Медициналық басылымдардағы сөз мәдениетінің жайы
Мазмұны
Кіріспе 3
І-тарау. Медициналық басылымдардағы сөз мәдениетінің жайы 7
1.1. Емлелік немесе орфографиялық қателер 15
1.2. Диалектизмдер 20
1.3. Жаргон, арготизмдер 21
1.4. Варваризмдер 22
1.5. Тілдік төсеніші өзгешелеу ескі кітаби сөздер 28
1.6. Медициналық басылымдардағы қарапайым сөйлеу сөздері 31
ІІ – тарау. Медициналық басылымдардағы аударма және сөз мәдениеті 35
2.1. Сөзбе-сөз аудару (калькалау) тәсілі 37
2.2. Дәлме-дәл немесе адекватты аудару тәсілі 40
1.2. Еркін аударма (вольный перевод) тәсілі 43
Қорытынды 48
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 55
Кіріспе
Тіл – белгілі бір қоғам мүшелерінің өзара түсінісуінің, пікір
алысуының, олардың барлық іс-әрекеттерінің құралы. Тіл сонымен бірге
адамдардың ойлау қабілетін іске асырушы, одан әрі дамытушы, ерік-жігерін,
сезімін білдіруші, мәдени-тарихи дәстүрлерін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші
құрал.
Тіл мәдениетке, әдебиетке, ғылымға, өнерге, білімге және олардың
дамуына, оқу-ағарту, тәлім-тәрбие, үгіт-насихат жұмыстарына қызмет етеді.
Тіл құралы неғұрлым жақсы шыңдалған болса және сол тілді пайдаланушылар осы
құралды жетік меңгеретін болса, солғұрлым оның күші де арта түседі.
Ана тілін ардақтау, туған тілді құрмет тұту – жалпы мәдениетке, оның
ішінде ең алдымен тіл мәдениетіне қойылатын аса қажетті шарттардың бірі.
Олай дейтініміз, қоғамдық өмірде тілдің қатынаспайтын, араласпайтын жері
болмайды, тілі дамыған қоғам бар жерде тіл мәдениеті де болуы керек. Осыған
орай, дана халқымыздың тіл және тіл мәдениеті туралы айтылған мақал-
мәтелдерінде терең мән мен маңыздың бар екенін бірден байқаймыз: Өнер алды
қызыл тіл, тіл қылыштан да өткір, бас кессе де тіл кеспек жоқ, піл
көтермегенді тіл көтереді, бал тамған тілден у тамар және т.т. Сондықтан
да болар, қоғам үшін қызмет ететін тілді халық өзінің қарым-қатынас құралы
ретінде қастерлеп, жетілдіріп, әдебиеттендіріп және мәдениеттендіріп
отырады. Тілді әлемдік мұхитпен салыстыруға болады, онда алуан-алуан тілдік
үдерістер (процестер) жүріп жатады. Кезінде бұл құбылысты белгілі тіл
маманы, академик Ісмет Кеңесбаев: Тіл бейне бір шексіз мұхит, оған дария
суы да, ірілі-ұсақты өзен суы да, қайнар бұлақ та, өткінші жауын да,
қажетсіз лай су да құйылып жатады. Тіл кәрі тарихтың айғағы: есте жоқ көне
заманнан мызғымастан келе жатқан әрқилы сөздер, сөз тұлғалары да, әр
дәуірге сай қат-қабаттаса жалғасқан үстеме элементтер де, көрші елдерден
ауысқан сөздер де кездесіп отырады (Қазақ әдебиеті газеті, 1959 жыл, 15-
май) - деп тамаша сипаттаған еді.
Алайда, кейін зиялы ғалымның Красная звезда газетінде (1989 жыл, 22-
тамыз) орыс тілінің қамын ойлап, қабырғасы қайысып, орыс тілінің жыртысын
жыртып, бүкіл Кеңес Одағының республикаларын орыс тілін мемлекеттік тіл
етіп қалдыруға шақырғаны тым мәймөңкелік пен асыра сілтеушілік болды деп
санаймыз. Олай дейтініміз, әрбір ұлт, мейлі ол үлкен болсын, мейлі ол кіші
болсын, мәңгілік болып қалуды қалайды және бұл оның табиғи құқы. Ал осылай
болуы үшін сол ұлттың тілі өзінің туған жерінде, туған елінде тамырын жая
өмір сүруге тиіс және бұған кедергі жасауға ешкімнің құқығы да, хақысы да
жоқ деп санаймыз.
Осыған орай, данышпан халқымыз: Тіл тағдыры – ел тағдыры, тіл мерейі
– ел мерейі - деп тегін айтпаса керек.
Біздің пайымдауымызша, әрбір адам өзін білімді де білікті деп
санайтын болса, ол өзінің тіл байлығын молайтумен бірге тіл мәдениетіне де
көңіл аударуы тиіс. Олай дейтініміз, сөйлесудегі, жазудағы тіл қолданудың
өнегелі үлгілері, сауаттылық, айқын ойлылық пен біліктілік тіл мәдениеті
дегенге саяды. Сондай-ақ, біз мәдениетті тіл деп ең алдымен ұлттық
дербестігін сақтаған, сөз байлығы мол, грамматикалық құрылысы, стильдік
мүмкіншілігі, мағына дәлдігі ашық та айқын тілді айта аламыз.
Тіл мәдениеті туралы талай-талай пікірлер айтылып та, жазылып та
келеді. Солардың ішінде, біздің ойымызша, ең дөп басқаны, белгілі ғалым –
тіл маманы М. Балақаевтың: Тіл мәдениеті дегеніміз – тіл жұмсаудағы
ізеттілік пен сауаттылық қана емес, сонымен қатар тілдік тәсілдерді,
фонетикалық, орфографиялық, орфоэпиялық, морфологиялық, синтаксистік,
стильдік құбылыстарды ұқыпты, дұрыс қолдану дағдысы - деген пікірі.
Сонымен, сөйлеу, жазу тілінің мәдениеті дегенімізде, алдымен
жұртшылықтың әдеби тілді меңгеру дәрежесінің қандай екеніне қараймыз. Оның
толып жатқан ұзын сонар жолдары бар: балабақшасы, мектеп, арнайы орта және
жоғары оқу орны, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдары (газет, журнал,
радио, ТV және т.б.), бәрі-бәрі тіл мәдениетіне баулитын орындар. Алайда,
жасыратыны жоқ, солардан қазіргі қоғам мүшесі өнегелі тәлім-тәрбие, жан-
жақты білім алып, тіл мәдениетіне де қанық болып жүр деп айта алмаймыз. Оны
күнделікті өмірімізден көріп те, байқап та жүрмыз. Әсіресе, бізді көп
ойландырып толғандыратыны, керек десеңіз, көңілімізге қобалжу мен күдік
салатыны - әдеби тілдің бір түрі болып саналатын ғылыми тіл, дәлірек
айтсақ, ғылыми тілдің мәдениеті.
Ал жалпы тіл мәдениетінің бүкіл болмыс-бітімімен көрінетін жері –
баспасөз. Баспасөз тілінің мәдениеті мейлі әдеби басылымдар болсын, мейлі
ғылыми әдебиет болсын, бәрінің де тілдік элементтерді орын-орнымен,
талғампаздықпен тілдік қалыпқа, яғни тілдік нормаға сай қолданылуын
қадағалайды. Тағы бір айтарымыз, жалпы баспасөз тілінің ерекшелігі,
әсіресе, сөз мәдениеті жөнінде білуге тиіс мәселелердің көптігі мен
баспасөзден шығатын басылымдардың бәрін қамтудың мүмкін еместігі. Осыған
орай, біз өзіміздің ширек ғасырдан астам еңбек етіп жүрген медицина
саласына, осы салада соңғы алты жыл аралығында жарыққа шыққан медициналық
басылымдардың сөз мәдениетіне баса назар аударуды жөн деп санадық. Сонымен,
біз бірсыпыра медициналық басылымдарға, атап айтқанда: У кого что болит? –
Қай жеріңіз ауырады? (Альбертон Н.И., Алиханова К.А.; Қарағанды, 1999 ж.),
Қазақшасы қалай? – Как это сказать по казахски? (Дом санитарного
просвещения; Алматы, 1999г.), Патофизиологиядағы медициналық атаулардың
сөздігі (Нұрмұхамбетов Ә., Ахмет-Төре М; Алматы, 1999), Медицинский
словарь – Медициналық сөздік (Момынов Т., Рақышев А.; Алматы, 1999),
Орысша-қазақша медициналық сөйлесу сөздігі – русско-казахский разговорник-
словарь (Аяпбергенова К., Алматы, 2000), Орысша-латынша-қазақша акушерлік-
гинекологиялық сөздік – Русско-латино-казахский акушерско-гинекологический
словарь (Нұрқасымов М., Қайыпова Н, Алматы, 2000), Хирургиялық атаулардың
орысша-латынша-қазақша түсіндірме сөздігі – русско-латинско-казахский
толковый словарь хирургических терминов. (Касенов Т., Алматы, 2001),
Термины функциональной диагностики в кардиологии. Русско-казахский
словарь (Биекенов М., Алматы, 2001), Клиникалық-психологиялық зерттеу
және психикалық статусты сипаттау. Әдістемелік нұсқау. (Букашев Т.,
аударған М. Омарова, Алматы, 2001), Адам анатомиясы. Оқулық (Күзенбаева
Ә., Алматы, 2001), Аурулардың алдын алу және денсаулықты нығайтудың
халыққа арналған білім стандарттары. Әдістемелік нұсқау (Германюк Т.А.,
Байсүгірова В.Ю., Әлжанова А. және т.б.; Алматы, 2002), Адам анатомиясы.
Оқулық (Дайырбекова М., Алматы, 2002), Уланудың түрлері. Дәрігерлерге
арналған оқу құралы (Біртанов Е.А., Біртанов Б.А., Алматы, 2002), Өт
қуығында тас пайда болу ауруы. Монография (Нұрмақов А., А-Аты, 2003),
Адам анатомиясы. Оқулық (Рақышев А., Алматы, 2004), Хирургиялық
аурулардың симптомдары мен синдромдары. Қазақша-орысша анықтама сөздік
(Әлиев М., Нұрмақов А., Алматы, 2005), Ішкі аурулар. 2 томдық оқу құралы
(Қалимұрзина Б.С., Алматы, 2005), Валеология. Дене тәрбиесі. Спорт.
Республикалық ғылыми-көпшілік журнал (2006, № 2), Отбасы және денсаулық.
Республикалық ғылыми-көпшілік журнал (№ 2, 2006) және тағы басқаларына
біліміміз бен мамандығымызға (яғни дәрігерлік, оқытушылық және
аудармашылық) сай тұрғыдан шолу жасап және осы басылымдардың мазмұн-
мәндері, тіл байлығы, сөз мәдениеті қандай екен дегендей сауалдар қойып,
тіпті оқырман қауымның бірі болып, сынымыз бен ой-пікірімізді осы
еңбегімізде білдіруді жөн санадық.
І-тарау. Медициналық басылымдардағы сөз мәдениетінің жайы
Алдымен, сөз желісін бастамас бұрын, сөз мәдениеті деген ұғымды
айқындап алайық. Өйткені әріптестеріміздің (коллегаларымыздың) басым
көпшілігінің түсінігінде сөз мәдениеті сыпайы да әдепті сөйлеумен ғана
шектеледі. Әрине, бұл пікірді пәлендей дұрыс деп айта алмаймыз. Шындығында,
сөз мәдениеті деген ұғымның мазмұны сіз және біз дегеннен әлдеқайда
кең, әлдеқайда терең. Сөз мәдениеті дегеніміз ең алдымен, ана тіліміздің
иелігіндегі барша дүниеліктерді – тілдің дыбыс жүйесін, оның ырғақ,
әуездерін; сөзді, оның мағыналық қырларын; сөздің тұлғалық құрылымдарын,
оның жұрнақ, жалғауларын; сөз тіркесі мен сөйлем жүйелерін; тілдің стильдік
ерекшеліктерін және т.б. әдеби тілдің нормасына сай қолдана білу, дұрыс әрі
бедерлі жұмсай білу деген ұғымды білдіреді. Әрине, көп жағдайда әдеби мен
әдеби еместің, норма мен норма еместің аражігін ажырату оңай бола
бермейді. Бұлардың жігін айқындауда, біздің ойымызша, әдеби тілдің
жұртшылық мойындаған, қоғамның мәдениетті мүшелерінің баршасына міндетті
деп танылған нормаларына сүйенеміз. Оның негізгі қалыптары, яғни нормалары
фольклор мен ауыз әдебиеті, шешендік сөз, ісқағаз тілі мен ғылыми әдебиет,
әсіресе әжептәуір биік деңгейге көтерілген көркем әдебиет үлгілері арқылы
қалыптасқан. Бұл үлгілер халық тіліндегі барды талғау, таңдау, таразылау
арқылы әдебиет, мәдениет, ғылым, қоғам қайраткерлерінің шығармашылығында
кәдеге жарап, мәдениеттендіріліп отырады. Осыған орай, халықтық тілден
өзіндік айырмашылығы да, ерекшелігі де бар, ғылыми қағидаларға, стильге
негізделген әдеби тілдің бір түріне саналатын – ғылыми тіл туралы өз
ойымызды айтайық.
Шын мәнісінде ғылымның барлық саласын сөз етпей-ақ, өзіміздің
медицина саласында ғылыми тілді онан әрі дамытып, қалыптастырғымыз келсе,
алдымен өзіміздің де, өзгелердің де Мемлекеттік тілді толық қолдана білуі
құба-құп болар еді. Олай дейтініміз, егер әрбір маман-дәрігер, ғылыми
қызметкер әдеби тілдің нормасына сай ғылыми тілді (ғылыми стильді де) жетік
меңгере отырып, өз еңбектерін оқырман қауымға да, қаламдастары мен
әріптестеріне де түсінікті етіп жаза білсе, айтайын деген ойын, ғылыми
тұжырым-пікірін ауызша да, жазбаша да дәл жеткізетін болса, жеткізе білсе,
ғылыми тілдің қадір-қасиеті артып, мәртебесі биіктей түсер еді. Алайда,
өкінішімізге қарай, біз медициналық басылымдардың басым көпшілігі өрескел
қателіктер мен оғаш олқылықтарға толы екендігіне куә болып жүрміз.
Сөзіміз дәйексіз болмас үшін, осы басылымдардың бірен-саран пайдалы
тұстары болса, оқырман қауым қабылдап алған шығар деген оймен тек анадайдан
менмұндалап тұрған келеңсіз жақтарына көңіл бөлейік. Атап айтсақ,
Қазақшасы қалай? - Как это сказать по-казахски? тілашарындағы акушер-
гинекологтың қабылдауына тоқталайық: У Вас беременность. Вы желаете ее
сохранить или прервать беременность? – Сіз екіқабатсыз. Туасыз ба, жоқ
балаңызды алдырасыз ба? Қандай дарақы да дөрекі сұрақ! Айта кету керек,
орысша сұрақ дұрыс қойылған. Ал қазақшасының қисынсыз да дөрекі екендігін
дәлелдейік: біріншіден, әйел жүктілігінің бастапқы кезеңінде келіп отыр;
екіншіден, жүктілігін сақтау немесе бөлу, қабылдауға келген жүкті әйелдің
ісі, оны өзі шешіп, өзі айтады; үшіншіден, жүкті әйелде әзірше бала емес,
ұрық қана пайда болған, сондықтан қазақша сұрақ төбеден шоқпармен соққандай
және тым дөрекі қойылған. Білімді де мәдениетті дәрігер акушер-гинеколог
жүкті әйелдің жанын жараламай сұрақты былайша қояр еді: Сіз жүкті
болыпсыз. Жүктілігіңізді сақтайсыз ба, әлде бөлгіңіз келе ме? Мұндай
келеңсіз мысалдарды көптеп келтіруге болады.
Енді медициналық басылымдардағы сөз мәдениетінің ерекшелігін
айқындайтын негізгі белгілерге (кейде сапаларға деп те айтамыз) тоқталайық.
Олардың бастылары мыналар: сөз дұрыстығы, дәлдігі, логикалығы, тазалығы,
мәнерлілігі, байлығы.
Сөз дұрыстығы дегенде алдымен сүйенеріміз – ғылыми тілдің нормасы,
яғни ғылыми тілдегі бірізділік, қалыптылық. Сөз мәдениетінің басты
талаптарының бірі – сөздердің дұрыс айтылып, дұрыс жазылуы. Қазақшасы
қалай? – Как это сказать по казахски? деген тілашардың мұқабасындағы
аудармалар сөз дұрыстығына бірден нұқсан келтіріп тұр: Қазақшасы қалай?
дегеннен Мұны қазақша қалай айту керек? – Как это сказать по казахски?
деп жазу дұрыс та дәлірек келеді деп есептейміз. Тағы бір мысал: балалар
дәрігерінің қабылдауында: Ребенок гудит (дұрысы гулит)? – Балаңыз
былдырақтай ма? дегеннен – Балаңыз уілдей ме? деген әлдеқайда дұрыс та
сыпайы көрінеді емес пе.
Когда появились первые зубы? – Қай кезде тіс жарды? дегеннен
Алғашқы тістері қашан шықты? – Когда прорезались первые зубы? деп сұрау
дұрыс қой, ал тіс жарудың сөйлеу, үн қату деген мағыналары да бар. Сөз
дұрыстығына қайшы келетін тағы бір келеңсіздік, аталмыш тілашардағы 50
аурудың 41-і орысшадан (тіпті латыншадан да) сол қалыптарында аударылған,
дәлірек айтсақ, қалдырылған:
Гастрит – гастрит, зоб – зоб, панкреатит – панкреатит, фурункул –
фурункул және т.т. деп кете берген. Тілашар болғаннан кейін тілімізді ашу
керек қой, мысалы, гастрит – асқазанның қабынуы, фурункул – сыздауық немесе
шиқан деп дұрыс ашып көрсету керек. Сөйтіп, сөз дұрыстығын жай ғана, қалай
болса, солай айтыла салатын сөз емес, ғылыми ұғым немесе термин не болмаса
ғылыми атау сөз деп білетін болдық.
Сөздің дәлдігі немесе айқындығы дегеніміз – сөздің ақиқат шындықтағы
заттар мен құбылыстардың атауларына барынша дәлме-дәл келуі. Кезінде
шәкірттеріміздің (студенттеріміздің) кейбіреулерінің Ауруға жедел
медициналық көмек көрсету күнделіктеріндегі: Науқастың қызуы біршама
төмендеді, Сырқат баланың жөтелісі жақсы емес, Аурудың жағдайы жаман
емес және т.т. дегендей жазуларына көңіліміздің толмайтынын білдіргенбіз.
Себебін айтайық, бір қарағанда күнделік дұрыс толтырылғандай, дегенмен, сөз
мәдениетіне қатысты сөз дәлдігі жоқ. Дененің қызуы біршама төмендегенде аз
не болмаса көп төмендегені белгісіз, бұл біріншіден; екіншіден, жөтелудің,
жөтел атаулының зардапты екендігі баршамызға мәлім. Сондықтан жақсы жөтел
болмайды; үшіншіден, дәрігерге керегі аурудың жағдайы (тұрмыстық,
әлеуметтік т.б.) емес, оның денсаулығы, хал-ахуалы. Жаман емес деген
жауаптың мағынасы көп: оған орташа, жақсы, тіпті өте жақсы ұғымдарын
да сыйғызып жіберуге болады. Сондықтан жаман еместің не орташа, не жақсы
не өте жақсы екендігінің біреуін дәлелдеп берсек, сөз мәдениетіндегі
дәлдікті, айқындықты ашып бердік деп айта аламыз.
Сөздің қисындылығы немесе логикалығы деп жеке сөздің, сөз тіркесінің,
сөйлемнің өз орнымен қолданылуын айтады. Өкінішімізге қарай, медициналық
басылымдарда сөз мәдениетінің бұл белгісі де ақсап жүр. Тілашарлардан,
сөздіктерден тағы да мысалдар келтірейік: Роды были нормальными – Толғағым
қалыпты болған (?!); Роды были стремительные, было раннее отхождение вод
– Толғағым қарқынды өтті, қағанағым ерте жарылды (?!). Еріксіз таңданып,
басымызды шайқаймыз. Жүкті болған, бала көтерген, есі дұрыс әйелдің толғату
мен босануды ажырата алмайды дегенге кім сенеді? Өз басым сенбеймін.
Шынымызды айтсақ, не дәрігер акушер-гинекологтың сауатсыздығын, не осы
тілашарды жазған авторлардың Мемлекеттік тілді жете білмейтіндіктері мен
жауапсыздықтарын көріп отырмыз. Баяғы заманнан орысша роды қазақша
босану, ал родовые схватки – толғақтар, толғату емес пе!
Авторлардың ойы бір бөлек, сөздері бір бөлек болып кеткен.
Тағы да бірнеше мысалды жазылып, басылған күйлерінде келтірейік:
артерия – артерия, көктамыр – жүректен шыққан (?!); брадикардия –
брадикардия, жүректің жиі соғуы (?!); ассанация – ассанация, денсаулығын
жақсарту (?!); фурункулез – фурункулез, көртышқан (??!). Еріксіз
қынжыласыз! Нағыз сауатсыздық пен жауапсыздық тұрған жерде сөз қисындылығы,
логикалығы қайдан бола қалмақ? Ал енді түзетіп, жөнімен ойымыз бен
сөзімізді қисынымен айтып, жазатын болсақ: артерияның қызылтамыр, ал
венаның – көктамыр екендігі және қанның осы көктамыр арқылы жүректің оң
құлақшасына (жүректен шыққан емес!) келіп құятыны мектеп қабырғасынан
белгілі емес пе!
Брадикардия – жүректің сирек соғуы, ал жүректің жиі соғуын тахикардия
деп атайды. Ассанация денсаулықты жақсарту емес, үйлер мен ғимараттардың
тазалығын жақсарту болып табылады.
Ал денсаулықты жақсартуды, емдеп, күтім жасауды санация деп айтады.
Фурункулез деп (көртышқан (орысша крот) емес!) денеге сыздауықтардың қаптап
кетуін айтады.
Сонымен, сөзімізді тұжырымдасақ, сөздің қисындылығы, яғни логикалығы
деп ойымыз бен сөзіміздің қайшыланбауын айтамыз.
Сөздің мәнерлілігі дегеніміз – сөйлеушінің немесе жазушының
тыңдарманын не оқырманын қызықтыра білуі, сөзін ұғындыра алу қабілеті.
Өзіміз шолу жасаған медициналық басылымдардан сөз мәдениетінің бұл белгісін
көре алмадық. Бір жағынан таңырқауға да болмайды, неге десеңіз, сөз
мәдениетінің сөз дұрыстығы, дәлдігі, айқындылығы, қисындылығы, тазалығы
және сөз байлығы болмаған жерде қайдан сөз мәнерлілігі болсын?
Сөз тазалығы. Сөйлеушінің не болмаса жазушының әдеби, ғылыми тіл
нормасын сақтаумен бірге Мемлекеттік тілдің – Ана тіліміздің барша
мүмкіндігін пайдалануды сөз тазалығы дейміз. Ал бұдан да дәлірек айтсақ,
ана тілімізді санқилы варваризмдермен, диалектизмдермен, арго-
жаргонизмдермен, койнэлермен және т.б. шұбарламау және талғамсыз
жұмсамау. Сөз мәдениетінің бұл белгісі де медициналық басылымдарда да,
емдеу мекемелерінде де сын көтермейді. Алдымен шәкірттеріміздің қазақша
сырқатнамалар мен амбулаториялық кітапшаларға жазғандарына назар аударайық:
аурудың жалобасы, науқас жаловаться етеді, пока бізге келгенше
здоровый болатын, давлениесін измерить етіп едім, 180 и 95 мм.рт.ст.
показал, языгы обложенный ақ налетпен, бұрын сахарный диабетпен
ауырыпты, диетаны соблюдать етпейді екен, операция предлагать еткенде
отказ жасапты, укол жасатпады, бояться етеді екен, внутримышечно укол
істеп, грудына горчичник ставить еттік, повторный вызовқа барсақ, дәу
овчаркасы тістеп ала жаздады (қауып ала жаздады емес), ішінің постоянный
асциті бар, аяқтары опухшие, диспансерный учетта тұрмапты және т.т. деп
кете береді.
Ал оқулықтар, оқу құралдары, тілашарлар мен сөздіктерде белок,
углевод, клетка, клетчатка, ткань, рак және т.б. орыс тіліндегі терминдер
мен атау сөздер бәз-баяғы қалыптарында айтылып та, жазылып та келеді.
Осындай сөз тазалығы бола ма екен, әлде орыс тіліндегі аталмыш сөздер әбден
қанымызға сіңіп, туған тіліміздегі ақуыз, көмірсу, жасуша, жасунық, тін
немесе ұлпа, обыр не болмаса қатерлі ісік сияқты атау сөздерден артық болып
кеткені ме? – деп қынжыламыз да уайымдаймыз. Тағы бір мысал келтірейік. Бұл
жолы Уланудың түрлері: Дәрігерлерге арналған оқу құралын алайық. 31-
бетте: Қызықты механизм, апиын тектес рецепторлардың теориясына
негізделген толерантты және қабылдамай жауап бере (тежеу) алады. Апиындарды
көп қабылдау рецепторлардың кескін үйлесімін жиі бұзып, эндогенді апиындық
заттардың секрециясының қалыптылығын төмендетеді. Апиындық заттар мен
секреция беру төмендегенде, экзогендік апиындар көп керек етіледі: яғни
қосымша әсер етпей-ақ, тыныстың бұзылуы сияқты үлкен мөлшерде ентігу
туындайды. Шұғыл апиынды тоқтату қалыпты жағдайға келтірмейді. Содан келіп,
натрийдің өтуіне жол ашылып, қозу күшейеді де ауру белгілерін қабылдамайды
(тежеу)... Әділін айтсақ, оқырман қауымды былай қойғанның өзінде, дәрігер
мамандардың өздері де ештеңе түсіне алмайды. Ауру немесе удай мас адамның
сандырағымен теңеуге болады. Дәрігерлерге арналған оқу құралы-сымақ 144
беттен тұрса, соның тең жартысынан көбі осындай түсініксіз сөйлемдерге
толы. Осындайда ғылыми тіл туралы, сөз мәдениеті, оның ішінде сөз
дұрыстығы, сөз дәлдігі мен айқындығы, сөздің қисындылығы (логикалығы),
мәнерлілігі, сөз тазалығы жайында сөз қозғаудың өзі ерсі сияқты.
Біздің әділ де нақты пайымдауымызша, Уланудың түрлері Дәрігерлерге
арналған оқу құралы. (Е.А. Біртанов, Б.А. Біртанов. – Алматы, 2002 ж.)
шәкірттеріміз бен дәрігер-мамандардың қатты наразылығы мен суық ықыласына
әлі күнге дейін ие болып келеді. Оқу құралы деуге аузымыз бармайтын
керітартпа басылымға белгілі ғалым, академик Т. Шармановтың ұлтанымды мен
мақтамай, кім мақтайды? дегендей, қисынсыз пікірсарап жазуы шәкірттеріміз
бен біздің өкінішіміз бен күйінішімізді өршіте түскендей болды. Олай
дейтініміз, осындай басылымдарға үстірт, атүсті, жеңіл-желпі және
жауапсыздықпен қарау – медицина саласына ешқандай жақсылық пен опа
әпермейді.
Ендігі сөз етеріміз сөздің байлығы. Жоғарыда келтірілген мысалдардан,
солардағы олқылықтар мен келеңсіздіктерден кейін, медициналық
басылымдардағы сөз байлығы туралы сөз қозғаудың өзі бізге ауырлау да
ыңғайсыздау сияқты. Өйткені сөз байлығы, басқаша айтсақ, сөз молдығы
оралымды тілге қойылар талаптардың бірі. Бұған мән бермеген адамның тілі
жұтаң тартып тұратындығы бәрімізге мәлім. Өкінішімізге қарай, өзіміз шолу
жасаған медициналық басылымдардың түгелдей дерлігінің сөз байлығы тым
кедей. Біздің де ойымыз бен пікіріміз жалаң да жұтаң болмас үшін сөздіктер,
тілашарлар, оқулықтар және тағы басқа басылымдардан мысалдар келтірейік:
амнезия – амнезия; афагия – афагия; афония – афония; бронхит – бронхит,
бронхтың қабынуы; вагинит – вагинит; ветрянка – ветрянка; дифтерия –
дифтерия, құл ауруы (?!); гепатит – гепатит; истинный круп – нағыз круп
(?!); круп дифтерийный – дифтерия крупы (?!); ларингит – ларингит; в
текущем году выросла детская и материнская смертность – ағымдағы жылда
балалар мен шешелердің өлімі өсті (?!); псевдокруп гриппозный – тұмаудағы
жалған круп (?!); первичное кровотечение – біріншілік қан кету (?!);
вторичное кровотечение – екіншілік қан кету (?!); рак голосовых связок
(складок) – үн жалғамаларының рагі (?!); седловидный нос – ертоқым тәрізді
мұрын (?!); непрерывный кашель – үнемі ағымды жөтел (?!); принудительное
лечение – ықтиярсыз емдеу (?!); улитка ушная – құлақтың ұлуы (?!); язва
пилорического отдела желудка – пилорикалық жара (?!) және т.т.
Байқасаңыздар, авторлардың сөздік қоры жұтаң тартуымен бірге аудармашылық
жақтары да ақсап тұр. Осыған байланысты олар ана тілімізді орыс тіліне
тәуелді етіп, момын бұзаудай жетегіне байлап берген. Ал енді осы
олқылықтарды түзетіп, жазып көрсек: амнезия - өткенді еске түсіре алмау;
афагия – жұта алмау; афония – үннің шықпауы, үнсіздік; бронхит –
кеңірдекшенің қабынуы, бронхит; ветрянка емес, ветряная оспа – желшешек,
ұшпашешек; вагинит – қынаптың қабынуы; дифтерия – күл ауруы (құл ауруы
деген болмайды); гепатит – бауырдың қабынуы; истинный круп – шынайы күл
ауруы; круп дифтерийный – шынайы құрөзек; ларингит – көмекейдің қабынуы; в
текущем году выросла детская и материнская смертность – биылғы жылы
нәрестелер мен аналарының өлім-жітімі көбейіп кетті; псевдокруп гриппозный
– сүле құрөзегі; первичное кровотечение – бастапқы қан кетуі; вторичное
кровотечение – қайталама қан кетуі; рак голосовых складок – үн
қатпарларының қатерлі ісігі; седловидный нос – қайқымұрын; непрерывный
кашель – толассыз жөтел; принудительное лечение – емделуге мәжбүр ету
(мысалы, маскүнемдер мен нашақорларды); улитка ушная – құлақтың құрышы;
язва пилорического отдела желудка – тазқарынның ойық жарасы және т.т. деп,
ана тіліміздегі мол сөздік қорымызды пайдаланып, дұрыс та сауатты жазуға
әбден болады емес пе!
Сонымен, қорыта айтатын болсақ, ана тілін жете меңгерумен бірге
сөздік қорын молайтып, оны дұрыс та оңтайлы қолдана білген дәрігер-маманның
өзі де, сөзі де жалпы мәдениеттің биік шыңынан көрінетініне ешбір шүбәміз
жоқ.
Медицинаның барлық саласы мен ғылымының қоғам өміріндегі қызметі арта
түскен сайын медицина қызметкерлерінің де сөз мәдениетінің маңызына айрықша
көңіл бөлуі керек деп санаймыз.
Өйткені кез келген ғылыми не болмаса ғылыми-көпшілік еңбек болсын,
шағын мақала, әдістемелік нұсқау, бәрі-бәрі тіл жағынан мүлтіксіз болуға
тиіс. Алайда, қазіргі таңда медициналық басылымдар беттерінде, дәрігер-
мамандар мен ғылыми қызметкерлердің сөздерінде, жазуларында тіл мүкістігі
мен сөз мәдениетінің ақаулары көптеп кездесуде. Сондықтан сөйлеуде, жазуда
кездесетін кемшіліктерді дер кезінде жойып отырмаса, олар, біздің ойымызша,
тіл мен сөз ауруларына айналып кетуі мүмкін. Мәдениетті адамдар тосырқап
қарайтын, ғылыми тілдің қалыптаса түсуіне, сөз мәдениетіне нұқсан
келтіретін кемшіліктер аз емес. Енді солардың ең бастыларын тілге тиек
етейік.
1.1. Емлелік немесе орфографиялық қателер
Тілдегі әріптердің дұрыс қолданылуының және сөздердің дұрыс жазылу
ережесінің жүйесі болып табылатын орфографияның жайы медициналық
басылымдарда тым нашар деуімізге де болады. Сөзіміз дәйексіз болмас үшін
дәлелдер келтірейік. Алдымен сөздіктер мен тілашарлардан мысалдар алайық.
№ Емлелік және мағыналық № №Біздің дұрыстап, түзетіп
№ қателермен жазылғандары жазғандарымыз
1 Абрезия -қыру 1. Абразия – қырнау, тазалау
2. Абрезия матки – жатырды қыру 2. Абразия матки – жатырды қырнап
(?!) (әдетте сақал-мұртты тазалау
қырады).
3. Адонокарцинома – безді рак 3. Аденокарцинома – бездің қатерлі
ісігі
4. Апетит - зауық 4. Аппетит – тәбет
5. Апликация - таңу 5. Аппликация - жапсыру
6. Антиверсия – алға еңкею 6. Антеверсия - иілу
7. Антифлекция – алға бүгілу 7. Антефлексия – алға иілу
8. Буфуркация – екі айрылу 8. Бифуркация – екі айырық
9. Вещество гусчатое – жалпақ 9. Вещество губчатое – кеуекті зат
сүейкке тән
10. Гомотурия – қан сию 10.Гематурия – қанды зәр (несеп)
11. Загор – қаталау? (қаталау деп 11.Запор – іш қатуы
қатты шөлдеуді айтады емес пе)
12. Кистит – қынаптың қабынуы (?!) 12.Цистит – қуықтың қабынуы; ал
қынаптың қабынуын– вагинит деп
атайды
13. Ринорагия – мұрын қабынуы 13.Риноррагия – мұрынның қанауы
14. Сито – дәм. 14.Ситос – тағам, тамақ, ас-дәм.
15. Трахит – трахит. 15.Трахеит – кеңірдектің қабынуы.
16. Эпиплот – тор қабықтың қабынуы 16.Эпиплоит – үлкен шарбының
(?!) (тор қабықтың қабынуын – қабынуы.
ретинит деп атайды)
17. Энтеронит – іш қабынуы. 17.Энтерит – ішектің қабынуы.
18. Энцефалорагия – миға қан келуі 18.Апоплексия головного мозга –
(?!) миға кенеттен қан құйылуы.
19. Эффект - өнім. 19.Эффект – нәтиже, әсер.
20. Яйцеклака – аналық клетка. 20.Яйцеклетка – аналық жасуша.
т.т. деп осылайша жалғастыра беруге болады.
Өкінішімізге қарай, осындай оғаш олқылықтар мен келеңсіздіктер оқу
құралдары мен оқулықтарда да көптеп ұшырасады. Мысалы, М. Дайырбекованың
Адам анатомиясы (2002) оқулығының бір ғана бетінің, дәлірек айтсақ,
сегізінші бетінің латынша, қазақша жазылған емлелік қателеріне тоқталайық.
№ Оқулықтағы латынша емлелік № №Латынша түзетіп жазғандарымыз
№ қателер
1. Factes - бет. (factes – 1. Facies - бет
деректер)
2. Servix – мойын. 2. Cervix - мойын
3. Fruncus – тұлға. (ал тұлға – 3. Truncus – дің.
corpus деп аталады)
4. Forfhorax – кеуде. 4. Thorax – кеуде.
5. Orts – ауыз. 5. Os, oris – ауыз.
6. Culitus – шынтақ. 6. Cubitum – шынтақ.
7. Fomur – сан сүйегі. 7. Femur – ортан жілік.
8. Costae – қабырға. 8. Costa – қабырға, қабыртқа.
Costae – қабырғалар; аe –
латынның көптік жалғауы болып
табылады.
9. Vertebrae – омыртқа. 9. Vertebra – омыртқа, ал
vertebrae – омыртқалар.
Байқасаңыздар, оқулықтың бір ғана бетінен бақандай тоғыз емлелік те,
мағыналық та қателер шығып отыр. Ал басқа Адам анатомиясы (Ә. Күзенбаева,
2001) оқулығының күйі де осындай, айталық, бас қаңқасы емес, адамның бас
сүйегі, омыртқа жотасы емес, омыртқа бағанасы, жүректің қақпашалары емес,
қақпашалары, яғни клапандары болады. Аталмыш емлелік қателер бір емес, екі
емес, бірнеше ондаған рет бүкіл жүрек-қан тамырлары жүйесі тарауында
қайталана берген. Автордың есіне салсақ, жүректе қақпақшалар емес, екі,
яғни митральды және үш жапсарлы қақпақшалар болады. Ал қақпа (қақпаша да
емес) бауырда бар, яғни: бауыр қақпасы – ворота печени – porta hepatis деп
аталады. Сондай-ақ, жүректің дыбыстары емес, жүректің соғуы деп айтуымыз
керек. Әділін айтсақ, мұндай сапасыз оқулықтардың шәкірттерге
(студенттерге) тигізер пайдасы шамалы. Бұл аз көрінгендей, емлелік қателер
тізбегі дәрі-дәрмектерге байланысты басылымдарда да қаптап жатыр:
№ Емлелік қателермен жазылғандары № №Біздің түзетіп жазғандарымыз
№
1. Агонист 1. Антагонист
2. Активтелге көмір 2. Карболен
3. Бефедумбактрин 3. Бифидумбактерин
4. Бутерол 4. Бутирол
5. Валедол 5. Валидол
6. Ваксинатарапия 6. Вакцинотерапия
7. Гармон 7. Гормон
8. Гистомин 8. Гистамин
9. Глюкоз 9. Глюкоза
10. Диксамитизон 10. Дексаметазон
11. Дестилятор 11. Дистиллятор
12. Иқтимол 12. Ихтиол
13. Ингаботор 13. Ингибитор
14. Картизон 14. Кортизон
15. Капсюл 15. Капсула
16. Леналин 16. Ланолин
17. Лактаза 17. Лактоза
18. Метандрастилон 18. Метандростенолон
19. Метилурцил 19. Метилурацил
20. Натри нуклинат 20. Натрий нуклеинаты
21. Оксиферискарбон Na 21. Натрий оксиферрискарбоны
22. Пинтоксил 22. Пентоксил
23. Сирипар 23. Сирепар
24. Цианакабаламин 24. Цианокобаламин
25. Ундивит 25. Ундевит
және т.т. деп жалғастыра беруге болады. Бейне бір медицинадан алыс адамдар
жазғандай ойға келеміз.
Біздің тағы бір байқағанымыз, медициналық басылымдарда мағыналық,
емлелік, яғни орфографиялық қателермен бірге стильдік олқылықтар да жиі
кездеседі. Ғылыми терминдер мен атау сөздерді, сөз тіркестерін орынсыз
қолдану, сөйлемдерді дұрыс құрастыра алмау стильдік қателердің, керек
десеңіз, сауатсыздықтың белгісі деп санаймыз. Сөзіміз дәлелді де дәйекті
болуы үшін тағы да мысалдарға жүгінейік: ... Дене схемасының бұзылуы –
бүкіл дене мөлшері өзгерген, яғни ұзарған немесе кішірейген болып
қабылданады... – деп жазылған Психопатологиялық зерттеу және психикалық
статусты сипаттау атты әдістемелік нұсқауда (Т. Букашев, аударған М.
Омарова, 2001). Мағыналық және стилистикалық қателер батпандай болып
көрініп тұр. Ал дұрыстап жазсақ: ... Жан-жүйке ауруына шалдыққан адамға өз
денесі біресе ұзарып, біресе кішірейіп кеткендей болып көрініп тұрады.
Тағы бір мысалды Б. Қалимұрзинаның Ішкі аурулар (І том, 2005 ж.)
атты оқулығынан келтірейік: ... Ревматизм кезінде процесі осылайша жүре-
бара кардиосклерозге және жүрек қақпақтарының бүрісіп бір-бірімен бітісуіне
алып келеді (209 б.)....
Біздің ойымызша, біріншіден, стилистикалық олқылығы бар; екіншіден,
ревматизмнің қазақша құздама деп аталатынын автордың білгені жөн;
үшіншіден, жүректе қақпақтар емес, қақпақшалар болады. Орысшадан дұрыс
аударып жазсақ: Құздама (ревматизм) ауруы кезінде жүрек бұлшық еттерінің
қабынуы уақыт өткен сайын кардиосклерозға, яғни жүрек берішіне айналып,
жүрек қақпақшаларының қатайып, жабысып қалуына әкеліп соқтырады.
Өкінішімізге қарай, ғылыми мәтіндерді баяндаудың негізгі қағидалары
мен көзге айқын көрінетін сыртқы тілдік белгілерге, сондай-ақ сөз
мәдениетінің де белгілеріне немесе сапаларына сәйкес жазылған әлдебір
әдістемелік нұсқауды, оқу құралын, оқулықты және т.б. кездестіре алмадық.
Осыған орай, қысқаша да болса ғылыми стильге тоқтауды жөн санадық. Сонымен,
ғылыми стиль қазақ әдеби тілінде болатын бес функциональдық (ауызекі сөйлеу
стилі; ресми стиль; ғылыми стиль; публицистикалық стиль; көркем әдебиет
стилі) стильдің бірі. Ғылыми стильдің өзіне тән ерекшеліктері:
1. Қолданылу аясы: ғылыми еңбектерде (мысалы, ғылыми мақала,
баяндама, нұсқау, дәріс, пікірсарап және т.т.).
2. Мақсаты: заттар мен құбылыстардың, оқиғалардың ғылыми мәнін ашып,
мәлімет беру.
3. Стильдік ерекшеліктері: белгілі бір қисынды дәлелді, зерттелген,
тура мағынада алу.
4. Тілдік құралдары: ғылыми және халықаралық терминдерді, атау
сөздерді және т.б. қолдану. Әсіресе, біздің нақты пайымдауымызша, ана
тілімізді халықаралық тілдердің алдында қақпақыламай, шеттетпей, оның
сөздік қорын, яғни лексикасын ғылыми тұрғыдан жөнімен, дұрыс және
сауаттылықпен пайдалана білу керек.
Әдеби тіл сияқты ғылыми тілдің де көптеген құралы халық тілімен
еншілес. Дегенмен халық тілі кеңістігінде кездескеннің бәрі, біздің
дәрігерлік мамандығымыз бен аудармашылық тәжірибеміз көрсеткендей, әдеби,
оның ішінде ғылыми тіл кеңістігіне ене бермейді. Атап айтсақ, халық тілі
кеңістігінде әдеби, ғылыми тілден әжептәуір тысқары жатқан, әсіресе ғылыми
тілге жат бірсыпыра тілдік бірліктерді: диалектизмдерді, жаргон,
арготизмдерді, варваризмдерді тілдік төсеніші өзгеше ескі, көне сөздерді
және қарапайым сөйлеу тілінің сөздерін жиі кездестіреміз. Қазіргі кезде
ғылыми тілге жараспайтын осындай жат тілдік бірліктерді медициналық
басылымдардан да байқайтын болдық. Осыған орай, оларға ерекше көңіл бөліп,
жеке-жеке тоқтауды жөн көрдік.
1.2. Диалектизмдер
Белгілі бір аудан, облыс және аймақ көлемінде қолданылатын, ал одан
тысқары жерде түсініксіз сөйленіске (говорға) тән, әдеби тілге енген сөздер
мен сөз тіркестерін диалектизмдер деп атайды. Ал қысқаша айтсақ,
диалектизмдер – жекеменшік территориясы бар тілдік лексика – белгілі бір
сөйленіске тән сөздер мен сөз тіркестері деп айта аламыз.
Қазақ тілінде төрт диалект бар, олар: оңтүстік, батыс, орталық-
солтүстік және шығыс диалектілері. Осы диалектілердің медициналық
басылымдарда жазылуына қарай авторлардың туып өскен жерлерін ажырата
алатындай шамаға жеткендейміз. Мысалымызбен дәлелдейік.
№ №Оңтүстік Қазақстан Батыс Қазақстан Әдеби тілде жазылуы
диалектизмдері диалектизмдері
1. Жәрдәм Асар, үме Жәрдем, көмек
2. Баспа Баспақ Баспа, ангина
3. Кеселхана Стационар Аурухана
4. Кезік Келте Сүзек
5. Қатпа қадақ Қадақ Өкпе құрт ауруы; өкпе
туберкулезі
6. Қанқұрт Күкіржік Пародонтоз. Қызылиектің
қабынуы
7. Самал Жел, жел маңқа Маңқа ауруы
8. Шорбуын Сарбуын Сарып ауруы. Бруцеллез
9. Сүйек ауру Омал Құздама. Ревматизм
және т.б. деп жалғастыра беруге болады.
Сонымен, сөзімізді қорыта айтатын болсақ, сөз мәдениетіне ден қойған,
әдеби, ғылыми тілдің тазалығын көздеген, оның нормасын мойындаған және осы
қалыпты міндетті деп таныған адам диалектизмдерді өз орнымен, дұрыс
қолданып, мәдениеттіліктің үлгісін көрсете біледі.
1.3. Жаргон, арготизмдер
Жаргондар мен арготизмдер (француз тілінде құпия сөз, құпия тіл
деген мағынаны білдіреді) деп аталатын бейәдеби топқа жататын тілдік
бірліктер белгілі бір әлеуметтік жіктің, топтың тілінде кездеседі. Олар
жұрттың бәріне түсінікті бола бермейді. Бір жақсы жері, әзірше біздің
жаргон, арготизмдерді медициналық басылымдарда көре алмағанымыз. Алайда
студенттеріміздің қарапайым сөйлеу тілін қолдану барысында арго,
жаргондатып жіберетіндерін де жасыра алмаймыз. Біздің байқағанымыз, олар
көбінесе орыс тілінен енген жаргон, арготизмдерді сол күйлерінде қабылдап,
ал кейде өздерінше тәржімалап алады екен. Төмендегідей мысалдар келтірейік:
№ № Арго, жаргондарды айтылған Әдеби, ғылыми тілдегі мағыналары
күйлерінде келтіреміз
1. Басқа байланыстылары: Басым ауырып барады; басым айналып
арбузым әкетіп барады; тұр; ойыма ештеңе түспей тұр; басыма
глобусым айналып тұр; тыным берейін; басым қатты ауырып
тыквам істемей жатыр; барады, т.т.
котелогым не варит;
шәйнегім ысып кетті;
черепогім сынып барады, т.т.
2. Қолдарға байланысты: Қолдарымды ұста; амандасайық;
держи хваталы; бери граблю,қолымды сындырып алдым; не істерімді
клешню; коромысло сломал; білмеймін.
плети опустились
3. Аяқтарға байланысты: Аяқтарым шаршады; аяқтарым сырқырап
жерди устали; мослы тұр; аяқтарым дем алсын; буындарым
скрипят; цаплям нужен ауырады, т.т.
отдых; шарниры болят, т.т.
4. Дене бітіміне байланысты: Жүдеу, арық, әлжуаз, құр сүлдесі
доходяга, мосол, набор қалған адам.
костей, кол, жердь,
проглотида және т.б.
Біздің пайымдауымызша, жаргондар мен арготизмдерді қазіргі жастар
өздеріне әлдебір әлеуметтік жік ретінде қолданып жүрген сияқты. Сондықтан
шағын ғана топқа қызмет ететін, жалпы халыққа түсініксіз жасанды тіл
бірліктеріне саналатын жаргон, арготизмдер әдеби, ғылыми тілге, сондай-ақ
сөз мәдениетіне мүлдем жат сөздер болып қалуы тиіс деп есептейміз.
1.4. Варваризмдер
Бұл топқа әдеби, ғылыми тіл қалпында жоқ шет тілдік сөздер жатады. Ал
варваризм грек тілінде жат, жатжерлік, өрескел деген мағыналарды білдіреді.
Сөйтіп, варваризмдер деп тілге етене болып сіңбеген және соншалықты
зәрулігі жоқ бөтен тілдің сөздерін айтамыз. Варваризмдерді қолданудың әр
түрлі жолдары бар. Мысалы, көркем әдебиетте әлдебір халықтың шынайы өмірін,
тұрмыс-салтын бейнелеу мақсатымен не болмаса кейде қоғамдағы жағымсыз
жайттерді келемеждеп көрсету үшін варваризмдерді саналы түрде әдейі
қолданады.
Сондай-ақ, кейде өзге тілдердегі сөздерді сөзбе-сөз аудару қиынға
тиген жағдайда да варваризмдер сол қалпында ешбір өзгертілмей алынады. Ал
басқа жағдайлардың бәрінде варваризмдер әдеби тілдің кеңістігінен тысқары
жатады.
Өкінішімізге қарай, қазіргі таңда варваризмдер, оның ішінде әсіресе
русизмдер медициналық басылымдардың басым көпшілігінде байқалып жүр.
Айталық, салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемаларының Ұлттық орталығы
шығарған Аурулардың алдын алу және денсаулықты нығайтудың халыққа арналған
білім стандарттары (2002) атты әдістемелік нұсқаудан сол жазылған
қалыптарын сақтап, мысалдар келтірейік: ... Алкоголь ішімдіктерінің
стандарттық объемдары төмендегідей уровеньде құрастырылады: 250 мл. сыра =
125 мл. вино = 25 мл. арақ = 10 гр. Спирт = 1. Стандарттық объемнан артық
қолданбау...(9б). Біздің байқағанымыз, варваризмдері былай тұрсын, халықты
қалай ішу керектігіне үйретіп тұрғандай.
... Репродуктивтік денсаулық – бала туу үдемелі өндірісін толық ақыл-
ес, социалдық берекелі жағдайда, жәй аурулар, жыныс жүйесінің дерттері
болмағанда, жүзеге асырылатын үрдіс... (16-б).
Шынымызды айтсақ, не жазғылары келгендерін түк те түсіне алмадық.
... Ұрықтануға қарсы уколдар, уколдарды жоғары дәрежелі сенімді
дәрігер жасайды...(17 б.).
... Презервативтер, ұрықтануға қарсы уколдар сенімді контрацепциямен
бірге ЖЖБ аурулардан да сақтайды... (19 б.). Бір сөзбен айтсақ,
варваризмдерден, орынсыз қысқарған сөздер мен сөз тіркестерінен және тағы
басқа олқылықтардан көз ашпаймыз.
Енді Неврология (Қайшыбаев С., 2004) оқулығын ашайық:
... Нерв системасында нерв клеткалары мен нерв талшықтарынан басқа
да элементтер болады... (11б.).
... Жұлынның бүйір мүйіздерінде орналасқан симпатикалық орталықтағы
мультиполярлы клеткалардың тармақтарын біріктіреді ... (12 б.).
... симпатикалық, вегетативтік нервтер ..., соматикалық нервтер ...,
екінші неврондар клеткалары... т.т. деп, оқулық басынан аяғына дейін
варваризмдерге толы. Ең өкініштісі, қарапайым, тіпті мектеп оқушыларына да
таныс жасуша варваризмге, дәлірек айтсақ, русизмге айналып клетка болып
шыға келген.
Бұдан соң Хирургиялық аурулардың симптомдары мен синдромдары
(Әлиев М., Нұрмақов А.: Алматы, 2005-200б.) атты қазақша-орысша анықтама
сөздікке назар аударайық: ... Алексеев пробасы облиттеренуші эндоортериит
ауруларында анықталады. Эндоартериит ауруы жоқ адамда жүрістен соң тері
температурасының жоғарылауы анықталады (9 б.).
Боткиннің билиокардиялық синдромы өт қуығында тас пайда болуы
ауруында ауру сезімінің жүрек тұсына иррадиация беруі (23 б.).
Пателла ауруы – асқазан қақпақшасының туберкулез ауруында кездесетін
стенозы (75 б.). Бұл жерде авторлардың есіне салсақ, ауру белгісін ашқан
ғалым Пателл, ал пателла латын тілінен аударылған кезде тізенің
қақпақшасы деген мағынаны білдіреді, бұл біріншіден; екіншіден, атам
заманнан асқазанда, қарында қақпақша (кейбіреулерінің қалтқы деп
жазуларына да не деуге болады?) емес, тазқарын болады, оны орыс тілінде
привратник деп атайды.
Зиялы хирург-мамандардың бұларды білмегендеріне не болмаса
құнттамағандарына таңымыз бар.
Хашимото зобы, лимфоматозды зоб (88б.); Шейнис симптомы, пробасы
коммуникантты көктамырлар қақпашалар жетіспеушілігін анықтау үшін
қолданылады. Шмиден ауруы, синонимы асқазан қақпақшасының гипертрофиялық
стенозы (92-93 бб.). Осындай оғаш олқылықтар мен келеңсіздіктер легі
анықтама сөздікте тым көп-ақ.
Ендігі тілге тиек етеріміз, өзіміздің негізгі мамандығымызға аса
жақын да сай келетін адамның ішкі аурулары жайында.
Сонымен, мінеп-сынайтынымыз Б.С. Қалимұрзинаның Ішкі аурулар атты
екі томдық оқулығы (Алматы, 2005). Қаншама өкініп, қынжылғанымызбен әділін
айтуымыз керек, бұл оқулықтың да асып түскен тұстарын байқай алмадық.
Сөзіміз бен пікіріміз жұтаң тартпас үшін осы оқулықтан біраз мысалдарды
түзетпей, өзгертпей сол жазылған күйлерінде келтіруді ұйғардық: Подагра
даму тегіне қарай біріншілік және екіншілік түрлерін айырады. Біріншілік
подагра немесе илиопатия – лық падагра гендер кемістігінен дамитын ауру.
Екіншілік падагра гиперурикемияға алып келетін басқа бір аурулардың
асқынулары болып табылады. Мәселен, бүйрек шамасыздығынан,
гемобластаздардың (?!) ... (15 б.). Осылайша бүкіл тарау мәтіндері
түсініксіз жазылуымен қатар варваризмдерге де толы.
... Өкпенің жайылма шашыраңқы процестері – бұл рентгенологиялық
ұғымындағы синдром ара ұясы тәрізді өкпе (116б.).... ... өкпенің
жайылма рактық зақымданулары (130 б.)....
... өкпетекті жүрек-қанайналым кіші шеңберінің гипертензиясынан
жүректің кіші шеңберінің гипертензиясынан жүректің оң жақ бөліктеріне
нагрузка түсуі және гипертрофиясы фиксацияланады ... (138б.).
... өкпетекті жүректің классификациясы: даму барысы жедел, жеделдеу
(бірнеше минут, сағат ішінде дамиды), созылмалы айлап, жылдап...
(146б.)...
... ЭКГ-да келесі тісшелер аралықтарды айырады: Р-тісше, Q-тісше, R-
тісше, S-тісше, Т-тісше... Қарыншалар фибрилляциясы – қарыншалық бұлшық
етті талшықтарының ретсіз хаосты қозып жиырылуы ... (157 б.)....
... жара ауруы - өршу кезінде жараның асқазанға, онекелішекке
қайталанып түсуіәмен өрбитін асқазан-онекелішек аймағының эитологиясы ...
Жара ауруы бір емес, бірнеше агрессиялық факторлардың бірлесуінен және
кілегей қабықтың қорғаныс қасиетінің төмендеуінен дамиды... онекелішек
жарасының даму механизмі келесі схемамен келтіруге болады: онекелішектің
асқазандық метаплазияға ұшыраған эпителиінің һ. Пилориі мен
колонизациясы... Онекелішектің созылмалы жарасы, сероздық қабық, овальді
көлемдері, кардийлік, ішек өтімсіздігі, көлденең тоғышек, кілегей қабығы,
субкардийлік, субкомпенсацияланған, декомпенсацияланған, малигнизация ...
(160-170 бб.).
Бейспецификалық жаралы колиттік және тоғышек кілегей қабығының
жаралы деструкциялық зақымдануы және соның салдарынан ішектің стенозына,
перфоракциясына, қан кетуге, сепсиске т.б. алып барады... (171 б.)....
бейспецификациалық жаралы колит пен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
І-тарау. Медициналық басылымдардағы сөз мәдениетінің жайы 7
1.1. Емлелік немесе орфографиялық қателер 15
1.2. Диалектизмдер 20
1.3. Жаргон, арготизмдер 21
1.4. Варваризмдер 22
1.5. Тілдік төсеніші өзгешелеу ескі кітаби сөздер 28
1.6. Медициналық басылымдардағы қарапайым сөйлеу сөздері 31
ІІ – тарау. Медициналық басылымдардағы аударма және сөз мәдениеті 35
2.1. Сөзбе-сөз аудару (калькалау) тәсілі 37
2.2. Дәлме-дәл немесе адекватты аудару тәсілі 40
1.2. Еркін аударма (вольный перевод) тәсілі 43
Қорытынды 48
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 55
Кіріспе
Тіл – белгілі бір қоғам мүшелерінің өзара түсінісуінің, пікір
алысуының, олардың барлық іс-әрекеттерінің құралы. Тіл сонымен бірге
адамдардың ойлау қабілетін іске асырушы, одан әрі дамытушы, ерік-жігерін,
сезімін білдіруші, мәдени-тарихи дәстүрлерін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші
құрал.
Тіл мәдениетке, әдебиетке, ғылымға, өнерге, білімге және олардың
дамуына, оқу-ағарту, тәлім-тәрбие, үгіт-насихат жұмыстарына қызмет етеді.
Тіл құралы неғұрлым жақсы шыңдалған болса және сол тілді пайдаланушылар осы
құралды жетік меңгеретін болса, солғұрлым оның күші де арта түседі.
Ана тілін ардақтау, туған тілді құрмет тұту – жалпы мәдениетке, оның
ішінде ең алдымен тіл мәдениетіне қойылатын аса қажетті шарттардың бірі.
Олай дейтініміз, қоғамдық өмірде тілдің қатынаспайтын, араласпайтын жері
болмайды, тілі дамыған қоғам бар жерде тіл мәдениеті де болуы керек. Осыған
орай, дана халқымыздың тіл және тіл мәдениеті туралы айтылған мақал-
мәтелдерінде терең мән мен маңыздың бар екенін бірден байқаймыз: Өнер алды
қызыл тіл, тіл қылыштан да өткір, бас кессе де тіл кеспек жоқ, піл
көтермегенді тіл көтереді, бал тамған тілден у тамар және т.т. Сондықтан
да болар, қоғам үшін қызмет ететін тілді халық өзінің қарым-қатынас құралы
ретінде қастерлеп, жетілдіріп, әдебиеттендіріп және мәдениеттендіріп
отырады. Тілді әлемдік мұхитпен салыстыруға болады, онда алуан-алуан тілдік
үдерістер (процестер) жүріп жатады. Кезінде бұл құбылысты белгілі тіл
маманы, академик Ісмет Кеңесбаев: Тіл бейне бір шексіз мұхит, оған дария
суы да, ірілі-ұсақты өзен суы да, қайнар бұлақ та, өткінші жауын да,
қажетсіз лай су да құйылып жатады. Тіл кәрі тарихтың айғағы: есте жоқ көне
заманнан мызғымастан келе жатқан әрқилы сөздер, сөз тұлғалары да, әр
дәуірге сай қат-қабаттаса жалғасқан үстеме элементтер де, көрші елдерден
ауысқан сөздер де кездесіп отырады (Қазақ әдебиеті газеті, 1959 жыл, 15-
май) - деп тамаша сипаттаған еді.
Алайда, кейін зиялы ғалымның Красная звезда газетінде (1989 жыл, 22-
тамыз) орыс тілінің қамын ойлап, қабырғасы қайысып, орыс тілінің жыртысын
жыртып, бүкіл Кеңес Одағының республикаларын орыс тілін мемлекеттік тіл
етіп қалдыруға шақырғаны тым мәймөңкелік пен асыра сілтеушілік болды деп
санаймыз. Олай дейтініміз, әрбір ұлт, мейлі ол үлкен болсын, мейлі ол кіші
болсын, мәңгілік болып қалуды қалайды және бұл оның табиғи құқы. Ал осылай
болуы үшін сол ұлттың тілі өзінің туған жерінде, туған елінде тамырын жая
өмір сүруге тиіс және бұған кедергі жасауға ешкімнің құқығы да, хақысы да
жоқ деп санаймыз.
Осыған орай, данышпан халқымыз: Тіл тағдыры – ел тағдыры, тіл мерейі
– ел мерейі - деп тегін айтпаса керек.
Біздің пайымдауымызша, әрбір адам өзін білімді де білікті деп
санайтын болса, ол өзінің тіл байлығын молайтумен бірге тіл мәдениетіне де
көңіл аударуы тиіс. Олай дейтініміз, сөйлесудегі, жазудағы тіл қолданудың
өнегелі үлгілері, сауаттылық, айқын ойлылық пен біліктілік тіл мәдениеті
дегенге саяды. Сондай-ақ, біз мәдениетті тіл деп ең алдымен ұлттық
дербестігін сақтаған, сөз байлығы мол, грамматикалық құрылысы, стильдік
мүмкіншілігі, мағына дәлдігі ашық та айқын тілді айта аламыз.
Тіл мәдениеті туралы талай-талай пікірлер айтылып та, жазылып та
келеді. Солардың ішінде, біздің ойымызша, ең дөп басқаны, белгілі ғалым –
тіл маманы М. Балақаевтың: Тіл мәдениеті дегеніміз – тіл жұмсаудағы
ізеттілік пен сауаттылық қана емес, сонымен қатар тілдік тәсілдерді,
фонетикалық, орфографиялық, орфоэпиялық, морфологиялық, синтаксистік,
стильдік құбылыстарды ұқыпты, дұрыс қолдану дағдысы - деген пікірі.
Сонымен, сөйлеу, жазу тілінің мәдениеті дегенімізде, алдымен
жұртшылықтың әдеби тілді меңгеру дәрежесінің қандай екеніне қараймыз. Оның
толып жатқан ұзын сонар жолдары бар: балабақшасы, мектеп, арнайы орта және
жоғары оқу орны, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдары (газет, журнал,
радио, ТV және т.б.), бәрі-бәрі тіл мәдениетіне баулитын орындар. Алайда,
жасыратыны жоқ, солардан қазіргі қоғам мүшесі өнегелі тәлім-тәрбие, жан-
жақты білім алып, тіл мәдениетіне де қанық болып жүр деп айта алмаймыз. Оны
күнделікті өмірімізден көріп те, байқап та жүрмыз. Әсіресе, бізді көп
ойландырып толғандыратыны, керек десеңіз, көңілімізге қобалжу мен күдік
салатыны - әдеби тілдің бір түрі болып саналатын ғылыми тіл, дәлірек
айтсақ, ғылыми тілдің мәдениеті.
Ал жалпы тіл мәдениетінің бүкіл болмыс-бітімімен көрінетін жері –
баспасөз. Баспасөз тілінің мәдениеті мейлі әдеби басылымдар болсын, мейлі
ғылыми әдебиет болсын, бәрінің де тілдік элементтерді орын-орнымен,
талғампаздықпен тілдік қалыпқа, яғни тілдік нормаға сай қолданылуын
қадағалайды. Тағы бір айтарымыз, жалпы баспасөз тілінің ерекшелігі,
әсіресе, сөз мәдениеті жөнінде білуге тиіс мәселелердің көптігі мен
баспасөзден шығатын басылымдардың бәрін қамтудың мүмкін еместігі. Осыған
орай, біз өзіміздің ширек ғасырдан астам еңбек етіп жүрген медицина
саласына, осы салада соңғы алты жыл аралығында жарыққа шыққан медициналық
басылымдардың сөз мәдениетіне баса назар аударуды жөн деп санадық. Сонымен,
біз бірсыпыра медициналық басылымдарға, атап айтқанда: У кого что болит? –
Қай жеріңіз ауырады? (Альбертон Н.И., Алиханова К.А.; Қарағанды, 1999 ж.),
Қазақшасы қалай? – Как это сказать по казахски? (Дом санитарного
просвещения; Алматы, 1999г.), Патофизиологиядағы медициналық атаулардың
сөздігі (Нұрмұхамбетов Ә., Ахмет-Төре М; Алматы, 1999), Медицинский
словарь – Медициналық сөздік (Момынов Т., Рақышев А.; Алматы, 1999),
Орысша-қазақша медициналық сөйлесу сөздігі – русско-казахский разговорник-
словарь (Аяпбергенова К., Алматы, 2000), Орысша-латынша-қазақша акушерлік-
гинекологиялық сөздік – Русско-латино-казахский акушерско-гинекологический
словарь (Нұрқасымов М., Қайыпова Н, Алматы, 2000), Хирургиялық атаулардың
орысша-латынша-қазақша түсіндірме сөздігі – русско-латинско-казахский
толковый словарь хирургических терминов. (Касенов Т., Алматы, 2001),
Термины функциональной диагностики в кардиологии. Русско-казахский
словарь (Биекенов М., Алматы, 2001), Клиникалық-психологиялық зерттеу
және психикалық статусты сипаттау. Әдістемелік нұсқау. (Букашев Т.,
аударған М. Омарова, Алматы, 2001), Адам анатомиясы. Оқулық (Күзенбаева
Ә., Алматы, 2001), Аурулардың алдын алу және денсаулықты нығайтудың
халыққа арналған білім стандарттары. Әдістемелік нұсқау (Германюк Т.А.,
Байсүгірова В.Ю., Әлжанова А. және т.б.; Алматы, 2002), Адам анатомиясы.
Оқулық (Дайырбекова М., Алматы, 2002), Уланудың түрлері. Дәрігерлерге
арналған оқу құралы (Біртанов Е.А., Біртанов Б.А., Алматы, 2002), Өт
қуығында тас пайда болу ауруы. Монография (Нұрмақов А., А-Аты, 2003),
Адам анатомиясы. Оқулық (Рақышев А., Алматы, 2004), Хирургиялық
аурулардың симптомдары мен синдромдары. Қазақша-орысша анықтама сөздік
(Әлиев М., Нұрмақов А., Алматы, 2005), Ішкі аурулар. 2 томдық оқу құралы
(Қалимұрзина Б.С., Алматы, 2005), Валеология. Дене тәрбиесі. Спорт.
Республикалық ғылыми-көпшілік журнал (2006, № 2), Отбасы және денсаулық.
Республикалық ғылыми-көпшілік журнал (№ 2, 2006) және тағы басқаларына
біліміміз бен мамандығымызға (яғни дәрігерлік, оқытушылық және
аудармашылық) сай тұрғыдан шолу жасап және осы басылымдардың мазмұн-
мәндері, тіл байлығы, сөз мәдениеті қандай екен дегендей сауалдар қойып,
тіпті оқырман қауымның бірі болып, сынымыз бен ой-пікірімізді осы
еңбегімізде білдіруді жөн санадық.
І-тарау. Медициналық басылымдардағы сөз мәдениетінің жайы
Алдымен, сөз желісін бастамас бұрын, сөз мәдениеті деген ұғымды
айқындап алайық. Өйткені әріптестеріміздің (коллегаларымыздың) басым
көпшілігінің түсінігінде сөз мәдениеті сыпайы да әдепті сөйлеумен ғана
шектеледі. Әрине, бұл пікірді пәлендей дұрыс деп айта алмаймыз. Шындығында,
сөз мәдениеті деген ұғымның мазмұны сіз және біз дегеннен әлдеқайда
кең, әлдеқайда терең. Сөз мәдениеті дегеніміз ең алдымен, ана тіліміздің
иелігіндегі барша дүниеліктерді – тілдің дыбыс жүйесін, оның ырғақ,
әуездерін; сөзді, оның мағыналық қырларын; сөздің тұлғалық құрылымдарын,
оның жұрнақ, жалғауларын; сөз тіркесі мен сөйлем жүйелерін; тілдің стильдік
ерекшеліктерін және т.б. әдеби тілдің нормасына сай қолдана білу, дұрыс әрі
бедерлі жұмсай білу деген ұғымды білдіреді. Әрине, көп жағдайда әдеби мен
әдеби еместің, норма мен норма еместің аражігін ажырату оңай бола
бермейді. Бұлардың жігін айқындауда, біздің ойымызша, әдеби тілдің
жұртшылық мойындаған, қоғамның мәдениетті мүшелерінің баршасына міндетті
деп танылған нормаларына сүйенеміз. Оның негізгі қалыптары, яғни нормалары
фольклор мен ауыз әдебиеті, шешендік сөз, ісқағаз тілі мен ғылыми әдебиет,
әсіресе әжептәуір биік деңгейге көтерілген көркем әдебиет үлгілері арқылы
қалыптасқан. Бұл үлгілер халық тіліндегі барды талғау, таңдау, таразылау
арқылы әдебиет, мәдениет, ғылым, қоғам қайраткерлерінің шығармашылығында
кәдеге жарап, мәдениеттендіріліп отырады. Осыған орай, халықтық тілден
өзіндік айырмашылығы да, ерекшелігі де бар, ғылыми қағидаларға, стильге
негізделген әдеби тілдің бір түріне саналатын – ғылыми тіл туралы өз
ойымызды айтайық.
Шын мәнісінде ғылымның барлық саласын сөз етпей-ақ, өзіміздің
медицина саласында ғылыми тілді онан әрі дамытып, қалыптастырғымыз келсе,
алдымен өзіміздің де, өзгелердің де Мемлекеттік тілді толық қолдана білуі
құба-құп болар еді. Олай дейтініміз, егер әрбір маман-дәрігер, ғылыми
қызметкер әдеби тілдің нормасына сай ғылыми тілді (ғылыми стильді де) жетік
меңгере отырып, өз еңбектерін оқырман қауымға да, қаламдастары мен
әріптестеріне де түсінікті етіп жаза білсе, айтайын деген ойын, ғылыми
тұжырым-пікірін ауызша да, жазбаша да дәл жеткізетін болса, жеткізе білсе,
ғылыми тілдің қадір-қасиеті артып, мәртебесі биіктей түсер еді. Алайда,
өкінішімізге қарай, біз медициналық басылымдардың басым көпшілігі өрескел
қателіктер мен оғаш олқылықтарға толы екендігіне куә болып жүрміз.
Сөзіміз дәйексіз болмас үшін, осы басылымдардың бірен-саран пайдалы
тұстары болса, оқырман қауым қабылдап алған шығар деген оймен тек анадайдан
менмұндалап тұрған келеңсіз жақтарына көңіл бөлейік. Атап айтсақ,
Қазақшасы қалай? - Как это сказать по-казахски? тілашарындағы акушер-
гинекологтың қабылдауына тоқталайық: У Вас беременность. Вы желаете ее
сохранить или прервать беременность? – Сіз екіқабатсыз. Туасыз ба, жоқ
балаңызды алдырасыз ба? Қандай дарақы да дөрекі сұрақ! Айта кету керек,
орысша сұрақ дұрыс қойылған. Ал қазақшасының қисынсыз да дөрекі екендігін
дәлелдейік: біріншіден, әйел жүктілігінің бастапқы кезеңінде келіп отыр;
екіншіден, жүктілігін сақтау немесе бөлу, қабылдауға келген жүкті әйелдің
ісі, оны өзі шешіп, өзі айтады; үшіншіден, жүкті әйелде әзірше бала емес,
ұрық қана пайда болған, сондықтан қазақша сұрақ төбеден шоқпармен соққандай
және тым дөрекі қойылған. Білімді де мәдениетті дәрігер акушер-гинеколог
жүкті әйелдің жанын жараламай сұрақты былайша қояр еді: Сіз жүкті
болыпсыз. Жүктілігіңізді сақтайсыз ба, әлде бөлгіңіз келе ме? Мұндай
келеңсіз мысалдарды көптеп келтіруге болады.
Енді медициналық басылымдардағы сөз мәдениетінің ерекшелігін
айқындайтын негізгі белгілерге (кейде сапаларға деп те айтамыз) тоқталайық.
Олардың бастылары мыналар: сөз дұрыстығы, дәлдігі, логикалығы, тазалығы,
мәнерлілігі, байлығы.
Сөз дұрыстығы дегенде алдымен сүйенеріміз – ғылыми тілдің нормасы,
яғни ғылыми тілдегі бірізділік, қалыптылық. Сөз мәдениетінің басты
талаптарының бірі – сөздердің дұрыс айтылып, дұрыс жазылуы. Қазақшасы
қалай? – Как это сказать по казахски? деген тілашардың мұқабасындағы
аудармалар сөз дұрыстығына бірден нұқсан келтіріп тұр: Қазақшасы қалай?
дегеннен Мұны қазақша қалай айту керек? – Как это сказать по казахски?
деп жазу дұрыс та дәлірек келеді деп есептейміз. Тағы бір мысал: балалар
дәрігерінің қабылдауында: Ребенок гудит (дұрысы гулит)? – Балаңыз
былдырақтай ма? дегеннен – Балаңыз уілдей ме? деген әлдеқайда дұрыс та
сыпайы көрінеді емес пе.
Когда появились первые зубы? – Қай кезде тіс жарды? дегеннен
Алғашқы тістері қашан шықты? – Когда прорезались первые зубы? деп сұрау
дұрыс қой, ал тіс жарудың сөйлеу, үн қату деген мағыналары да бар. Сөз
дұрыстығына қайшы келетін тағы бір келеңсіздік, аталмыш тілашардағы 50
аурудың 41-і орысшадан (тіпті латыншадан да) сол қалыптарында аударылған,
дәлірек айтсақ, қалдырылған:
Гастрит – гастрит, зоб – зоб, панкреатит – панкреатит, фурункул –
фурункул және т.т. деп кете берген. Тілашар болғаннан кейін тілімізді ашу
керек қой, мысалы, гастрит – асқазанның қабынуы, фурункул – сыздауық немесе
шиқан деп дұрыс ашып көрсету керек. Сөйтіп, сөз дұрыстығын жай ғана, қалай
болса, солай айтыла салатын сөз емес, ғылыми ұғым немесе термин не болмаса
ғылыми атау сөз деп білетін болдық.
Сөздің дәлдігі немесе айқындығы дегеніміз – сөздің ақиқат шындықтағы
заттар мен құбылыстардың атауларына барынша дәлме-дәл келуі. Кезінде
шәкірттеріміздің (студенттеріміздің) кейбіреулерінің Ауруға жедел
медициналық көмек көрсету күнделіктеріндегі: Науқастың қызуы біршама
төмендеді, Сырқат баланың жөтелісі жақсы емес, Аурудың жағдайы жаман
емес және т.т. дегендей жазуларына көңіліміздің толмайтынын білдіргенбіз.
Себебін айтайық, бір қарағанда күнделік дұрыс толтырылғандай, дегенмен, сөз
мәдениетіне қатысты сөз дәлдігі жоқ. Дененің қызуы біршама төмендегенде аз
не болмаса көп төмендегені белгісіз, бұл біріншіден; екіншіден, жөтелудің,
жөтел атаулының зардапты екендігі баршамызға мәлім. Сондықтан жақсы жөтел
болмайды; үшіншіден, дәрігерге керегі аурудың жағдайы (тұрмыстық,
әлеуметтік т.б.) емес, оның денсаулығы, хал-ахуалы. Жаман емес деген
жауаптың мағынасы көп: оған орташа, жақсы, тіпті өте жақсы ұғымдарын
да сыйғызып жіберуге болады. Сондықтан жаман еместің не орташа, не жақсы
не өте жақсы екендігінің біреуін дәлелдеп берсек, сөз мәдениетіндегі
дәлдікті, айқындықты ашып бердік деп айта аламыз.
Сөздің қисындылығы немесе логикалығы деп жеке сөздің, сөз тіркесінің,
сөйлемнің өз орнымен қолданылуын айтады. Өкінішімізге қарай, медициналық
басылымдарда сөз мәдениетінің бұл белгісі де ақсап жүр. Тілашарлардан,
сөздіктерден тағы да мысалдар келтірейік: Роды были нормальными – Толғағым
қалыпты болған (?!); Роды были стремительные, было раннее отхождение вод
– Толғағым қарқынды өтті, қағанағым ерте жарылды (?!). Еріксіз таңданып,
басымызды шайқаймыз. Жүкті болған, бала көтерген, есі дұрыс әйелдің толғату
мен босануды ажырата алмайды дегенге кім сенеді? Өз басым сенбеймін.
Шынымызды айтсақ, не дәрігер акушер-гинекологтың сауатсыздығын, не осы
тілашарды жазған авторлардың Мемлекеттік тілді жете білмейтіндіктері мен
жауапсыздықтарын көріп отырмыз. Баяғы заманнан орысша роды қазақша
босану, ал родовые схватки – толғақтар, толғату емес пе!
Авторлардың ойы бір бөлек, сөздері бір бөлек болып кеткен.
Тағы да бірнеше мысалды жазылып, басылған күйлерінде келтірейік:
артерия – артерия, көктамыр – жүректен шыққан (?!); брадикардия –
брадикардия, жүректің жиі соғуы (?!); ассанация – ассанация, денсаулығын
жақсарту (?!); фурункулез – фурункулез, көртышқан (??!). Еріксіз
қынжыласыз! Нағыз сауатсыздық пен жауапсыздық тұрған жерде сөз қисындылығы,
логикалығы қайдан бола қалмақ? Ал енді түзетіп, жөнімен ойымыз бен
сөзімізді қисынымен айтып, жазатын болсақ: артерияның қызылтамыр, ал
венаның – көктамыр екендігі және қанның осы көктамыр арқылы жүректің оң
құлақшасына (жүректен шыққан емес!) келіп құятыны мектеп қабырғасынан
белгілі емес пе!
Брадикардия – жүректің сирек соғуы, ал жүректің жиі соғуын тахикардия
деп атайды. Ассанация денсаулықты жақсарту емес, үйлер мен ғимараттардың
тазалығын жақсарту болып табылады.
Ал денсаулықты жақсартуды, емдеп, күтім жасауды санация деп айтады.
Фурункулез деп (көртышқан (орысша крот) емес!) денеге сыздауықтардың қаптап
кетуін айтады.
Сонымен, сөзімізді тұжырымдасақ, сөздің қисындылығы, яғни логикалығы
деп ойымыз бен сөзіміздің қайшыланбауын айтамыз.
Сөздің мәнерлілігі дегеніміз – сөйлеушінің немесе жазушының
тыңдарманын не оқырманын қызықтыра білуі, сөзін ұғындыра алу қабілеті.
Өзіміз шолу жасаған медициналық басылымдардан сөз мәдениетінің бұл белгісін
көре алмадық. Бір жағынан таңырқауға да болмайды, неге десеңіз, сөз
мәдениетінің сөз дұрыстығы, дәлдігі, айқындылығы, қисындылығы, тазалығы
және сөз байлығы болмаған жерде қайдан сөз мәнерлілігі болсын?
Сөз тазалығы. Сөйлеушінің не болмаса жазушының әдеби, ғылыми тіл
нормасын сақтаумен бірге Мемлекеттік тілдің – Ана тіліміздің барша
мүмкіндігін пайдалануды сөз тазалығы дейміз. Ал бұдан да дәлірек айтсақ,
ана тілімізді санқилы варваризмдермен, диалектизмдермен, арго-
жаргонизмдермен, койнэлермен және т.б. шұбарламау және талғамсыз
жұмсамау. Сөз мәдениетінің бұл белгісі де медициналық басылымдарда да,
емдеу мекемелерінде де сын көтермейді. Алдымен шәкірттеріміздің қазақша
сырқатнамалар мен амбулаториялық кітапшаларға жазғандарына назар аударайық:
аурудың жалобасы, науқас жаловаться етеді, пока бізге келгенше
здоровый болатын, давлениесін измерить етіп едім, 180 и 95 мм.рт.ст.
показал, языгы обложенный ақ налетпен, бұрын сахарный диабетпен
ауырыпты, диетаны соблюдать етпейді екен, операция предлагать еткенде
отказ жасапты, укол жасатпады, бояться етеді екен, внутримышечно укол
істеп, грудына горчичник ставить еттік, повторный вызовқа барсақ, дәу
овчаркасы тістеп ала жаздады (қауып ала жаздады емес), ішінің постоянный
асциті бар, аяқтары опухшие, диспансерный учетта тұрмапты және т.т. деп
кете береді.
Ал оқулықтар, оқу құралдары, тілашарлар мен сөздіктерде белок,
углевод, клетка, клетчатка, ткань, рак және т.б. орыс тіліндегі терминдер
мен атау сөздер бәз-баяғы қалыптарында айтылып та, жазылып та келеді.
Осындай сөз тазалығы бола ма екен, әлде орыс тіліндегі аталмыш сөздер әбден
қанымызға сіңіп, туған тіліміздегі ақуыз, көмірсу, жасуша, жасунық, тін
немесе ұлпа, обыр не болмаса қатерлі ісік сияқты атау сөздерден артық болып
кеткені ме? – деп қынжыламыз да уайымдаймыз. Тағы бір мысал келтірейік. Бұл
жолы Уланудың түрлері: Дәрігерлерге арналған оқу құралын алайық. 31-
бетте: Қызықты механизм, апиын тектес рецепторлардың теориясына
негізделген толерантты және қабылдамай жауап бере (тежеу) алады. Апиындарды
көп қабылдау рецепторлардың кескін үйлесімін жиі бұзып, эндогенді апиындық
заттардың секрециясының қалыптылығын төмендетеді. Апиындық заттар мен
секреция беру төмендегенде, экзогендік апиындар көп керек етіледі: яғни
қосымша әсер етпей-ақ, тыныстың бұзылуы сияқты үлкен мөлшерде ентігу
туындайды. Шұғыл апиынды тоқтату қалыпты жағдайға келтірмейді. Содан келіп,
натрийдің өтуіне жол ашылып, қозу күшейеді де ауру белгілерін қабылдамайды
(тежеу)... Әділін айтсақ, оқырман қауымды былай қойғанның өзінде, дәрігер
мамандардың өздері де ештеңе түсіне алмайды. Ауру немесе удай мас адамның
сандырағымен теңеуге болады. Дәрігерлерге арналған оқу құралы-сымақ 144
беттен тұрса, соның тең жартысынан көбі осындай түсініксіз сөйлемдерге
толы. Осындайда ғылыми тіл туралы, сөз мәдениеті, оның ішінде сөз
дұрыстығы, сөз дәлдігі мен айқындығы, сөздің қисындылығы (логикалығы),
мәнерлілігі, сөз тазалығы жайында сөз қозғаудың өзі ерсі сияқты.
Біздің әділ де нақты пайымдауымызша, Уланудың түрлері Дәрігерлерге
арналған оқу құралы. (Е.А. Біртанов, Б.А. Біртанов. – Алматы, 2002 ж.)
шәкірттеріміз бен дәрігер-мамандардың қатты наразылығы мен суық ықыласына
әлі күнге дейін ие болып келеді. Оқу құралы деуге аузымыз бармайтын
керітартпа басылымға белгілі ғалым, академик Т. Шармановтың ұлтанымды мен
мақтамай, кім мақтайды? дегендей, қисынсыз пікірсарап жазуы шәкірттеріміз
бен біздің өкінішіміз бен күйінішімізді өршіте түскендей болды. Олай
дейтініміз, осындай басылымдарға үстірт, атүсті, жеңіл-желпі және
жауапсыздықпен қарау – медицина саласына ешқандай жақсылық пен опа
әпермейді.
Ендігі сөз етеріміз сөздің байлығы. Жоғарыда келтірілген мысалдардан,
солардағы олқылықтар мен келеңсіздіктерден кейін, медициналық
басылымдардағы сөз байлығы туралы сөз қозғаудың өзі бізге ауырлау да
ыңғайсыздау сияқты. Өйткені сөз байлығы, басқаша айтсақ, сөз молдығы
оралымды тілге қойылар талаптардың бірі. Бұған мән бермеген адамның тілі
жұтаң тартып тұратындығы бәрімізге мәлім. Өкінішімізге қарай, өзіміз шолу
жасаған медициналық басылымдардың түгелдей дерлігінің сөз байлығы тым
кедей. Біздің де ойымыз бен пікіріміз жалаң да жұтаң болмас үшін сөздіктер,
тілашарлар, оқулықтар және тағы басқа басылымдардан мысалдар келтірейік:
амнезия – амнезия; афагия – афагия; афония – афония; бронхит – бронхит,
бронхтың қабынуы; вагинит – вагинит; ветрянка – ветрянка; дифтерия –
дифтерия, құл ауруы (?!); гепатит – гепатит; истинный круп – нағыз круп
(?!); круп дифтерийный – дифтерия крупы (?!); ларингит – ларингит; в
текущем году выросла детская и материнская смертность – ағымдағы жылда
балалар мен шешелердің өлімі өсті (?!); псевдокруп гриппозный – тұмаудағы
жалған круп (?!); первичное кровотечение – біріншілік қан кету (?!);
вторичное кровотечение – екіншілік қан кету (?!); рак голосовых связок
(складок) – үн жалғамаларының рагі (?!); седловидный нос – ертоқым тәрізді
мұрын (?!); непрерывный кашель – үнемі ағымды жөтел (?!); принудительное
лечение – ықтиярсыз емдеу (?!); улитка ушная – құлақтың ұлуы (?!); язва
пилорического отдела желудка – пилорикалық жара (?!) және т.т.
Байқасаңыздар, авторлардың сөздік қоры жұтаң тартуымен бірге аудармашылық
жақтары да ақсап тұр. Осыған байланысты олар ана тілімізді орыс тіліне
тәуелді етіп, момын бұзаудай жетегіне байлап берген. Ал енді осы
олқылықтарды түзетіп, жазып көрсек: амнезия - өткенді еске түсіре алмау;
афагия – жұта алмау; афония – үннің шықпауы, үнсіздік; бронхит –
кеңірдекшенің қабынуы, бронхит; ветрянка емес, ветряная оспа – желшешек,
ұшпашешек; вагинит – қынаптың қабынуы; дифтерия – күл ауруы (құл ауруы
деген болмайды); гепатит – бауырдың қабынуы; истинный круп – шынайы күл
ауруы; круп дифтерийный – шынайы құрөзек; ларингит – көмекейдің қабынуы; в
текущем году выросла детская и материнская смертность – биылғы жылы
нәрестелер мен аналарының өлім-жітімі көбейіп кетті; псевдокруп гриппозный
– сүле құрөзегі; первичное кровотечение – бастапқы қан кетуі; вторичное
кровотечение – қайталама қан кетуі; рак голосовых складок – үн
қатпарларының қатерлі ісігі; седловидный нос – қайқымұрын; непрерывный
кашель – толассыз жөтел; принудительное лечение – емделуге мәжбүр ету
(мысалы, маскүнемдер мен нашақорларды); улитка ушная – құлақтың құрышы;
язва пилорического отдела желудка – тазқарынның ойық жарасы және т.т. деп,
ана тіліміздегі мол сөздік қорымызды пайдаланып, дұрыс та сауатты жазуға
әбден болады емес пе!
Сонымен, қорыта айтатын болсақ, ана тілін жете меңгерумен бірге
сөздік қорын молайтып, оны дұрыс та оңтайлы қолдана білген дәрігер-маманның
өзі де, сөзі де жалпы мәдениеттің биік шыңынан көрінетініне ешбір шүбәміз
жоқ.
Медицинаның барлық саласы мен ғылымының қоғам өміріндегі қызметі арта
түскен сайын медицина қызметкерлерінің де сөз мәдениетінің маңызына айрықша
көңіл бөлуі керек деп санаймыз.
Өйткені кез келген ғылыми не болмаса ғылыми-көпшілік еңбек болсын,
шағын мақала, әдістемелік нұсқау, бәрі-бәрі тіл жағынан мүлтіксіз болуға
тиіс. Алайда, қазіргі таңда медициналық басылымдар беттерінде, дәрігер-
мамандар мен ғылыми қызметкерлердің сөздерінде, жазуларында тіл мүкістігі
мен сөз мәдениетінің ақаулары көптеп кездесуде. Сондықтан сөйлеуде, жазуда
кездесетін кемшіліктерді дер кезінде жойып отырмаса, олар, біздің ойымызша,
тіл мен сөз ауруларына айналып кетуі мүмкін. Мәдениетті адамдар тосырқап
қарайтын, ғылыми тілдің қалыптаса түсуіне, сөз мәдениетіне нұқсан
келтіретін кемшіліктер аз емес. Енді солардың ең бастыларын тілге тиек
етейік.
1.1. Емлелік немесе орфографиялық қателер
Тілдегі әріптердің дұрыс қолданылуының және сөздердің дұрыс жазылу
ережесінің жүйесі болып табылатын орфографияның жайы медициналық
басылымдарда тым нашар деуімізге де болады. Сөзіміз дәйексіз болмас үшін
дәлелдер келтірейік. Алдымен сөздіктер мен тілашарлардан мысалдар алайық.
№ Емлелік және мағыналық № №Біздің дұрыстап, түзетіп
№ қателермен жазылғандары жазғандарымыз
1 Абрезия -қыру 1. Абразия – қырнау, тазалау
2. Абрезия матки – жатырды қыру 2. Абразия матки – жатырды қырнап
(?!) (әдетте сақал-мұртты тазалау
қырады).
3. Адонокарцинома – безді рак 3. Аденокарцинома – бездің қатерлі
ісігі
4. Апетит - зауық 4. Аппетит – тәбет
5. Апликация - таңу 5. Аппликация - жапсыру
6. Антиверсия – алға еңкею 6. Антеверсия - иілу
7. Антифлекция – алға бүгілу 7. Антефлексия – алға иілу
8. Буфуркация – екі айрылу 8. Бифуркация – екі айырық
9. Вещество гусчатое – жалпақ 9. Вещество губчатое – кеуекті зат
сүейкке тән
10. Гомотурия – қан сию 10.Гематурия – қанды зәр (несеп)
11. Загор – қаталау? (қаталау деп 11.Запор – іш қатуы
қатты шөлдеуді айтады емес пе)
12. Кистит – қынаптың қабынуы (?!) 12.Цистит – қуықтың қабынуы; ал
қынаптың қабынуын– вагинит деп
атайды
13. Ринорагия – мұрын қабынуы 13.Риноррагия – мұрынның қанауы
14. Сито – дәм. 14.Ситос – тағам, тамақ, ас-дәм.
15. Трахит – трахит. 15.Трахеит – кеңірдектің қабынуы.
16. Эпиплот – тор қабықтың қабынуы 16.Эпиплоит – үлкен шарбының
(?!) (тор қабықтың қабынуын – қабынуы.
ретинит деп атайды)
17. Энтеронит – іш қабынуы. 17.Энтерит – ішектің қабынуы.
18. Энцефалорагия – миға қан келуі 18.Апоплексия головного мозга –
(?!) миға кенеттен қан құйылуы.
19. Эффект - өнім. 19.Эффект – нәтиже, әсер.
20. Яйцеклака – аналық клетка. 20.Яйцеклетка – аналық жасуша.
т.т. деп осылайша жалғастыра беруге болады.
Өкінішімізге қарай, осындай оғаш олқылықтар мен келеңсіздіктер оқу
құралдары мен оқулықтарда да көптеп ұшырасады. Мысалы, М. Дайырбекованың
Адам анатомиясы (2002) оқулығының бір ғана бетінің, дәлірек айтсақ,
сегізінші бетінің латынша, қазақша жазылған емлелік қателеріне тоқталайық.
№ Оқулықтағы латынша емлелік № №Латынша түзетіп жазғандарымыз
№ қателер
1. Factes - бет. (factes – 1. Facies - бет
деректер)
2. Servix – мойын. 2. Cervix - мойын
3. Fruncus – тұлға. (ал тұлға – 3. Truncus – дің.
corpus деп аталады)
4. Forfhorax – кеуде. 4. Thorax – кеуде.
5. Orts – ауыз. 5. Os, oris – ауыз.
6. Culitus – шынтақ. 6. Cubitum – шынтақ.
7. Fomur – сан сүйегі. 7. Femur – ортан жілік.
8. Costae – қабырға. 8. Costa – қабырға, қабыртқа.
Costae – қабырғалар; аe –
латынның көптік жалғауы болып
табылады.
9. Vertebrae – омыртқа. 9. Vertebra – омыртқа, ал
vertebrae – омыртқалар.
Байқасаңыздар, оқулықтың бір ғана бетінен бақандай тоғыз емлелік те,
мағыналық та қателер шығып отыр. Ал басқа Адам анатомиясы (Ә. Күзенбаева,
2001) оқулығының күйі де осындай, айталық, бас қаңқасы емес, адамның бас
сүйегі, омыртқа жотасы емес, омыртқа бағанасы, жүректің қақпашалары емес,
қақпашалары, яғни клапандары болады. Аталмыш емлелік қателер бір емес, екі
емес, бірнеше ондаған рет бүкіл жүрек-қан тамырлары жүйесі тарауында
қайталана берген. Автордың есіне салсақ, жүректе қақпақшалар емес, екі,
яғни митральды және үш жапсарлы қақпақшалар болады. Ал қақпа (қақпаша да
емес) бауырда бар, яғни: бауыр қақпасы – ворота печени – porta hepatis деп
аталады. Сондай-ақ, жүректің дыбыстары емес, жүректің соғуы деп айтуымыз
керек. Әділін айтсақ, мұндай сапасыз оқулықтардың шәкірттерге
(студенттерге) тигізер пайдасы шамалы. Бұл аз көрінгендей, емлелік қателер
тізбегі дәрі-дәрмектерге байланысты басылымдарда да қаптап жатыр:
№ Емлелік қателермен жазылғандары № №Біздің түзетіп жазғандарымыз
№
1. Агонист 1. Антагонист
2. Активтелге көмір 2. Карболен
3. Бефедумбактрин 3. Бифидумбактерин
4. Бутерол 4. Бутирол
5. Валедол 5. Валидол
6. Ваксинатарапия 6. Вакцинотерапия
7. Гармон 7. Гормон
8. Гистомин 8. Гистамин
9. Глюкоз 9. Глюкоза
10. Диксамитизон 10. Дексаметазон
11. Дестилятор 11. Дистиллятор
12. Иқтимол 12. Ихтиол
13. Ингаботор 13. Ингибитор
14. Картизон 14. Кортизон
15. Капсюл 15. Капсула
16. Леналин 16. Ланолин
17. Лактаза 17. Лактоза
18. Метандрастилон 18. Метандростенолон
19. Метилурцил 19. Метилурацил
20. Натри нуклинат 20. Натрий нуклеинаты
21. Оксиферискарбон Na 21. Натрий оксиферрискарбоны
22. Пинтоксил 22. Пентоксил
23. Сирипар 23. Сирепар
24. Цианакабаламин 24. Цианокобаламин
25. Ундивит 25. Ундевит
және т.т. деп жалғастыра беруге болады. Бейне бір медицинадан алыс адамдар
жазғандай ойға келеміз.
Біздің тағы бір байқағанымыз, медициналық басылымдарда мағыналық,
емлелік, яғни орфографиялық қателермен бірге стильдік олқылықтар да жиі
кездеседі. Ғылыми терминдер мен атау сөздерді, сөз тіркестерін орынсыз
қолдану, сөйлемдерді дұрыс құрастыра алмау стильдік қателердің, керек
десеңіз, сауатсыздықтың белгісі деп санаймыз. Сөзіміз дәлелді де дәйекті
болуы үшін тағы да мысалдарға жүгінейік: ... Дене схемасының бұзылуы –
бүкіл дене мөлшері өзгерген, яғни ұзарған немесе кішірейген болып
қабылданады... – деп жазылған Психопатологиялық зерттеу және психикалық
статусты сипаттау атты әдістемелік нұсқауда (Т. Букашев, аударған М.
Омарова, 2001). Мағыналық және стилистикалық қателер батпандай болып
көрініп тұр. Ал дұрыстап жазсақ: ... Жан-жүйке ауруына шалдыққан адамға өз
денесі біресе ұзарып, біресе кішірейіп кеткендей болып көрініп тұрады.
Тағы бір мысалды Б. Қалимұрзинаның Ішкі аурулар (І том, 2005 ж.)
атты оқулығынан келтірейік: ... Ревматизм кезінде процесі осылайша жүре-
бара кардиосклерозге және жүрек қақпақтарының бүрісіп бір-бірімен бітісуіне
алып келеді (209 б.)....
Біздің ойымызша, біріншіден, стилистикалық олқылығы бар; екіншіден,
ревматизмнің қазақша құздама деп аталатынын автордың білгені жөн;
үшіншіден, жүректе қақпақтар емес, қақпақшалар болады. Орысшадан дұрыс
аударып жазсақ: Құздама (ревматизм) ауруы кезінде жүрек бұлшық еттерінің
қабынуы уақыт өткен сайын кардиосклерозға, яғни жүрек берішіне айналып,
жүрек қақпақшаларының қатайып, жабысып қалуына әкеліп соқтырады.
Өкінішімізге қарай, ғылыми мәтіндерді баяндаудың негізгі қағидалары
мен көзге айқын көрінетін сыртқы тілдік белгілерге, сондай-ақ сөз
мәдениетінің де белгілеріне немесе сапаларына сәйкес жазылған әлдебір
әдістемелік нұсқауды, оқу құралын, оқулықты және т.б. кездестіре алмадық.
Осыған орай, қысқаша да болса ғылыми стильге тоқтауды жөн санадық. Сонымен,
ғылыми стиль қазақ әдеби тілінде болатын бес функциональдық (ауызекі сөйлеу
стилі; ресми стиль; ғылыми стиль; публицистикалық стиль; көркем әдебиет
стилі) стильдің бірі. Ғылыми стильдің өзіне тән ерекшеліктері:
1. Қолданылу аясы: ғылыми еңбектерде (мысалы, ғылыми мақала,
баяндама, нұсқау, дәріс, пікірсарап және т.т.).
2. Мақсаты: заттар мен құбылыстардың, оқиғалардың ғылыми мәнін ашып,
мәлімет беру.
3. Стильдік ерекшеліктері: белгілі бір қисынды дәлелді, зерттелген,
тура мағынада алу.
4. Тілдік құралдары: ғылыми және халықаралық терминдерді, атау
сөздерді және т.б. қолдану. Әсіресе, біздің нақты пайымдауымызша, ана
тілімізді халықаралық тілдердің алдында қақпақыламай, шеттетпей, оның
сөздік қорын, яғни лексикасын ғылыми тұрғыдан жөнімен, дұрыс және
сауаттылықпен пайдалана білу керек.
Әдеби тіл сияқты ғылыми тілдің де көптеген құралы халық тілімен
еншілес. Дегенмен халық тілі кеңістігінде кездескеннің бәрі, біздің
дәрігерлік мамандығымыз бен аудармашылық тәжірибеміз көрсеткендей, әдеби,
оның ішінде ғылыми тіл кеңістігіне ене бермейді. Атап айтсақ, халық тілі
кеңістігінде әдеби, ғылыми тілден әжептәуір тысқары жатқан, әсіресе ғылыми
тілге жат бірсыпыра тілдік бірліктерді: диалектизмдерді, жаргон,
арготизмдерді, варваризмдерді тілдік төсеніші өзгеше ескі, көне сөздерді
және қарапайым сөйлеу тілінің сөздерін жиі кездестіреміз. Қазіргі кезде
ғылыми тілге жараспайтын осындай жат тілдік бірліктерді медициналық
басылымдардан да байқайтын болдық. Осыған орай, оларға ерекше көңіл бөліп,
жеке-жеке тоқтауды жөн көрдік.
1.2. Диалектизмдер
Белгілі бір аудан, облыс және аймақ көлемінде қолданылатын, ал одан
тысқары жерде түсініксіз сөйленіске (говорға) тән, әдеби тілге енген сөздер
мен сөз тіркестерін диалектизмдер деп атайды. Ал қысқаша айтсақ,
диалектизмдер – жекеменшік территориясы бар тілдік лексика – белгілі бір
сөйленіске тән сөздер мен сөз тіркестері деп айта аламыз.
Қазақ тілінде төрт диалект бар, олар: оңтүстік, батыс, орталық-
солтүстік және шығыс диалектілері. Осы диалектілердің медициналық
басылымдарда жазылуына қарай авторлардың туып өскен жерлерін ажырата
алатындай шамаға жеткендейміз. Мысалымызбен дәлелдейік.
№ №Оңтүстік Қазақстан Батыс Қазақстан Әдеби тілде жазылуы
диалектизмдері диалектизмдері
1. Жәрдәм Асар, үме Жәрдем, көмек
2. Баспа Баспақ Баспа, ангина
3. Кеселхана Стационар Аурухана
4. Кезік Келте Сүзек
5. Қатпа қадақ Қадақ Өкпе құрт ауруы; өкпе
туберкулезі
6. Қанқұрт Күкіржік Пародонтоз. Қызылиектің
қабынуы
7. Самал Жел, жел маңқа Маңқа ауруы
8. Шорбуын Сарбуын Сарып ауруы. Бруцеллез
9. Сүйек ауру Омал Құздама. Ревматизм
және т.б. деп жалғастыра беруге болады.
Сонымен, сөзімізді қорыта айтатын болсақ, сөз мәдениетіне ден қойған,
әдеби, ғылыми тілдің тазалығын көздеген, оның нормасын мойындаған және осы
қалыпты міндетті деп таныған адам диалектизмдерді өз орнымен, дұрыс
қолданып, мәдениеттіліктің үлгісін көрсете біледі.
1.3. Жаргон, арготизмдер
Жаргондар мен арготизмдер (француз тілінде құпия сөз, құпия тіл
деген мағынаны білдіреді) деп аталатын бейәдеби топқа жататын тілдік
бірліктер белгілі бір әлеуметтік жіктің, топтың тілінде кездеседі. Олар
жұрттың бәріне түсінікті бола бермейді. Бір жақсы жері, әзірше біздің
жаргон, арготизмдерді медициналық басылымдарда көре алмағанымыз. Алайда
студенттеріміздің қарапайым сөйлеу тілін қолдану барысында арго,
жаргондатып жіберетіндерін де жасыра алмаймыз. Біздің байқағанымыз, олар
көбінесе орыс тілінен енген жаргон, арготизмдерді сол күйлерінде қабылдап,
ал кейде өздерінше тәржімалап алады екен. Төмендегідей мысалдар келтірейік:
№ № Арго, жаргондарды айтылған Әдеби, ғылыми тілдегі мағыналары
күйлерінде келтіреміз
1. Басқа байланыстылары: Басым ауырып барады; басым айналып
арбузым әкетіп барады; тұр; ойыма ештеңе түспей тұр; басыма
глобусым айналып тұр; тыным берейін; басым қатты ауырып
тыквам істемей жатыр; барады, т.т.
котелогым не варит;
шәйнегім ысып кетті;
черепогім сынып барады, т.т.
2. Қолдарға байланысты: Қолдарымды ұста; амандасайық;
держи хваталы; бери граблю,қолымды сындырып алдым; не істерімді
клешню; коромысло сломал; білмеймін.
плети опустились
3. Аяқтарға байланысты: Аяқтарым шаршады; аяқтарым сырқырап
жерди устали; мослы тұр; аяқтарым дем алсын; буындарым
скрипят; цаплям нужен ауырады, т.т.
отдых; шарниры болят, т.т.
4. Дене бітіміне байланысты: Жүдеу, арық, әлжуаз, құр сүлдесі
доходяга, мосол, набор қалған адам.
костей, кол, жердь,
проглотида және т.б.
Біздің пайымдауымызша, жаргондар мен арготизмдерді қазіргі жастар
өздеріне әлдебір әлеуметтік жік ретінде қолданып жүрген сияқты. Сондықтан
шағын ғана топқа қызмет ететін, жалпы халыққа түсініксіз жасанды тіл
бірліктеріне саналатын жаргон, арготизмдер әдеби, ғылыми тілге, сондай-ақ
сөз мәдениетіне мүлдем жат сөздер болып қалуы тиіс деп есептейміз.
1.4. Варваризмдер
Бұл топқа әдеби, ғылыми тіл қалпында жоқ шет тілдік сөздер жатады. Ал
варваризм грек тілінде жат, жатжерлік, өрескел деген мағыналарды білдіреді.
Сөйтіп, варваризмдер деп тілге етене болып сіңбеген және соншалықты
зәрулігі жоқ бөтен тілдің сөздерін айтамыз. Варваризмдерді қолданудың әр
түрлі жолдары бар. Мысалы, көркем әдебиетте әлдебір халықтың шынайы өмірін,
тұрмыс-салтын бейнелеу мақсатымен не болмаса кейде қоғамдағы жағымсыз
жайттерді келемеждеп көрсету үшін варваризмдерді саналы түрде әдейі
қолданады.
Сондай-ақ, кейде өзге тілдердегі сөздерді сөзбе-сөз аудару қиынға
тиген жағдайда да варваризмдер сол қалпында ешбір өзгертілмей алынады. Ал
басқа жағдайлардың бәрінде варваризмдер әдеби тілдің кеңістігінен тысқары
жатады.
Өкінішімізге қарай, қазіргі таңда варваризмдер, оның ішінде әсіресе
русизмдер медициналық басылымдардың басым көпшілігінде байқалып жүр.
Айталық, салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемаларының Ұлттық орталығы
шығарған Аурулардың алдын алу және денсаулықты нығайтудың халыққа арналған
білім стандарттары (2002) атты әдістемелік нұсқаудан сол жазылған
қалыптарын сақтап, мысалдар келтірейік: ... Алкоголь ішімдіктерінің
стандарттық объемдары төмендегідей уровеньде құрастырылады: 250 мл. сыра =
125 мл. вино = 25 мл. арақ = 10 гр. Спирт = 1. Стандарттық объемнан артық
қолданбау...(9б). Біздің байқағанымыз, варваризмдері былай тұрсын, халықты
қалай ішу керектігіне үйретіп тұрғандай.
... Репродуктивтік денсаулық – бала туу үдемелі өндірісін толық ақыл-
ес, социалдық берекелі жағдайда, жәй аурулар, жыныс жүйесінің дерттері
болмағанда, жүзеге асырылатын үрдіс... (16-б).
Шынымызды айтсақ, не жазғылары келгендерін түк те түсіне алмадық.
... Ұрықтануға қарсы уколдар, уколдарды жоғары дәрежелі сенімді
дәрігер жасайды...(17 б.).
... Презервативтер, ұрықтануға қарсы уколдар сенімді контрацепциямен
бірге ЖЖБ аурулардан да сақтайды... (19 б.). Бір сөзбен айтсақ,
варваризмдерден, орынсыз қысқарған сөздер мен сөз тіркестерінен және тағы
басқа олқылықтардан көз ашпаймыз.
Енді Неврология (Қайшыбаев С., 2004) оқулығын ашайық:
... Нерв системасында нерв клеткалары мен нерв талшықтарынан басқа
да элементтер болады... (11б.).
... Жұлынның бүйір мүйіздерінде орналасқан симпатикалық орталықтағы
мультиполярлы клеткалардың тармақтарын біріктіреді ... (12 б.).
... симпатикалық, вегетативтік нервтер ..., соматикалық нервтер ...,
екінші неврондар клеткалары... т.т. деп, оқулық басынан аяғына дейін
варваризмдерге толы. Ең өкініштісі, қарапайым, тіпті мектеп оқушыларына да
таныс жасуша варваризмге, дәлірек айтсақ, русизмге айналып клетка болып
шыға келген.
Бұдан соң Хирургиялық аурулардың симптомдары мен синдромдары
(Әлиев М., Нұрмақов А.: Алматы, 2005-200б.) атты қазақша-орысша анықтама
сөздікке назар аударайық: ... Алексеев пробасы облиттеренуші эндоортериит
ауруларында анықталады. Эндоартериит ауруы жоқ адамда жүрістен соң тері
температурасының жоғарылауы анықталады (9 б.).
Боткиннің билиокардиялық синдромы өт қуығында тас пайда болуы
ауруында ауру сезімінің жүрек тұсына иррадиация беруі (23 б.).
Пателла ауруы – асқазан қақпақшасының туберкулез ауруында кездесетін
стенозы (75 б.). Бұл жерде авторлардың есіне салсақ, ауру белгісін ашқан
ғалым Пателл, ал пателла латын тілінен аударылған кезде тізенің
қақпақшасы деген мағынаны білдіреді, бұл біріншіден; екіншіден, атам
заманнан асқазанда, қарында қақпақша (кейбіреулерінің қалтқы деп
жазуларына да не деуге болады?) емес, тазқарын болады, оны орыс тілінде
привратник деп атайды.
Зиялы хирург-мамандардың бұларды білмегендеріне не болмаса
құнттамағандарына таңымыз бар.
Хашимото зобы, лимфоматозды зоб (88б.); Шейнис симптомы, пробасы
коммуникантты көктамырлар қақпашалар жетіспеушілігін анықтау үшін
қолданылады. Шмиден ауруы, синонимы асқазан қақпақшасының гипертрофиялық
стенозы (92-93 бб.). Осындай оғаш олқылықтар мен келеңсіздіктер легі
анықтама сөздікте тым көп-ақ.
Ендігі тілге тиек етеріміз, өзіміздің негізгі мамандығымызға аса
жақын да сай келетін адамның ішкі аурулары жайында.
Сонымен, мінеп-сынайтынымыз Б.С. Қалимұрзинаның Ішкі аурулар атты
екі томдық оқулығы (Алматы, 2005). Қаншама өкініп, қынжылғанымызбен әділін
айтуымыз керек, бұл оқулықтың да асып түскен тұстарын байқай алмадық.
Сөзіміз бен пікіріміз жұтаң тартпас үшін осы оқулықтан біраз мысалдарды
түзетпей, өзгертпей сол жазылған күйлерінде келтіруді ұйғардық: Подагра
даму тегіне қарай біріншілік және екіншілік түрлерін айырады. Біріншілік
подагра немесе илиопатия – лық падагра гендер кемістігінен дамитын ауру.
Екіншілік падагра гиперурикемияға алып келетін басқа бір аурулардың
асқынулары болып табылады. Мәселен, бүйрек шамасыздығынан,
гемобластаздардың (?!) ... (15 б.). Осылайша бүкіл тарау мәтіндері
түсініксіз жазылуымен қатар варваризмдерге де толы.
... Өкпенің жайылма шашыраңқы процестері – бұл рентгенологиялық
ұғымындағы синдром ара ұясы тәрізді өкпе (116б.).... ... өкпенің
жайылма рактық зақымданулары (130 б.)....
... өкпетекті жүрек-қанайналым кіші шеңберінің гипертензиясынан
жүректің кіші шеңберінің гипертензиясынан жүректің оң жақ бөліктеріне
нагрузка түсуі және гипертрофиясы фиксацияланады ... (138б.).
... өкпетекті жүректің классификациясы: даму барысы жедел, жеделдеу
(бірнеше минут, сағат ішінде дамиды), созылмалы айлап, жылдап...
(146б.)...
... ЭКГ-да келесі тісшелер аралықтарды айырады: Р-тісше, Q-тісше, R-
тісше, S-тісше, Т-тісше... Қарыншалар фибрилляциясы – қарыншалық бұлшық
етті талшықтарының ретсіз хаосты қозып жиырылуы ... (157 б.)....
... жара ауруы - өршу кезінде жараның асқазанға, онекелішекке
қайталанып түсуіәмен өрбитін асқазан-онекелішек аймағының эитологиясы ...
Жара ауруы бір емес, бірнеше агрессиялық факторлардың бірлесуінен және
кілегей қабықтың қорғаныс қасиетінің төмендеуінен дамиды... онекелішек
жарасының даму механизмі келесі схемамен келтіруге болады: онекелішектің
асқазандық метаплазияға ұшыраған эпителиінің һ. Пилориі мен
колонизациясы... Онекелішектің созылмалы жарасы, сероздық қабық, овальді
көлемдері, кардийлік, ішек өтімсіздігі, көлденең тоғышек, кілегей қабығы,
субкардийлік, субкомпенсацияланған, декомпенсацияланған, малигнизация ...
(160-170 бб.).
Бейспецификалық жаралы колиттік және тоғышек кілегей қабығының
жаралы деструкциялық зақымдануы және соның салдарынан ішектің стенозына,
перфоракциясына, қан кетуге, сепсиске т.б. алып барады... (171 б.)....
бейспецификациалық жаралы колит пен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz