Туристік ресурстар тізімін дайындау
Ақмола облысының туристік-рекреациялық ресурстарына рекрециялық баға беру
Кіріспе
1-бөлім. Рекреациялық ресурстарды пайдаланудың теориялық негіздері
1. Туристік сала дамуындағы рекреациялық ресурстардың рөлі
1.2 Туризм дамытудағы рекреациялық ресурстарды пайдаланудың
экономикалық тиімділігінің көрсеткіштері
1.3 Рекреациялық ресурстарды игерудегі шетелдік тәжірибе
2-бөлім. Ақмола облысының рекреациялық ресурстары: жағдайы мен игерілу
дәрежесі
2.1 Ақмола облысының табиғи рекреациялық ресурстарының қазіргі жағдайы
2.2 Әлеуметтік-экономикалық рекреациялық ресурстары
2.3 Ақмола облысының рекреациялық ресурстарды игеру дәрежесі
3-бөлім. Ақмола облысында туристік рекреациялық ресурстарды пайдалану
тиімділігін арттыру жолдары
3.2 Туристік қызметтерді экологияландырудың негізгі бағыттары
3.1 Әлеуметтік-экономикалық ресурстарды пайдаланудың тиімді жолдары
3.3 Туризмдегі рекреациялық ресурстарды пайдаланудың болашақ
көрсеткіштері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Туризм – әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін, ең тұрақты дамып
келе жатқан саласы. Өсу қарқынының жылдамдығына сәйкес, туризм ғасырдың
экономикалық құбылысы ретінде танылуының өзі кездейсоқтық емес. Ел
дәулетін ешбір шығынсыз артырудың ең төте жолы қайсы дегенде, көпшілік
алдымен ауызға туризмді алады. Себебі, әлемдік тәжірибенің өзі көрсетіп
отырғандай, аршынды адыммен алға кеткен мемлекеттердің көпшілігі өз
қоржындарын түрлі инвестициялармен толтыру кезінде көбіне көп осы салаға
арқа сүйейді.
Туризм еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдетумен қатар
өлкеміздің абырой-беделін арттыруға жұртшылықтың білім-танымының
жоғарылауына, ақпарат таратудың жаңа түрлерін енгізуге ықпал етеді.
Туризмнің дамуының жоғары қарқыны, валютаның зор түсімдері экономиканың
әртүрлі секторларына белсенді әсер етеді, бұл туристік индустрияның
қалыптасуына көмек береді. Туристік индустрия туризм жүйесінің бір жағын
құраса, туризм жүйесінің екінші жағы – туристік рекреациялық ресурстар.
Туристік рекреациялық ресурстар дегеніміз табиғи, тарихи, әлеуметтік-мәдени
объектілер, туристік көрсету объектілері, сонымен қатар, туристердің рухани
қажеттіліктерін қанағаттандыруға, олардың физикалық және рухани күштерін
қайта қалпына келтіру үшін көмек беруге қабілеті бар басқа да объектілер
[11].
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – бұл Ақмола облысының мәдени,
тарихи және табиғи потенциалы қаншалықты туризмге әсер етеді екенін және
сол арқылы туристерді қалайша қызықтыруға болатынын көрсету.
Негізгі мәселелеріне Ақмола облысының тарихи-мәдени, табиғи ресурстарды
пайдаланудағы мәселелерін талдау мен шешу жолдарын табу. Сонымен қатар,
туристік рекреациялық ресурстарды пайдалануда халықаралық тәжірибеге сүйене
отырып тиімділігін арттыру жолдары қарастырылды.
Осы тақырыпты таңдаған себебім, туризмді дамытуда маңызды орын алады.
Туристік рекреациялық ресурстарды қалай пайдалансақ, солай туризм
инфрақұрылымы, туристік индустрия дамиды. Туристік
объектілерді пайдаланудың өзі қазіргі кезде өзекті, өте күрделі мәселе.
Туризм кәсіпкерлікпен, іскерлікпен айналысу үшін даму болашағы зор
экономика саласы болып табылады. Қазір елімізде туристік қызметті жүзеге
асыруға қолдау, қаржыландыру жүріп жатыр. Егер өзімізде кәсіпкерлікке
қаражат жетпесе, мемлекеттік қолдауға жүгіну керек. Туристік кәсіпорын
немесе кешен ашуда қыруар ақша қажет, себебі, туристерге демалуға барлық
жағдай жасап, жоғары сапада қызмет көрсетуге міндеттіміз.
Бұл тақырыптың өзектілігіне келетін болсақ, Ақмола облысының туризмді
дамытуға зор әлеуеті бар. Әрқилы географиялық ландшафт, өте бай флора мен
фауна, төлтума ұлттыќ мәдениет біздің елімізде туризм индустриясын
ойдағыдай дамытудың барлық шарттарын жасап отыр, деп санайды сарапшылар.
Табиғи, тарихи және мәдени ресурстарды пайдаланып туризмді дамыту
мақсатында туристік бағдарламалар мен шаралар дайындалуда.
Ең бастысы қазақ қонақжай халық ретінде туризмге нағыз керек қасиеттен
кенде емес. Оның үстіне бұрыңғы туризмі дамыған елдерде лаңкестік
әрекетердің бой көрсетуі онда туристердің көптеп баруына шектеу қойып отыр.
Ойдағыдай демалғысы келген адам тұрақты даму жолына түскен, тыныш өмір
сүріп жатқан елдерге ғана саяхатқа шыққанды ұнататыны белгілі. Бұл тұрғыда
Қазақстан таптырмайтын орын.
Қонақтардың көбейгені жатар орын мен тамақтандыру, мәдени және байланыс
қызметін жақсартуды талап ететіні анық. Сол себепті елімізде туристік
салаға жауап беретін құзырлы орындар шетелдіктердің көңілінен шығатын
барлық шараларды қарастырып жатыр. Арнайы жарнамалау компаниясы бірқатар
елдерде Қазақстанның көрікті жерлерін кең ауқымды насихаттамақшы [26].
Ақмола облысы Қазақстанның орталығында дала аймағында орналасқан. Қазақ
қатпарлы мемлекетінің солтүстік-батыс бөлігін, Есіл өзен ағысының жоғарғы
бассейнін, ал оңтүстік-батысында – Теңіз көлдерінің ағусыз шұңқырымен Нұра
өзенінің сағаларымен Қорғалжынды алып жатыр. Осындай географиялық орналысу
оның үлкен алуан-түрлі табиғи жағдайларына себепші болды, яғни рельефіне,
климатына, топырақ-өсімдік қабаты мен жануарлар әлеміне. Республиканың
басқа солтүстік облыстардан ерекшеленетіні ол облыстың табиғи құндылықтары.
Облыс өте сирек ерекшеліктерге ие.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған
әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі негізделенеді және дипломдық реттеудің
мақсаты мен негізігі мәселелері анықталады, зерттеу нысаны мен мәселені
зерттеу әдістемесі көрсетілді.
Бірінші бөлімде рекреациялық туристік ресурстардың мәңі мен маңызы
ашылады және рекреациялық ресурстарды қолданудың экономикалық тиімділігінің
көрсеткіштері қарастырылады. Екінші бөлімде Ақмола облысының табиғи
рекреациялық ресурстарының, Әлеуметтік-экономикалық рекреациялық ресурстары
қазіргі жағдайына анализ беріледі және Ақмола облысының рекреациялық
ресурстарды игеру дәрежесіне баға берілінеді. Үшінші бөлімде әлеуметтік-
экономикалық ресурстарды пайдаланудың тиімді жолдары мен туристік
қызметтерді экологияландырудың негізгі бағыттары қарастырылынады.
Жұмыстың теориялық-әдістемелік негізі – туристік рекреациялық
ресурстарды пайдаланудың көпжылдық қорытынды тәжірибелері болып табылатын
Ресейлік, Қазақстандық және шетелдік авторлардың жұмыстары.
Дипломдық зерттеуде нормативтік және заңшығарушылық құжаттар,
мақалалар, кітапхана құжаттары қолданылады. Соңында келтірілген қосымшалар
зерттеу жұмысының барысын көрсетеді.
1-бөлім. Рекреациялық ресурстарды пайдаланудың теориялық негіздері
2. Туристік сала дамуындағы рекреациялық ресурстардың рөлі
Рекреациялық әлеуетінің маңызды құрылымдық бөлімі рекреациялық
ресурстар болып табылады. Рекреациялық ресурстар мағынасында рекреациялық
кәсіптің әр түрлі түрлерін ұйымдастыру үшін қолданыла алатын емделу-
сауықтыру маңыздылыққа, эстетикалық тартымдылыққа, біртұмаға ие шаруашылық
қызметінің объектілері, табиғи ортаның компоненттері түсіндіріледі.
Рекреациялық ресурстар рекреациялық қызметінің территориалдық
ұйымдастыруына, қалыптасуына, олардың мамандыруына және экономикалық
тиімділігіне ықпалың тигізеді. Бірақ бұл ықпал тікелей емес. Ол әлеуметтік-
экономикалық факторлармен және де ең алдымен рекреациялық қажеттіліктерінің
ауданы мен құрылымымен орталындырылады.
Рекреациялар табиғи алғышарттар қасиеті ең алдымен табиғи-
территориалдық және аквалдық кешендер, әр түрлі дәрежедегі кешендер,
олардың компоненттері және өзге қасиеттері, сонымен қатар аттрактивтік,
қарама-қарсылықтық және ландшафттардың ырғағы, қиындықтарды жеңіп шығу,
географиялық өзгешілік сияқты немесе керісінше, әдеттілік, табиғи
объектілердің өлшемі мен түрлері және олардың визуалды, географиялық
орналысуы ретінде көрсетілінеді.
Табиғи-рекреациялық ресурстар – бұл табиғи денелер, көріністер,
процесстер және туризмнің рекреациялық мақсаттары үшін қолданыла алатын
және белгілі уақыт аралығында белгілі ауданда айқындалатын бедердің жеке
элементтері.
Берілген анықтама өз мәнісінде әділ және мәдени-тарихи рекреациялық
ресурстардың (сәулет өнерінің, тарихтың, этнографияның және т.б.
ескерткіштері). Анықтама бойынша Т.В. Николоенконың берілген рекреациялық
ресурстарына рекреациялық қызметті ұйымдастыру үшін белгілі қасиеттердің
арқасында қолданыла алатын әлеуметтік - мәдени мінез құлығына сай
феномендер және табиғи ортаның компоненттері жатады. В.А. Квартальнованың
пікірі бойынша рекреациялық ресурстар – туристік ресурстардың бір бөлігі,
өзімен бар технололгиялардың көмегімен белгіленген уақытта белгілі адамдар
контингентін сауықтыру және демалысты ұйымдастыру үшін қолданыла алатын,
рекреациялық қызмет үшін тұтынушылық бағаға және жайлылық қасиеттерге ие
артефакттарды, табиғаттың денелері мен көріністерін, табиғи және
антропогендік геожүйелерді көрсетеді.
Рекреациялық ресурстар мағынасында адамның физикалық және рухани
денсаулығын қалпына келтіруіне және қолдануына себепші болатын, тікелей
жағымды әсер ететін, ландшафттың біртұтас үндестігін қалыптастыратын тарихи-
мәдени мұра объектілер мен табиғи кешен компоненттерінің жиынтығы
түсіндірілетін анықтаманы жиі кездестіруге болады.
Н.С. Мироненконың пікіріне сай, рекреациялық ресурстар – бұл туризм,
демалыс және емделу үшін қолданыла алатын адам қызметінің нәтижелері,
табиғаттың объектілері мен көріністері [23].
Олар бірнеше қасиеттерге ие. Біріншіден, олар тарихи, яғни рекреациялық
қажеттіліктердің, технико-экономикалық және әлеуметтік мүмкіндіктердің өсу
шамасы бойынша түрін өзгерте алады. Мысалы, батпақ, өнеркәсіптік
кәсіпорындар, ескірген техника және жабдықтар, және т.б. рекреациялық
ресурстарға (туристік объектілерінің көрсетіледі) айналады. Екіншіден, олар
территориалды, яғни үлкен аудандарда орын алады; қазіргі уақытта демалыс
әлеуметтік-экологиялық көрініс ретінде орман және ауыл шаруашылығын
қолданылатын территорияны талап етеді. Үшіншіден, туристік маршруттардан
рекреациялық аудандар мен аймақтардың қалыптасуына себепші болатын
ұйымдастырушы рөлге ие.
Тиісінше, рекреациялық ресурстардың 2 түрін айқындайды – табиғи және
мәдени-тарихи.
Тарихи рекреациялық ресурстар мағынасында тарихи-территориалдық
кешендер, олардың компоненттері мен қасиеттері, яғни тартымдылық, қарама-
қарсылық және ландшафттардың алмасуы, экзотика, объектілердің өлшемі мен
түрлері, оларды шолудың мүмкіндігі сияқты қасиеттер түсіндіріледі.
Мәдени-тарихи ресурстар өзіне келісілерді енгізеді:
Адамның танымдық қажеттілігін қанағаттандыра алатын қоғамның
материалдық құндылықтары (тарих пен мәдениеттің ескерткіштері, халық
шаруашылығының барлық салаларының кәсіпорындары) және өндірістің барлық
материалдық заттары.
Өнердегі, мәдениеттегі, ғылымдағы, мемлекеттік-қоғамдық өмірдегі
қоғамның рухани жетістігі.
Рекреациялық ресурстар үшін әр түрлі табиғи және мәдени орталардың
үйлесуі мен адамның әдетті ортада тұруының қарама-қарсылылығы, әлеуметтік-
мәдени кеңістік пен уақыттық салыстырмалылық сай келеді. Келесі екі
критерийге жауапты кез-келген орын, жер рекреациялық ресурс бола алады. Екі
критерий: 1) Адамның әдетте ортада тұрудан ерекшеленетін орын; 2) табиғи
сәйкестіктегі екі немесе одан да көп түрлі орталардың үйлесуі болып
табылатын орын.
Статистикалық тұрғыда ең тартымды өлкетану аудандары, әр түрлі
орталардың торабы (су-құрғақ жер, орман-ағаш арасындағы ашық жер, төбе-
жазық және т.б.) болып табылады. Мұратта қарама – қарсылықты орталардың
шекті мөлшер санының торабы ең тартымды: таулар + теңіз + алуан-түрлі
мәдени орталар. Территорияны әлеуметтік-мәдени игерудегі қажеттілік - бұл
негізгі себеп және территорияның қасиеттер жиынтығының рекреациялық
ресурстарға айналу факторлары
Рекреациялық ресурстар көпте өз кезегінде территорияны әлеуметтік-
мәдени игерудегі міндетпен детерминделген халықтың рекреациялық
қажеттіліктерінен өндірісті болып табылады. Рекреациялық тасқындар игеруге
жататын дәл сол аудандарға бағдарланған. Ең маңызды және ең беделді
рекреациялық ресурстар дәл сол жерде шоғырланғаны жаппай сезіну деңгейде
қалыптасады. Территорияны игеру процесінің шыңын өткеннен кейін оның
рекреациялық ресурстарының мәні едәуір төменделеді. Олардың маңыздылықтың
толық мойындамауы ешқашан болмайды, бірақ сол рекреациялық ресурстардың
бұрынғы жоғары бағаға қайтарылуы да жоқ. Территорияның әлеуметтік-мәдени
игеруінің қажеттілігі – бұл территория қасиеттер жиынтығының рекреациялық
ресурстарға айналу факторы мен негізі себеп. Сонымен, рекреациялық
ресурстар - әлеуметтік-мәдени орта кеңістігінің біртұтас игерілу процесін
көрсететін, жүзіп жатқан нүкте.
Рекреациялық ресурстар сыйымдылыққа ие – яғни табиғи және экологиялық
тепе-теңдік жағдайын еш бұзушылықсыз белгілі антропогенді жүкке шыдау және
белгілі мөлшердегі рекреанттарды қабылдау мүмкіндігі.
Рекреациялық әлеует-рекреациялық ресурстардың бар болуымен анықталатын
нақты және мүмкін туристер санының арасындағы қарым-қатынас.
Сонымен қатар, рекреациялық әлеуетті табиғи және экологиялық тепе-
теңдік жағдайын бұзбайтын нақты рекреанттар саны територияның қабілеттілігі
ретінде анықтауғы болады.
Қазіргі уақытта матрица көмегімен перспективті және қазіргі замандағы
дамудың территориалдық балансын құруда қажеттілік туды. Онда бір ось
бойынша демалуды тұтыну аудандары орналасқан және әр ауданның ішінде
халықтың жастық және әлеуметтік топтарға бөлінуі, ал келесі ось –
рекреацияның түрлеріне бөлінген демалуды өндіру аудандары.
Сонымен қатар, рекреациялық кадастр қажет. Рекреациялық кадастр – бұл
рекреациялық тағайындаудағы табиғи объектілер мен көріністердің сапалы
тізімін қосатын мәліметтердің систематикалық жинағы. Оның ішінде күзет
бойынша керекті шаралар, қолдану бойынша кепілдеме, объект немесе
көріністің зерттеу деңгейі, динамика туралы мәліметтер, географиялық
мінездеме болу керек.
Туристік ресурстар мөлшер саны бойынша шекті және сапалы болып
бөлінген, яғни өндіруге көп шығынды қажет ететін тауар ретінде,
экономикалық игілік ретінде көрінеді. Экономикалық тұрғыда туристік
ресурстар туристік өнімнің өндіріс факторы ретінде көрінеді. Өйткені
олардың дифференциациясы шаруашылықтық қолданудың нәтижесінде өзгешелікті
туғызады.
Туристік ресурстар – туризм мақсатында адамның қажеттілігін
қанағаттандыра алатын табиғи-климаттық, әлеуметтік-мәдени, тарихи,
сәулеттік және археологиялық, ғылыми және өндірістік, ойын-сауықтық,
табынушылық объекттер немесе көріністер.
Туристік ресурстар – физикалық күштің дамуына және қалпына келуіне
жәрдемдесетін, туристердің рухани қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын
объектілер, туристік көрсеткіш объектілерін қосатын тарихи, табиғи,
әлеуметтік-мәдени объектілер Туристік ресурстар кадастрда назарға
алынады[1]. Кадастр тақырыбтық немесе өңірлік түрде ұсынылуы керек.
Сонымен қатар рекреациялық және туристік ресурстардың табиғи, емделу
және туристік ақпараттық ресурстар сияқты түрлері бар.
Табиғи емделу ресурстар – қорғауда және қолдануда өз ерекшеліктері бар
аса қорғаланатын табиғи объектілер мен территорияларға жататын халықтың
емделу және демалу үшін арналған рекреациялық ресурстар.
Туристік ақпараттық ресурстар – саяхат уақытында, саяхатқа дайындалған
кезде немесе кейбір уақыт өткеннен кейін туристердің тікелей алған
ақпараты, яғни территория туралы, оның тарихы, мәдениеті, табиғаты және
адамдары туралы ақпарат.
Белгілі бір территориялардың туризм дамуы үшін қолайлығы мен
құндылығын анықтау мақсатында туристік ресурстарды зерттеу болып табылады.
Олар туристік-экскурсиялық қызметтерді өндіруге және емделу, спорттық-
сауықтыру және танымдық туризмдегі қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдалы
қоршаған орта құбылыстары және табиғи мен жасанды объектілердің жиынтығы
болып табылады. Алайда туристік ресурстар терминін трансформациялана қойған
табиғи және антропогенді ландшафтың үйлесімділігі ретінде түсіну керек. Бұл
ландшафт оларды туристік-экскурсиялық қызмет көрсетуде тікелей қолдану
мүмкіндіктері мен қоғамдық қажеттіліктер ықпалында технологиялық деңгейіне
дейін жетілген.
Қазіргі заманғы туризм осы ресурстардың орналасу ерекшеліктері мен
сапасын ескереді. Туристік ресурстар жиынтығын екі үлкен топқа бөлуге
болады: табиғи және әлеуметтік-экономикалық.
Л.А.Багрова, Н.В.Багров, В.С.Преображенский анықтамасы бойынша табиғи
ресурстар бұл – рекреациялық қызмет үшін жайлылық қасиеттерін иемденетін
табиғи және табиғи-техникалық геожүйелер, денелер жєне табиғат құбылыстары.
Олар біршама уақыт ішінде адамдардың белгілі бір контингентіне емделу мен
демалуды ұйымдастыру үшін қолданыла алады [16].
ҚР Статистика агенттігінің жіктемесі бойынша табиғи ресурстарға парк,
мемлекеттік табиғи қорық, мемлекеттік ұлттыќ табиғи парк, мемлекеттік
табиғи резерват және хайуанаттар паркі жатады.
Парк – ағашты, көкмайсалы алабы бар, табиғи және мәдени-рекреациялық
объект болып табылатын, мәдени демалысты ұйымдастыратын жєне халық арасында
дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарын жүргізетін кешенді, көпфункциялы
мәдениет мекемесі.
Мемлекеттік табиғи қорық – табиғи процестерді, бір үлгідегі және
бірегей экологиялық жүйелерді, өсімдіктер мен жануарлар әлемінің
биологиялық алуан түрлілігін және генетикалық қорын табиғи қалпында сақтап
зерттеуге және дамытуға арналған ерекше қорғауға алынған табиғи аумақ.
Мемлекеттік ұлттық табиғи парк – ерекше экологиялық, рекреациялық және
ғылыми құндылығы бар табиғи және тарихи-мәдени кешендер мен объектілерді
сақтауға, қалпына келтіруге және көп профильді пайдалануға арналған ерекше
қорғанысқа алынған табиғи аумақ.
Мемлекеттік табиғи резерват – ландшафттық және биологиялық алуан
түрлілікті сақтауға және қалпына келтіруге, осы аумақта табиғи ресурстардың
тұрақты дамуын және теңгерімді пайдаланылуын қамтамасыз етуге арналған
әртүрлі қорғау режимдері бар ерекше қорғанысқа алынған табиғи аумақ.
Хайуанаттар паркі – хайуанаттар паркіне бөлінген, туристердің келуіне
ашық алаң [2].
Шипажай ісі бойынша туристік ресурстар объектілер ретінде үшке
бөлінеді: биоклимат, ландшафт және гидроминералды ресурстар. Биоклимат
дегеніміз климаттың адам ағзасына әсерін анықтайтын фактор. Ландшафт бұл –
рельефтен, су объектілерінен және өсімдіктен тұратын біртұтас жүйе.
Гидроминералды ресурстарға минералды сулар мен емдік саз-балшықтар жатады.
Минералды сулар дегеніміз компоненттері иондардан, диссоциацияланбаған
молекулалар, коллоидті бөлшектер және еріген газдар түрінде болатын күрделі
ерітінділер. Емдік саз-балшықтар бұл – адам гормондары мен дәрумендерге
ұқсас органикалық және минералды заттардан тұратын пластикалық массалар.
Туристік ресурстар кешенінде тұрғылықты пунктерде және аралық
территорияларда орналасқан әлеуметтік-экономикалық ресурстар маңызды орын
алады. Олар рекреациялық ағымдар мен экскурсиялық маршруттарды тұрақтандыра
отырып танымдық туризмнің дамуына сілтеме болып қызмет етеді.
Әлеуметтік-экономикалық ресурстарға тарихи-мәдени нысандар
(ескерткіштер мен ескерткіш жерлер, мұражайлар, галереялар және т.б.) және
құбылыстар (этнографиялық, саяси, өндірістік және т.б.) жатады. Бұл
ресурстар өз ішінен, бір жағынан материалды жєне рухани, екінші жағынан
қозғалмалы және қозғалмайтын болып бөлінеді.
Материалдықтар өндіріс құралдарының жиынтығын және қоғамның дамуының әр
тарихи кезеңдеріндегі басқа да материалдық құндылықтарды қамтиды. Ал рухани
– қоғамның білім, ғылым, өнер, әдебиет саласындағы, мемлекеттік және
қоғамдық өмірді ұйымдастыру, тұрмыс пен еңбектегі жетістіктер жиынтығы.
Қозғалмайтын ресурстар тобын құрайтындар тарих, қала салу, архитектура,
археология және монументалды өнер ескерткіштері мен басқа да құрылғылар,
соның ішінде архитектураның бөлінбес бөлігі болып табылатын өнер
ескерткіштері. Қозғалмалы ресурстар тобына өнер ескерткіштері,
археологиялық қазбалар, минералогиялық, ботаникалық және зоологиялық
жинақтар, құжат ескерткіштері мен орын ауыстыруға қолайлы басқа да заттар
мен құжаттар жатады. Осы топтың рекреациялық ресурстарын тұтыну
шоғырланатын мұражайлар, кітапханалар, архивтерге кіріп шығумен байланысты.
Тарих пен мәдениет ескерткіштерін маңызды белгілер бойынша бес негізгі
түрге бөлінеді: тарихи, археологиялық, қала салу мен архитектура, өнер,
құжатты ескерткіштер. Тарих ескерткіштеріне ғимараттар, құрылыстар,
ескерткіш жерлер жатады. Оған сонымен қатар халық өмірінің маңызды тарихи
оқиғаларымен, қоғам мен мемлекеттің дамуымен, төңкерістік қозғалыспен,
халықаралық бірегейлікті бекітумен, сонымен қатар ғылым мен техниканың,
халықтардың тұрмысы мен мәдениетімен, атақты саяси, мемлекеттік, әскери
қызметкерлердің, халық батырларының, ғылым, әдебиет және өнер
қызметкерлерінің өмірлерімен байланысты заттар.
Археология ескерткіштері – бұл қалашықтар, қорғандар, ежелгі
баспаналар, бекіністер, өндіріс, каналдар, жолдар қалдықтары, көмудің
ежелгі орындары, тастағы, жартастағы суреттер, көне заттар, көне тұрғылықты
пунктердің мәдени, тарихи қабаттары.
Архитектура мен құрылыс ескерткіштеріне тән объектілер: архитектуралық
ансамбльдер мен кешендер, тарихи орталықтар, кварталдар, алаңдар, көшелер,
ежелгі қала салу мен жоспарлау қалдықтары, азаматтық, өндірістік, әскери,
архитектура құрылыстары мен солармен байланысты монументалды, бейнелеу,
безендіру-қолданбалы, бау-бақша, саябақ өнерлерінің шығармалары.
Өнер ескерткіштеріне монументалды, бейнелеу, безендіру-қолданбалы және
өнердің басқа да шығармалары жатады.
Құжатты ескерткіштер – мемлекеттік билік пен мемлекеттік басқару
органдарының актілері, басқа да жазбаша және графикалық құжаттар,
кинофотоқұжаттар мен дыбыстық жазулар, сонымен қатар, ежелгі және басқа да
қолжазбалар мен архивтер, фольклор мен музыка жазбалары, сирек кездесетін
басылымдар.
Әлеуметтік-экономикалық рекреациялық ресурстарға адамдардың тарихы,
мәдениеті мен қазіргі қызметімен байланысты басқа да объектілерді жатқызуға
болады: өндіріс, ауылшаруашылық, көлік кәсіпорындары, ғылыми мекемелер,
жоғары оқу орындары, театрлар, спорт құрылыстары, ботаникалық бақ,
зоопарктер, океанариялар, этнографиялық және фольклорлық көрнекі орындар,
сақталынып қалған халықтың салт-дәстүрлері, әдеп-ғұрыптары және т.б.
Туризм мақсаты үшін қолайлы табиғи және әлеуметтік-экономикалық
жағдайлары бар территориялар әлі толық туристік ресурстар бола алмайды.
Олар тек туристік шаруашылықпен игерілу мүмкіндігі мен сәйкес қажеттілік
туғанда ғана туристік ресурстарға айнала алады.
Туризмнің әр түрінің ресурстары спецификалық сипатқа ие. Санаториялы-
шипажайлы демалыс үшін емдік саз-балшық пен минералды сулардың көптеген
түрлері, шипалы әсер беретін ауа райы мен климат, өзіндік микроклиматы бар
үңгірлер мен тұзды жерлер (спелеотерапия) қажет.
Табиғи кешендердің туристік-рекреациялық ресурстар тобына өтуі
келесідей жүргізіледі:
1) Табиғи кешендер шынайы құрылымдар болып табылады, туристік
сұраныстың жоқтығынан олар ресурстар сипатына ие емес;
2) Туристік сұраныстың пайда болуы табиғи кешендердің зерттеу мен
бағалауды талап етеді;
3) Қоғамдық қажеттіліктердің іс-әрекетімен құралдар мен еңбек енгізу
күшімен ең құнды табиғи кешендер ресурстарға айналады;
4) Туристік сұраныс көлемінің ұлғаюы қасиеттері аз табиғи кешендердің
мелиорациядан кейін ресурстар тобына өтуіне әкеледі.
Туристік-рекреациялық ресурстар – тарихи ұғым, өйткені ғасырдан
ғасырларға ресурстардың дербес түрлерінің рөлі мен оның құрылымы өзгеріп
отырды. Бұл табиғи және әлеуметтік-экономикалық сипаттағы жаңа элементтері
айналымға кіргізілді жіне кіргізіледі.
Туристік-рекреациялық ресурстардың маңызды сипаттамаларына келесілер
жатады:
1) Қорлардың көлемі (минералды су дебиті, құнды рекреациялық
территориялар ауданы, туристік орталықтардың экскурсиялық потенциалы (сағат
бойынша);
2) Ресурстардың таралу ауданы (жағажай өлшемі, территорияда судың,
орманның болуы, тұрақты қар қабығының шекарасы);
3) Мүмкін пайдалану кезеңі (жағымды климат кезеңінің, шомылу кезеңінің
ұзақтығы, қардың тұрақты болу кезеңі);
4) Ресурстардың көп бөлігінің территориялы қозғалмайтындығы;
5) Салыстырмалы түрде төмен болатын капиталсыйымдылық және пайдалану
шығындарының жоғары емес құны;
6) Табиғатты саналы пайдалану нормаларын сақтауда және рекультивация
мен жайғастыру бойынша қажет іс-шараларды жүргізуге көп ретті пайдалану
мүмкіндігі.
Қазіргі кезде демалыс пен туризм ресурстарының мынадый жіктемесі де
бар: тікелей және жанама. Біріншісіне туристердің өздері қолданатын
ресурстары жатады. Ландшафт әсемділігі мен экзотикалығы, жердің емдік-
сауықтыру қасиеттері, тарихи-мәдени ескерткіштер мен басқа да танымдық
объектілер және т.б. Туризм индустриясының қалыптасуына негіз болып
табылатын тікелей туристік ресурстарды игеру үшін жанама ресурстарды тарту
қажет – шикізат, отын-энергетикалық, материалдық, қаржы, еңбек және т.б.
Бұл жіктеме туризм мақсаты үшін территорияларды пайдалану спецификасын
көрсетеді және тікелей туристік-рекреациялық ресурстардың жетекші рөлін
анықтайды.
Туристік-рекреациялық ресурстар туризмнің территориялық
ұйымдастырылуына, туристік аудан мен орталықтың қалыптасуына, оның
мамандануы мен экономикалық тиімділігіне әсер етеді. Бұл тікелей емес әсер
көптеген әлеуметтік-экономикалық факторлармен және туристік қажеттіліктер
көлемімен, құрылымымен жалғасады.
Елдегі туристік-рекреациялық қызметті территориялық ұйымдастырудың
ғылыми негізделген ұзақмерзімді болжау барлық рекреациялық ресурстарды
табу, жинақтау және бағалау бойынша үлкен жұмыстар жүргізуді талап етеді.
Ол үшін елдің барлық аудандарының тұрғылықты халқының рекреациялық
ресурстар түрлері мен сапасына талаптар мен қажеттіліктер бірдей
еместілігін ескеру керек. Туристік өнімді қалыптастыру ретінде әрине
туристік рекреациялық ресурстар болып табылады.
1.2 Туризм дамытудағы рекреациялық ресурстарды пайдаланудың
экономикалық тиімділігінің көрсеткіштері
Қазіргі уақыттағы туристік ресурстарға баға берудің түрлері оның мөлшер
сандық сипаттамасының әр түрлі деңгейлерін көрсетеді, яғни үлкендер,
ірілер, аса ірілер. Бұл сипаттамалар нарықтық қатынас жағдайында
ресурстардың нақты бағасы туралы көріністі бермейді.
Туристік ресурстардың біртұтас кадастрдың болмауы баға беру аумағында
мамандар әдетті бағалау базадан айрылады, сонымен қатар рентабельді
қатынастар, туристік өнімнің баға құрылымының қалыптасуы, салық салу,
туристік ресурстардың өндірілуі мен қорғалануы, олардың рационалды тұтынуы
негіз болып табылатын экономикалық көрсеткіштерінің таңдауын қиындатады.
Әңгіме өлшенуі мүмкін бола алатын туристік ресурстардың нақты
экономикалық көрсеткіштері жайлы болып отыр. Осындай көрсеткіштердің
айқындау керектілігі келесі қанатты нақыл сөздермен расталанады:
Егер өлшеуге болмаса, онда жақсартуға да болмайды (Том де Марко)
Сіз айтып тұрған затты өлшей алсаңыз, яғни сіз біліп тұрған зат туралы
пайымдайсыз. Бірақ та егер сіз айтып тұрған затты өлшей алмасаңыз және оны
сан түрінде көрсете алмасаңыз, яғни сіздің біліміңіз өте шекті және
қанағатсыз (Лорд Кельвин)
Бұл мәселелер В.В. Покишевскийдің Табиғи ресурстардың шаруашылық
бағалануы және жағдайлары туралы (1960 ж) кітабінде қойылған, ал оларды
шешу әрекеті В.Б. Нефедов және С.Ю. Смирнованың Табиғи кешендердің
рекреациялық бағалау әдісі (1973 ж), В.П. Чижованың Демалу аумақтарындағы
рекреациялық жүк (1977 ж) жұмыстарында жасалынған.
Көрсетілген жұмыстарды, туристік ресурстардың сапалы физикалық-
географиялық сипаттамалардан басқа, олардың бірнеше бағалау көрсеткіштері
ұсынылған:
- табиғи-рекреациялық ресурстардың сыйымдылығы (млн.адам–күнжыл )
- танымдық рекреациялық ресурстардың сыйымдылығы (млн.адам–күнжыл )
- табиғи кешендерге туристік жүк (адамкм шаршы)
Бұл көрсеткіштер территорияның туристік аудандыруы үшін негіз болды
және нарықтық қатынаста тауары ретінде туристік ресурстардың экономикалық
мәнін жеткілікті деңгейде көрсеткен жоқ. Ол кезеңде, жоспарлы экономика
жағдайында ондай міндеттер мақсатты түрде қойылған жоқ, ал оның шешілу
нәтижелері талап етіленбеді.
Жылжымайтын мүлік, интеллектуалды меншік, бизнес және әр түрлі
объектілерді бағалаудың құқықты механизмнің пайда болуымен туристік
ресурстарды бағалаудың (физикалық бағалау көрсеткіштері) параметрлерін
өңдеу талап етілінді, яғни ресурстардың әр түрлі түрлері мен типологиялары
үшін нарықтық құн орнатылуы керек болды.
Туристік ресурсті қолданудың қандай да бір құқықтық шектеулері болса,
онда оның баға құны осы шектеулерді қоса есептегенде өндіріледі Басқа
сөзбен айтқанда, егер ондай ресурс қолданудың ауыртпалық түсу мәртебесіне
ие болса, онда жалдамадағы немесе оперативті басқармадағы болатын ресурспен
салыстырғанда оның нарықтық құны жоғары.
Ресурс сөзі (фр. ressourse) ақшалай заттар ретінде аударылады. Егер
ресурс (сонымен қатар туристік) экономика, әлеуметтік сала әне экология
үшін маңызды болса, онда ол тұрақты ресурс деп аталады және оның құны
баға беруге жатады. Ондай ресурстар туризм дамуының негізінде жатуы керек.
Туристік территориялар мен аудандардың инвестициялық тартымдылығы нақты
нарықтық құнға ие тұрақта туристік ресурстардың бар болуымен анықталынады.
Онда туризм индустриясы мен туризм инфрақұрылымының капитал сыйымдылығының
жасалынуына шығындар ақталынады, ал туристік өнімнің рентабельдігі –
бәсекелесуге қабілетті.
Туристік ресурстардың, сонымен қатар мәдени мұра объектілерінің
экономикалық бағаланы оның мөлшер сандық сипаттамаларында негізделенеді.
Экономикалық бағалау үшін мөлшер сандық өлшемі мен ресурс қоры берілген
ресурспен және берілген ресурс ортасымен басқарылатын қызмет түрімен
байланысты болуы керек. Мысалы, егер оның ортасы жер болып табылса, онда
оның туристік ресурсі тау бола алады, берілген ресурс туристік қызметінің
альпинизм, құзға шығу, спелео туризм, трекинг, экологиялық туризм сияқты
түрлерін сипаттайды [14].
Өзен - көл – теңіз - арық ресурсімен су ортасы су туризмнің әр түрлі
түрлерін сипаттайды: круиз, яхтинг, су асты жүзу, кемелерде жүзу, балық
аулау және т.б.
Әр ресурс тозады деген болжауды көңілге алсақ, оның экономикалық
бағалауы үшін екі параметрді ұсынуға болады:
а) туристік ресурстің потенциалды сыйымдылығы (өлшемі) – тұтынуда еш
шектеулерсіз уақыттың нақты кезеңінде анықталған оның максималдық мағынасы
(R0)
ә) ресурстің тұтынушылық сыйымдылығы – көлікті, маусымды, тұтынуда
шектеулерді ескере отырып, уақыт нақты аралығында тұтыну үшін қол жетімді
ресурс көлемінің мағынасы (Rp)
Ресурстің тұтынушылық сыйымдылығын келесі формула бойынша шешуге
болады:
Rp=R0-∑mi=1Ki
(1)
Ki – 1 ден m дейін өзгеретін ресурс тұтынуда шектеулерді қабылдаған
мағына.
Ресурстің тұтыну сыйымдылығының өлшемі оны тұтынудың еселігі (аптасына
екі туристік топ), уақыт бірлігінде объектіге келетін туристердің саны
(адамжыл, адам-күн және т.б.). Кейбір жағдайларда ресурстің тұтыну
сыйымдылығы оның өндірісі бола алады (экономикалық нәтижелілік).
Туристік ресурстар құнының есеп айырсудың теориялық негізі келесі
көрсеткіштер бола алады: қолданудағы құны; айырбастаудағы құн; сатып-алу –
сату құны; инвестициялық құны; автономдық нарықтық құн және т.б.
Туристік ресурстің автономдық нарықтық құнын тек егер қазіргі уақытта
ол пайдаланбайтын жағдайда ғана қолдануға болады. Айналыстағы пайдалануды
қоса есептемегенде бұл оның потенциалды (мүмкін) құны. Бұл принцип салық
салудағы ренттік табысқа сай. Мысалы, жерге немесе дүние-мүлікке
(жылжымайтын мүлікке салық) салықтың құны оның нарықтық құнымен
анықталынады және жерде шаруашылық қызметінің немесе берілген дүние-
мүліктің қолданудың нәтижелерінен тәуелді емес.
Ресурстарды қолданған кезде олардың құны нақты тұтынушыға, қызметтің
түріне, ресурстің аттрактивіне, олардың пайдаланудың қарқындылығына,
тұтынудың шектеулігіне, көліктің қолжетімділігіне, маусымға және көптеген
басқа факторларға тәуелді.
Ресурстарды қолданудағы теориялық құнын осы формула бойынша шешуге
болады:
Ris=Ar+-∑ni=1 Si*ki,
(2)
Ar – автономдық нарықтық құн;
Si – қосылған құн;
i – ресурс құнын көбейту факторларының саны;
ki – құнды көбейтудегі әр фактордың үлес салмағы;
Формуладағы Ris параметрі өз экономикалық мәнінде туристік рента болып
табылады.
В.М. Козыревтің есептеуі бойынша, туристік рента өзімен туристік
ресурстардан факторлық табысты көрсетеді, бұл факторлық табысты оның иесі
алады, яғни рента – бұл туристік ресурс иесінің табысы. Туристік
ресурстардың иесі аймақтық немесе тұрғылықты басқару органдары тұрғыдан
мемлекет бола алады, және сонымен қатар физикалық және заңды тұлғалар [19].
Алдында көрсетілгендей, пайдаланудағы ресурс құнын бағалау принципті
қолдануы туристік өнімді қалыптастыру, жылжыту және іске асыру факторлармен
анықталған қосылған құн өлшемімен және туристік ресурстардың Біртұтас
кадастрдің мәліметтері бойынша алынған осындай ресурстің кейбір потенциалды-
мүмкін (статистикалық) құнымен анықталуымен байланысты. Бұл туристік
рентаның айнымалы өлшемі туристік кәсіпорын қызметінің өндірістік
функциясымен көрсетілетінін білдіреді.
Туристік рента өзінің экономикалық табиғаты бойынша – бұл туристік
ресурстардан табыс, сондықтан осындай табыстың өлшемі сонымен қатар
туристік ресурс құнының функциясына қызмет етеді.
Онда туристік ресурстардың құнын ренттік төлемдердің өлшемімен
үйлестіруге болады:
- туристік ресурстарды тұтыну көлемінен төлемдер;
- пайдадан белгіленген төлемдер;
- рентабельді нормадан белгіленген төлемдер;
Ең нақты (практика жүзінде ең қиыны) ресурсті тұтынудың көлемінен
тәуелді туристік ресурс құнын дифференциалды нарықтық бағалау болып
табылады. Бұндай бағалау тек туристік ресурстарды тұтынуы регламенттелінген
және нормасы бар болған жағдайда ғана мүмкін.
Егер бұндай норма бекітілмеген болса немесе ресурсті қолдану ешқандай
шектеулермен лимиттелмеген болса, онда ресурстің жанама бағалаудың орнына
пайда нормасынан белгіленген бірлікті немесе рентабельдің нормасын
пайдалану дұрыс болады.
Егер берілген ауданда берілген ресурстарды тұтынуы үшін алымдар,
төлемдер және салықтар белгіленген болса, онда олардың құндық бағасының
жанама мінездемесіне осындай салық алымдарының белгіленген бірлік қызмет
ете алады.
Белгіленген төлемдерді қолдануымен туристік ресурстар құнының бағалануы
жеңіл, бірақ анық емес.
В.М. Козыревпен ұсынылған 10% өлшемінде туристік ресурстар үшін
төлемнің пайыздық ставкаларының көлемі қабылдарлық, бірақ жергілікті
дифференциясыны және қатал экономикалықпен құқықтық негіздеуді талап етеді
[19].
Туристік ресуртардың құнын бағалаудың басқа әдістері де (мендік,
инвестициялық және т.б.) ескеріледі, бірақта берілген әдістер нақты
жағдайға және берілген уақыт аралығына байланысты бір реттік
(статистикалық) әдісті болжамдайды. Берілген әдістерді қолданумен туристік
ресурстардың құндық бағасы альтернативті ретінде қарастырылады.
Туристік ресурстің құндық бағасының тура экономикалық формасы туристік
рента бола алады, ал осындай бағалаудың әдісі – пайдаланудағы ресурстардың
құны. Туристік ресурстардың жанама экономикалық формасы пайдалануы үшін
алымдар, төлемдер және салықтар бола алады.
Туристік ресурстардың құндық бағалануы үшін шығу базасы Біртұтас
туристік кадастрдің жасалану моделін ұсынылуы бола алады.
Туристік ресурстардың құндық бағасы оларды тұтынуы үшін төлемдер мен
салықтарды анықтау үшін ғылыми база бола алады.
Осылайша, нарықтық экономика жағдайында туристік ресурстардың сапалы
анықтамалары (бай, ірі және т.б.) нақты экономикалық негіздемеге және
нақты бағалық құнға ие болу керек.
Табиғи ресурстарды тұтынуы ретінде туризмнен түсетін экономикалық
зақымды бағалау білу керек. Осындай бағалаудың әдісі ең алдымен қоршаған
ортаның деградациясынан экономикалық зақымды анықтауда негізделенеді.
Қоршаған ортаның деградациясы мағынасында табиғи ресурстардың мөлшер сандық
сипаттамалары мен сапаларының нашарлануы, оның ластнудың нәтижесінде
қоршаған ортаның теріс өзгерілуінің ақшалай бағасы түсіндірілінеді.
Экологиялық зақым және оның салдары әр түрлі түрлерде және аудандарда
байқалана алынады.
Экологиялы-экономикалық зақымның көлемін әр түрлі аудандағы зияндар,
жұмсаулар, шығындар түрлерінің мөлшер сандық түрінде көрсетуге болады:
U=∑ni=1Ui=∑nj=1 Xi*Pi,
(3)
Ui – факторларының әсер етуінен экономикалық зардаб i =1,2,3, ... ,n;
Xi – факторлар әсерінен натуралды өзгерулер j = 1, 2, 3, ..., m;
Pi – берілген факторлардан зардаптың ақшалай бағасы.
Көрсеткіштердің құндық бағалау зардабы келесі негізгі факторлар
есебімен есептеленеді:
- ауыру нәтижесінде табыстың жоғалануы;
- медициналық қызмет көрсету үшін шығындар;
- ресурстардың өндірісі мен қорғалуы үшін шығындар;
- топырақ құнарлығын қалпына келтіру үшін, орман, су және басқа
ресурстардың ластануынан тазарту үшін шығындар;
- мәдени мұра объектілердің бұрынғы қалпына келтіру үшін шығындар;
- флора мен фауна және т.б. объектілердің қалпына келтіру үшін
шығындар.
Рекреациялық ресурстар – туризм, демалу, емделу мақсатында қолдана
алатын табиғи және антропогендік объектілер немесе көріністер.
Олар рекреациялық аудандар мен орталықтардың қалыптасуына, олардың
экономикалық тиімділігіне, рекреациялық қызметінің территориалдық
ұйымдастыруына әсер етеді. Ол рекреациялық қажеттіліктердің көлемімен және
құрылымымен, сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық факторлармен
орталқтандырлған.
Табиғи жағдайлар мен ресурстарды қолдану үшін олардың бағалануы керек.
Бағалау рәсімі келесі негізгі кезеңдерден тұрады:
- бағалау объектілерін атап кету – табиғи кешендерін, олардың
компоненттері мен қасиеттері;
- бағалау өтіп жатқан позициядан субъектті атап кету;
- субъеттің қасиеттерімен, зерттеудің мақсатымен және масштабымен
анықталатын бағалау критерийлердің тұжырымдалуы;
- градацияның бағалау шкала параметрлерін өңдеу. Шкалалар субъект
және объект арасындағы бағалау қарым-қатынасын көрсетеді. Әр саты
субъекттің жағдайымен берілген объекттің қасиетімен өзара әрекеттесу
қарқынды көрсеткіші болып табылады. Рекреация үшін алғышарт бағалаудың бес
сатылы шкаласы өзіне келесі градацияларды енгізеді: ең қолайлы, қолайлы,
ұстамды қолайлы, аз қолайлы, қолайсыз.
Табиғи ресурстарды бағалаудың үш түрі бар. Медикалық-биологиялық,
психологиялық-эстетикалық және технологиялық. Медико-биологиялық түрі
табиғи факторлардың адам ағзасына әсер етуін, олардың жайлылығын көрсетеді.
Соның ішінде басты рөлді рекреациялық климаттық ресурстардың бағалануы
ойнайды. Климат мағынасында берілген тұрғылықты жерге сай көпжылдық ауа
режімі түсіндіріледі. Оның адамға деген әсері метеорологиялық көріністердің
өзара шарттасқан және өзара байланысқан кешендер, яғни нақты ауа райы
арқылы байқалады (қазіргі уақыттағы белгілі территорияда тропосфераның
астыңғы қабатының жағдайы). Климатологтар және курортологтар климатқа баға
берген кезде үлкен мағынаны тек ауа райының физикалық жақтарына ғана емес,
сонымен қатар оның эмоционалдық айналасына береді.
Кешенді бағалау әдісте шартты қызулардың (тиімді) жүйесі қолданылады.
Олармен метеорологиялық элементтердің кешенді әсер етуі мінезделенеді:
ауаның қызуы, ылғал жөнінде, жел жылдамдығы, күн радиациясы мен ұзақ
толқынды сәулелену. Қызу мен ылғалдық әсер етуін мінездейтін кешенді
көрсеткіш тиімді ылғал деп аталады; қызу, ылғал және жел жылдамдығы –
эквивалентті тиімді қызу деп аталады, қызу, ылғал, жел жылдамдығы және күн
радиациясы – радиационды – эквивалентті ылғал деп аталады.
17 мен 23 С аралығында жатқан көптеген адамдар үшін жайлылық аумағы
түсінігі шартты кызумен байланысты. Оның сыртында адам салқындауды немесе
ысытып жіберуді сезінеді. Активті рекреанттар үшін жайлылық аумағы.
Климаттық ресурстарды медициналық-биологиялық бағалаудың келесі тиімді
әдісі – кешенді климатологияның әдісі, метеорологиялық жағдайларының барлық
кешендерінің, сонымен қатар тәуліктік ауа райы, ауа райы сәті, ауа
райының өзгеру қарама-қарсылығының адам ағзасына әсер етуі осыдан шығады.
Тәуліктік ауа райыны қолдану ауа райының тәуліктік жүрісінен тәуелді адам
ағзасы қызметінің тәуліктік ырғағымен дәлелденген.
Барлық сан-алуандық ауа райының 16 классын бөлетін классификация
көмегімен талданады. Ол өз кезегінде үш топты құрайды: аяз емес ауа райы (8
класс), 0 С арқылы ауа қызуының өтуі (2 класс) және аязды ауа райы (6
класс). Түскі уақытта күннің көзі көп болғаны, көрінетін және ультракүлгін
жорықтардың келуі, жақсы жорық түскен кезде және қоршаған ландшафттардың
тартымды болғанда адам үшін ауа райының барлық класстары ең жағымды.
Қарама-қарсылылық өзгеруінің мағынасына сай ауа райының келесі режімдерін
бөледі: өте тұрақты (25%-ға дейін), тұрақты (25-34%), өзгерімді (35-50%),
қатты өзгерімді (50%-дан артық).
Адам ағзасының терренкурасына энергетикалық жүк бойынша қиындықтың үш
категориясына бөлінеді:
а) әлсіз жүк – ауыр сырқаттарды өткеннен кейін, оңалту кезеңіндегі
науқастарға тағайындайды;
б) орташа жүк – ремиссия кезеңіндегі ескі аурулармен демалушыларға
тағайындалады;
в) ауыр жүк – дені сау адамдарға және кейде аурудың жеңіл формасымен
адамдарға тағайындайды.
Терренкура әдетте горизонталдық учаскелердің өрмен алмасуы әдісімен
қиылысқан төңірек бойынша салынады. Маршруттың қиындық категориясы
артқанмен бүкіл маршруттың ұзындығы өседі, горизонтальдық учаскелердің
ұзындығы азаяды және өрлердің биіктігі мен мөлшер саны артады.
Терренкуралар әр 100 метр сайын таңбаланады және олардың күйік төсемі болуы
керек (бірінші қабат құм және қиыршық тастан, ал үстіңгі ұсақ құм ). Кейде
терренкуралар қиын өрлердің үлкен санымен және оларды өту үшін көп
физикалық күшті талап ететін ұзақ емес маршруттарда кездеседі.
Спорттық туризм үшін бедердің бағалануы: жаяу туризм, таулы туризм және
альпинизм, спелео туризм.
Жаяу туризм - категориялық жорықтар жазықты, тау алды және таулы
өңірлерде өткізіледі. Маршруттың қиындығы трасса кедергілердің бар болуына
және оның ұзындығына, құламалы баурайға, өңірдің биіктігіне байланысты.
Батпақ, аңғарлар, ірі орманды сілемдер, тал-шіліктік қопалар, территорияның
микроклиматтық ерекшеліктері (әсіресе таулы) сияқты кедергілер ең жиі
кездесетін кедергілер болып табылады.
Таулы туризм және альпиизм - таулы туризм 1000 метрден 3500 метрге
дейін жететін биіктік аудандарға дамиды. Сәйкесінше таулы туризмнің төмен
таулы, орта таулы және биік таулы маршруттарды бөледі. Өрмендер төмен таулы
және орта таулы жағдайларында жетклікті ыңғайлы. Кейде өрмендер арасында
шөгінділер кездеседі. Ұсақ шөгінділер түсіруде өте қолайлы, бірақ өрмен
үшін қауіпті. Орта өлшемді шөгін бойынша жүру өте қолай, бірақ бұрылыстар
қауіпті. Ірі шөгінділер өрмен үшін қолайлы, бірақ тас құлаудың дамуының
мүмкіндігі кесірінен түсіруде қиын.
Курортты қонау кезінде таушаңғы маусымның ұзақтылығына үлкен көңіл
бөлінеді, сондықтан қыста және көктемде қонаулайтын, қыста артықшылығы бар
солтүстк баурайларда қолданатын, оңтүстік экзпозицияның баурайында
трассаларды таңдауға тырысады.
Трассаны салған кезде шаңғышылардың қауіпсіздгін қамтамасыз ету керек.
Шаңғышылардың сырғанаудың үш аймағы бөлінеді:
1) көтергіш құрылғылармен жабдықталған оқу түсірулер, трассалар және
баурайлар;
2) трасса тысындағы түсірулер, негізгі трассадан басқа жаққа ауытқуы
немесе шығу үшін траверслерді қолданатын;
3) туризмнің биік таулы шаңғының аймағы. Көліктік жабдықтар қолданады
немесе өздері ұзақ өтулерді жасайтын шаңғышылар. Су объектілері. Жағажай
шомылуға болатын демалыс үшін су объектілерінің бағалануы. Шомылудың
метеорологиялық шарттары.
Пайдаланатын жерлерді бағалаған кезде табиғи кешеннің құндылығын
шарттайтын негізгі факторлар дәрі-дәрмекті өсімдіктердің,
саңырауқұлақтардың, жидектердің, сонымен қатар олардың түрлерінің алуан-
түрлілігі болып табылады.
Сан-алуандық деңгейі қарастырылатын табиғи кешенде өсетін өсімдіктер
санымен, оның осы берілген территорияда кездесетін барлық түрлерінің санына
қатынасымен анықталынады. Саңырауқұлақтық пайдалану жерлерін бағалау едәуір
қиынырақ. Әдетте саңырауқұлақтың молшылығын бағалау үшін жанама әдісті
қолданады, яғни саңырауқұлақтардың негізгі түрлерінің тұру жерлері үшін
шарттар мен мінездемесін бағалау. Бұл бағалаудың әдісі ақпарат болмаған
жағдайда ғана жидектердің молшылығы үшін жарамды. Саңырауқұлақтық пайдалану
жерлерінің бағалауына сирек кездесетін түрі сияқты көрсеткіш те кіреді.
Ландшафтты-рекреациялық әлеует – бұл туризм және рекреация үшін
берілген территорияның жарамдылығының интегралды бағалануы. Ол өзіне табиғи
ортаның экологиялық жағдайын және ландшафттардың рекреациялық бағалануын
енгізеді.
1.3 Рекреациялық ресурстарды игерудегі шетелдік тәжірибе
Дүние жүзіндегі ірі туристік орталықтар болып табылатын елдер туризм
арқылы дамып, одан әрі байи түсуде. Қазіргі көшбасшы – Испания бұл туристер
ең көп келетін ел. Шетелдік нарықта туристік орталықтар арасында
бәсекелестік деңгейі өте жоғары. Әрбір туристік орталық туристік абыройын
көтеруге, одан да көп туристерді тартуға бар мүмкіндіктерді қолданып отыр.
Турфирмалар үшін салық жеңілдіктері жасалынуда. Турфирмалар өз елінің
туристік ресурстарын жарнамалауға 60 % артық шығын жұмсайды. Туристік
потенциалын сақтау, қорғау және пайдалануда мемлекеттік кадастр, мониторинг
және бағдарламалар жұмыс істейді.
Шетелдік елдердің қызмет көрсету сапасы өте жоғары болғандықтан және
өте жоғары технологияны қолдануына байланысты оларға туристердің ағымы
көбеюде. Мысал ретінде Интерконтиненталь қонақүйінің желісін алуға болады.
Қазақстандағы отель санатын біз бес жұлдызды деп есептесек, шетел қонақтары
үш жұлдыздан жоғары баға бере алмайды.
Ақпараттық технологияның жетістіктері туризм индустриясында да кең
қолданысқа ие. Белгілі бір елдің туристік ресурстары туралы кез келген
мағлұмат алуға қолайлы деректер базалары бар. Отельдерге, демалыс үйлерге
бронъдау жүйесін атап өтуге болады.
Көлік инфрақұрылымы туристік ресурстарды пайдалануда маңызды рөлге ие.
Шетелде көлік құралдарының жүру жүйесі өте дамыған. Мысалы, Францияның
темір жол жүйесі өте күрделі байланысқан, Англия Лондондағы өзінің ең көне
және қатты тармақталған метросымен танымал. Жалпы, дамыған елдерде арнайы
туристік пойыздар, ұшақтар, круиз кемелері ұйымдастырылады.
Шетелде демалу үшін қала сыртына, жағажайға бару міндетті емес. Демалыс
парктерінде қыдыру үлкен әсер тигізіп, жақсы демалуға мүмкіндік береді.
Лондонда орналасқан бес-алты саябақтарды атап өтсек те болады. Балалар
демалысын ұйымдастыруда Диснейленд корпорациясының парктері мысал бола
алады: АҚШ-тың Калифорния, Флорида штаттарындағы, Франция, Жапония
елдерінде орналасқан саябақтар.
Әлемнің дамыған елдерінде және ірі қалаларында экологиялық
проблемаларды шешу үшін тәртіп бойынша экономикалық құралдар қолданылады.
Мысалы, Еуропаның бірқатар елдері Еуропалық Одақтың (ЕО) қоршаған
ортаны қорғау жөніндегі комиссиясын қолдау кезінде экологиялық қайта
құрылымдау бағдарламаларын іске асыруға кірісті. Атап айтқанда, салық
жүктемесінің ауыртпалығын салықтардан қызметтің экологиялық зиянды
түрлеріндегі еңбекке ауыстыру ұйғарылып отыр.
Қазіргі уақытта ЕО комиссиясы материалдарды жинау, өңдеу, қалпына
келтіру және мұндай қалдықтарды көму үшін пысықталған өнімді міндетті
түрде қабылдау жүйесін жасауды көздейтін электрлік және электрондық
қалдықтар бойынша жаңа директива әзірленіп жатыр.
Қазіргі уақытта дамыған елдерде сапалы қалалық кеңістікті құруға,
экологиялық балансқа жетуге және адамға лайықты сәулетті жасауға бағдар
алған қалалық даму көзқарастарын қолданады.
Мәдени жағынан дамуды, демалуды, спорттық іс-шараларды қамтамасыз ету
мәселелері әлемнің көптеген қалалары үшін көкейкесті болып табылады.
Мысалы, Оттава қаласының 2020 жылға дейінгі өсуін басқару стратегиясында
белгіленген, Оттава қаласының басым даму бағыттарының бірі салауатты және
белсенді қоғамды қалыптастыру болып табылады. Онда әрбір адам әлеуметтік
және денсаулық сақтау қызметтеріне қол жеткізуге, мәдени және спорттық іс-
шараларға қатысуға мүмкіндігі бар. Оттава қаласында өткізілетін мәдени іс-
шаралардың көпшілігі жергілікті қауымның белсенді қатысуымен және қолдауы
арқасында мемлекеттік басқару органдарының күшімен қамтамасыз етіледі [18].
Шетелде туристік индустрия туристік ресурстар базасына негізделеді. Бұл
база демалушыларға табиғатты әсем және тартымды болып табылады. Табиғи
территориялардың көлемі туристердің сыйымдылығына сәйкес және ластану,
улану, қауіпті хайуанаттар мен жәндіктер тәрізді көптеген тәуекелдерден
толық болмаса да қорғалған. Туристік орталықтарды стихиялық апаттар
болмайтын жерлерде орналыстыруға тырысады..
Қоршаған ортаның туризм базасы ретінде мәні жоғарылап келеді. БТҰ
болжамы бойынша қоршаған ортаны қорғау мәселелеріне қоғам мүддесі 2020
жылға қарай өседі. Ғаламшар халқы экологияның бұзылуына қобалжып жатыр. Бұл
Оңтүстік-Шығыс Азиядағы өрт пен смог, пайдалануға болмайтын судың әлемдік
қорының ұлғаюы және т.б. Туризмді табысты түрде дамытуда табиғи ресурстарды
сақтап көбейтуге әлем халқы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1-бөлім. Рекреациялық ресурстарды пайдаланудың теориялық негіздері
1. Туристік сала дамуындағы рекреациялық ресурстардың рөлі
1.2 Туризм дамытудағы рекреациялық ресурстарды пайдаланудың
экономикалық тиімділігінің көрсеткіштері
1.3 Рекреациялық ресурстарды игерудегі шетелдік тәжірибе
2-бөлім. Ақмола облысының рекреациялық ресурстары: жағдайы мен игерілу
дәрежесі
2.1 Ақмола облысының табиғи рекреациялық ресурстарының қазіргі жағдайы
2.2 Әлеуметтік-экономикалық рекреациялық ресурстары
2.3 Ақмола облысының рекреациялық ресурстарды игеру дәрежесі
3-бөлім. Ақмола облысында туристік рекреациялық ресурстарды пайдалану
тиімділігін арттыру жолдары
3.2 Туристік қызметтерді экологияландырудың негізгі бағыттары
3.1 Әлеуметтік-экономикалық ресурстарды пайдаланудың тиімді жолдары
3.3 Туризмдегі рекреациялық ресурстарды пайдаланудың болашақ
көрсеткіштері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Туризм – әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін, ең тұрақты дамып
келе жатқан саласы. Өсу қарқынының жылдамдығына сәйкес, туризм ғасырдың
экономикалық құбылысы ретінде танылуының өзі кездейсоқтық емес. Ел
дәулетін ешбір шығынсыз артырудың ең төте жолы қайсы дегенде, көпшілік
алдымен ауызға туризмді алады. Себебі, әлемдік тәжірибенің өзі көрсетіп
отырғандай, аршынды адыммен алға кеткен мемлекеттердің көпшілігі өз
қоржындарын түрлі инвестициялармен толтыру кезінде көбіне көп осы салаға
арқа сүйейді.
Туризм еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдетумен қатар
өлкеміздің абырой-беделін арттыруға жұртшылықтың білім-танымының
жоғарылауына, ақпарат таратудың жаңа түрлерін енгізуге ықпал етеді.
Туризмнің дамуының жоғары қарқыны, валютаның зор түсімдері экономиканың
әртүрлі секторларына белсенді әсер етеді, бұл туристік индустрияның
қалыптасуына көмек береді. Туристік индустрия туризм жүйесінің бір жағын
құраса, туризм жүйесінің екінші жағы – туристік рекреациялық ресурстар.
Туристік рекреациялық ресурстар дегеніміз табиғи, тарихи, әлеуметтік-мәдени
объектілер, туристік көрсету объектілері, сонымен қатар, туристердің рухани
қажеттіліктерін қанағаттандыруға, олардың физикалық және рухани күштерін
қайта қалпына келтіру үшін көмек беруге қабілеті бар басқа да объектілер
[11].
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – бұл Ақмола облысының мәдени,
тарихи және табиғи потенциалы қаншалықты туризмге әсер етеді екенін және
сол арқылы туристерді қалайша қызықтыруға болатынын көрсету.
Негізгі мәселелеріне Ақмола облысының тарихи-мәдени, табиғи ресурстарды
пайдаланудағы мәселелерін талдау мен шешу жолдарын табу. Сонымен қатар,
туристік рекреациялық ресурстарды пайдалануда халықаралық тәжірибеге сүйене
отырып тиімділігін арттыру жолдары қарастырылды.
Осы тақырыпты таңдаған себебім, туризмді дамытуда маңызды орын алады.
Туристік рекреациялық ресурстарды қалай пайдалансақ, солай туризм
инфрақұрылымы, туристік индустрия дамиды. Туристік
объектілерді пайдаланудың өзі қазіргі кезде өзекті, өте күрделі мәселе.
Туризм кәсіпкерлікпен, іскерлікпен айналысу үшін даму болашағы зор
экономика саласы болып табылады. Қазір елімізде туристік қызметті жүзеге
асыруға қолдау, қаржыландыру жүріп жатыр. Егер өзімізде кәсіпкерлікке
қаражат жетпесе, мемлекеттік қолдауға жүгіну керек. Туристік кәсіпорын
немесе кешен ашуда қыруар ақша қажет, себебі, туристерге демалуға барлық
жағдай жасап, жоғары сапада қызмет көрсетуге міндеттіміз.
Бұл тақырыптың өзектілігіне келетін болсақ, Ақмола облысының туризмді
дамытуға зор әлеуеті бар. Әрқилы географиялық ландшафт, өте бай флора мен
фауна, төлтума ұлттыќ мәдениет біздің елімізде туризм индустриясын
ойдағыдай дамытудың барлық шарттарын жасап отыр, деп санайды сарапшылар.
Табиғи, тарихи және мәдени ресурстарды пайдаланып туризмді дамыту
мақсатында туристік бағдарламалар мен шаралар дайындалуда.
Ең бастысы қазақ қонақжай халық ретінде туризмге нағыз керек қасиеттен
кенде емес. Оның үстіне бұрыңғы туризмі дамыған елдерде лаңкестік
әрекетердің бой көрсетуі онда туристердің көптеп баруына шектеу қойып отыр.
Ойдағыдай демалғысы келген адам тұрақты даму жолына түскен, тыныш өмір
сүріп жатқан елдерге ғана саяхатқа шыққанды ұнататыны белгілі. Бұл тұрғыда
Қазақстан таптырмайтын орын.
Қонақтардың көбейгені жатар орын мен тамақтандыру, мәдени және байланыс
қызметін жақсартуды талап ететіні анық. Сол себепті елімізде туристік
салаға жауап беретін құзырлы орындар шетелдіктердің көңілінен шығатын
барлық шараларды қарастырып жатыр. Арнайы жарнамалау компаниясы бірқатар
елдерде Қазақстанның көрікті жерлерін кең ауқымды насихаттамақшы [26].
Ақмола облысы Қазақстанның орталығында дала аймағында орналасқан. Қазақ
қатпарлы мемлекетінің солтүстік-батыс бөлігін, Есіл өзен ағысының жоғарғы
бассейнін, ал оңтүстік-батысында – Теңіз көлдерінің ағусыз шұңқырымен Нұра
өзенінің сағаларымен Қорғалжынды алып жатыр. Осындай географиялық орналысу
оның үлкен алуан-түрлі табиғи жағдайларына себепші болды, яғни рельефіне,
климатына, топырақ-өсімдік қабаты мен жануарлар әлеміне. Республиканың
басқа солтүстік облыстардан ерекшеленетіні ол облыстың табиғи құндылықтары.
Облыс өте сирек ерекшеліктерге ие.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған
әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі негізделенеді және дипломдық реттеудің
мақсаты мен негізігі мәселелері анықталады, зерттеу нысаны мен мәселені
зерттеу әдістемесі көрсетілді.
Бірінші бөлімде рекреациялық туристік ресурстардың мәңі мен маңызы
ашылады және рекреациялық ресурстарды қолданудың экономикалық тиімділігінің
көрсеткіштері қарастырылады. Екінші бөлімде Ақмола облысының табиғи
рекреациялық ресурстарының, Әлеуметтік-экономикалық рекреациялық ресурстары
қазіргі жағдайына анализ беріледі және Ақмола облысының рекреациялық
ресурстарды игеру дәрежесіне баға берілінеді. Үшінші бөлімде әлеуметтік-
экономикалық ресурстарды пайдаланудың тиімді жолдары мен туристік
қызметтерді экологияландырудың негізгі бағыттары қарастырылынады.
Жұмыстың теориялық-әдістемелік негізі – туристік рекреациялық
ресурстарды пайдаланудың көпжылдық қорытынды тәжірибелері болып табылатын
Ресейлік, Қазақстандық және шетелдік авторлардың жұмыстары.
Дипломдық зерттеуде нормативтік және заңшығарушылық құжаттар,
мақалалар, кітапхана құжаттары қолданылады. Соңында келтірілген қосымшалар
зерттеу жұмысының барысын көрсетеді.
1-бөлім. Рекреациялық ресурстарды пайдаланудың теориялық негіздері
2. Туристік сала дамуындағы рекреациялық ресурстардың рөлі
Рекреациялық әлеуетінің маңызды құрылымдық бөлімі рекреациялық
ресурстар болып табылады. Рекреациялық ресурстар мағынасында рекреациялық
кәсіптің әр түрлі түрлерін ұйымдастыру үшін қолданыла алатын емделу-
сауықтыру маңыздылыққа, эстетикалық тартымдылыққа, біртұмаға ие шаруашылық
қызметінің объектілері, табиғи ортаның компоненттері түсіндіріледі.
Рекреациялық ресурстар рекреациялық қызметінің территориалдық
ұйымдастыруына, қалыптасуына, олардың мамандыруына және экономикалық
тиімділігіне ықпалың тигізеді. Бірақ бұл ықпал тікелей емес. Ол әлеуметтік-
экономикалық факторлармен және де ең алдымен рекреациялық қажеттіліктерінің
ауданы мен құрылымымен орталындырылады.
Рекреациялар табиғи алғышарттар қасиеті ең алдымен табиғи-
территориалдық және аквалдық кешендер, әр түрлі дәрежедегі кешендер,
олардың компоненттері және өзге қасиеттері, сонымен қатар аттрактивтік,
қарама-қарсылықтық және ландшафттардың ырғағы, қиындықтарды жеңіп шығу,
географиялық өзгешілік сияқты немесе керісінше, әдеттілік, табиғи
объектілердің өлшемі мен түрлері және олардың визуалды, географиялық
орналысуы ретінде көрсетілінеді.
Табиғи-рекреациялық ресурстар – бұл табиғи денелер, көріністер,
процесстер және туризмнің рекреациялық мақсаттары үшін қолданыла алатын
және белгілі уақыт аралығында белгілі ауданда айқындалатын бедердің жеке
элементтері.
Берілген анықтама өз мәнісінде әділ және мәдени-тарихи рекреациялық
ресурстардың (сәулет өнерінің, тарихтың, этнографияның және т.б.
ескерткіштері). Анықтама бойынша Т.В. Николоенконың берілген рекреациялық
ресурстарына рекреациялық қызметті ұйымдастыру үшін белгілі қасиеттердің
арқасында қолданыла алатын әлеуметтік - мәдени мінез құлығына сай
феномендер және табиғи ортаның компоненттері жатады. В.А. Квартальнованың
пікірі бойынша рекреациялық ресурстар – туристік ресурстардың бір бөлігі,
өзімен бар технололгиялардың көмегімен белгіленген уақытта белгілі адамдар
контингентін сауықтыру және демалысты ұйымдастыру үшін қолданыла алатын,
рекреациялық қызмет үшін тұтынушылық бағаға және жайлылық қасиеттерге ие
артефакттарды, табиғаттың денелері мен көріністерін, табиғи және
антропогендік геожүйелерді көрсетеді.
Рекреациялық ресурстар мағынасында адамның физикалық және рухани
денсаулығын қалпына келтіруіне және қолдануына себепші болатын, тікелей
жағымды әсер ететін, ландшафттың біртұтас үндестігін қалыптастыратын тарихи-
мәдени мұра объектілер мен табиғи кешен компоненттерінің жиынтығы
түсіндірілетін анықтаманы жиі кездестіруге болады.
Н.С. Мироненконың пікіріне сай, рекреациялық ресурстар – бұл туризм,
демалыс және емделу үшін қолданыла алатын адам қызметінің нәтижелері,
табиғаттың объектілері мен көріністері [23].
Олар бірнеше қасиеттерге ие. Біріншіден, олар тарихи, яғни рекреациялық
қажеттіліктердің, технико-экономикалық және әлеуметтік мүмкіндіктердің өсу
шамасы бойынша түрін өзгерте алады. Мысалы, батпақ, өнеркәсіптік
кәсіпорындар, ескірген техника және жабдықтар, және т.б. рекреациялық
ресурстарға (туристік объектілерінің көрсетіледі) айналады. Екіншіден, олар
территориалды, яғни үлкен аудандарда орын алады; қазіргі уақытта демалыс
әлеуметтік-экологиялық көрініс ретінде орман және ауыл шаруашылығын
қолданылатын территорияны талап етеді. Үшіншіден, туристік маршруттардан
рекреациялық аудандар мен аймақтардың қалыптасуына себепші болатын
ұйымдастырушы рөлге ие.
Тиісінше, рекреациялық ресурстардың 2 түрін айқындайды – табиғи және
мәдени-тарихи.
Тарихи рекреациялық ресурстар мағынасында тарихи-территориалдық
кешендер, олардың компоненттері мен қасиеттері, яғни тартымдылық, қарама-
қарсылық және ландшафттардың алмасуы, экзотика, объектілердің өлшемі мен
түрлері, оларды шолудың мүмкіндігі сияқты қасиеттер түсіндіріледі.
Мәдени-тарихи ресурстар өзіне келісілерді енгізеді:
Адамның танымдық қажеттілігін қанағаттандыра алатын қоғамның
материалдық құндылықтары (тарих пен мәдениеттің ескерткіштері, халық
шаруашылығының барлық салаларының кәсіпорындары) және өндірістің барлық
материалдық заттары.
Өнердегі, мәдениеттегі, ғылымдағы, мемлекеттік-қоғамдық өмірдегі
қоғамның рухани жетістігі.
Рекреациялық ресурстар үшін әр түрлі табиғи және мәдени орталардың
үйлесуі мен адамның әдетті ортада тұруының қарама-қарсылылығы, әлеуметтік-
мәдени кеңістік пен уақыттық салыстырмалылық сай келеді. Келесі екі
критерийге жауапты кез-келген орын, жер рекреациялық ресурс бола алады. Екі
критерий: 1) Адамның әдетте ортада тұрудан ерекшеленетін орын; 2) табиғи
сәйкестіктегі екі немесе одан да көп түрлі орталардың үйлесуі болып
табылатын орын.
Статистикалық тұрғыда ең тартымды өлкетану аудандары, әр түрлі
орталардың торабы (су-құрғақ жер, орман-ағаш арасындағы ашық жер, төбе-
жазық және т.б.) болып табылады. Мұратта қарама – қарсылықты орталардың
шекті мөлшер санының торабы ең тартымды: таулар + теңіз + алуан-түрлі
мәдени орталар. Территорияны әлеуметтік-мәдени игерудегі қажеттілік - бұл
негізгі себеп және территорияның қасиеттер жиынтығының рекреациялық
ресурстарға айналу факторлары
Рекреациялық ресурстар көпте өз кезегінде территорияны әлеуметтік-
мәдени игерудегі міндетпен детерминделген халықтың рекреациялық
қажеттіліктерінен өндірісті болып табылады. Рекреациялық тасқындар игеруге
жататын дәл сол аудандарға бағдарланған. Ең маңызды және ең беделді
рекреациялық ресурстар дәл сол жерде шоғырланғаны жаппай сезіну деңгейде
қалыптасады. Территорияны игеру процесінің шыңын өткеннен кейін оның
рекреациялық ресурстарының мәні едәуір төменделеді. Олардың маңыздылықтың
толық мойындамауы ешқашан болмайды, бірақ сол рекреациялық ресурстардың
бұрынғы жоғары бағаға қайтарылуы да жоқ. Территорияның әлеуметтік-мәдени
игеруінің қажеттілігі – бұл территория қасиеттер жиынтығының рекреациялық
ресурстарға айналу факторы мен негізі себеп. Сонымен, рекреациялық
ресурстар - әлеуметтік-мәдени орта кеңістігінің біртұтас игерілу процесін
көрсететін, жүзіп жатқан нүкте.
Рекреациялық ресурстар сыйымдылыққа ие – яғни табиғи және экологиялық
тепе-теңдік жағдайын еш бұзушылықсыз белгілі антропогенді жүкке шыдау және
белгілі мөлшердегі рекреанттарды қабылдау мүмкіндігі.
Рекреациялық әлеует-рекреациялық ресурстардың бар болуымен анықталатын
нақты және мүмкін туристер санының арасындағы қарым-қатынас.
Сонымен қатар, рекреациялық әлеуетті табиғи және экологиялық тепе-
теңдік жағдайын бұзбайтын нақты рекреанттар саны територияның қабілеттілігі
ретінде анықтауғы болады.
Қазіргі уақытта матрица көмегімен перспективті және қазіргі замандағы
дамудың территориалдық балансын құруда қажеттілік туды. Онда бір ось
бойынша демалуды тұтыну аудандары орналасқан және әр ауданның ішінде
халықтың жастық және әлеуметтік топтарға бөлінуі, ал келесі ось –
рекреацияның түрлеріне бөлінген демалуды өндіру аудандары.
Сонымен қатар, рекреациялық кадастр қажет. Рекреациялық кадастр – бұл
рекреациялық тағайындаудағы табиғи объектілер мен көріністердің сапалы
тізімін қосатын мәліметтердің систематикалық жинағы. Оның ішінде күзет
бойынша керекті шаралар, қолдану бойынша кепілдеме, объект немесе
көріністің зерттеу деңгейі, динамика туралы мәліметтер, географиялық
мінездеме болу керек.
Туристік ресурстар мөлшер саны бойынша шекті және сапалы болып
бөлінген, яғни өндіруге көп шығынды қажет ететін тауар ретінде,
экономикалық игілік ретінде көрінеді. Экономикалық тұрғыда туристік
ресурстар туристік өнімнің өндіріс факторы ретінде көрінеді. Өйткені
олардың дифференциациясы шаруашылықтық қолданудың нәтижесінде өзгешелікті
туғызады.
Туристік ресурстар – туризм мақсатында адамның қажеттілігін
қанағаттандыра алатын табиғи-климаттық, әлеуметтік-мәдени, тарихи,
сәулеттік және археологиялық, ғылыми және өндірістік, ойын-сауықтық,
табынушылық объекттер немесе көріністер.
Туристік ресурстар – физикалық күштің дамуына және қалпына келуіне
жәрдемдесетін, туристердің рухани қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын
объектілер, туристік көрсеткіш объектілерін қосатын тарихи, табиғи,
әлеуметтік-мәдени объектілер Туристік ресурстар кадастрда назарға
алынады[1]. Кадастр тақырыбтық немесе өңірлік түрде ұсынылуы керек.
Сонымен қатар рекреациялық және туристік ресурстардың табиғи, емделу
және туристік ақпараттық ресурстар сияқты түрлері бар.
Табиғи емделу ресурстар – қорғауда және қолдануда өз ерекшеліктері бар
аса қорғаланатын табиғи объектілер мен территорияларға жататын халықтың
емделу және демалу үшін арналған рекреациялық ресурстар.
Туристік ақпараттық ресурстар – саяхат уақытында, саяхатқа дайындалған
кезде немесе кейбір уақыт өткеннен кейін туристердің тікелей алған
ақпараты, яғни территория туралы, оның тарихы, мәдениеті, табиғаты және
адамдары туралы ақпарат.
Белгілі бір территориялардың туризм дамуы үшін қолайлығы мен
құндылығын анықтау мақсатында туристік ресурстарды зерттеу болып табылады.
Олар туристік-экскурсиялық қызметтерді өндіруге және емделу, спорттық-
сауықтыру және танымдық туризмдегі қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдалы
қоршаған орта құбылыстары және табиғи мен жасанды объектілердің жиынтығы
болып табылады. Алайда туристік ресурстар терминін трансформациялана қойған
табиғи және антропогенді ландшафтың үйлесімділігі ретінде түсіну керек. Бұл
ландшафт оларды туристік-экскурсиялық қызмет көрсетуде тікелей қолдану
мүмкіндіктері мен қоғамдық қажеттіліктер ықпалында технологиялық деңгейіне
дейін жетілген.
Қазіргі заманғы туризм осы ресурстардың орналасу ерекшеліктері мен
сапасын ескереді. Туристік ресурстар жиынтығын екі үлкен топқа бөлуге
болады: табиғи және әлеуметтік-экономикалық.
Л.А.Багрова, Н.В.Багров, В.С.Преображенский анықтамасы бойынша табиғи
ресурстар бұл – рекреациялық қызмет үшін жайлылық қасиеттерін иемденетін
табиғи және табиғи-техникалық геожүйелер, денелер жєне табиғат құбылыстары.
Олар біршама уақыт ішінде адамдардың белгілі бір контингентіне емделу мен
демалуды ұйымдастыру үшін қолданыла алады [16].
ҚР Статистика агенттігінің жіктемесі бойынша табиғи ресурстарға парк,
мемлекеттік табиғи қорық, мемлекеттік ұлттыќ табиғи парк, мемлекеттік
табиғи резерват және хайуанаттар паркі жатады.
Парк – ағашты, көкмайсалы алабы бар, табиғи және мәдени-рекреациялық
объект болып табылатын, мәдени демалысты ұйымдастыратын жєне халық арасында
дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарын жүргізетін кешенді, көпфункциялы
мәдениет мекемесі.
Мемлекеттік табиғи қорық – табиғи процестерді, бір үлгідегі және
бірегей экологиялық жүйелерді, өсімдіктер мен жануарлар әлемінің
биологиялық алуан түрлілігін және генетикалық қорын табиғи қалпында сақтап
зерттеуге және дамытуға арналған ерекше қорғауға алынған табиғи аумақ.
Мемлекеттік ұлттық табиғи парк – ерекше экологиялық, рекреациялық және
ғылыми құндылығы бар табиғи және тарихи-мәдени кешендер мен объектілерді
сақтауға, қалпына келтіруге және көп профильді пайдалануға арналған ерекше
қорғанысқа алынған табиғи аумақ.
Мемлекеттік табиғи резерват – ландшафттық және биологиялық алуан
түрлілікті сақтауға және қалпына келтіруге, осы аумақта табиғи ресурстардың
тұрақты дамуын және теңгерімді пайдаланылуын қамтамасыз етуге арналған
әртүрлі қорғау режимдері бар ерекше қорғанысқа алынған табиғи аумақ.
Хайуанаттар паркі – хайуанаттар паркіне бөлінген, туристердің келуіне
ашық алаң [2].
Шипажай ісі бойынша туристік ресурстар объектілер ретінде үшке
бөлінеді: биоклимат, ландшафт және гидроминералды ресурстар. Биоклимат
дегеніміз климаттың адам ағзасына әсерін анықтайтын фактор. Ландшафт бұл –
рельефтен, су объектілерінен және өсімдіктен тұратын біртұтас жүйе.
Гидроминералды ресурстарға минералды сулар мен емдік саз-балшықтар жатады.
Минералды сулар дегеніміз компоненттері иондардан, диссоциацияланбаған
молекулалар, коллоидті бөлшектер және еріген газдар түрінде болатын күрделі
ерітінділер. Емдік саз-балшықтар бұл – адам гормондары мен дәрумендерге
ұқсас органикалық және минералды заттардан тұратын пластикалық массалар.
Туристік ресурстар кешенінде тұрғылықты пунктерде және аралық
территорияларда орналасқан әлеуметтік-экономикалық ресурстар маңызды орын
алады. Олар рекреациялық ағымдар мен экскурсиялық маршруттарды тұрақтандыра
отырып танымдық туризмнің дамуына сілтеме болып қызмет етеді.
Әлеуметтік-экономикалық ресурстарға тарихи-мәдени нысандар
(ескерткіштер мен ескерткіш жерлер, мұражайлар, галереялар және т.б.) және
құбылыстар (этнографиялық, саяси, өндірістік және т.б.) жатады. Бұл
ресурстар өз ішінен, бір жағынан материалды жєне рухани, екінші жағынан
қозғалмалы және қозғалмайтын болып бөлінеді.
Материалдықтар өндіріс құралдарының жиынтығын және қоғамның дамуының әр
тарихи кезеңдеріндегі басқа да материалдық құндылықтарды қамтиды. Ал рухани
– қоғамның білім, ғылым, өнер, әдебиет саласындағы, мемлекеттік және
қоғамдық өмірді ұйымдастыру, тұрмыс пен еңбектегі жетістіктер жиынтығы.
Қозғалмайтын ресурстар тобын құрайтындар тарих, қала салу, архитектура,
археология және монументалды өнер ескерткіштері мен басқа да құрылғылар,
соның ішінде архитектураның бөлінбес бөлігі болып табылатын өнер
ескерткіштері. Қозғалмалы ресурстар тобына өнер ескерткіштері,
археологиялық қазбалар, минералогиялық, ботаникалық және зоологиялық
жинақтар, құжат ескерткіштері мен орын ауыстыруға қолайлы басқа да заттар
мен құжаттар жатады. Осы топтың рекреациялық ресурстарын тұтыну
шоғырланатын мұражайлар, кітапханалар, архивтерге кіріп шығумен байланысты.
Тарих пен мәдениет ескерткіштерін маңызды белгілер бойынша бес негізгі
түрге бөлінеді: тарихи, археологиялық, қала салу мен архитектура, өнер,
құжатты ескерткіштер. Тарих ескерткіштеріне ғимараттар, құрылыстар,
ескерткіш жерлер жатады. Оған сонымен қатар халық өмірінің маңызды тарихи
оқиғаларымен, қоғам мен мемлекеттің дамуымен, төңкерістік қозғалыспен,
халықаралық бірегейлікті бекітумен, сонымен қатар ғылым мен техниканың,
халықтардың тұрмысы мен мәдениетімен, атақты саяси, мемлекеттік, әскери
қызметкерлердің, халық батырларының, ғылым, әдебиет және өнер
қызметкерлерінің өмірлерімен байланысты заттар.
Археология ескерткіштері – бұл қалашықтар, қорғандар, ежелгі
баспаналар, бекіністер, өндіріс, каналдар, жолдар қалдықтары, көмудің
ежелгі орындары, тастағы, жартастағы суреттер, көне заттар, көне тұрғылықты
пунктердің мәдени, тарихи қабаттары.
Архитектура мен құрылыс ескерткіштеріне тән объектілер: архитектуралық
ансамбльдер мен кешендер, тарихи орталықтар, кварталдар, алаңдар, көшелер,
ежелгі қала салу мен жоспарлау қалдықтары, азаматтық, өндірістік, әскери,
архитектура құрылыстары мен солармен байланысты монументалды, бейнелеу,
безендіру-қолданбалы, бау-бақша, саябақ өнерлерінің шығармалары.
Өнер ескерткіштеріне монументалды, бейнелеу, безендіру-қолданбалы және
өнердің басқа да шығармалары жатады.
Құжатты ескерткіштер – мемлекеттік билік пен мемлекеттік басқару
органдарының актілері, басқа да жазбаша және графикалық құжаттар,
кинофотоқұжаттар мен дыбыстық жазулар, сонымен қатар, ежелгі және басқа да
қолжазбалар мен архивтер, фольклор мен музыка жазбалары, сирек кездесетін
басылымдар.
Әлеуметтік-экономикалық рекреациялық ресурстарға адамдардың тарихы,
мәдениеті мен қазіргі қызметімен байланысты басқа да объектілерді жатқызуға
болады: өндіріс, ауылшаруашылық, көлік кәсіпорындары, ғылыми мекемелер,
жоғары оқу орындары, театрлар, спорт құрылыстары, ботаникалық бақ,
зоопарктер, океанариялар, этнографиялық және фольклорлық көрнекі орындар,
сақталынып қалған халықтың салт-дәстүрлері, әдеп-ғұрыптары және т.б.
Туризм мақсаты үшін қолайлы табиғи және әлеуметтік-экономикалық
жағдайлары бар территориялар әлі толық туристік ресурстар бола алмайды.
Олар тек туристік шаруашылықпен игерілу мүмкіндігі мен сәйкес қажеттілік
туғанда ғана туристік ресурстарға айнала алады.
Туризмнің әр түрінің ресурстары спецификалық сипатқа ие. Санаториялы-
шипажайлы демалыс үшін емдік саз-балшық пен минералды сулардың көптеген
түрлері, шипалы әсер беретін ауа райы мен климат, өзіндік микроклиматы бар
үңгірлер мен тұзды жерлер (спелеотерапия) қажет.
Табиғи кешендердің туристік-рекреациялық ресурстар тобына өтуі
келесідей жүргізіледі:
1) Табиғи кешендер шынайы құрылымдар болып табылады, туристік
сұраныстың жоқтығынан олар ресурстар сипатына ие емес;
2) Туристік сұраныстың пайда болуы табиғи кешендердің зерттеу мен
бағалауды талап етеді;
3) Қоғамдық қажеттіліктердің іс-әрекетімен құралдар мен еңбек енгізу
күшімен ең құнды табиғи кешендер ресурстарға айналады;
4) Туристік сұраныс көлемінің ұлғаюы қасиеттері аз табиғи кешендердің
мелиорациядан кейін ресурстар тобына өтуіне әкеледі.
Туристік-рекреациялық ресурстар – тарихи ұғым, өйткені ғасырдан
ғасырларға ресурстардың дербес түрлерінің рөлі мен оның құрылымы өзгеріп
отырды. Бұл табиғи және әлеуметтік-экономикалық сипаттағы жаңа элементтері
айналымға кіргізілді жіне кіргізіледі.
Туристік-рекреациялық ресурстардың маңызды сипаттамаларына келесілер
жатады:
1) Қорлардың көлемі (минералды су дебиті, құнды рекреациялық
территориялар ауданы, туристік орталықтардың экскурсиялық потенциалы (сағат
бойынша);
2) Ресурстардың таралу ауданы (жағажай өлшемі, территорияда судың,
орманның болуы, тұрақты қар қабығының шекарасы);
3) Мүмкін пайдалану кезеңі (жағымды климат кезеңінің, шомылу кезеңінің
ұзақтығы, қардың тұрақты болу кезеңі);
4) Ресурстардың көп бөлігінің территориялы қозғалмайтындығы;
5) Салыстырмалы түрде төмен болатын капиталсыйымдылық және пайдалану
шығындарының жоғары емес құны;
6) Табиғатты саналы пайдалану нормаларын сақтауда және рекультивация
мен жайғастыру бойынша қажет іс-шараларды жүргізуге көп ретті пайдалану
мүмкіндігі.
Қазіргі кезде демалыс пен туризм ресурстарының мынадый жіктемесі де
бар: тікелей және жанама. Біріншісіне туристердің өздері қолданатын
ресурстары жатады. Ландшафт әсемділігі мен экзотикалығы, жердің емдік-
сауықтыру қасиеттері, тарихи-мәдени ескерткіштер мен басқа да танымдық
объектілер және т.б. Туризм индустриясының қалыптасуына негіз болып
табылатын тікелей туристік ресурстарды игеру үшін жанама ресурстарды тарту
қажет – шикізат, отын-энергетикалық, материалдық, қаржы, еңбек және т.б.
Бұл жіктеме туризм мақсаты үшін территорияларды пайдалану спецификасын
көрсетеді және тікелей туристік-рекреациялық ресурстардың жетекші рөлін
анықтайды.
Туристік-рекреациялық ресурстар туризмнің территориялық
ұйымдастырылуына, туристік аудан мен орталықтың қалыптасуына, оның
мамандануы мен экономикалық тиімділігіне әсер етеді. Бұл тікелей емес әсер
көптеген әлеуметтік-экономикалық факторлармен және туристік қажеттіліктер
көлемімен, құрылымымен жалғасады.
Елдегі туристік-рекреациялық қызметті территориялық ұйымдастырудың
ғылыми негізделген ұзақмерзімді болжау барлық рекреациялық ресурстарды
табу, жинақтау және бағалау бойынша үлкен жұмыстар жүргізуді талап етеді.
Ол үшін елдің барлық аудандарының тұрғылықты халқының рекреациялық
ресурстар түрлері мен сапасына талаптар мен қажеттіліктер бірдей
еместілігін ескеру керек. Туристік өнімді қалыптастыру ретінде әрине
туристік рекреациялық ресурстар болып табылады.
1.2 Туризм дамытудағы рекреациялық ресурстарды пайдаланудың
экономикалық тиімділігінің көрсеткіштері
Қазіргі уақыттағы туристік ресурстарға баға берудің түрлері оның мөлшер
сандық сипаттамасының әр түрлі деңгейлерін көрсетеді, яғни үлкендер,
ірілер, аса ірілер. Бұл сипаттамалар нарықтық қатынас жағдайында
ресурстардың нақты бағасы туралы көріністі бермейді.
Туристік ресурстардың біртұтас кадастрдың болмауы баға беру аумағында
мамандар әдетті бағалау базадан айрылады, сонымен қатар рентабельді
қатынастар, туристік өнімнің баға құрылымының қалыптасуы, салық салу,
туристік ресурстардың өндірілуі мен қорғалануы, олардың рационалды тұтынуы
негіз болып табылатын экономикалық көрсеткіштерінің таңдауын қиындатады.
Әңгіме өлшенуі мүмкін бола алатын туристік ресурстардың нақты
экономикалық көрсеткіштері жайлы болып отыр. Осындай көрсеткіштердің
айқындау керектілігі келесі қанатты нақыл сөздермен расталанады:
Егер өлшеуге болмаса, онда жақсартуға да болмайды (Том де Марко)
Сіз айтып тұрған затты өлшей алсаңыз, яғни сіз біліп тұрған зат туралы
пайымдайсыз. Бірақ та егер сіз айтып тұрған затты өлшей алмасаңыз және оны
сан түрінде көрсете алмасаңыз, яғни сіздің біліміңіз өте шекті және
қанағатсыз (Лорд Кельвин)
Бұл мәселелер В.В. Покишевскийдің Табиғи ресурстардың шаруашылық
бағалануы және жағдайлары туралы (1960 ж) кітабінде қойылған, ал оларды
шешу әрекеті В.Б. Нефедов және С.Ю. Смирнованың Табиғи кешендердің
рекреациялық бағалау әдісі (1973 ж), В.П. Чижованың Демалу аумақтарындағы
рекреациялық жүк (1977 ж) жұмыстарында жасалынған.
Көрсетілген жұмыстарды, туристік ресурстардың сапалы физикалық-
географиялық сипаттамалардан басқа, олардың бірнеше бағалау көрсеткіштері
ұсынылған:
- табиғи-рекреациялық ресурстардың сыйымдылығы (млн.адам–күнжыл )
- танымдық рекреациялық ресурстардың сыйымдылығы (млн.адам–күнжыл )
- табиғи кешендерге туристік жүк (адамкм шаршы)
Бұл көрсеткіштер территорияның туристік аудандыруы үшін негіз болды
және нарықтық қатынаста тауары ретінде туристік ресурстардың экономикалық
мәнін жеткілікті деңгейде көрсеткен жоқ. Ол кезеңде, жоспарлы экономика
жағдайында ондай міндеттер мақсатты түрде қойылған жоқ, ал оның шешілу
нәтижелері талап етіленбеді.
Жылжымайтын мүлік, интеллектуалды меншік, бизнес және әр түрлі
объектілерді бағалаудың құқықты механизмнің пайда болуымен туристік
ресурстарды бағалаудың (физикалық бағалау көрсеткіштері) параметрлерін
өңдеу талап етілінді, яғни ресурстардың әр түрлі түрлері мен типологиялары
үшін нарықтық құн орнатылуы керек болды.
Туристік ресурсті қолданудың қандай да бір құқықтық шектеулері болса,
онда оның баға құны осы шектеулерді қоса есептегенде өндіріледі Басқа
сөзбен айтқанда, егер ондай ресурс қолданудың ауыртпалық түсу мәртебесіне
ие болса, онда жалдамадағы немесе оперативті басқармадағы болатын ресурспен
салыстырғанда оның нарықтық құны жоғары.
Ресурс сөзі (фр. ressourse) ақшалай заттар ретінде аударылады. Егер
ресурс (сонымен қатар туристік) экономика, әлеуметтік сала әне экология
үшін маңызды болса, онда ол тұрақты ресурс деп аталады және оның құны
баға беруге жатады. Ондай ресурстар туризм дамуының негізінде жатуы керек.
Туристік территориялар мен аудандардың инвестициялық тартымдылығы нақты
нарықтық құнға ие тұрақта туристік ресурстардың бар болуымен анықталынады.
Онда туризм индустриясы мен туризм инфрақұрылымының капитал сыйымдылығының
жасалынуына шығындар ақталынады, ал туристік өнімнің рентабельдігі –
бәсекелесуге қабілетті.
Туристік ресурстардың, сонымен қатар мәдени мұра объектілерінің
экономикалық бағаланы оның мөлшер сандық сипаттамаларында негізделенеді.
Экономикалық бағалау үшін мөлшер сандық өлшемі мен ресурс қоры берілген
ресурспен және берілген ресурс ортасымен басқарылатын қызмет түрімен
байланысты болуы керек. Мысалы, егер оның ортасы жер болып табылса, онда
оның туристік ресурсі тау бола алады, берілген ресурс туристік қызметінің
альпинизм, құзға шығу, спелео туризм, трекинг, экологиялық туризм сияқты
түрлерін сипаттайды [14].
Өзен - көл – теңіз - арық ресурсімен су ортасы су туризмнің әр түрлі
түрлерін сипаттайды: круиз, яхтинг, су асты жүзу, кемелерде жүзу, балық
аулау және т.б.
Әр ресурс тозады деген болжауды көңілге алсақ, оның экономикалық
бағалауы үшін екі параметрді ұсынуға болады:
а) туристік ресурстің потенциалды сыйымдылығы (өлшемі) – тұтынуда еш
шектеулерсіз уақыттың нақты кезеңінде анықталған оның максималдық мағынасы
(R0)
ә) ресурстің тұтынушылық сыйымдылығы – көлікті, маусымды, тұтынуда
шектеулерді ескере отырып, уақыт нақты аралығында тұтыну үшін қол жетімді
ресурс көлемінің мағынасы (Rp)
Ресурстің тұтынушылық сыйымдылығын келесі формула бойынша шешуге
болады:
Rp=R0-∑mi=1Ki
(1)
Ki – 1 ден m дейін өзгеретін ресурс тұтынуда шектеулерді қабылдаған
мағына.
Ресурстің тұтыну сыйымдылығының өлшемі оны тұтынудың еселігі (аптасына
екі туристік топ), уақыт бірлігінде объектіге келетін туристердің саны
(адамжыл, адам-күн және т.б.). Кейбір жағдайларда ресурстің тұтыну
сыйымдылығы оның өндірісі бола алады (экономикалық нәтижелілік).
Туристік ресурстар құнының есеп айырсудың теориялық негізі келесі
көрсеткіштер бола алады: қолданудағы құны; айырбастаудағы құн; сатып-алу –
сату құны; инвестициялық құны; автономдық нарықтық құн және т.б.
Туристік ресурстің автономдық нарықтық құнын тек егер қазіргі уақытта
ол пайдаланбайтын жағдайда ғана қолдануға болады. Айналыстағы пайдалануды
қоса есептемегенде бұл оның потенциалды (мүмкін) құны. Бұл принцип салық
салудағы ренттік табысқа сай. Мысалы, жерге немесе дүние-мүлікке
(жылжымайтын мүлікке салық) салықтың құны оның нарықтық құнымен
анықталынады және жерде шаруашылық қызметінің немесе берілген дүние-
мүліктің қолданудың нәтижелерінен тәуелді емес.
Ресурстарды қолданған кезде олардың құны нақты тұтынушыға, қызметтің
түріне, ресурстің аттрактивіне, олардың пайдаланудың қарқындылығына,
тұтынудың шектеулігіне, көліктің қолжетімділігіне, маусымға және көптеген
басқа факторларға тәуелді.
Ресурстарды қолданудағы теориялық құнын осы формула бойынша шешуге
болады:
Ris=Ar+-∑ni=1 Si*ki,
(2)
Ar – автономдық нарықтық құн;
Si – қосылған құн;
i – ресурс құнын көбейту факторларының саны;
ki – құнды көбейтудегі әр фактордың үлес салмағы;
Формуладағы Ris параметрі өз экономикалық мәнінде туристік рента болып
табылады.
В.М. Козыревтің есептеуі бойынша, туристік рента өзімен туристік
ресурстардан факторлық табысты көрсетеді, бұл факторлық табысты оның иесі
алады, яғни рента – бұл туристік ресурс иесінің табысы. Туристік
ресурстардың иесі аймақтық немесе тұрғылықты басқару органдары тұрғыдан
мемлекет бола алады, және сонымен қатар физикалық және заңды тұлғалар [19].
Алдында көрсетілгендей, пайдаланудағы ресурс құнын бағалау принципті
қолдануы туристік өнімді қалыптастыру, жылжыту және іске асыру факторлармен
анықталған қосылған құн өлшемімен және туристік ресурстардың Біртұтас
кадастрдің мәліметтері бойынша алынған осындай ресурстің кейбір потенциалды-
мүмкін (статистикалық) құнымен анықталуымен байланысты. Бұл туристік
рентаның айнымалы өлшемі туристік кәсіпорын қызметінің өндірістік
функциясымен көрсетілетінін білдіреді.
Туристік рента өзінің экономикалық табиғаты бойынша – бұл туристік
ресурстардан табыс, сондықтан осындай табыстың өлшемі сонымен қатар
туристік ресурс құнының функциясына қызмет етеді.
Онда туристік ресурстардың құнын ренттік төлемдердің өлшемімен
үйлестіруге болады:
- туристік ресурстарды тұтыну көлемінен төлемдер;
- пайдадан белгіленген төлемдер;
- рентабельді нормадан белгіленген төлемдер;
Ең нақты (практика жүзінде ең қиыны) ресурсті тұтынудың көлемінен
тәуелді туристік ресурс құнын дифференциалды нарықтық бағалау болып
табылады. Бұндай бағалау тек туристік ресурстарды тұтынуы регламенттелінген
және нормасы бар болған жағдайда ғана мүмкін.
Егер бұндай норма бекітілмеген болса немесе ресурсті қолдану ешқандай
шектеулермен лимиттелмеген болса, онда ресурстің жанама бағалаудың орнына
пайда нормасынан белгіленген бірлікті немесе рентабельдің нормасын
пайдалану дұрыс болады.
Егер берілген ауданда берілген ресурстарды тұтынуы үшін алымдар,
төлемдер және салықтар белгіленген болса, онда олардың құндық бағасының
жанама мінездемесіне осындай салық алымдарының белгіленген бірлік қызмет
ете алады.
Белгіленген төлемдерді қолдануымен туристік ресурстар құнының бағалануы
жеңіл, бірақ анық емес.
В.М. Козыревпен ұсынылған 10% өлшемінде туристік ресурстар үшін
төлемнің пайыздық ставкаларының көлемі қабылдарлық, бірақ жергілікті
дифференциясыны және қатал экономикалықпен құқықтық негіздеуді талап етеді
[19].
Туристік ресуртардың құнын бағалаудың басқа әдістері де (мендік,
инвестициялық және т.б.) ескеріледі, бірақта берілген әдістер нақты
жағдайға және берілген уақыт аралығына байланысты бір реттік
(статистикалық) әдісті болжамдайды. Берілген әдістерді қолданумен туристік
ресурстардың құндық бағасы альтернативті ретінде қарастырылады.
Туристік ресурстің құндық бағасының тура экономикалық формасы туристік
рента бола алады, ал осындай бағалаудың әдісі – пайдаланудағы ресурстардың
құны. Туристік ресурстардың жанама экономикалық формасы пайдалануы үшін
алымдар, төлемдер және салықтар бола алады.
Туристік ресурстардың құндық бағалануы үшін шығу базасы Біртұтас
туристік кадастрдің жасалану моделін ұсынылуы бола алады.
Туристік ресурстардың құндық бағасы оларды тұтынуы үшін төлемдер мен
салықтарды анықтау үшін ғылыми база бола алады.
Осылайша, нарықтық экономика жағдайында туристік ресурстардың сапалы
анықтамалары (бай, ірі және т.б.) нақты экономикалық негіздемеге және
нақты бағалық құнға ие болу керек.
Табиғи ресурстарды тұтынуы ретінде туризмнен түсетін экономикалық
зақымды бағалау білу керек. Осындай бағалаудың әдісі ең алдымен қоршаған
ортаның деградациясынан экономикалық зақымды анықтауда негізделенеді.
Қоршаған ортаның деградациясы мағынасында табиғи ресурстардың мөлшер сандық
сипаттамалары мен сапаларының нашарлануы, оның ластнудың нәтижесінде
қоршаған ортаның теріс өзгерілуінің ақшалай бағасы түсіндірілінеді.
Экологиялық зақым және оның салдары әр түрлі түрлерде және аудандарда
байқалана алынады.
Экологиялы-экономикалық зақымның көлемін әр түрлі аудандағы зияндар,
жұмсаулар, шығындар түрлерінің мөлшер сандық түрінде көрсетуге болады:
U=∑ni=1Ui=∑nj=1 Xi*Pi,
(3)
Ui – факторларының әсер етуінен экономикалық зардаб i =1,2,3, ... ,n;
Xi – факторлар әсерінен натуралды өзгерулер j = 1, 2, 3, ..., m;
Pi – берілген факторлардан зардаптың ақшалай бағасы.
Көрсеткіштердің құндық бағалау зардабы келесі негізгі факторлар
есебімен есептеленеді:
- ауыру нәтижесінде табыстың жоғалануы;
- медициналық қызмет көрсету үшін шығындар;
- ресурстардың өндірісі мен қорғалуы үшін шығындар;
- топырақ құнарлығын қалпына келтіру үшін, орман, су және басқа
ресурстардың ластануынан тазарту үшін шығындар;
- мәдени мұра объектілердің бұрынғы қалпына келтіру үшін шығындар;
- флора мен фауна және т.б. объектілердің қалпына келтіру үшін
шығындар.
Рекреациялық ресурстар – туризм, демалу, емделу мақсатында қолдана
алатын табиғи және антропогендік объектілер немесе көріністер.
Олар рекреациялық аудандар мен орталықтардың қалыптасуына, олардың
экономикалық тиімділігіне, рекреациялық қызметінің территориалдық
ұйымдастыруына әсер етеді. Ол рекреациялық қажеттіліктердің көлемімен және
құрылымымен, сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық факторлармен
орталқтандырлған.
Табиғи жағдайлар мен ресурстарды қолдану үшін олардың бағалануы керек.
Бағалау рәсімі келесі негізгі кезеңдерден тұрады:
- бағалау объектілерін атап кету – табиғи кешендерін, олардың
компоненттері мен қасиеттері;
- бағалау өтіп жатқан позициядан субъектті атап кету;
- субъеттің қасиеттерімен, зерттеудің мақсатымен және масштабымен
анықталатын бағалау критерийлердің тұжырымдалуы;
- градацияның бағалау шкала параметрлерін өңдеу. Шкалалар субъект
және объект арасындағы бағалау қарым-қатынасын көрсетеді. Әр саты
субъекттің жағдайымен берілген объекттің қасиетімен өзара әрекеттесу
қарқынды көрсеткіші болып табылады. Рекреация үшін алғышарт бағалаудың бес
сатылы шкаласы өзіне келесі градацияларды енгізеді: ең қолайлы, қолайлы,
ұстамды қолайлы, аз қолайлы, қолайсыз.
Табиғи ресурстарды бағалаудың үш түрі бар. Медикалық-биологиялық,
психологиялық-эстетикалық және технологиялық. Медико-биологиялық түрі
табиғи факторлардың адам ағзасына әсер етуін, олардың жайлылығын көрсетеді.
Соның ішінде басты рөлді рекреациялық климаттық ресурстардың бағалануы
ойнайды. Климат мағынасында берілген тұрғылықты жерге сай көпжылдық ауа
режімі түсіндіріледі. Оның адамға деген әсері метеорологиялық көріністердің
өзара шарттасқан және өзара байланысқан кешендер, яғни нақты ауа райы
арқылы байқалады (қазіргі уақыттағы белгілі территорияда тропосфераның
астыңғы қабатының жағдайы). Климатологтар және курортологтар климатқа баға
берген кезде үлкен мағынаны тек ауа райының физикалық жақтарына ғана емес,
сонымен қатар оның эмоционалдық айналасына береді.
Кешенді бағалау әдісте шартты қызулардың (тиімді) жүйесі қолданылады.
Олармен метеорологиялық элементтердің кешенді әсер етуі мінезделенеді:
ауаның қызуы, ылғал жөнінде, жел жылдамдығы, күн радиациясы мен ұзақ
толқынды сәулелену. Қызу мен ылғалдық әсер етуін мінездейтін кешенді
көрсеткіш тиімді ылғал деп аталады; қызу, ылғал және жел жылдамдығы –
эквивалентті тиімді қызу деп аталады, қызу, ылғал, жел жылдамдығы және күн
радиациясы – радиационды – эквивалентті ылғал деп аталады.
17 мен 23 С аралығында жатқан көптеген адамдар үшін жайлылық аумағы
түсінігі шартты кызумен байланысты. Оның сыртында адам салқындауды немесе
ысытып жіберуді сезінеді. Активті рекреанттар үшін жайлылық аумағы.
Климаттық ресурстарды медициналық-биологиялық бағалаудың келесі тиімді
әдісі – кешенді климатологияның әдісі, метеорологиялық жағдайларының барлық
кешендерінің, сонымен қатар тәуліктік ауа райы, ауа райы сәті, ауа
райының өзгеру қарама-қарсылығының адам ағзасына әсер етуі осыдан шығады.
Тәуліктік ауа райыны қолдану ауа райының тәуліктік жүрісінен тәуелді адам
ағзасы қызметінің тәуліктік ырғағымен дәлелденген.
Барлық сан-алуандық ауа райының 16 классын бөлетін классификация
көмегімен талданады. Ол өз кезегінде үш топты құрайды: аяз емес ауа райы (8
класс), 0 С арқылы ауа қызуының өтуі (2 класс) және аязды ауа райы (6
класс). Түскі уақытта күннің көзі көп болғаны, көрінетін және ультракүлгін
жорықтардың келуі, жақсы жорық түскен кезде және қоршаған ландшафттардың
тартымды болғанда адам үшін ауа райының барлық класстары ең жағымды.
Қарама-қарсылылық өзгеруінің мағынасына сай ауа райының келесі режімдерін
бөледі: өте тұрақты (25%-ға дейін), тұрақты (25-34%), өзгерімді (35-50%),
қатты өзгерімді (50%-дан артық).
Адам ағзасының терренкурасына энергетикалық жүк бойынша қиындықтың үш
категориясына бөлінеді:
а) әлсіз жүк – ауыр сырқаттарды өткеннен кейін, оңалту кезеңіндегі
науқастарға тағайындайды;
б) орташа жүк – ремиссия кезеңіндегі ескі аурулармен демалушыларға
тағайындалады;
в) ауыр жүк – дені сау адамдарға және кейде аурудың жеңіл формасымен
адамдарға тағайындайды.
Терренкура әдетте горизонталдық учаскелердің өрмен алмасуы әдісімен
қиылысқан төңірек бойынша салынады. Маршруттың қиындық категориясы
артқанмен бүкіл маршруттың ұзындығы өседі, горизонтальдық учаскелердің
ұзындығы азаяды және өрлердің биіктігі мен мөлшер саны артады.
Терренкуралар әр 100 метр сайын таңбаланады және олардың күйік төсемі болуы
керек (бірінші қабат құм және қиыршық тастан, ал үстіңгі ұсақ құм ). Кейде
терренкуралар қиын өрлердің үлкен санымен және оларды өту үшін көп
физикалық күшті талап ететін ұзақ емес маршруттарда кездеседі.
Спорттық туризм үшін бедердің бағалануы: жаяу туризм, таулы туризм және
альпинизм, спелео туризм.
Жаяу туризм - категориялық жорықтар жазықты, тау алды және таулы
өңірлерде өткізіледі. Маршруттың қиындығы трасса кедергілердің бар болуына
және оның ұзындығына, құламалы баурайға, өңірдің биіктігіне байланысты.
Батпақ, аңғарлар, ірі орманды сілемдер, тал-шіліктік қопалар, территорияның
микроклиматтық ерекшеліктері (әсіресе таулы) сияқты кедергілер ең жиі
кездесетін кедергілер болып табылады.
Таулы туризм және альпиизм - таулы туризм 1000 метрден 3500 метрге
дейін жететін биіктік аудандарға дамиды. Сәйкесінше таулы туризмнің төмен
таулы, орта таулы және биік таулы маршруттарды бөледі. Өрмендер төмен таулы
және орта таулы жағдайларында жетклікті ыңғайлы. Кейде өрмендер арасында
шөгінділер кездеседі. Ұсақ шөгінділер түсіруде өте қолайлы, бірақ өрмен
үшін қауіпті. Орта өлшемді шөгін бойынша жүру өте қолай, бірақ бұрылыстар
қауіпті. Ірі шөгінділер өрмен үшін қолайлы, бірақ тас құлаудың дамуының
мүмкіндігі кесірінен түсіруде қиын.
Курортты қонау кезінде таушаңғы маусымның ұзақтылығына үлкен көңіл
бөлінеді, сондықтан қыста және көктемде қонаулайтын, қыста артықшылығы бар
солтүстк баурайларда қолданатын, оңтүстік экзпозицияның баурайында
трассаларды таңдауға тырысады.
Трассаны салған кезде шаңғышылардың қауіпсіздгін қамтамасыз ету керек.
Шаңғышылардың сырғанаудың үш аймағы бөлінеді:
1) көтергіш құрылғылармен жабдықталған оқу түсірулер, трассалар және
баурайлар;
2) трасса тысындағы түсірулер, негізгі трассадан басқа жаққа ауытқуы
немесе шығу үшін траверслерді қолданатын;
3) туризмнің биік таулы шаңғының аймағы. Көліктік жабдықтар қолданады
немесе өздері ұзақ өтулерді жасайтын шаңғышылар. Су объектілері. Жағажай
шомылуға болатын демалыс үшін су объектілерінің бағалануы. Шомылудың
метеорологиялық шарттары.
Пайдаланатын жерлерді бағалаған кезде табиғи кешеннің құндылығын
шарттайтын негізгі факторлар дәрі-дәрмекті өсімдіктердің,
саңырауқұлақтардың, жидектердің, сонымен қатар олардың түрлерінің алуан-
түрлілігі болып табылады.
Сан-алуандық деңгейі қарастырылатын табиғи кешенде өсетін өсімдіктер
санымен, оның осы берілген территорияда кездесетін барлық түрлерінің санына
қатынасымен анықталынады. Саңырауқұлақтық пайдалану жерлерін бағалау едәуір
қиынырақ. Әдетте саңырауқұлақтың молшылығын бағалау үшін жанама әдісті
қолданады, яғни саңырауқұлақтардың негізгі түрлерінің тұру жерлері үшін
шарттар мен мінездемесін бағалау. Бұл бағалаудың әдісі ақпарат болмаған
жағдайда ғана жидектердің молшылығы үшін жарамды. Саңырауқұлақтық пайдалану
жерлерінің бағалауына сирек кездесетін түрі сияқты көрсеткіш те кіреді.
Ландшафтты-рекреациялық әлеует – бұл туризм және рекреация үшін
берілген территорияның жарамдылығының интегралды бағалануы. Ол өзіне табиғи
ортаның экологиялық жағдайын және ландшафттардың рекреациялық бағалануын
енгізеді.
1.3 Рекреациялық ресурстарды игерудегі шетелдік тәжірибе
Дүние жүзіндегі ірі туристік орталықтар болып табылатын елдер туризм
арқылы дамып, одан әрі байи түсуде. Қазіргі көшбасшы – Испания бұл туристер
ең көп келетін ел. Шетелдік нарықта туристік орталықтар арасында
бәсекелестік деңгейі өте жоғары. Әрбір туристік орталық туристік абыройын
көтеруге, одан да көп туристерді тартуға бар мүмкіндіктерді қолданып отыр.
Турфирмалар үшін салық жеңілдіктері жасалынуда. Турфирмалар өз елінің
туристік ресурстарын жарнамалауға 60 % артық шығын жұмсайды. Туристік
потенциалын сақтау, қорғау және пайдалануда мемлекеттік кадастр, мониторинг
және бағдарламалар жұмыс істейді.
Шетелдік елдердің қызмет көрсету сапасы өте жоғары болғандықтан және
өте жоғары технологияны қолдануына байланысты оларға туристердің ағымы
көбеюде. Мысал ретінде Интерконтиненталь қонақүйінің желісін алуға болады.
Қазақстандағы отель санатын біз бес жұлдызды деп есептесек, шетел қонақтары
үш жұлдыздан жоғары баға бере алмайды.
Ақпараттық технологияның жетістіктері туризм индустриясында да кең
қолданысқа ие. Белгілі бір елдің туристік ресурстары туралы кез келген
мағлұмат алуға қолайлы деректер базалары бар. Отельдерге, демалыс үйлерге
бронъдау жүйесін атап өтуге болады.
Көлік инфрақұрылымы туристік ресурстарды пайдалануда маңызды рөлге ие.
Шетелде көлік құралдарының жүру жүйесі өте дамыған. Мысалы, Францияның
темір жол жүйесі өте күрделі байланысқан, Англия Лондондағы өзінің ең көне
және қатты тармақталған метросымен танымал. Жалпы, дамыған елдерде арнайы
туристік пойыздар, ұшақтар, круиз кемелері ұйымдастырылады.
Шетелде демалу үшін қала сыртына, жағажайға бару міндетті емес. Демалыс
парктерінде қыдыру үлкен әсер тигізіп, жақсы демалуға мүмкіндік береді.
Лондонда орналасқан бес-алты саябақтарды атап өтсек те болады. Балалар
демалысын ұйымдастыруда Диснейленд корпорациясының парктері мысал бола
алады: АҚШ-тың Калифорния, Флорида штаттарындағы, Франция, Жапония
елдерінде орналасқан саябақтар.
Әлемнің дамыған елдерінде және ірі қалаларында экологиялық
проблемаларды шешу үшін тәртіп бойынша экономикалық құралдар қолданылады.
Мысалы, Еуропаның бірқатар елдері Еуропалық Одақтың (ЕО) қоршаған
ортаны қорғау жөніндегі комиссиясын қолдау кезінде экологиялық қайта
құрылымдау бағдарламаларын іске асыруға кірісті. Атап айтқанда, салық
жүктемесінің ауыртпалығын салықтардан қызметтің экологиялық зиянды
түрлеріндегі еңбекке ауыстыру ұйғарылып отыр.
Қазіргі уақытта ЕО комиссиясы материалдарды жинау, өңдеу, қалпына
келтіру және мұндай қалдықтарды көму үшін пысықталған өнімді міндетті
түрде қабылдау жүйесін жасауды көздейтін электрлік және электрондық
қалдықтар бойынша жаңа директива әзірленіп жатыр.
Қазіргі уақытта дамыған елдерде сапалы қалалық кеңістікті құруға,
экологиялық балансқа жетуге және адамға лайықты сәулетті жасауға бағдар
алған қалалық даму көзқарастарын қолданады.
Мәдени жағынан дамуды, демалуды, спорттық іс-шараларды қамтамасыз ету
мәселелері әлемнің көптеген қалалары үшін көкейкесті болып табылады.
Мысалы, Оттава қаласының 2020 жылға дейінгі өсуін басқару стратегиясында
белгіленген, Оттава қаласының басым даму бағыттарының бірі салауатты және
белсенді қоғамды қалыптастыру болып табылады. Онда әрбір адам әлеуметтік
және денсаулық сақтау қызметтеріне қол жеткізуге, мәдени және спорттық іс-
шараларға қатысуға мүмкіндігі бар. Оттава қаласында өткізілетін мәдени іс-
шаралардың көпшілігі жергілікті қауымның белсенді қатысуымен және қолдауы
арқасында мемлекеттік басқару органдарының күшімен қамтамасыз етіледі [18].
Шетелде туристік индустрия туристік ресурстар базасына негізделеді. Бұл
база демалушыларға табиғатты әсем және тартымды болып табылады. Табиғи
территориялардың көлемі туристердің сыйымдылығына сәйкес және ластану,
улану, қауіпті хайуанаттар мен жәндіктер тәрізді көптеген тәуекелдерден
толық болмаса да қорғалған. Туристік орталықтарды стихиялық апаттар
болмайтын жерлерде орналыстыруға тырысады..
Қоршаған ортаның туризм базасы ретінде мәні жоғарылап келеді. БТҰ
болжамы бойынша қоршаған ортаны қорғау мәселелеріне қоғам мүддесі 2020
жылға қарай өседі. Ғаламшар халқы экологияның бұзылуына қобалжып жатыр. Бұл
Оңтүстік-Шығыс Азиядағы өрт пен смог, пайдалануға болмайтын судың әлемдік
қорының ұлғаюы және т.б. Туризмді табысты түрде дамытуда табиғи ресурстарды
сақтап көбейтуге әлем халқы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz