бір жарым сағат күтуге тура келді.
Lokal 2) Magdeburg liegt an der Elbe.-Магдебург Эльба бойында
жатыр.
3) An der Ostsee erholen sich viele Menschen.-
Балтық теңізінің жағасында көп адамдар дем алады.
4) Meine Freundin studiert jetzt an der
Padagogischen Hochschuhle Erfurt.- Менің досым қазір
ерфурттың педагогикалық жоғарғы мектебінде оқиды.
Temporal: 1) Am 1. Januar wunascht man sich alles Gute zum neuen
Jahr.
1- ші қаңтарда жаңа жылда барлық жақсылықты тілейді.
Lokal,Akk: 1) Sie hangt das Bild an die Wand.
Ол суретті қабырғаға ілді.
“Auf”- 1) Der Verkehrspolizist steht auf der Kreuzung.
Жол полициясы жолдың қиылысында тұр.
Lokal: 2) Auf dem Ball tanzen wir mehrmals zusammen.
Балда біз бірнеше рет бірге биледік.
3) Die Bereiungskampfer marschierten auf die
Stadt.
Азаматтық күрескерлері қалада шеру жасады.
“aus”- 1) Er holte derWagen aus der Garage.
Dat Ол көлігін гараждан шығарады.
Lokal: 2) Sie stammt aus einer guten Familie.
Ол жақсы текті жанұядан шыққан.
3) Aus einem fleissigen Studenten wird nicht
immer ein guter
Wissenschaftler.- Ұқыпты студенттен
әрдайым жақсы ғалым шыға бермейді..
“auser” 1) Ausser ihm sang niemand schlecht.
Dat. Одан басқа ешкім өлеңді жаман айтпайды.
Lokal: 2) Ausser Brot hat sie noch Butter gekauft7
Наннан басқа ол май сатып алды.
“ausserhalb” 1. Viele Berliner verleben das Wochenende ausserhalb der
Stadt.
: Gen Lokal Көптеген Берлин тұрғындары аптаның соңын қаланың
сыртында өткізеді.
2.Versamlunggen finden ausserhalb der Arbeitszeit
statt.
Жиналыстар жұмыстан тыс өткізілді.
“bei” 1. Er wurde noch bei seinen Eltern.
Lokal: Ол әлі әке-шешесімен тұратын.
2.Sie behielt das Geheimnis bei sich.
Ол құпиясын өзіне ұстайды.
3.Bei hohen Fieber gehort der Kranke ins Bett.
Аурудың қызуы жоғары болса, төсекте жатуы тиіс.
“bis” 1. Das Wasser ging ihm bis an den Hals. (bis
zum Hals)
Akk. Су оның мойнына дейін жеткен болатын.
2. Sie blieb bis zum Mittagessen.
Ол түскі тамаққа дейін қалды.
3. Bis heute war schones Wetter.
Бүгінге дейін ауа райы жақсы
болған.
“diesseits” 1. Mannheim liegt diesseits des Rheins,
Ludwighafen
Gen Lokal: jensseits (des Rheins)
Маннхайм Рейіннің бергі жағында,
Людвигхафен арғы жағында орналасқан.
2.Die neuen Wohvirtel enstanden alle diesseits des Flusses.
Жаңа тұрғын мөлтегі өзеннің бер жағында орналасқан.
3.Diesseits und jenseits der Grenze warteten nur wenige
Kraftfahrzeuge.
Шекараның бергі және арғы жақтарында тек бірнеше
автомашиналар күтіп тұр.
“durch” 1. Sein Wunsch ging durch sie in Erfullung.
Akk Оның мақсаты ол арқылы іске асатын еді.
Lokal 2. Er war bereit, fur sie durchs Feuer zu
gehen.
Ол оттан өтуге ол үшін дайын еді.
3.Sie versprachen sich, gemeinsam durch
Leben zu gehen.
Олар өмірден бірге өтуге сөз берген еді.
“entlang” 1. Sei fuhren mit ihrem Auto die Elbe entlang.
DatAkk Олар Эльбаның бойымен өздерінің көмегімен
кетті.
Lokal: 2. Abends bummelten sie gern die Strasse
entlang.
Кешке олар көше бойымен қыдырғанды
ұнатады.
“gegenuber” 1. Der Oper gegenuber steht das neue Gewandhaus.
Dat Операға қарама-қарсы жаңа сауда үйі
орналасқан.
Lokal: 2. Die junge Lehrerin hat gegenuber der
Direktorin immer Hemmungen.
Жас мұғалім директордың алдында үнемі
қысылатын.
3. Dem neuen Projekt gegenuber ausserte er
sich voll Skepsis.
Жаңа проектігі қарсы ол өзінің толық
сенімсіздігін айтып өтті.
“hinter” 1. Hinter diesem Berg verlauft die Drenze.
Dat Мына таудың ар жағынан шекара өтеді.
Lokal: 2. Hinter dem Satz (am Ende des Satzes) steht
ein Fragezeichen.
Сөйлем сөңында сұрақ белгісі тұрады.
“in” 1. Seit dem 1.September ust sie in der
Schuhle.
Dat Бірінші Қыркүйектен бері ол метепке
барады.
Lokal: 2. Dieser Minister ist neu in der Regierung.
Мыеа министр үкімет басына жаңа
келген.
3. In Chemie war er sehr gut.
Ол химиядан өте жақсы болатын.
“inmitten” 1. Der Meister sass inmitten seiner Kollegen.
Den Мастер әріптестерінің ортасында отыр.
Lokal: 2. Inmitten der Schuler der 10. Klasse fallt
die junge Lehrerin auf.
10 класс оқушылары арасында жас
мұғалім құлан қалды.
“innerhalb” 1. Innerhalb einer halben Stunde hatte er die
Aufgabe gelost.
Жарты сағаттың ішінде ол тапсырманы
шешті.
2. Das Rauchen ist innerhalb dieses
Betriebs verboten.
На мекеменің ішінде темекі тарту
рұқсат етілмейді.
“langs” 1. Die parkenden Aitos standen langst der
Strasse.
GenDat Жеңіл көліктер көшінің бойын ала тұр.
Lokal: 2. Vor Dresden nach Prag fahrt man eine ganze
Zeit mit dem Zug langs der Elbe.
Дрезденне прагаға дейін поездбен бір
сағат бойы Эльбаның бойымен жүреді.
“nach” 1. Bei der Morgengymnastik
bewegte er seine Arme nach Form, nach hinten, nach unten und
nach oben.
Таңертенгiлiк гимнастика
кезiнде ол јолын алЈа, атја, т†менге, жанына јозЈалтты.
2. Er fuhr nach Frankfurt.
Ол франкфуртја кеткен.
3. Nach ein Paar Tagen kam er wieder.
Бiрнеше күннен кейiн ол јайтып келдi.
“neben” (Akk, Lokal) 1. Im Theater sitzt sich der Mann meist
links seine Frau
Театрда күйеуi көбiнесе әйелiнiң сол жағында отырады.
2. Sie stellte sich demonstrativ neben ihren Freund.
Ол өзiнiң досының жанына әдейi барып
тұрды.
3. Er stellte ein Buch neben das andere.
Ол кiтапты басқа кiтаптың жанына
қойды.
“oberhalb” (Gen.Lokal) 1. Er hatte sich eine Zerrung oberhalb des Knies
zugezogen.
Ол тiзесiнiң жоғарғы жағын ауыртып
алды.
“uber”Dat.Lokal) 1. Er hatte kein Dach uber dem Kopf.
Оның басында баспанасы жоқ.
2. Uber dem Schrei konnte sie ncht einschlafen.
Айјай-шудан ол ұйықтай алмады.
3. Sie streute Pffefer uber den Soldat.
Ол салатқа бұрыш септi.
“ um” 1. Die Familie sass um den Tisch.
Жанұя мүшелерi үстелдi жағалай
отыр.
2. Um den Markt herum wird jetzt viel
gebaut.
Дүкеннiң маңайында ендi құрылыс
жүредi.
3. Sie band sich ein Tuch um den
Kopf.
Ол басына орамал байлап алған.
“unter”(Dat, Lokal) 1. Die Geschenke lagen unter dem
Weinachtsbaum.
Силықтар шыршаның астында жатқан.
2. Der Kranke stand unter arzlicher
Aufsicht.
Науқас дәрiгердiң тексеруiнде.
3. Unter Tranen erzahlte das Kind,
was gaschehen war.
Бала жылап жүрiп не болғанын
айтты.
“unterhalb” (Gen, Lokal) 1. Er hatte sich eine Zerrung unterhalb des
Knies zugezogen.
Ол тiзеснiң төменгi жағын
ауыртып алды.
2. Die Kuhe weideten unterhalb des
Waldes auf einer Weise.
Сиырлар орман iшiндегi көгалда
жайылып жүр.
“unweit” (Gen,Lokal) 1. Ich stand unweit derStelle, an der er
zudem Unfall kam.
Оқиға болған жерден мен алыс емес
жерде тұрдым.
2. Seine Eltern wohnten unweit des
Bahbhofs.
Оның әке-шешесi вокзалдан қашық
тұрмайды.
“von” (Dat) 1. Sie nahm das Bild von der Wand.
Ол суреттi қабырғадан алды.
2. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
І.1 Неміс және қазақ тіліндеріндегі мекен-бағытты білдіретін тәсілдер. 9
І 2 Неміс тіліндегі мекен-бағыт предлогтарының мағынасы. 23
ІІ 3 Екі тілде бір өлшемді кеңістікті білдіретін сын есімдер. 40
ІІ. 4. Қ. Жұбановтың мезгіл-мекен есіміне берген түсінігі. 42
ІІ.5. Неміс тіліндегі мекен бағыныңқылы сабақтас сөйлем Lokalsatz 46
І-ші тарау бойынша қорытынды 50
ІІ Бөлім. Неміс тіліндегі мекен-бағытты білдіретін предлогтарын
эксперимент жүйесінде қазақ аудиториясында тәжірибелік оқыту 51
ІІ1.Эксперимент алдындағы тест. 58
Эксперимент мақсаты – меңгеру деңгейін тексеру. 58
ІІ 2. Эксперименттің жүру барысы. 64
Қосымша 69
Қорытынды 72
Қолданылған әдебиеттер 75
ІІ бөлім. 79
Неміс және қазақ тілдері грамматикасының қысқаша салыстырмалы сипаттамасы
79
Қорытынды 82
Кіріспе
Шетел тілін оқыту әдістемесіндегі грамматиканың алатын орны.
Қазіргі қоғамның практикалық қажеттіліктеріне негізделген шетел тілін
оқыту әдістемесі бірауыздан оқыту өнімділігін арттыру жолдары мен
тәсілдерін қарастыруға бағытталып отыр. Егеменді Қазақстан шетел тілін
жетік білетін мамандарға үміт артып отырған кезде, шетел тілін оқыту
әдістемесінің алдындағы міндеті де орасан зор.
Бүгінгі таңда шетел тілі барлық оқу мекемелері мен жоғарғы оқу
орындарында оқытылады, дегенмен бұл оқу орындарының түлектерінің барлығы
бірдей қатесіз сөйлей алады деп айту мүмкін емес.
Шетел азаматтарымен коммуникативтік қарым-қатынасқа түскен кезде
көптеген студенттер грамматикалық қате жіберіп, өздерін еркін ұстай
алмайтыны анық нәрсе. Ал оқушыларды немесе студенттерді осылайша іріктеу,
олардың грамматикаға деген жағымсыз көзқарастарын қалыптастырады және де
олардың оқу мотивациясына психологиялық тұрғыдан кері әсер ете отырып,
олардың шетел тіліне деген қызығушылықтарын тежейді. Бұндай мәселеге
байланысты мынандай сұрақ туындайды: Грамматикалық ережелерді жалпыға
бірдей ұғынықты етіп түсіндірудің қандай оңай жолдары бар? Бұл сұраққа бір
жақты жауап табылмайынша, ғылыми ізденіс жұмыстары өз жалғасын таба бермек.
Сондықтан да шетел тілін оқыту әдістемесі салаларының ішіндегі
грамматиканы оқыту көптеген жылдар бойы қарқынды талқылау пәні болып келе
жатыр. Түрлі кезеңде грамматиканы түрліше түсініп келеді. Шетел тілі
грамматикасын оқыту мәселесін шешу үшін, ең алдымен грамматика деген
сөздің мағынасын анықтап алу қажет.
Сонымен грамматика дегеніміз не?
Логикалық фәлсафалық сұрақтар синтаксиспен бөлініп шығып,
грамматикада біздің дәуірімізден бұрынғы кездің өзінде-ақ ғылымның дербес
саласына айналды. Грамматика ұғымын алғашында оқу және жазу өнері
дегенді білдіреді. Орта ғасырда еркін өнер ретінде Grammatik (lat)
берілді.
Қандай да болмасын құрылымның құрамдас бөлігі болып табылып, өз алдына
мынандай мақсат қойды: латын тілін (кез-келген де басқа тілдерді) меңгеруге
үйрету, философия туралы мағлұмат беру. Миды шынықтыруды іске асыру. Қандай
да болмасын тілді оқыту барысында грамматика жүзеге асты.
XІX ғасырдан бастап грамматика ұғымы тілді оқытуда жаңа мағынаға ие
болды. Лингвисттердің анықтамасы бойынша грамматика төмендегілерді
білдіреді.
• Тілдің грамматикалық құрылымын
• Осындай құрылымды зерттейтін тіл білімі саласын
• Сөздің өзгеруі туралы ережелердің жиынтығы, олардың сөз тіркесіндегі
бір-бірімен бірігуі (кей кезде мәтіндегі)
• Ереже сипаттаманы қамтитын оқулық
XX ғасырда лингвистер мен әдіскерлер грамматика ұғымына ғылымның түрлі
тарауларын енгізе бастады, мысалға алсақ, фонетика, орфография,
лексикология бөлімдерін, фразеология, стилистика семантика тарауларын
және прагматика т.б.
Қазіргі таңда шетел тілін оқыту әдістемесіндегі граматиканың алатын
ролі бір қатар факторлардың әсерінен өзгеріске ұшырады: лингвистика
теориясы эволюциясының әсерінен шетел тілін оқытудың практикалық
нәтижелерін ескерудің әсерінен т.б.1 Дегенмен қандай да болмасын
тілдің грамматикасын игеруден кездесетін көптеген қиыншылықтар
толастамай, қайта түрлі себептерге байланысты күрделене түсуде,
мысалы:
• жаңадан енгізілген грамматикалық терминдер арқылы
• түрлі ережелер арқылы
• ескертулердің шексіз саны арқылы.
Бұған қоса көптеген линвистер грамматиканың түрлі мәселелерінің
төңірегінде талас тудыруда. Мысалға алсақ, сөз табы мәселесі
бүгінгі күнге дейін біржақты шешім тапқан жоқ, шығу тегі шетел тілі
болып табылатын барлық жаңа терминдер қосымша қиыншылықтар әкелуде
т.б.2
Оқып отырған шетел тілінің грамматикасын, оның ережелерін және
тілдік жүйесін ана тілінің көмегімен жеңілдетуге болады. Осындай
мақсатпен көптеген тіл мамандары мен әдіскерлер бірнеші ғылыми
еңбектер жазған, атап айтсақ, Н.Н. Иванова Методика обучения
грамматическому оформлению речегого высказывания на английском
языке, В.А. Горина Основные проблемы методики обучения
грамматике второго иностарнного языка т.б.
Біреумен қарым-қатынасқа түсу, сөздердің көмегімен болады, бірақ
сөйлеуде қолданылатын сөзер бірыңғай емес. Бір сөздер бір нәрсенің
атауын білдіреді, екіншілері басқа сөздерді анықтау үшін
қолданылады, үшіншілері сөйлеушілердің мақсатын, бір нәрсенің
себебін білдірсе, ал басқалары оқиғаның өрбу орнын, бет алысын
немесе қайдан шығып, қайда тірілер жерін білдіреді. Яғни сөздер,
сөйлем мүшелердің қызметін атқарып, бір-бірімен қиыса, матаса,
жанаса, қабыса байланысады.
Осындай сөздердің ішінде мекен-бағытты білдіретін сөздерді оқыту
өзінің күрделілігімен, өзектілігімен және қызықтылығымен
ерекшеленеді. Себебі, мекен-бағытты білдіретін сөздер неміс тілінде
бір-бірімен меңгеріле(Rektion арқылы)- байланысады, ал бұл
оқушылардың әлсіз жақтарының бірі болып табылады. Осыған орай,
біздің ғылыми талғамымыз мекен-бағытты білдіретін граммитикалық
тәсілдерді қарастыруға бағытталып, магистрлық диссертацияның
тақырыбын Неміс тіліндегі мекен-бағытты білдіретін грамматикалық
тәсілдерді қазақ аудиториясында оқыту әдістемесі деп алынып отыр.
Жұмыстың зерттелу барысында төмендегідей тәсілдер қоданылды.
1) сипаттау тәсілі
2) салыстыру тәсілі
3) бақылау тәсілі
4) моделдеу тәсілі
Жұмыстың мақсаты: Мекен-бағыт педлогтарын қолдануды үйрету
әдістемесін құру.
Зерттеу жұмысының гипотезасы: Шетел тілін оқыту процесінде ауызша
сөйлеуде тілдік аспектілердің ішінде ең маңыздысы грамматикалық
аспект болып табылады, өйткені қанша сөз білсе де, грамматикалық
ережелерді білмесе, бі сөйлемді дұрыс айтуы мүмкін емес.
Сондықтанда біздің жұмысымыздың тақырыбы шетел тілін меңгеруде
қиын бір асектісіне арналып отыр. Дәлірек айтсақ неміс тілндегі
мекен –бағытты білдіретін грамматикалық тәсілдеріне арналған.
Біздің алдымзға қойған мақсатымызға жету үшін қойылатын
тапсырмалардан бұрын зерттеу гипотезасын анықтайық. Яғни біздің
зерттеу гипотезамыз былай: неміс тіліндегі грамматикалық тәсілдерін
қазақ аудиторясында оқыту әдістемесі тиімді болады, егер;
1) оқыту ана тілінің тиімді және тиімсіз ықпалын ескере отырып
оқытылса,
2) мекен –бағытты білдіретін прелдлогтарды оқыту кезінде
жаттығулар кешені қолданылса,
3) мекен-бағытты білдіретін предлогтарды бекітуге бағытталған және
автоматтанғанша қолдануға арналған жаттығулар ұсынылса.
... тиімді болады деп ойлаймыз.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін мынандай тапсырмалар орындалуы тиіс.
Жұмыстың міндеттері: 1) Жұмыстың мәнін ашатын қазақ және неміс
тіліндегі еңбектерге талдау жасау.
2) мекен-бағыт предлогтарының қазақ тіліндегі баламасын
салыстырмалы түрде зерттеу.
3) Эксперимент арқылы мекен-бағыт предлогтарын қолдануда
қиыныдқ туғызатын жолдарды анықтау. Экспримент нәтижесіне сүйене
отырып түрлі жаттығулар жасау және олардың тиімділігін эксперимент
барысында тексеру.
4) Жасалынған жаттығуларға сүйене отырып, мекен-бағытты
білдіретін тәсілдерді қазақ аудиториясының студенттерін еркін
қолдануға мүмкіншілік туғызытын жолдарды қарастыру.
Жұмыстың нысаны: Қазақ аудиториясында неміс тілінің мекен-бағытты
білдіру тәсілдерін оқыту процесі.
Жұмыстың пәні: Ана тілімен неміс тілін салыстыра отырып оқыту
әдістемесін ұсыну.
Жұмыстың теориялық маңызы:
Зерттеу жұмысының барысында анықталған мағлұматтар бойынша қазақ
және неміс тілдерінің ерекшелігін ескеретін мекен-бағыт
предлогтарын қамтитын түрлі мәтіндерді жасауға септігін тигізеді.
Жұмыстың практикалық маңызы:
Зерттеу жұмысының нәтижесі қазақ және неміс тілдері оқулықтары мен
оқу құралдарын жасауға септігін тигізеді. Сонымен қатар осы оқу
құралдарын кез-келген оқу орнында шет тілін оқыту барысында
қолдануға болады. Және де бұл жұмыстың нәтижесі аударма теориясына
да өз үлесін қоса алады.
І.1 Неміс және қазақ тіліндеріндегі мекен-бағытты білдіретін тәсілдер.
Шетел тілін естіген кезде, біз бірінші тілдік бірліктер
Шетел тілінде сөйлеуші және оны тыңдаушы тілді пайдалана отырып, оның
тәсілдерін қолданады. Сөйлеу үстінде адам белгілі бір ойдан шығады, яғни
әуелі сөйлеушінің санасында белгілі бір ой туады да, ол сол ойды
басқаларға жеткізу үшін тілдік форманы пайдаланады. Демек сөйлеу
процесінде сөздің мазмқны алдын ала берілген, сол мазмұнды сөйлеуші
тілдік форма арқылы өзгелерге жектізеді. Іс-әрекет бағыты: тілдік формадан
мазмұнға қарай.
Сонымен тілге үйретуден бұрын сөз әрекетінің түрлері меңгерулері
керектігін естен шығармау керек. Әр сөз әрекетін меңгеруде әр түрлі әдіс-
тәсілдер қолданылады.Рецептивті сөз әрекетінің түрлеріне (оған тыңдап-
түсіну мен оқу жатады) оқытуда формадан мағынаға қарай, ол репродуктивті
түрлеріне оқытуда жоғарыда айтылып кеткендей керісінше мазмұннан формаға
қарай.
Шетел тілі оқытуда оқушыларға ана тілінің ықпалы тиетіндігін ескере
кету керек. Сондықтан интерференцияны болдырмас үшін немесе жеңу үшін
шетел тілі мен ана тілінің құбылыстарын салысытру керек. Сонымен шетел
тілін түсінікті етіп оқытуда Ч.Фриздің ұсынуы бойынша және К.Паповтың
осы ұсынылып отырған ойға сүйене отырып, неміс тіліндегі мекен бағытты
білдіретін тәсілдеріне салыстырмалы анализ жасап көрейік.
Көптеген жылдар бойы философоияда екі басты концепция болған, ол
яғни кеңістік пен уақыт. Бұның біреуі ежелгі атомисттерден шыққан, олар
бос кеңістік деген ұғымыд енгізді, олар оны біртекті және шексіз деп
қарастырған. Бері келе бұл ұғымды И.Ньютон кеңейтті.. Ньютонның айтуы
бойынша кеңістік пен уақыт материлдан бөлек өмір сүреді деген еді. Кеңістік
өзімен -өзі, оны заттардың сиятын жері, қозғалмайтын, тоқтамайтын,
матреияға ықпал етпейді және оны шексіз деп түсінген. Бұған қарам-қарсы
концепцияны Г.Лейбниц ойлап тапты. Лейбницше кеңістік - ол матриядағы
заттардың ретпен орналасуы деп, түсінді. Ол уақыт бір-бірін ауыстырып
отыратын құбылыс ретінде деп түсінді. Сонымен кеңістік пен уақты матрияның
тіршілік формасы ретінде адамзаттың санасында қалыптасады. (фил словарь).
Яғни матрияның кеңістіктегі қатынасы тілде де өз орнын табады.
Тілдің өзінің өзгешеліктері болғандықтан, бұл қатынастарды да әр қалай
білдіреді. Сондықтан неміс тіліндегі мекен- бағытты білдіру тәсілдеріне
дұрыс оқыту үшін қазақ аудиторясына салыстыру анализін жасау керек,
салыстыру арқылы бұл тілдердің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анық
көруге болады.
Неміс тілінде төмендегідей мекен- бағытты білдіретін грамматикалық
тәсілдер.
А) Зат есімнің септелуі арқылы: Keiner trat so sicher wie er mit
demRuhrstock die Fingerspitzen, immer genau disselbe stele (Akk)
Oldshatterhand wish zurück und sah zwischen hochen und Weinen dem Manne
nach (Dat). Und es kam vor, das vierzigjahrige Männer, frühere schüler von
ihm, erschroben zur seite wіchen, wenn sie ihn des Weges kommen solen
(Gen).
Б) предлогпен зат есімнің бірігуі арқылы: Die bestalt wаr hіnter
einem Bowmstomn verschwunden. Die Knaben standen jetzt auf einem
Felsenvorsprung. Der Mond stand jetzt voll am Himmel über der schlfenden
Stadt.
Қазақ тіліндегі мекен-бағытты білдіру тәсілдері:
а) Зат есімнің септелу формалары арқылы:
1) Жатыс септігіндегі зат есім. Ой мен сені Сухумиде көрген екенмін ғой
(Ғ.Мүсірепов); 2) Барыс, шығыс, көмектес септігі арқылы. Мен өзенге келдім.
Әйел орнынан тұра бастады. Тап осындай даламен келе жатқанда, барар
жерімізде адам тұратын бір мекен бар шығар-ау (Ғ. Мүсірепов).
б) Мекен есімдігі арқылы: Бұл маңда ел жоқ-ты (Ғ. Мүсірепов).
в) Зат есімнің арты, алды, асты, үсті, жаны, маңы, қасы, іші, арасы
сияқты көмекші сөздермен септелуі: Ата-аналар арасында саяси түсінік
жұмысын кең жүргізу керек.
г) Мекен есімдігінің септіктегі формалары: мен бүгін осында үлкен
шаруамен келіп отырмын (Ғ. Мүсірепов). Мұнда құлазыған дала да, көкорай
шалғын да кездеседі (Ғ. Мұқанов).
д) Мекен үстеулері арқылы: жоғары, төмен, ілгері, кейін, соң, әрі,
әрмен, бері, бермен, кері, ішкері, тысқары, алда, артта, соңында, ерсілі-
қарсылы, жан-жақ т.б.
Мекен-бағыт білдіру тәсілдеріне сүйене отырып таблица түрінде
салыстыру анализіне төмендегі дей беруге болады.
Мекен З.е. табысЗ.е. ілік З.е. барысЗ.е.жатыс З.е.шығыс
үстеулер септігіндесептігіндесептігіндес ептігіндесептігінде
Неміс тілі+ + + + - -
Қазақ тілі+ - - + + +
З.е.көмектесЗ.е. З.е.көмекші есім Мекен есімдік
септігінде предлогтармен жатыс септігінде
жат
Неміс тілі- + - -
Қазақ тілі- - + +
Осы таблицаға қарап неміс және қазақ тіліндегі бар мекен-бағытты
білдіретін ұқсас тәсілдер мекен үстеулері және зат есімнің барыс септігін
де көрінеді. Таблица бойынша бірінші тәсіл екі тілде де болғандықтан,
қиындық келтірмейді. Ал енді екінші тәсіл келер болсақ, неміс тілінде
барыс септігімен жасалады, ал қазақ тілінде бұл тәсілдер көп таралған,
ал неміс тілінде олардың қолданылуы шекті.
Барыс септігі неміс тілінде бағытты тек қана бағыт (қозғалыс)
етістіктерінң бірігуі арқылы қолданылады. Бұл таблицада көбінде екі
тілдегі өзгешеліктер көп екендігін көрсетеді. Неміс тілінде мекен-бағыт
білдіру тәсілдері көбінесе зат есімнің ілік және табыс септігінде
септелуі арқылы көп жасалады. Бұл тәсілдер қазақ тілінде мүлдем жоқ.
Ал басқа жағынан, қазақ тілінде де неміс тіліне тән емес мекен-
бағыт шығыс септіктерінде, зат есім көмекші есімімен, мекен есімдердің
жатыс септігінде жасалуы барлық тәсілдердің ішінде екі тілде зат есімнің
көмекші сөздер арқылы жасалуы ұқсас келеді. Неміс тілінде олар предлог
болса, ол зат есім алдында тұрады, ал қазақ тілінде көмекші есім немесе
қосымшлар, олар зат есімнен кейін тұрады. Олардың мағынасын көбінесе
тілдерде көруге болады.
Мысалы: Екі терезенің арасында шкаф тұр Zwischen Fenstern steht ein
Schrank. т.б. мағынысна қарай.
Мекен-бағытты білдіру мақсатында әр тілде әр түрлі грамматикалық
формалармен тәсілдер қолданылады. Неміс және қазақ тілдерінде де мекен-
бағытты білдірудің әбден қалыптасқан, айқындалған тәсілдері бар. Мекен
–бығттық мағынаны бұл тілдерде (неміс және қазақ тілдерінде) мекен
үстеулері, мезгіл және мекен есімдері арқылы жасалады. Осының ішінде
үстуелерге тоқталып көрейік
- Үстеулер Іс- әрекеттің орнын білдіретін үстеулер:
hier, da, dort, draussen, innen, aussen, rechts, links, oben, unten,
uberall, irgentwo, anderswo, nirgendwo
Бұл сөздер Wo? деген сұраққа жауап береді. Іс – қимылдың бағытын білдіретін
үстеулер:
hierhin, dahin, dorthin, aufwarts, abwarts, seitwarts, vorwarts, heimwarts,
fort, weg, heim, bergauf, bergab.
Бұл үстеулер Wohin? сұрағына жауап береді.
Қазіргі қазақ тіліндегі мекен үстеулері қимыл процесінің, амалдың бет
алысын, бағытын, орнын, мекенін білдіреді. Мекен үстеуінің құрамындағы
сөздердің бәрі де тек етістіктердің мекендік белгісін білдіретін сөздер
болып келеді. Мысалы:
Екі қабатты үйді қызық көрген бала біресе төмен, біресе жоғары шығады.
z.B. Das Kind, das (uber) das zweistokige Haus bewunderte , steigt auf und
ab.
Мекен үстеулері морфологиялық құрылысы жағынан біркелкі емес. Олар-
түгелдей туынды сөздер. Мекен үстеулері әр алуан түпкі түбір тұлғаларға
кейбір септік жалғауларының қосылып айтылуы және сондай қосымшалы сөздердің
қосарлана айтылуы арқылы сөз тудырудың морфологиялық, синтаксистік жолдары
арқылы жасалған. Мекен үстеулердің морфологиялық тәсіл арқылы жасалуы,
негізінде, әр түрлі түпкі түбір тұлғаларға септік жалғауларының қосылып
айтылуы және олардың жалғанған сөздерінен бөліп алып жалғау есебінде
қарайтындай дәрежеден ауысқан (консервацияланған) түрінде жасалған:
а) көптеген мекен үстеулері түпкі түбір тұлғаларға –қары -ғары,
-кері - гері және көне барыс септік
жалғауларының әрі олардың – ры рі сияқты ықшамдалған түрлерінің қосылып
айтылуы арқылы әрі, бері, жоғары, кері, сыртқары, тысқары, ішкері, ілгері
сияқты түрде жасалған.
Ал неміс тілінде жоғары, ішкері, сыртқары, тысқары, төмен деген
үстеулер ескі (байырғы) үстеулердің бірігуі нәтижесінде жасалады да,
бағыттық мағынаны білдіреді. Мыс:
Sabit kommt heraus. Сәбит сыртқа шығып барады.
Sabit geht hinein. Сәбит ішке кіріп барады.
Hinauf типтес сөздердің екінші компоненті ішкі, сырт, жоғары, төмен
сияқты бағыттарды білдіреді.
Қазақ тілінде кейбір мекен үстеулері түпкі тұлғалар мен сілтеу
есімдіктерін жатыс септік жалғауын қосып айту арқылы алда, әртінде, мұнда,
сонда түрінде жасалады.
Біраз мекен үстеулері түпкі түбір тұлғаларға – ман - мен
қосымшаларының (бұл көне барыс септігі болуы мүмкін) қосылуы арқылы арман,
әрмен, бермен, төмен сияқты түрде және кейін формасында қалыптасқан.
Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған мекен үстеулері көп емес, олар
жатыс, шығыс септік формасындағы сөздердің қосарланып айтылуы арқылы
жасалады.
анда- мұнда ( dort - hier)
одан – бұдан (dorthin - hierhin)
онда – мұнда (dort- hier, da)
Мекен үстеулері түгелдей көптелмейтін, жіктелмейтін және тәуелденбейтін
сөздер болса, олардың кейбіріне септік жалғаулары жалғанып айтылатын
реттері де кездеседі. Мыс: көне барыс септік тұлғалы мекен үстеулері әріде,
әріден, беріде, беріден, жоғарыға, жоғарыдан, ілгеріде, ілгеріден,
кейіннен, төменде түрінде септік жалғауларын қабылдайды.
Сөз тудырушы морфологиялық қосымшалардың ішінде мекен үстеулеріне
жалғанатын тек: - рақ - рек жұрнақтары ғана. Оның өзінде де жалпылама,
кез – келген мекен үстеулеріне қосыла бермейді, - рақ рек жұрнағы көне
барыс септік жалғаулы мекен үстеулеріне әрірек, берірек, жоғарырақ,
ілгерірек, арманырақ, берменірек, төменірек, кейінірек түрінде жалғанады.
Тілдегі құбылыстар үнемі даму үстінде болады. Сондықтан онда әр түрлі
өзгерістер болып тұрады. Қазіргі әдеби тілдің даму барысында бақа да сөз
таптары сиқты үстеу сөздердің де біршама жаңа құбылыстарға ие болғаны
белгілі.
Бұрынғы грамматикалыкалардың барлығында дерлік үстеулер морфологиялық
жағынан өзгермейді деп түсіндіріледі. Әдеби тіліміздегі қазіргі сөз
қолданыстар үстеулер кейбір сөздер қосымшаларын қабылдап, түрлі
өзгерістерге ұшырайтынын дәлелдеп отыр. Кейінгі зерттеулерде аталмыш
процесстің түркі тіл білімінде де дамып, кең қолданысқа ие болып келе
жатқанын байқаймыз.
Үстеулердің септік жалғауын қабылдауында мына нәрсені ескертпеске
болмайды. Ол септік жалғаулардың үстеу сөз жасамын да алатын орны. Кейбір
үстеулер кеңістік мағыналы септік жалғауларды қабылдап, жаңа сөз жасайды.
Мәселен, “төмен кетті” деген сөз тіркесіндегі үстеу бағыттық мәнде
қолданылса, сол сөз жатыс септігінің жалғауын қабылдап “төменде отыр”
мекендік мағынаға ие болады.
1) Табыс септігінде етістіктермен меңгріле байланысатын негізінде мезгіл,
мөлшер, мекен үстеулері: Жоғарыны күнде көрме,
Төменгі жүндей көрме.
(маржан)
2) Барыс септігінде пысықтауыштық қатынасқа негізінен мекен үстеулер
қолданылады.
3) Шығыс септігінде пысықтауыштық қатынаста тіркесін мезгілдік, мекендік
мағынаны білдіру тілімізде жиі қолданылады:
“Жоғарыдан құлаған тас бірте, бірте жиілей түсті.(“Қазақ әдебиеті” газеті)
Мекен үстеулері қимылдың, амалдың бағыты, орнын, мекенін білдіретін, тек
етістіктермен тіркеседі. Оның зат есімдермен тіркесуі өте сирек кездеседі.
Мұндай қызметте көне формасы арқылы жасалған мекен үстеулері ғана
жұмсалады. Мысалы:
1. Оған енді бұдан жоғары орын жоқ. жалын журналы
2. Олар шамаларынан тысқары нәрсе екенін білді.(С.Мұқанов)
Қазіргі қазақ тілінде шылау сөздер өзіндік қыры мен сыры бар күрделі сөз
табы. Тілдің даму барысында тіліміздегі шылаулардың мағыналары мен қызметі
жан-жақты толығып, түрлі өзгерістерге ұшырап отыр. Соңғы жылдары шылау
сөзднрдің сөз тіркесіне қатысы ғылымдар назарын аударып отыр. Соған орай
қазақ тілі оқулықтарында шылаулар синтаксисі туралы түрлі пікірлер
қалыптасқан. Мәселен, проф. М.Балақаев “Шылаулар сөз тіркесінің
грамматикалық мағыналарын толықтырып, есім мен етістікті өзара
байланыстырушы дәнекер”,- деп есептеген.34 Ал, проф. Р.Әміров септеуліктер
зат есіммен есімше сөздерге жалғанып етістікті сөз тіркесін құрайтын
септеушіліктердің көпшілігінің мекендік, мезгілдік қатынасты білдіру үшін
жұмсалатынын айтады.
“Қарай” шылауы мекен үстеулеріне тіркесіп, бағыттық мән береді: Екі әйел
аттарынан түсіп, тізгіндерін қосақтады да, төменге қарай тас шатқалды
айналды. (“Жалын журналы”)
“Жоғары, ілгері” үстеулерінің тарихи құрамында барыс септігінің жалғауы
болғандықтан, бұл сөздер кейде “қарай” септеулігімен жалғаусыз-ақ тіркесе
береді: Төменнен жоғары қарай қарағанда, сыртында кемшілік жоқ, сылағы да
біткен.(А.Байтанаев)
Басқа сөз таптарына қарағанда, үстеумен үстеудің тіркесі жиі кездеседі.
Үстеулер бір-бірімен қабыса және меңгеріле байланысады. Басыңқы сыңарда
қолданылытын қөбіне қимыл-сын, мезгіл, мекен үстеулері болса, ал бағыныңқы
сыңарда мезгіл, мекен, қимыл-сын үстеулері жиі қолданылады. Тіліміздегі
үстеулердің мынадай формалары тіркесетіні байқалады. Қабыса байланысқан
үстеулер сөз тіркестерінің ішіндегі ең көп қолданылатын тіркесі. Мезгіл
үстеуі мен мекен үстеуінің тіркесі. “Әзірше нәтижесі тым төмен”(М.Мғауин)
Мөлшер үстеулері мен мекен үстеулерінің тіркесі: “Қырманнан біраз
шеткерірек көк шөп жаюлы жатқан”.
Үстеулер бір-бірімен 3 септікте меңгеріле байланысады, олар барыс, шығыс,
жатыс. Үстеулердің өзара меңгерілуі қабыса байланысуымен салыстырғанда
әлдеқайда аз кездеседі. Мыс: Осы баспалдақтан біреу жоғарыдан төмен түсіп
келе жатыр, ал біреу керісінше төменнен жоғары өрлеп келеді.(А.Машинов)
Зат есім қатарындағы бір қатар сөздер көмекші есім деген атаумен
дараланып, бөлек аталады. Олар мыналар:
алды, арты, асты, айналасы, беті, іші, сырты, түбі, шеті, тұсы.
Бұл сөздер дерексіз мекендік мағынаны білдіреді. Көмекші есімдер бір затқа
қатысы жөнінен белгіленетін кеңістікті, мекенді атайды. Бұлардың мағынасы
басқа бір атауыш сөзге жұмсалғанда ғана айқын танылады. Атауыш сөз бен
көмекші есім сөз қосылып нақта мекен жөнінде бір ұғым береді. Мекен,
кеңістік туралы ұғымды жеткізуде көмекші есімдер белгілі бір семантикалық
топқа, жүйеге сараланады. Бір топ көмекші сөздер мекенді затқа алыс жақын
орналасуына қарай атайды. Олар мына сөздер: шеті, түбі, жаны, маңы, жағы,
тұсы, төңірегі.
Енді бір тобы мекенді заттың алуан қырына орай білдіреді. Олар : алды-
арты, үсті –асты, беті, бойы, іші, сырты, ортасы, арасы.
Мыс:1. Ауылдың шетінде тоғай бар.
2. Стол үстінде ескі газеттер жатыр.
z.B: 1. Am Rande des Dorfes liegt ein Wald.
3. Auf dem Tisch liegen alte Zeitungen.
Қазақ тілінде мекендік бағыттық мағынаны білдіруге шылаулар да, атап
айтсақ, мекен мағыналы септеуліктер де ат салысады.
Мыс: Үйге (дейін) жүгірудің қажеті жоқ.
Жайылымға таман келдік.
Ауылға қарай беттеді.
Қаладан бері шықты.
Осы сөйлемдегі бағыт -ұғымдар неміс тіліне аударғанда предлогтар көмегімен
беріледі.
Неміс тілінде предлог көмекші сөз табына жатады1, осы тілде
предлогтың 120 дай түрі бар. Предлогтың көмекші түрінде болса да,
лексикалық мағыналары бар. Бұл меғына предлог қолданылғанда айқынырақ
көрініп тұрады.
Мекен мағыналы предлогтарға тоқталайық. Олар мыналар : ab, an, auf, aus,
ausser, ausserhalb, bei, bis, diesseits, durch, entlang, gegenuber, hinter,
in, inmitten, innerhalb, neben, oberhalb, uber, um, unter, unterhalb,
unweit, unfern, von, vor, zu, zwischen.
Das Wasser lauft aus dem Eimar.
Das Werk befindet sich ausserhalb der Stadt.
ausserhalb- сыртында.
Завод қаланың сыртында. Сыртында қазақ тілінде жатыс септік жалғаулы
көмекші есім, ал неміс тілінде ausserhalb предлогы.Das Werk befindet sich
auserhalb der Stadt.
Қазақ тілінде мекендік, бағыттық мағынаны білдіруге шылаулар да, атап
айтқанда, мезгіл – мекен мағыналы септеуліктер де ат салысады.
Мыс: Үйге дейін жүгірудің мәні жоқ.
Жайылымға таман келдік .
Қаладан бері шықтық.
Енді қазақ тіліндегі мекен – бағытты білдіретін көмекші сөздердің неміс
тілі предлогтарымен сәйкестігіне тоқталайық.
Мекен- бағытты білдіретін предлогтарға көшпей тұра, жалпы предлог
деген сөзге түсінік беріп көрейік. Предлог (Praposition)2латын тілінен
алынған көмекші сөз, қатынас сөз және алдыңғы, алдында тұратын сөз деген
мағынаны береді. Сондықтан олардың қызметі бір сөзбен екінші сөздің
арасындағы қатынасты білдіреді. олар формасы жағынан ешқашан өзгермейді.
Қазақ тілінде жалпы предлог деген ұғым мүлдем жоқ, өйткені қазақ тілі
типологиялық жағынан аглютинатифті типке, ал неміс тілі флективті типке
жатады. Бұл екі тіл типологиясы жағынан да, стуктурасы жағынан да туыс емес
тілдер 3 болғандықтан, қазақ аудиториясының студенттеріне мұндай құбылысты
меңгеру қиынырақ болады.
Сонымен неміс тіліндегі мекен- бағытты білдіретін предлогтарға
салыстырмалы сипаттама беріп көрейік.
Неміс тіліндегі предлогтар көмекші сөз бола тұра, сөз тіркестері
немесе сөйлемдегі атауыш сөздер (зат есім, етістік, үстеу сияқты дербес
атауыш сөздер) арасындағы қатынастың грамматикалық маңызды функциясын
атқарады. Неміс тіліндегі предлогтар әртүрлі қатынасты білдіреді, олар
мекендік, мезгілдік, себеп- салдар – осылардың ішінде мекендік предлогтарға
тоқталатын болсақ, олар қайда?, қай жерде?қай жерден? деген сұрақтарға
жауап береді. Бұл сұрақтарға жауап беретін предлогтар екі септікті
меңгереді: Dativ және Akkusativ. Ал, қазақ тіліндегі мекен- бағытты білдіру
тәсілдері үш септіктің көмегімен жасалады ( барыс, жатыс, шығыс септіктері)
және де әрқайсысының белгілі қосымшалары болады; -ға(ге), -қа (ке),
-да(де), -та(те),- дан(ден),-тан(тен).
Неміс тілі стуктурасындағы предлогты тіркестерге қазақ тіліндегі
әртүрлі конструкциялар сәйкес келеді: ең алдымен зат есімдердегі септік
қосымшалар, көмекші сөздер және кейбір сөз жасамдар.
көмекші атаулар мекен- бағытты білдіре отырып, белгілі бір заттың
орналасу жағдайын білдіреді: үсті(auf), асты(unter), іші(in), алды(vor),
арты(hinter), және т.б.
Синтаксистік қатынасты білдіретін көптеген көмекші сөздер, оның
ішінде демеуліктердің көмекші атау сөздерден айырмашылығы болады.
Демеуліктер мен септік қосымшалар бірін – бірі толықтырып отырады.
Қазақ тіліндегі мекен- бағытты білдіретін мына демеуліктер: қарай,
таман, ілгері, арқылы, қарсы, шейін, дейін- септік қосымшаларына жалғануы
арқылы жасалады.
Мысалы: үйге қарай- nach dem Haus
қалаға қарай- bis zur
Stadt.
Неміс тілінде мекен- бағытты білдіретін предлогтар ең маңызды орын алады.
Бұл бөлімде неміс тілінде екі септікте меңгерілетін мекен- бағытты
білдіретін предлогтардың қатынастары қарастырылады. Бұған қайда? немесе
қай жерде? деген сұрақтарға жауап беретін мекен – бағытты білдіретін
предлогтар кіреді. Олар мыналар: an, auf, vor, hinter, in, uber, unter,
neben, zwischen,- жанында, қасында, үстінде, алдында, артында, ішінде,
жоғарыда, төменде, арасында. Неміс тіліндегі екі септікті меңгеретін
предлогтар көбінесе қазақ тіліндегі жоғарыда атап өтілген мекен- бағытты
қатынасты білдіретін құрылымына сәйкес келеді.
Неміс тіліндегі әрбір мекен- бағытты предлогқа қазақ тіліндегі тұтас бір
грамматикалық тәсілдер жиынтығы сәйкес келеді 4. Осыны нақты
мысалдар арқылы қарастырып өтейік:
1. in предлогы ; оқиғаның (заттың, адамның) бір нәрсенің ішінде екенін
білдірсе, екіншіден бет алысын, бағытын білдіреді. Бұл предлогқа мыналар
сәйкес келеді;
а) жатыс септігінің қосымшалары –да(де), -та(те) z.B. in der Schule lernen-
мектепте оқу.
ә) барыс септігінің қосымшалары –ға(ге), -қа(ке), -на(не), қарай
демеулігімен қатар қолданылуы арқылы (іс- әрекеттің, бағыттың нақтылық
жағдайында); z.B. in die Stadt gehen- қалаға (қарай) бару;
б) ішінде– ішіне көмекші сөздердің, зат есім немесе есімдіктердің ілік
септігіндегі іс- әрекеттің ішкі бағытын анықтау ьарысында қолданылады; z.B.
im Schrank liegen- шкаф(тың) ішінде жату.
2. An предлогы мекендіктің, жанында деген мағына береді. Оған сәйкес
келетіндер:
а) жатыс септігінің қосымшалары –да(де), -та(те). An der Fakultat wurde
eine Mensa eroffnet- факультетте асхана ашылды.
қарай демеулігімен қатар келетін барыс септігінің қосымшалары –ға(ге),
-қа(ке), на(не).
an der Arbeit gehen- жұмысқа бару.
an die Uni gehen- университетке қарай бару.
б) алдында (алдына), қасында(қасына), жанында(жанына), басында(басына)
көмекші сөздері ілік септігінде тұрып іс-қимылдың болатын орнын анықтайды:
am Fenster-терезе алдында
ans Fenster- терезе алдына
am Teich- тоғанның қасында
an der Macht- үкімет басында
an die Macht- үкімет басына
3. auf предлогы бір нәрсенің үстінде деген мағына береді.Бұғен сәйкес
келетіндер:
а) жатыс септігінің қосымшалары- да(де), та(те):
z.B. auf dem Bild- суретте.
ә) үстіндеүстіне көмекші сөздер көлденең локолизацияның анықтаушысы
ретінде ілік септігімен қабысу:
auf dem Tisch stehen- стол үстінде тұру
auf den Tisch stellen- стол үстіне тік қою.
б) барыс септігінің бағытты білдіретін қосымшалары –ға(ге), қа(ке), на(не)
факультатифті қарай демеулігінсіз іс- әрекеттің бағытын анықтау
барысында:
auf die Arbeit gehen- жұмысқа бару
auf die Post gehen- поштаға бару.
4. hinter предлогы сәйкес келетін көмекші сөздер: арт жағында (арт
жағына), артында (артына), сыртында (сыртына), көмеші сөздерінің ілік
септігінде меңгерілуі зат немесе орынның нақтылығын, іс-әрекеттің тысқарыда
іске асуын көрсетеді:
z.B. hinter dem Dorf-ауыл сыртында
hinter das Dorf- ауыл сыртына
hinter dem Schrank- шкафтың ішінде
5. unter предлогы, іс-әрекеттің төменде орындалып жатқанын, заттың нақты
орнын анықтау үшін сәйкес келетін көмекші сөздер: түбінде(түбіне),
астында(астына) көмекші сөздерінің ілік септігімен қабыса отырып
байланысады.z.B. unter jedem Bild-әр суреттің астында
unter dem Stuhl- орындықтың астында
unter den Stuhl- орындықтың астына
unter предлогы іс- әрекеттің бір ортада, бір жерде, ішінде, арасында деп
аударылады:
z.B. unter unseren Studenten- біздің студенттер арасында.
6. neben предлогына ілік септігіндегі зат есімдермен немесе есімдіктермен
қабыса отырып жанында жанына, қасындақасына, маңайындамаңайына,
төңірегіндетөңірегіне көмекші сөздері сәйкес келеді;
z.B. neben mir-менің қасымда
neben dem Haus- үйдің төңірегінде
neben dem Bahnhof- вокзал жанында
7. vor предлогы алдында деген мағына береді. Бұған зат есімнің ілік
септігінде тұруымен қатар көмекші сөз алдындаалдына сәйкес келеді;
z.B. vor der Tur stehen- есіктің алдында тұр
er ging vor das Haus- ол үйдің алдында тұр
8. uber предлогына іс-әрекеттің жоғарыда орындалатынын анықиау үшін
мекеннің немесе заттың, сонымен қатар ілік септігіндегі зат есімдердің
үстін ала қосымшасымен қабыса отырып, үстіндеүстіне, жоғарыдажоғарыға,
төбесіндетөбесіне көмекші сөздері сәйкес келеді:
z.B. Die Lampe hang uber dem Tisch-
Лампа үстелдің үстінде асулы тұр.
Лампа үстел үстін ала тұр.
Uber meinen Kopf- менің төбемде.
9. zwischen предлогына ілік септігііндегі зат есмдермен қабыса байланыса
отырып, заттың басқа заттармен локализациялануын айқындау үшін
арасындаарасына көмекші сөздері сәйкес келеді; z.B. der Tisch steht
zwischen zwei Stuhlen- Стол екі орындықтың арасында тұр.
Stelle den Tisch zwischen zwei Stuhlen- Столды екі орындықтың арасына (тік
тұрғызып) қой!
Осындай қысқаша салыстыру барысында неміс тілі предлогтармен қазақ
тіліндегі грамматикалық тәсілдердің алуан түрлі қатынасы қалыптасады.
Осыларды қазақ аудиториясында игеру үшін ең қолайлысы неміс предлогтарын
қазақ тіліндегі бір грамматикалық амалмен салысиыра отырып түсіндіру
тиімдірек болып табылады. Мұндай предлогтарға ілік септігіндегі зат есімдер
немесе есімдіктермен қабыса отырып артында, сыртнда, алдында деген
көмекші сөздерге сәйкес келетін hinter, vor предлогтарын жатқызуға
болады.
10. nach предлогынан кейін неміс тілінде зат есім артикльсіз тұрады. Ал,
қазақ тілінде бағытты айқындау барысында барыс септігімен қабыса отырып
қарай демеулігі қолданылады.
z.B. Nach Berlin- Берлинге қарай
11. zu предлогы бағыттың, бет алыстың нақтылығын көрсетеді. Қазақ тілінде
зат есім барыс септігінде тұрады.
z.B. zum Theater gehen- театрға бару
12. von, aus предлогтары қазақ тілінде зат есімнің шығыс септігінде
тұруы арқылы жасалады.
z.B. von oben kommen- үстінен келу
Er kommt aus der Stadt Astana- ол Астана қаласынан келді.
І 2 Неміс тіліндегі мекен-бағыт предлогтарының мағынасы.
Неміс тіліндегі предлогтардың А.Б.Прохориннің айтуынша екі мағынасы болады.
Ол лексикалық және синтаксистік.
Бірінші мағынасы объективті қатынастағы шындықты білдіреді, ал
екіншісі сөйлемдегі синтаксистік қатынасқа түсу ретін береді. Жалпы
предлогтар көбінде денатитвті мағынаны игереді. Толық мағыналы сөздерге
қарағанда, предлогтар сөйлемде олар тек қана тәсілдік мағына береді. (мекен-
бағыт және уақыт).
Предлогтардың мағыналық құрылымы, оның белгілілік және семантикалық
мағынасынан тұрады. Предлогтар өздері дербес мағына бере алмайды. Ал
логиктар предлогтарды абстракты мағына береді деп санайды.
Көптеген лингвистердің зерттеулері бойынша Dat және Akk
предлогтардың қолданылуы жиілігі 40% пайызды құрайды. Бұл предлогтар үш
өлшемдік кеңістігінің мағынасын береді. Бұл предлогтар мекендік мағынасы
бойынша осьтік координаторға бөлінеді. Үш жағдайда беріледі.
Прелогтрадың мағынасы жайлы К.Н. Левковская былай деген еді:
Адамзаттың дайындығы шындықты (дүние тануы), сөздер арқылы білдіреді
дегенмен, оны белгілі - бір затты нақ түсінуі деп айта аламаймыз. Мысалы:
auf- үсітнде, vor - алдында т.б. nach 1) кейін, 2) соңыра нақ аудармасы
жоқ болсада, адамзат өзіне бұл неміс тіліндегі сөзге сәйкес мағынасы ойлап
тапқан, сонымен бұл сөздер арқылы білдіретін тәсілдер шыныменде бар.
Z - осьінде- über, auf, unter, Х-осъінде vor, hinter және У -
осъінде neben, an. Жалпы предлогтардың шығу тегі көбі үстеулерден болған.
С.С.Барыкиың айтуынша мекен предлогтары төмендегідей жағдайларда
кездеседі.
1) Үстеулер:
а) Үстеулердің предлог алдында тұруы; dicht hinter mir ganz unten am
Berge
б) Үстеулердің предлогтан соң бұруы; über eine Woche her bis tief in
die Erde hinein;
2) Үстеу - предлогтарның басқа предлогтардың қызметін атқаруы;
а) auf an ab aus zu entlag - меңгеретін сөзден кейін тұруы: vom
Wege ab.
3) Үстеулік мағынасы: in der Richtung.
‘’Ab’’- 1) Der Zug fahrt nich ab Leipzig, sondern ab Halle.- Поезд
Lokal Лейпцигтен емес, Халледен жүреді.
2) Unser Betrieb versendet die Maschinen ab Werk.-
Біздің мекеме машиналарды заводтан алады.
Temporal 1) Ab heute ist das Gaschaft wieder geoffnet.- Дүкен
бүгіннен бастап қайта ашылды.
2) Der Film ist fuf Jugentliche ab 14 Jahren
freigegeben.-Кино 14 жастан жоғары балаларға көрсетіледі.
3) Ab Montag besucht er die Schuhle.- Дүйсенбіден
бастап ол мектепке барады.
“an”- 1) An der Grenze mussten wir eine halbe Stunde warten.
dat. Бізге шекарада бір жарым сағат күтуге тура келді.
Lokal 2) Magdeburg liegt an der Elbe.-Магдебург Эльба бойында
жатыр.
3) An der Ostsee erholen sich viele Menschen.-
Балтық теңізінің жағасында көп адамдар дем алады.
4) Meine Freundin studiert jetzt an der
Padagogischen Hochschuhle Erfurt.- Менің досым қазір
ерфурттың педагогикалық жоғарғы мектебінде оқиды.
Temporal: 1) Am 1. Januar wunascht man sich alles Gute zum neuen
Jahr.
1- ші қаңтарда жаңа жылда барлық жақсылықты тілейді.
Lokal,Akk: 1) Sie hangt das Bild an die Wand.
Ол суретті қабырғаға ілді.
“Auf”- 1) Der Verkehrspolizist steht auf der Kreuzung.
Жол полициясы жолдың қиылысында тұр.
Lokal: 2) Auf dem Ball tanzen wir mehrmals zusammen.
Балда біз бірнеше рет бірге биледік.
3) Die Bereiungskampfer marschierten auf die
Stadt.
Азаматтық күрескерлері қалада шеру жасады.
“aus”- 1) Er holte derWagen aus der Garage.
Dat Ол көлігін гараждан шығарады.
Lokal: 2) Sie stammt aus einer guten Familie.
Ол жақсы текті жанұядан шыққан.
3) Aus einem fleissigen Studenten wird nicht
immer ein guter
Wissenschaftler.- Ұқыпты студенттен
әрдайым жақсы ғалым шыға бермейді..
“auser” 1) Ausser ihm sang niemand schlecht.
Dat. Одан басқа ешкім өлеңді жаман айтпайды.
Lokal: 2) Ausser Brot hat sie noch Butter gekauft7
Наннан басқа ол май сатып алды.
“ausserhalb” 1. Viele Berliner verleben das Wochenende ausserhalb der
Stadt.
: Gen Lokal Көптеген Берлин тұрғындары аптаның соңын қаланың
сыртында өткізеді.
2.Versamlunggen finden ausserhalb der Arbeitszeit
statt.
Жиналыстар жұмыстан тыс өткізілді.
“bei” 1. Er wurde noch bei seinen Eltern.
Lokal: Ол әлі әке-шешесімен тұратын.
2.Sie behielt das Geheimnis bei sich.
Ол құпиясын өзіне ұстайды.
3.Bei hohen Fieber gehort der Kranke ins Bett.
Аурудың қызуы жоғары болса, төсекте жатуы тиіс.
“bis” 1. Das Wasser ging ihm bis an den Hals. (bis
zum Hals)
Akk. Су оның мойнына дейін жеткен болатын.
2. Sie blieb bis zum Mittagessen.
Ол түскі тамаққа дейін қалды.
3. Bis heute war schones Wetter.
Бүгінге дейін ауа райы жақсы
болған.
“diesseits” 1. Mannheim liegt diesseits des Rheins,
Ludwighafen
Gen Lokal: jensseits (des Rheins)
Маннхайм Рейіннің бергі жағында,
Людвигхафен арғы жағында орналасқан.
2.Die neuen Wohvirtel enstanden alle diesseits des Flusses.
Жаңа тұрғын мөлтегі өзеннің бер жағында орналасқан.
3.Diesseits und jenseits der Grenze warteten nur wenige
Kraftfahrzeuge.
Шекараның бергі және арғы жақтарында тек бірнеше
автомашиналар күтіп тұр.
“durch” 1. Sein Wunsch ging durch sie in Erfullung.
Akk Оның мақсаты ол арқылы іске асатын еді.
Lokal 2. Er war bereit, fur sie durchs Feuer zu
gehen.
Ол оттан өтуге ол үшін дайын еді.
3.Sie versprachen sich, gemeinsam durch
Leben zu gehen.
Олар өмірден бірге өтуге сөз берген еді.
“entlang” 1. Sei fuhren mit ihrem Auto die Elbe entlang.
DatAkk Олар Эльбаның бойымен өздерінің көмегімен
кетті.
Lokal: 2. Abends bummelten sie gern die Strasse
entlang.
Кешке олар көше бойымен қыдырғанды
ұнатады.
“gegenuber” 1. Der Oper gegenuber steht das neue Gewandhaus.
Dat Операға қарама-қарсы жаңа сауда үйі
орналасқан.
Lokal: 2. Die junge Lehrerin hat gegenuber der
Direktorin immer Hemmungen.
Жас мұғалім директордың алдында үнемі
қысылатын.
3. Dem neuen Projekt gegenuber ausserte er
sich voll Skepsis.
Жаңа проектігі қарсы ол өзінің толық
сенімсіздігін айтып өтті.
“hinter” 1. Hinter diesem Berg verlauft die Drenze.
Dat Мына таудың ар жағынан шекара өтеді.
Lokal: 2. Hinter dem Satz (am Ende des Satzes) steht
ein Fragezeichen.
Сөйлем сөңында сұрақ белгісі тұрады.
“in” 1. Seit dem 1.September ust sie in der
Schuhle.
Dat Бірінші Қыркүйектен бері ол метепке
барады.
Lokal: 2. Dieser Minister ist neu in der Regierung.
Мыеа министр үкімет басына жаңа
келген.
3. In Chemie war er sehr gut.
Ол химиядан өте жақсы болатын.
“inmitten” 1. Der Meister sass inmitten seiner Kollegen.
Den Мастер әріптестерінің ортасында отыр.
Lokal: 2. Inmitten der Schuler der 10. Klasse fallt
die junge Lehrerin auf.
10 класс оқушылары арасында жас
мұғалім құлан қалды.
“innerhalb” 1. Innerhalb einer halben Stunde hatte er die
Aufgabe gelost.
Жарты сағаттың ішінде ол тапсырманы
шешті.
2. Das Rauchen ist innerhalb dieses
Betriebs verboten.
На мекеменің ішінде темекі тарту
рұқсат етілмейді.
“langs” 1. Die parkenden Aitos standen langst der
Strasse.
GenDat Жеңіл көліктер көшінің бойын ала тұр.
Lokal: 2. Vor Dresden nach Prag fahrt man eine ganze
Zeit mit dem Zug langs der Elbe.
Дрезденне прагаға дейін поездбен бір
сағат бойы Эльбаның бойымен жүреді.
“nach” 1. Bei der Morgengymnastik
bewegte er seine Arme nach Form, nach hinten, nach unten und
nach oben.
Таңертенгiлiк гимнастика
кезiнде ол јолын алЈа, атја, т†менге, жанына јозЈалтты.
2. Er fuhr nach Frankfurt.
Ол франкфуртја кеткен.
3. Nach ein Paar Tagen kam er wieder.
Бiрнеше күннен кейiн ол јайтып келдi.
“neben” (Akk, Lokal) 1. Im Theater sitzt sich der Mann meist
links seine Frau
Театрда күйеуi көбiнесе әйелiнiң сол жағында отырады.
2. Sie stellte sich demonstrativ neben ihren Freund.
Ол өзiнiң досының жанына әдейi барып
тұрды.
3. Er stellte ein Buch neben das andere.
Ол кiтапты басқа кiтаптың жанына
қойды.
“oberhalb” (Gen.Lokal) 1. Er hatte sich eine Zerrung oberhalb des Knies
zugezogen.
Ол тiзесiнiң жоғарғы жағын ауыртып
алды.
“uber”Dat.Lokal) 1. Er hatte kein Dach uber dem Kopf.
Оның басында баспанасы жоқ.
2. Uber dem Schrei konnte sie ncht einschlafen.
Айјай-шудан ол ұйықтай алмады.
3. Sie streute Pffefer uber den Soldat.
Ол салатқа бұрыш септi.
“ um” 1. Die Familie sass um den Tisch.
Жанұя мүшелерi үстелдi жағалай
отыр.
2. Um den Markt herum wird jetzt viel
gebaut.
Дүкеннiң маңайында ендi құрылыс
жүредi.
3. Sie band sich ein Tuch um den
Kopf.
Ол басына орамал байлап алған.
“unter”(Dat, Lokal) 1. Die Geschenke lagen unter dem
Weinachtsbaum.
Силықтар шыршаның астында жатқан.
2. Der Kranke stand unter arzlicher
Aufsicht.
Науқас дәрiгердiң тексеруiнде.
3. Unter Tranen erzahlte das Kind,
was gaschehen war.
Бала жылап жүрiп не болғанын
айтты.
“unterhalb” (Gen, Lokal) 1. Er hatte sich eine Zerrung unterhalb des
Knies zugezogen.
Ол тiзеснiң төменгi жағын
ауыртып алды.
2. Die Kuhe weideten unterhalb des
Waldes auf einer Weise.
Сиырлар орман iшiндегi көгалда
жайылып жүр.
“unweit” (Gen,Lokal) 1. Ich stand unweit derStelle, an der er
zudem Unfall kam.
Оқиға болған жерден мен алыс емес
жерде тұрдым.
2. Seine Eltern wohnten unweit des
Bahbhofs.
Оның әке-шешесi вокзалдан қашық
тұрмайды.
“von” (Dat) 1. Sie nahm das Bild von der Wand.
Ол суреттi қабырғадан алды.
2. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz