Туристік ресурстарды игерудегі шетелдік тәжірибе
КІРІСПЕ
Туризм – әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін, ең тұрақты дамып
келе жатқан саласы. өсу қарқынының жылдамдығына сәйкес, туризм ғасырдың
экономикалық құбылысы ретінде танылуының өзі кездейсоқтық емес. Ел
дәулетін ешбір шығынсыз артырудың ең төте жолы қайсы дегенде, көпшілік
алдымен ауызға туризмді алады. Себебі, әлемдік тәжірибенің өзі көрсетіп
отырғандай, аршынды адыммен алға кеткен мемлекеттердің көпшілігі өз
қоржындарын түрлі инвестициялармен толтыру кезінде көбіне көп осы салаға
арқа сүйейді.
Туризм еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдетумен қатар
өлкеміздің абырой-беделін арттыруға жұртшылықтың білім-танымының
жоғарылауына, ақпарат таратудың жаңа түрлерін енгізуге ықпал етеді.
Туризмнің дамуының жоғары қарқыны, валютаның зор түсімдері экономиканың
әртүрлі секторларына белсенді әсер етеді, бұл туристік индустрияның
қалыптасуына көмек береді. Туристік индустрия туризм жүйесінің бір жағын
құраса, туризм жүйесінің екінші жағы -– туристік ресурстар. Туристік
ресурстар дегеніміз табиғи, тарихи, әлеуметтік-мәдени объектілер, туристік
көрсету объектілері, сонымен қатар, туристердің рухани қажеттіліктерін
қанағаттандыруға, олардың физикалық және рухани күштерін қайта қалпына
келтіру үшін көмек беруге қабілеті бар басқа да объектілер [1].
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты – бұл елдің мәдени, тарихи және
табиғи потенциалы қаншалықты туризмге әсер етеді екенін және сол арқылы
туристерді қалайша қызықтыруға болатынын көрсету.
Негізгі мәселелеріне еліміздің тарихи-мәдени, табиғи ресурстарды
пайдаланудағы мәселелерін талдау мен шешу жолдарын табу. Сонымен қатар,
туристік ресурстарды пайдалануда халықаралық тәжірибеге сүйене отырып
тиімділігін арттыру жолдары қарастырылды. Қазақстан Республикасының
туристік ресурстарын халықаралық туристік нарыққа шығару амалдары туристік
ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыруда негізгі жұмыс. Және де мемлекет
тұрғыдан ҚР туристік ресурстарын пайдалану тиімділігін арттыру жолдары мен
міндеттері сарапталды.
Осы тақырыпты таңдаған себебім, туризмді дамытуда маңызды орын алады.
Туристік ресурстарды қалай пайдалансақ, солай туризм инфрақұрылымы,
туристік индустрия дамиды. Туристік объектілерді пайдаланудың
өзі қазіргі кезде өзекті, өте күрделі мәселе.
Туризм кәсіпкерлікпен, іскерлікпен айналысу үшін даму болашағы зор
экономика саласы болып табылады. Қазір елімізде туристік қызметті жүзеге
асыруға қолдау, қаржыландыру жүріп жатыр. Егер өзімізде кәсіпкерлікке
қаражат жетпесе, мемлекеттік қолдауға жүгіну керек. Туристік кәсіпорын
немесе кешен ашуда қыруар ақша қажет, себебі, туристерге демалуға барлық
жағдай жасап, жоғары сапада қызмет көрсетуге міндеттіміз.
Бұл тақырыптың өзектілігіне келетін болсақ, біздің еліміздің туризмді
дамытуға зор әлеуеті бар. Әрқилы географиялық ландшафт, өте бай флора мен
фауна, төлтума ұлттық мәдениет біздің елімізде туризм индустриясын
ойдағыдай дамытудың барлық шарттарын жасап отыр, деп санайды сарапшылар.
Табиғи, тарихи және мәдени ресурстарды пайдаланып туризмді дамыту
мақсатында туристік бағдарламалар мен шаралар дайындалуда.
Ең бастысы қазақ қонақжай халық ретінде туризмге нағыз керек қасиеттен
кенде емес. Оның үстіне бұрыңғы туризмі дамыған елдерде лаңкестік
әрекетердің бой көрсетуі онда туристердің көптеп баруына шектеу қойып отыр.
Ойдағыдай демалғысы келген адам тұрақты даму жолына түскен, тыныш өмір
сүріп жатқан елдерге ғана саяхатқа шыққанды ұнататыны белгілі. Бұл тұрғыда
Қазақстан таптырмайтын орын.
Қонақтардың көбейгені жатар орын мен тамақтандыру, мәдени және
байланыс қызметін жақсартуды талап ететіні анық. Сол себепті елімізде
туристік салаға жауап беретін құзырлы орындар шетелдіктердің көңілінен
шығатын барлық шараларды қарастырып жатыр. Арнайы жарнамалау компаниясы
бірқатар елдерде Қазақстанның көрікті жерлерін кең ауқымды насихаттамақшы
[2].
Жан-жағын заңғар тау қоршаған Алакөл мен Жалаңашкөлдің суы мен
балшығының емдік қасиеті аса шипалы екендігін біреу білсе, біреулер
білмейді. өзен мен көлге бай, теңізі шалқыған республикада су туризмін
жандандырудың да берері мол. Қазақстанда атақты ¦лы Жібек жолының туристер
үшін қайтадан жаңғыруы құптарлық жайт. 2003 жылдан бастап жүзеге асырылған
Жібек Жолы інжу-маржаны маршрутын Австрия, Германия, Швейцария елдерінің
туристері жоғары бағалауда.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған
әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі негізделеді және дипломдық реттеудің
мақсаты мен негізгі мәселелері анықталады, зерттеу нысаны мен мәселені
зерттеу әдістемесі көрсетілді.
Бірінші бөлімде туристік ресурстардың мәні мен маңызы ашылады және
туристік ресурстарды сақтау мен қорғаудың теориялық негіздері
қарастырылады. Екінші бөлімде ҚР туристік әлеуеті бағаланып, мемлекеттік
қолдаудың жүзеге асырылуын зерттеуге арналады. ‡шінші бөлімде туристік
ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыру және ҚР туристік ресурстарының
пайдалану тиімділігін арттыру мен ҚР туристік ресурстарын халықаралық
нарыққа жылжыту жолдары қарастырылады.
Жұмыстың теориялық-әдістемелік негізі – туристік ресурстарды
пайдаланудың көпжылдық қорытынды тәжірибелері болып табылатын ресейлік,
қазақстандық және шетелдік авторлардың жұмыстары.
Дипломдық зерттеуде нормативтік және заңшығарушылық құжаттар,
мақалалар, кітапхана құжаттары қолданылады. Соңында келтірілетін қосымшалар
зерттеу жұмысының барысын көрсетеді.
1. Туристік ресурстар және оны пайдаланудың теориялық негіздері
1.1 Туристік ресурстардың мәні мен маңызы және олардың жіктелуі
Белгілі бір территориялардың туризм дамуы үшін қолайлығы мен
құндылығын анықтау мақсатында туристік ресурстарды зерттеу болып табылады.
Олар туристік-экскурсиялық қызметтерді өндіруге және емделу, спорттық-
сауықтыру және танымдық туризмдегі қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдалы
қоршаған орта құбылыстары және табиғи мен жасанды объектілердің жиынтығы
болып табылады. Алайда туристік ресурстар терминін трансформациялана қойған
табиғи және антропогенді ландшафтың үйлесімділігі ретінде түсіну керек. Бұл
ландшафт оларды туристік-экскурсиялық қызмет көрсетуде тікелей қолдану
мүмкіндіктері мен қоғамдық қажеттіліктер ықпалында технологиялық деңгейіне
дейін жетілген.
Қазіргі заманғы туризм осы ресурстардың орналасу ерекшеліктері мен
сапасын ескереді. Туристік ресурстар жиынтығын екі үлкен топқа бөлуге
болады: табиғи және әлеуметтік-экономикалық.
Л.А.Багрова, Н.В.Багров, В.С.Преображенский анықтамасы бойынша табиғи
ресурстар бұл – рекреациялық қызмет үшін жайлылық қасиеттерін иемденетін
табиғи және табиғи-техникалық геожүйелер, денелер және табиғат құбылыстары.
Олар біршама уақыт ішінде адамдардың белгілі бір контингентіне емделу мен
демалуды ұйымдастыру үшін қолданыла алады [3].
ҚР Статистика агенттігінің жіктемесі бойынша табиғи ресурстарға парк,
мемлекеттік табиғи қорық, мемлекеттік ұлттық табиғи парк, мемлекеттік
табиғи резерват және хайуанаттар паркі жатады.
Парк – ағашты, көкмайсалы алабы бар, табиғи және мәдени-рекреациялық
объект болып табылатын, мәдени демалысты ұйымдастыратын және халық арасында
дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарын жүргізетін кешенді, көпфункциялы
мәдениет мекемесі.
Мемлекеттік табиғи қорық – табиғи процестерді, бір үлгідегі және
бірегей экологиялық жүйелерді, өсімдіктер мен жануарлар әлемінің
биологиялық алуан түрлілігін және генетикалық қорын табиғи қалпында сақтап
зерттеуге және дамытуға арналған ерекше қорғауға алынған табиғи аумақ.
Мемлекеттік ұлттық табиғи парк – ерекше экологиялық, рекреациялық және
ғылыми құндылығы бар табиғи және тарихи-мәдени кешендер мен объектілерді
сақтауға, қалпына келтіруге және көп профильді пайдалануға арналған ерекше
қорғанысқа алынған табиғи аумақ.
Мемлекеттік табиғи резерват – ландшафттық және биологиялық алуан
түрлілікті сақтауға және қалпына келтіруге, осы аумақта табиғи ресурстардың
тұрақты дамуын және теңгерімді пайдаланылуын қамтамасыз етуге арналған
әртүрлі қорғау режимдері бар ерекше қорғанысқа алынған табиғи аумақ.
Хайуанаттар паркі – хайуанаттар паркіне бөлінген, туристердің келуіне
ашық алаң [4].
Шипажай ісі бойынша туристік ресурстар объектілер ретінде үшке
бөлінеді: биоклимат, ландшафт және гидроминералды ресурстар. Биоклимат
дегеніміз климаттың адам ағзасына әсерін анықтайтын фактор. Ландшафт бұл –
рельефтен, су объектілерінен және өсімдіктен тұратын біртұтас жүйе.
Гидроминералды ресурстарға минералды сулар мен емдік саз-балшықтар жатады.
Минералды сулар дегеніміз компоненттері иондардан, диссоциацияланбаған
молекулалар, коллоидті бөлшектер және еріген газдар түрінде болатын күрделі
ерітінділер. Емдік саз-балшықтар бұл – адам гормондары мен дәрумендерге
ұқсас органикалық және минералды заттардан тұратын пластикалық массалар.
Туристік ресурстар кешенінде тұрғылықты пунктерде және аралық
территорияларда орналасқан әлеуметтік-экономикалық ресурстар маңызды орын
алады. Олар рекреациялық ағымдар мен экскурсиялық маршруттарды тұрақтандыра
отырып танымдық туризмнің дамуына сілтеме болып қызмет етеді.
Әлеуметтік-экономикалық ресурстарға тарихи-мәдени нысандар
(ескерткіштер мен ескерткіш жерлер, мұражайлар, галереялар және т.б.) және
құбылыстар (этнографиялық, саяси, өндірістік және т.б.) жатады. Бұл
ресурстар өз ішінен, бір жағынан материалды және рухани, екінші жағынан
қозғалмалы және қозғалмайтын болып бөлінеді.
Материалдықтар өндіріс құралдарының жиынтығын және қоғамның дамуының
әр тарихи кезеңдеріндегі басқа да материалдық құндылықтарды қамтиды. Ал
рухани – қоғамның білім, ғылым, өнер, әдебиет саласындағы, мемлекеттік және
қоғамдық өмірді ұйымдастыру, тұрмыс пен еңбектегі жетістіктер жиынтығы.
Қозғалмайтын ресурстар тобын құрайтындар тарих, қала салу, архитектура,
археология және монументалды өнер ескерткіштері мен басқа да құрылғылар,
соның ішінде архитектураның бөлінбес бөлігі болып табылатын өнер
ескерткіштері. Қозғалмалы ресурстар тобына өнер ескерткіштері,
археологиялық қазбалар, минералогиялық, ботаникалық және зоологиялық
жинақтар, құжат ескерткіштері мен орын ауыстыруға қолайлы басқа да заттар
мен құжаттар жатады. Осы топтың рекреациялық ресурстарын тұтыну
шоғырланатын мұражайлар, кітапханалар, архивтерге кіріп шығумен байланысты.
Тарих пен мәдениет ескерткіштерін маңызды белгілер бойынша бес негізгі
түрге бөлінеді: тарихи, археологиялық, қала салу мен архитектура, өнер,
құжатты ескерткіштер. Тарих ескерткіштеріне ғимараттар, құрылыстар,
ескерткіш жерлер жатады. Оған сонымен қатар халық өмірінің маңызды тарихи
оқиғаларымен, қоғам мен мемлекеттің дамуымен, төңкерістік қозғалыспен,
халықаралық бірегейлікті бекітумен, сонымен қатар ғылым мен техниканың,
халықтардың тұрмысы мен мәдениетімен, атақты саяси, мемлекеттік, әскери
қызметкерлердің, халық батырларының, ғылым, әдебиет және өнер
қызметкерлерінің өмірлерімен байланысты заттар.
Археология ескерткіштері – бұл қалашықтар, қорғандар, ежелгі
баспаналар, бекіністер, өндіріс, каналдар, жолдар қалдықтары, көмудің
ежелгі орындары, тастағы, жартастағы суреттер, көне заттар, көне тұрғылықты
пунктердің мәдени, тарихи қабаттары.
Архитектура мен құрылыс ескерткіштеріне тән объектілер: архитектуралық
ансамбльдер мен кешендер, тарихи орталықтар, кварталдар, алаңдар, көшелер,
ежелгі қала салу мен жоспарлау қалдықтары, азаматтық, өндірістік, әскери,
архитектура құрылыстары мен солармен байланысты монументалды, бейнелеу,
безендіру-қолданбалы, бау-бақша, саябақ өнерлерінің шығармалары.
өнер ескерткіштеріне монументалды, бейнелеу, безендіру-қолданбалы және
өнердің басқа да шығармалары жатады.
Құжатты ескерткіштер – мемлекеттік билік пен мемлекеттік басқару
органдарының актілері, басқа да жазбаша және графикалық құжаттар,
кинофотоқұжаттар мен дыбыстық жазулар, сонымен қатар ежелгі және басқа да
қолжазбалар мен архивтер, фольклор мен музыка жазбалары, сирек кездесетін
басылымдар.
Әлеуметтік-экономикалық рекреациялық ресурстарға адамдардың тарихы,
мәдениеті мен қазіргі қызметімен байланысты басқа да объектілерді жатқызуға
болады: өндіріс, ауылшаруашылық, көлік кәсіпорындары, ғылыми мекемелер,
жоғары оқу орындары, театрлар, спорт құрылыстары, ботаникалық бақ,
зоопарктер, океанариялар, этнографиялық және фольклорлық көрнекі орындар,
сақталынып қалған халықтың салт-дәстүрлері, әдеп-ғұрыптары және т.б.
Туризм мақсаты үшін қолайлы табиғи және әлеуметтік-экономикалық
жағдайлары бар территориялар әлі толық туристік ресурстар бола алмайды.
Олар тек туристік шаруашылықпен игерілу мүмкіндігі мен сәйкес қажеттілік
туғанда ғана туристік ресурстарға айнала алады.
Табиғи кешендердің туристік-рекреациялық ресурстар тобына өтуі
келесідей жүргізіледі:
1. Табиғи кешендер шынайы құрылымдар болып табылады, туристік сұраныстың
жоқтығынан олар ресурстар сипатына ие емес;
2. Туристік сұраныстың пайда болуы табиғи кешендердің зерттеу мен бағалауды
талап етеді;
3. Қоғамдық қажеттіліктердің іс-әрекетімен құралдар мен еңбек енгізу
күшімен ең құнды табиғи кешендер ресурстарға айналады;
4. Туристік сұраныс көлемінің ұлғаюы қасиеттері аз табиғи кешендердің
мелиорациядан кейін ресурстар тобына өтуіне әкеледі.
Осыған ұқсас процесс әлеуметтік-экономикалық объектілердің
экскурсиялық-рекреациялық ресурстар тобына өтуі кезінде де бар. Алғашында
мәдени-тарихи және этнографиялық объектілерге деген туристік сұраныс
экскурсиялық туризмде сақталғандар мен қолайлыларын зерттеу, бағалау және
пайдалануға әкеледі. Сұраныстың ұлғаюы және құнды рекреациялық белгілерінің
дамуы, халықтың мәдени дәрежесін көтеру пайдаланылатын объектілер
шеңберінің кеңеюіне көмектеседі, олардың көбісі арнайы реставрациялық
жұмыстардан кейін экскурсиялық көрсетілімге енгізіледі. Алдыңғы ұрпақтардың
еңбек пәні ретінде танымдық сипатта туристік қызмет өндірісі үшін
әлеуметтік-экономикалық объектілер көрсетіледі.
Туристік-рекреациялық ресурстар – тарихи ұғым, өйткені ғасырдан
ғасырларға ресурстардың дербес түрлерінің рөлі мен оның құрылымы өзгеріп
отырды. Бұл табиғи және әлеуметтік-экономикалық сипаттағы жаңа элементтері
айналымға кіргізілді және кіргізіледі.
Туризмнің әр түрінің ресурстары спецификалық сипатқа ие. Санаториялы-
шипажайлы демалыс үшін емдік саз-балшық пен минералды сулардың көптеген
түрлері, шипалы әсер беретін ауа райы мен климат, өзіндік микроклиматы бар
үңгірлер мен тұзды жерлер (спелеотерапия) қажет.
Сауықтыру демалысы күткен нәтижені тудыратын жағымды және жайлы
климаттық кезеңдер, су, өсімдік, рельеф және ландшафтының басқа да
элементтері мен қасиеттері негізінде дамиды.
Спорттық туризм және санаттағы саяхаттар үшін өтімділік пен
кедергілердің болуы ауданның аз халқы мен алыстылығы сияқты территорияның
қасиеттері маңызды. Экскурсиялық туризм объектілері ретінде тарихи-мәдени
және табиғи көрнекті орындары, бірегей шаруашылық объектілері, фольклорлы
мейрамдар және халық мәдениетінің элементтері (ұлттық ойындар, көркем
өнер) шығады.
Туристік-рекреациялық ресурстардың маңызды сипаттамаларына келесілер
жатады:
1. Қорлардың көлемі (минералды су дебиті, құнды рекреациялық
территориялар ауданы, туристік орталықтардың экскурсиялық потенциалы
(сағат бойынша);
2. Ресурстардың таралу ауданы (жағажай өлшемі, территорияда судың,
орманның болуы, тұрақты қар қабығының шекарасы);
3. Мүмкін пайдалану кезеңі (жағымды климат кезеңінің, шомылу кезеңінің
ұзақтығы, қардың тұрақты болу кезеңі);
4. Ресурстардың көп бөлігінің территориялы қозғалмайтындығы;
5. Салыстырмалы түрде төмен болатын капиталсыйымдылық және пайдалану
шығындарының жоғары емес құны;
6. Табиғатты саналы пайдалану нормаларын сақтауда және рекультивация мен
жайғастыру бойынша қажет іс-шараларды жүргізуге көп ретті пайдалану
мүмкіндігі.
Қазіргі кезде демалыс пен туризм ресурстарының мынадый жіктемесі де
бар: тікелей және жанама. Біріншісіне туристердің өздері қолданатын
ресурстары жатады. Ландшафт әсемділігі мен экзотикалығы, жердің емдік-
сауықтыру қасиеттері, тарихи-мәдени ескерткіштер мен басқа да танымдық
объектілер және т.б. Туризм индустриясының қалыптасуына негіз болып
табылатын тікелей туристік ресурстарды игеру үшін жанама ресурстарды тарту
қажет – шикізат, отын-энергетикалық, материалдық, қаржы, еңбек және т.б.
Бұл жіктеме туризм мақсаты үшін территорияларды пайдалану спецификасын
көрсетеді және тікелей туристік-рекреациялық ресурстардың жетекші рөлін
анықтайды.
Туристік-рекреациялық ресурстар туризмнің территориялық
ұйымдастырылуына, туристік аудан мен орталықтың қалыптасуына, оның
мамандануы мен экономикалық тиімділігіне әсер етеді. Бұл тікелей емес әсер
көптеген әлеуметтік-экономикалық факторлармен және туристік қажеттіліктер
көлемімен, құрылымымен жалғасады.
Елдегі туристік-рекреациялық қызметті территориялық ұйымдастырудың
ғылыми негізделген ұзақмерзімді болжау барлық рекреациялық ресурстарды
табу, жинақтау және бағалау бойынша үлкен жұмыстар жүргізуді талап етеді.
Ол үшін елдің барлық аудандарының тұрғылықты халқының рекреациялық
ресурстар түрлері мен сапасына талаптар мен қажеттіліктер бірдей
еместілігін ескеру керек.
Туристік өнімді қалыптастыру ретінде әрине туристік ресурстар болып
табылады. Қолайлы климаты және емдік қайнар көздері бар елде туризмнің ерте
дамығаны кездейсоқ емес. Бұл ресурстар туристік қозғалысқа қатты әсер
етеді. Осы қозғалысқа белгілі бір бағыт береді және құрылымын
қалыптастырады. Табиғи ресурстардың көбісін туризм мақсатында қолдану
барысында азаяды. Олардың кейбіреуі жанармайды, кейбіреуі өзі немесе адам
арқылы қалпына келтіріледі.
2. Туристік ресурстарды пайдалану және оларды қорғау
Қазіргі кезде ақпараттық технология дамыған соң кез келген ақпаратты
периодты басылымдардан, көркем әдебиеттерден және басқа да көздерден алуға
болады. Сонда да мың естігеннен бір көрген артық деген қанатты сөз өз
маңызын жоғалтпайды. Сондықтан, туристерді тартуға құштар аймақ өзінің
мәдениетіне қызығушылық тудыратын арнайы бағдарламалар мен шараларды
парасатты түрде жоспарлап дамытуға және потенциалды туристерді тарту
мақсатында өзінің мәдени потенциалы жайлы ақпарат таратуға тиісті.
Дүниежүзілік мәдени және туристік қызметті үйлестіру мен
стандартизациялауға ЮНЕСКО мен БТҰ (ВТО) жетекші рөлді ойнайды. Осы
халықаралық ұйымдар жүргізетін бас ассамблеялар, конференциялар және басқа
да шаралар халықаралық ынтымақтастықтың ұтымды механизмі болып табылады, ал
оларды қабылданаған шешімдері тәжірибелік мінездемелерді ұлттық деңгейде
жетілдіруге негіз болып табылады. ЮНЕСКО – ның туризмнің келесі дамуына
сақтаудың маңызын көрсететін мәдени, тарихи және табиғи мұраны қорғау
бойынша конвенциялары ерекше. Мәдениет саласындағы дүниежүзілік саясатты
анықтаған Бүкіләлемдік конференция шегінде мәдени, тарихи және табиғи
мұраны қорғау және қолдану негізінде туризмді дамыту жолдары жайлы
мінездемелер қабылданды. Мәдениет пен туризм саласындағы ынтымақтастық
принциптері Манила және Мехикода қабылданған декларацияларда өз орнын
тапты.
Тарих, табиғат пен мәдениет ескерткіштері мемлекеттің ұлттық игілігі
болып табылады. Территорияны туристік мақсатта меңгеру сақта – қалпына
келтір – зиян келтірме принципі бойынша ұқыпты тәсілді талап етеді.
Аймақтардың көбісі ежелгі қалалар, усадьбалық және сарай-саябақтық
ансамбльдер, өзіндік архитектуралық кешендер, тарихи құрылыстар, тарихи-
мәдени ескерткіштер және т.б. тәрізді бірегей тарихи территориялармен бай.
Олар қатып қалған территориялық құрылым болып қалмау керек. Бірегей
территорияларды ұйымдастырғанда дәстүрлі қызмет түрлерін, тарихи
қалыптасқан территорияларды туризмді дамытуға қажетті жаңашыл түрлерімен
сәйкестендіру керек. Қызметтің жаңа түрлері қалыптасқан шаруашылық,
әлеуметтік-мәдени және табиғи процестерді толықтыруға тиісті.
Туристік инфрақұрылымның дамуында территорияның тарихи бейнесін жоймау
керек. Әрбір қайта құрылған туристік орталық ұлттық ерекшеліктер мен
дәстүрге сай болу керек, сонымен қатар өзінің қайталанбайтын бейнесі болу
керек. Табиғи-тарихи саябақтарды құру тарих пен мәдениеттің құнды
ескерткіштерін тұтас архитектура – ландшафт және мәдени кешендер ретінде
сақтап қалуға көмектесе алады. Жасанды, табиғи және дәстүрлі ландшафт
тарихи және мәдени ескерткіштерін қорғау және қайта келтіру керек.
Мәдени-тарихи кешендерді жаңарту кезінде ансамбль принципін және
объектілерді жеке жобалауды қолдануға болады.
Мәдени, тарихи және табиғи мұра келесі санаттарға бөлінеді:
1. Негізінен туристер пайдаланатын игіліктер (фестивальдар, көріністер,
ескерткіштер және т.б.);
2. Аралас пайдаланатын игіліктер (мәні жоғары емес тарихи ескерткіштер мен
мұражайлар, театрлар, қорықтар және басқалары);
3. Негізінен жергілікті халық пайдаланатын игіліктер (азаматтық құрылыстар,
діндік объектілер, кинотеатрлар, кітапханалар және т.б.).
Мәдениет пен туризм саласындағы әртүрлі ұйымдардың ұтымды
ынтымақтастығын қамтамасыз ету үшін ортақ істің негізгі бағыттар туралы
өзара ақпараттылық қажет. Туризмді дамыту саясаты келесі негізгі
аспектілерді көрсету керек:
1. Туристік ресурстар тізімін дайындау; әсіресе, мәдени, тарихи, табиғи
мұраны жіктеу және туризмді дамыту үшін ең маңызды объектілерді анықтау;
2. Негізгі туристік аймақтарды және туристік мақсаттағы орындарды анықтау,
сонымен бірге жергілікті мәдени, табиғи, тарихи ескерткіштерді қорғау
жөніндеі сәйкес келетін шараларды қамтамасыз ету;
3. Жасанды және табиғи, материалды және материалды емес объектіліер,
сонымен қатар жергілікті халықтың шығармашылығы (өнер, қолөнер,
фольклор) кіретін ұлттық игіліктерді туризм мақсатында пайдалану;
4. Жергілікті халық пен туристерді аймақтың мәдени құндылықтарын сыйлауға
тәрбиелеуге бағытталған шаралар өткізу.
Мәдениет пен туризм дамуының жаңа концепциясын біртіндеп бекіту
процесінің ажырамас бөлігі ретінде мәдени туризмнің жаңа формаларын жасау
болып табылады. Бұл туризмнің белгілі бір формаларын трансформациялау
қажеттігін шарттайды. Шарттау мәдени туризмнің қоғам өміріндегі рөлі артқан
сайын жүргізіліп отырады. Туризмді трансформациялау өз ішінде сұраныс пен
ұсыныстың өзгеруін кіргізеді. Қоғамның экономикалық, әлеуметтік және мәдени
дамуы туристік сұранысқа әсер етеді.
Туризмнің дәстүрлі түрлерін дамыту үшін жаңа әдіс мысалы ретінде
туристік мәдени мазмұн-деңгейінің көтерілуіне мінездеме алуға болады. Бұл
бағдарлама жергілікті ресурстармен танысуды енгізу арқылы жүреді.
Туризм және саяхат бойынша Шығыс Мичиган университеті дәстүрлі мұра
мен жергілікті жердің салт-дәстүрін қолдану мен сақтап қалуға негізделген
бірдей туризм концепциясын жетілдірілді. Осы концепция бойынша жергілікті
жердің бірегей ресурстарына негізделген, оның мәдени, тарихи, табиғи
мұрасын рационалды пайдалану мен сақтап қалуға белсенді әсер етуші туризм
барабар туризм деп аталады.
Әр аймақта өзінің бірегей мұрасы бар. Аймақтағы адекват туризмнің
дамуына қажет базаны анықтау үщін мынадай сұрақтарға жауап беру керек:
“Басқа территорияларға қарағанда нақты жер қандай ресурстармен (мұралармен)
бірегей?” және “Қалайша нақты жердің ресурстары (мұралары) туризм
мақсатында қолданыла алады?”
Барабар туризмнің төрт принципі бар:
1. Жер мұрасын сақтап қалуға белсенді араласу – мәдени, тарихи және
табиғи мұра;
2. Басқа аймақтармен салыстырғандағы жер мұрасының бірегейлігін бөлек
атап көрсету;
3. Жергілікті халықта бірегей мұра үшін жауапкершілік пен мақтаныш
сезімін тудыру;
4. Жердің бірегей мұрасын қолдану негізінде туризмді дамыту бағдарламасын
жетілдіру.
Туризм аймаққа табыс әкелумен қатар, жергілікті халыққа бірегей
мұрасымен мақтануға негіз береді және оны туристермен бөлісуге мүмкіндік
береді. Егер қоғам осыны есепке алатын болса, онда туризм үшін бірегей
ресурстарды рационалды пайдалану жүйесін құра алады.
Туризмнің табысты дамуы, осыдан, потенциалды туристерді бұқаралық
тарту жердің мәдени, тарихи, табиғи ресурстарын қорғауға бағытталған іс-
қимылдарға тәуелді. Туризм мақсатында аймақтың тарихи-мәдени және табиғи
потенциалын пайдалану бойынша бағдарламаларды жүзеге асыру оның ең маңызды
мәселелерінің бірін шешеді. Бұл мәселе – сұраныстың маусымдық өзгеріс
мәселесін – мәдениет элементтерін пайдалануды болжайтын маусымаралық туризм
формаларын ұсыну жолымен жүзеге асырылады.
Әртүрлі қызмет салаларының саяхатқа қатты құштарлықпен туристік
бағытқа қызығушылық тудыратын қабілеті бар. Туристердің әртүрлі топтары мен
санаттары үшін туристік бағытқа әсер ететін маңызды айнымалылар болып оның
мәдени және әлеуметтік сипаттамалары болып табылады. Туристерге қатты
қызығушылық тудыратындар – халықтың өнер, ғылым, дін, тарих және басқа да
мәдениет элементтері.
Туристік аймақтың тартымдылығына әсер ететін факторлар [5]:
1. Аймақтың инфрақұрылымы;
2. Мәдени және әлеумметтік сипаттамалары: бейнелеу өнері; музыка мен би;
халықтық кәсіп; архитектура; тарих; әдебиет; дәстүр; дін; индустрия
мен бизнес; агромәдениет; білім; ғылым; ұлттық асхана.
3. Коммерция мен шоппинг орталықтары;
4. Климат пен табиғат көркемдігі;
5. Аймақтың ашықтылығы;
6. Баға деңгейі;
7. Спорттық рекреация білім орталықтары;
8. Туристерге қарым қатынасы.
Туристік өнімді өндіру туристік ресурстарды мақсатты және рационалды
түрде пайдалануға негізделеді. Бұл процестің негізі ретінде туристік
қызығушылық пен туристік әсерлер болып табылады.
Туристік қызығушылық нысандары туризм мақсатында қолданылу үшін
туристік индустрияның материалды-техникалық базасын және сәйкес
инфрақұрылымды дамыту қажет. Инфрақұрылым берілген нысандар туралы қажет
және толық ақпараттарды жеткізуді , оларға туристерді қолайлы және қауіпсіз
түрде жеткізуді, орналастыруды, тамақтандыруды, сауықтыруды қамтамасыз
етеді.
Туризм мәдени-тарихи және табиғи ресурстарды қолдануға толық
бағытталған. Ол жаңа территорияларды және жасанды емес табиғи кешендерді
игерудегі пионер болып табылады. Бірақ табиғи және мәдени-тарихи
потенциалын өте көп және тиімсіз қолданудан, антропогендік күш нормаларын
орындамаудан кешендер бұзылады. Сол себептен Туризм бойынша Гаага
декларациясында бұзылмаған табиғи, мәдени және әлеуметтік орта туризм
дамуының негізгі шарты деп белгіленген. Берілген құжаттың үшінші
қағидатында келесі ұсыныстар көрсетілген: Туристер келген жердің табиғи,
мәдени және әлеуметтік қоршаған ортаны аялап қорғау мақсатында шетелде
немесе ел ішінде саяхат жасаушы туристерді ақпараттандыру және таныстыру,
туристер келетін жерлердің қабылдауға қабілеттілік деңгейін анықтау және
белгілі бір кезеңде не маусымда берілген жерлерге кіруге шектеу болған
жағдайда да қағидаттың орындалуын қамтамасыз ету [6].
Бүкіл елдерде дерлік туристік ресурстарды сақтау мақсатында шаруашылық
қызмет шектетілген немесе тоқтатылған, қорғалатын территориялар
ерекшелінеді. Бұл территорияларда тек өсімдік пен жануарларды өсіру және
мәдени-тарихи нысандарды қорғау шаруашылық қызметтері жүзеге асырылады. Бұл
территорияларда туризм жоспар бойынша, түрлері мен көлемдерін қатаң бақылау
арқылы, территория немесе нысанның қабылдау қабілетін ескере отырып жүзеге
асырылады.
Қорғалатын территорияларды ұйымдастырудың ең таралған формаларына
шипажайлар мен ұлттық парктер жатады.
Шипажайлардың бір-бірімен тығыз өзара әрекет жасайтын негізгі қызмет
болып табылатындар: сауықтыру, реабилитациялық, профилактикалық, бос
уақытты қызық өткізу.
¦лттық парктерде туризмнің дамуы реттеледі. Реттеу жоспарлық
әдістермен (территорияны аймақтар бойынша функционалды бөлу) және
ұйымдастыру шараларын жүргізу тәсілімен (туристік соқпақтарды салу мен
белгілеу, туризм инфрақұрылымының және материалды базасының элементтерін
рационалды орналастыру) жүзеге асырылады.
Рекреациялық мақсатта ауқымды қолданылатын арнайы қорғалатын
территориялар – биосферлі қорықтар. Белгілі бір табиғи аумаққа тән биосфера
генофондын сақтау мен дамыту, ғылыми зерттеу, экологиялық және ландшафтық
жұмыстар жүргізу, мәдени мұраны сақтау мақсатында құрылатын территориялар.
Туристік ресурстарды игеру мен қолдану туризмнің сәйкес материалды-
техникалық базасын, инфрақұрылымын талап етеді. Ол ұйымдастырылған
туризмнің даму негізі болып табылады, өйткені туристерді қызмет кешенімен
(орналастыру, тамақтандыру, тасымалдау, емделу, экскурсиялар, ойын-сауық)
қамтамасыз ету үшін қажетті жағдайлар тудырады.
Туризмнің материалды-техникалық базасында негізгі орынды тақырыптық
саябақтар алады (ойын-сауық, дельфинарий, аква, зоопарк және т.б.). Олар
тарихи-мәдени нысандарының көп саны бар дәстүрлі туристік аймақтарға мықты
бәсекелес тудырады. Ойын-сауық тақырыптық саябақтардың классикалық мысалы
ретінде Диснейленд (АҚШ), Евродиснейленд (Франция), Қиял елі
(Жапония) парктерін келтіруге болады [6].
Басқа елге барғанда туристер табиғаттың негізгі бөлігі болып табылатын
мәдени кешендерді тұтас қабылдайды. Мәдени кешендердің тартымдылығы олардың
тарихи және көркем құндылығымен, сәнмен (модамен) сұранысы бар жерге
байланысты жеткіліктігімен анықталады.
Әлемдегі әртүрлі аймақтардың мәдениетінің ерекшеліктері адамдарды
демалысын қыдырумен өткізуге ынталандырады. Туристер келетін объектілер
туристердің рухани баюына, білімінің кеңеюіне әрекет етеді. Мәдениет
туристік қызығушылықтың негізгі элементтерінің бірі болып табылады.
Танымдық туризм саяхаттың бүкіл аспектілерін қамтиды. Бұл арқылы
адам басқа халықтың дәстурі, мәдениеті, өмірі жайлы танып-біледі. Туризм
осыдан, мәдени байланыстар мен халықаралық ынтымақтастықты құрудағы маңызды
құрал болып табылады.
Аймақ ішінде мәдени факторларының дамуы туристік ағымдарды тарту үшін
ресурстарды кеңейту құралы болып табылады. Көптеген елдерде туризм мәдени
қатынастар саясатына кіреді.
Мәдени даму деңгейі туристік нарықтағы нақты аймақтың жағымды имиджін
құру үшін қолданыла алады. Мәдениеттің элементтері мен факторлары жердің
туристік мүмкіндіктері туралы ақпараттарды үйлестіру каналдары бола алады..
Туризм дамуының табысы қабылданған талаптар мен стандарттарға сәйкес
болатын материалды-техникалық базаға ғана емес, сонымен қатар ұлттық мәдени
мұраның бірегейлігіне де тәуелді [5].
3. Туристік ресурстарды игерудегі шетелдік тәжірибе
Дүние жүзіндегі ірі туристік орталықтар болып табылатын елдер туризм
арқылы дамып, одан әрі байи түсуде. Қазіргі көшбасшы – Испания бұл туристер
ең көп келетін ел. Шетелдік нарықта туристік орталықтар арасында
бәсекелестік деңгейі өте жоғары. Әрбір туристік орталық туристік абыройын
көтеруге, одан да көп туристерді тартуға бар мүмкіндіктерді қолданып отыр.
Турфирмалар үшін салық жеңілдіктері жасалынуда. Турфирмалар өз елінің
туристік ресурстарын жарнамалауға 60 % артық шығын жұмсайды. Туристік
потенциалын сақтау, қорғау және пайдалануда мемлекеттік кадастр, мониторинг
және бағдарламалар жұмыс істейді.
Шетелдік елдердің қызмет көрсету сапасы өте жоғары болғандықтан және
өте жоғары технологияны қолдануына байланысты оларға туристердің ағымы
көбеюде. Мысал ретінде Интерконтиненталь қонақүйінің желісін алуға болады.
Қазақстандағы отель санатын біз бес жұлдызды деп есептесек, шетел қонақтары
үш жұлдыздан жоғары баға бере алмайды.
Ақпараттық технологияның жетістіктері туризм индустриясында да кең
қолданысқа ие. Белгілі бір елдің туристік ресурстары туралы кез келген
мағлұмат алуға қолайлы деректер базалары бар. Отельдерге, демалыс үйлерге
бронъдау жүйесін атап өтуге болады.
Көлік инфрақұрылымы туристік ресурстарды пайдалануда маңызды рөлге
ие. Шетелде көлік құралдарының жүру жүйесі өте дамыған. Мысалы, Францияның
темір жол жүйесі өте күрделі байланысқан, Англия Лондондағы өзінің ең көне
және қатты тармақталған метросымен танымал. Жалпы, дамыған елдерде арнайы
туристік пойыздар, ұшақтар, круиз кемелері ұйымдастырылады.
Шетелде демалу үшін қала сыртына, жағажайға бару міндетті емес.
Демалыс парктерінде қыдыру үлкен әсер тигізіп, жақсы демалуға мүмкіндік
береді. Лондонда орналасқан бес-алты саябақтарды атап өтсек те болады.
Балалар демалысын ұйымдастыруда Диснейленд корпорациясының парктері мысал
бола алады: АҚШ-тың Калифорния, Флорида штаттарындағы, Франция, Жапония
елдерінде орналасқан саябақтар.
•
Сызба 1 – ҚР туристік ресурстарын халықаралық нарыққа шығару жолдары
Әлемнің дамыған елдерінде және ірі қалаларында экологиялық
проблемаларды шешу үшін тәртіп бойынша экономикалық құралдар қолданылады.
Мысалы, Еуропаның бірқатар елдері Еуропалық Одақтың (ЕО) қоршаған
ортаны қорғау жөніндегі комиссиясын қолдау кезінде экологиялық қайта
құрылымдау бағдарламаларын іске асыруға кірісті. Атап айтқанда, салық
жүктемесінің ауыртпалығын салықтардан қызметтің экологиялық зиянды
түрлеріндегі еңбекке ауыстыру ұйғарылып отыр.
Қазіргі уақытта ЕО комиссиясы материалдарды жинау, өңдеу, қалпына
келтіру және мұндай қалдықтарды көму үшін пысықталған өнімді міндетті
түрде қабылдау жүйесін жасауды көздейтін электрлік және электрондық
қалдықтар бойынша жаңа директива әзірленіп жатыр.
Қазіргі уақытта дамыған елдерде сапалы қалалық кеңістікті құруға,
экологиялық балансқа жетуге және адамға лайықты сәулетті жасауға бағдар
алған қалалық даму көзқарастарын қолданады.
Мәдени жағынан дамуды, демалуды, спорттық іс-шараларды қамтамасыз ету
мәселелері әлемнің көптеген қалалары үшін көкейкесті болып табылады.
Мысалы, Оттава қаласының 2020 жылға дейінгі өсуін басқару стратегиясында
белгіленген, Оттава қаласының басым даму бағыттарының бірі салауатты және
белсенді қоғамды қалыптастыру болып табылады. Онда әрбір адам әлеуметтік
және денсаулық сақтау қызметтеріне қол жеткізуге, мәдени және спорттық іс-
шараларға қатысуға мүмкіндігі бар. Оттава қаласында өткізілетін мәдени іс-
шаралардың көпшілігі жергілікті қауымның белсенді қатысуымен және қолдауы
арқасында мемлекеттік басқару органдарының күшімен қамтамасыз етіледі [7].
Шетелде туристік индустрия туристік ресурстар базасына негізделеді.
Бұл база демалушыларға табиғаты әсем және тартымды болып табылады. Табиғи
территориялардың көлемі туристердің сыйымдылығына сәйкес және ластану,
улану, қауіпті хайуанаттар мен жәндіктер тәрізді көптеген тәуекелдерден
толық болмаса да қорғалған. Туристік орталықтарды стихиялық апаттар
болмайтын жерлерде орналастыруға тырысады.
Қоршаған ортаның туризм базасы ретінде мәні жоғарылап келеді. БТ¦
болжамы бойынша қоршаған ортаны қорғау мәселелеріне қоғам мүддесі 2020
жылға қарай өседі. Ғаламшар халқы экологияның бұзылуына қобалжып отыр. Бұл
Оңтүстік-Шығыс Азиядағы өрт пен смог, пайдалануға болмайтын судың әлемдік
қорының ұлғаюы және т.б. Туризмді табысты түрде дамытуда табиғи ресурстарды
сақтап көбейтуге әлем халқы атсалысуда. Қоршаған ортаның жағдайы туристік
индустрия дамуында негізгі рөлді ойнайды.
Саяхаттарға сұраныстың ойдағыдай көтерілуі индустриалды дамыған
елдердегі туристік орталықтардың кәсіпкерлік қабілетіне әсер етті. Дамыған
елдер ұлттық парктер, қорықтар жасау, отельдер территорияларды көгалдандыру
қажеттілігін түсінді. Бұрынғыдай, туризм мақсатында басқа мақсатта
қолданылмайтын жерлерді пайдаланбайды, туристік нысандарды қауіпті өндіріс
жанына, мысалы химиялық өндіріс, орналастырмайды.
Материалды базаны рекреациялық жоспарлау территорияны өзгеше қалыпқа
келтіру бойынша жалпы жоспар бөлігі болып табылады. Жаңа туристік кешенді
салар алдында оның аймақтың табиғаты мен экономикасына әсерін толық және
нақты зерттейді. Бұл биліктің жергілікті органдарының қоғамдық саясатының
бөлігі. Жаңа туристік жобаны жүзеге асырудың маңызды шарты – қалдықтарды
жою және т.б. жұмыстарға санитарлы рұқсат алу. Жаңа жобаны жасағанда
қоршаған ортаға зиян келтірмеу керек, әйтпесе жергілікті әкімшілік бұл
жобадан бас тартады.
Ауа, жер үсті мен грунт суы, жағажай мен ормандар өзінің алғашқы
қалпында, таза және қорғалған тұсында сақталынып қалу тиіс. Табиғатты –
флора мен фаунаны – аялап қорғау керек.
Шетелде жергілікті ландшафт пен архитектура ескерткіштерін туристік
мақсатта саналы түрде пайдалануды қолдап отырады.
Осылай, жаңа туристік жоба қоршаған орта жағдайын мүмкіндігінше
жақсартып сақтау мақсатына сәйкес жоспарланып отыру керек.
Салауатты өмір салтын ұстау тенденциясы арқасында отельдер спорттық
тренажерлермен жабдықталып, спорттың белгілі бір түрлерін оқыту кіретін
арнайы туристік сауықтыру бағдарламалар жетілдіретін болды. ¦лттық
парктерге, қорықтарға, сафарилерге, шаңғы курортарына сапарлар танымал
болып барады. Туристік ағымының молаюын күтіп тұрған елдер жаңа туристік
нысандарды салуға және ескі нысандарды қайта қалпына келтіруге көптеген
амал-тәсілдер табатын болды. Туризмнің дамуы салынған құралдар мне
құрылыстарды өтеп шыға алды.
Көрнекті орындарға барып көру. Әлемдегі табиғи, тарихи-мәдени көрнекті
орындарды көру саны жыл сайын өсіп келеді. Жақсы көлік инфрақұрылымы кез
келген аймаққа туристерді жеткізеді. Әлемге әйгілі көрнекті орындардың
танымалдығының ұлғаюы әлем мәдениетіне қызығушылықтың жоғарылауының
нәтижесі. Көрнекті орындарды көру үшін ұсынылатын тізім ауқымырақ болу
керек. өз елімен жақын танысқан және көптеген басқа елдерде болған
саяхатшыларды қызықтыратын объектілерді де қосу керек.
Отель-мұражайлардың, яғни әлемдік стандарттарға сәйкескелетін, бірақ
ескіліктің қайталанбайтын бейнесін сақтайтын көне жеке меншік отельдердің
танымалдығы үлкейіп жатыр. Бұл отельдер өзінің жайлылығымен, қолайлығымен,
қонақжайлығымен және орташа бағаларымен туристерді тартады. Отель-
мұражайлардың ерекшеліктерінің бірі – қайталанбас асүй.
Экотуризмнің негізгі мақсаты – қоршаған ортаны сақтау. Экотуризмді
ұнатушыларға тақырыптық-танымдық турлар және шипажайда демалатындарға
ұлттық парктерге бару кіретін турларды ұйымдастыруға болады. Экотуризмнен
түсетін табыстың бөлігі табиғатты қорғау жөніндегі жобаларды қаржыландыруға
жұмсалады.
Танымдық мақсатта қыдырушы туристердің ең көп ағымы Еуропаға, Азияға,
жақын Шығысқа кетеді. Туристердің шағын топтарына біркүндік экскурсия
ретінде мәдениет ескерткіштерін көру кіретін танымдық турлар
ұйымдастырылады.
Танымдық туризмге қызығушылықтың артуымен байланысты мәдениет
ескерткіштерін қорғау мәні ұлғаюда. Мәдениет ескерткіштерін сақтауда және
туристік ағымды басқаруда тиімді шараларды қолдану қажет.
Тақырыптық туризм басқа туристік мотивтерден жоғары тұратын нақты
құбылысқа, мысалы, сол жердің климатына, туған ерекше қызығушылықты
қарастырады. Тақырыптық парктердің танымалдығы жыл жылға ұлғая түседі.
Әлемде осындай бірнеше парктер салынып жатыр.
Әлемде туристер зерттемеген жерлер аз қалды. Нағыз романтиктерді
Жердің ең алыс нүктелері, тау шыңдары және судың ең терең жерлері тартады.
Жаңа туристік қажеттіліктер оларға сәйкес туристік өнімді жетілдіру
керектігін тудырады.
1985 жылдан бастап туризм мақсатында 46 су асты қайықтар қолданыла
бастады. Кейін су астындағы тереңдіктерді керемет мүмкіндіктер беретін
мөлдір шыны корпуспен жабдықталған субмариндер қолданысқа шықты.
Ғаламшарымыздың ең тартымды жері – Антарктида. Бұл мұздықтар
континентін 3 мың туристер көріп келді. Австралия Антарктидадағы өзінің 3
зерттеу базасын туристік орталықтарға айналдыру мәселесін шешті.
¦лыбритания, Жаңа Зеландия және Ресей Антарктидада су көлігімен баратын
саяхатшыларға арналған базаларды ашты [8].
Біз танымдық туризмдегі жаңа территорияларды игерудің соңғы
жетістіктерін қарастырдық. Оған жоғарыдағыдай көптеген мысалдар келтіре
беруге болады.
Туризм бейбіт, тыныш ортада ғана тұрақты дамиды: саяхатшылар толық
қауіпсіздікте екеніне сенімді болу керек. Сол уақытта туризмнің өзі бүкіл
әлемде және бөлек аймақтарда бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтауға көмек
беретін әсер етуші күш болып табылады. 2001 жылғы Канаданың Ванкувер
қаласында болып өткен Туризм бейбітшілікті сақтайтын әсер етуші күш
ретінде атты бірінші бүкіләлемдік конференцияда бейбітшіл саяхатшының
Кредосы қабылданды: адам саяхат жасағанда жүрегі ашық, ойлары таза болу
керек, жат жердің әдеп-ғұрпын түсінушілікпен, мейірімділікпен қабылдау
керек, қоршаған ортаны сақтап, қорғау керек. Туризмді бейбітшілік пен
қауіпсіздіктің кепілі ретінде тарату мен үгіттеуге алғаш рет ынталандыру
басталды. Бұл туризм әртүрлі елдердің азаматтарына, экономикасына, мәдени
мұрасына, салт-санасына, дәстүріне, дініне және халық кәсібіне оң әсер
етеді.
Халықаралық туристік саясат шешімдер мен шаралар түрінде халықаралық
туристік ұйымдар шегінде жүзеге асырылады. ¦йымдардан ең беделдісі мен
ықпалдысы – Б¦¦, БТ¦, ЮНЕСКО [9].
Сызба 2 – Халықаралық ұйымдар
2 Қазақстан Республикасының туристік ресурстары: қоры мен игерілу дәрежесі
2.1 Қазақстанда туристік-рекреациялық ресурстардың жағдайы
Қазақстанның туризмді дамытуға мүмкіндіктері бар. Елімізде 10
мемлекеттік ұлттық табиғи парктер, 10 мемлекеттік қорық, 2 резерват: Семей
орманы, Ертіс орманы, 50 луна-парктер мен демалыс парктері, Шығыс
Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан, Қарағанды облыстарындағы, Алматы қаласындағы
4 зоопарк жұмыс істейді. Тарихи-мәдени ресурстардан 11000 кітапхана, 187
мұражай, 8 тарихи-мәдени қорық мұражай, 215 мұрағат бар.
Қазіргі кезде Қазақстанда 25 мың тарих, археология, сәулет және мүсін
өнерінің ескерткіштері бар. Оңтүстік Қазақстандағы Арыстанбаб кесенесі,
Қызылорда облысындағы Асан-ата және Айқожа кесенелері, Алматы облысындағы
Жаркент мешіті, Оңтүстік Қазақстан облысының Тұрбат ауылындағы тарихи-
сәулет ескерткіштері, Әзірет сұлтан, Жидебай Бөрілі қорық мұражайлары,
Маңғыстау облысындағы Ордабасы қорығы, Ақтөбедегі Абат-Байтақ, Атыраудағы
Жұбан кесенелері, Жамбылдағы Айша бибі, Ақыртас кешендері және осылар
сияқты қайталанбас басқа да ескерткіштер бар. Жібек жолы трассасының тоғыз
аймағында 115 тарихи объектілер орналасқан.
Біздің елде мемлекет қамқорлығына алынған, ерекше қорғалуға тиісті 25-
тен астам аймақ бар. Олар мемлекет қамқорлығында. Бұлар жер көлемі мен
табиғат жағдайларына қарай ірі, орташа және шағын деп бөлінген. Мәселен,
Бурабай ұлттық паркі, Іле-Алатауы, Көкшетау, Алтынемел, Катонқарағай,
Баянауыл, Қарқаралы секілді ұлттық табиғи парктер туристерге ойдағыдай
қызмет көрсетіп келеді.
Соңғы жылдары Катонқарағайда 10 экологиялық-туристік клуб жұмыс істей
бастады, Баянауылда жаңа 16 туристік бағыт ашылды. Демалушылар онда
автокөлік, велосипед және атпен серуендей алады. Басқа ұлттық парктер мен
қорықтарда да осылай [10].
Кесте 1
2005 жылғы табиғатты қорғау мекемелерінің негізгі көрсеткіштері
Есеп Жалпы ҚызметкерлердНегізгі Негізгі
берген көлемі, ің есепті және сирекжәне сирек
кәсіпорындбарлығы, кезеңдегі аңдарлың құстар
ар саны га орташа бары, бас бары, адам
тізімдік
саны, адам
1 2 3 4 5 6
Қазақстан 20 3427092 3012 76814 296592
Республикасы
Ақмола 3 476985 743 10228 87105
Алматы 5 545560 497 29932 108516
Шығыс Қазақстан4 1434003 1011 1658 48535
Қарағанды 1 90323 164 1437 2141
Қостанай 1 191381 13 6018 35892
Қызылорда 1 16795 26 547 219
Маңғыстау 1 223342 48 5559 416
Павлодар 2 328649 415 5691 13477
Оңтүстік 2 120054 95 814 291
Қазақстан
Қазақстандағы ерекше қорғалатын аумақтардың үлесі еліміздің бүкіл
аумағының тек қана 2%-н ғана құрайды. Бұл көрсеткіш әлемнің басқа
мемлекеттері мен ТМД елдерінен әлдеқайда төмен. Мұнда бұл көрсеткіш 10%-ға
дейін жетеді. Көп аумақты Алматы облысында орналасқан қорықтар мен ұлттық
табиғи парктер (545,56 мың га) алып жатыр.
Негізгі және сирек кездесетін хайуанаттардың үлкен саны Алматы (29,9
мың бас не 44,5%) мен Ақмола (10,228 мың бас немесе 28,6%) облыстарындағы
қорықтар мен ұлттық табиғи парктерінде есептелген. Осы қорықтар мен ұлттық
парктер территорияларында кездесетін сүтқоректілердің көп түрлері Қызыл
кітапқа енгізілген, ал әлемге әйгілі ірбіс Халықаралық қызыл кітапқа
енгізілген.
Алматы (108,516 мың бас), Қостанай (35,832 мың бас) және Ақмола
(87,105 мың бас) облыстарының аумақтарында орналасқан қорықтар мен ұлттық
табиғи парктердің құстар фаунасы неғұрлым әртүрлі болып табылады. Мысалы,
Қорғалжын қорығында (Ақмола облысы) қоқиқаздардың ең сирек кездесетін және
ең әдемі тобы (18,6 мың) өсіп-өнуде, бұйра бірқазандар (0,5 мың) кездеседі.
Алтынемел табиғи паркінде (Алматы облысы) қырандар, бүркіттер,
күшігендер, кекіліктер, ал сирек кездесетін немесе жойылып бара жатқан
түрлерінен – балобан-сұңқарлар, қара құтандар, үкілер мекендейді. ‡стірт
қорығында қарабауыр дуадақ, бүркіт, сұр бозторғай тәрізді сирек кездесетін
құстардың ұялары бар.
өткен жылы табиғи қорғалатын мекемелері жұмысшыларының тізімдік саны
3012 адамды құрады. Оның ішінде туристік топтар үшін экскурсиялар
ұйымдастырумен айналысатын жұмысшылар – 100 адам. Шығыс Қазақстан облысында
істейтін жұмысшылар саны басқа облыстарға қарағанда едәуір үлкен – 1011
адам, бұл 33,4%-ды құрайды.
¦лттық парктер мен қорықтар еліміздің әр жерінде орналасқан. Елімізде
сонымен қатар 100-ге жуық су шипажайлары, 9000-нан астам археологиялық және
тарихи ескерткіштер бар.
Біздің азаматтарымыз үшін жағажайлы туризм қажет болып табылады. Бұл –
Қапшағай, Бұхтарма, Балқаш және еліміздің басқа да өзен-көлдеріміздегі
демалыс. Туризмнің бұл тартымды түрінде Каспий теңізінің жағалауы мен
жағажайы үлкен потенциалға ие. Республикамыздың халқы емделу-сауықтыру
туризмге қызығады. Ең танымал шипажайларға Сарыағаш (Оңтүстік Қазақстан
облысы), Арасан-Қапал (Алматы облысы), Моялды, Баянауыл (Павлодар облысы),
Жаңақорған (Қызылорда облысы), Шучинск-Бурабай аумағы (Ақмола облысы),
Каспий (Маңғыстау облысы) және т.б. жатады [11].
Жан-жағын заңғар тау қоршаған Алакөл мен Жалаңашкөлдің суы мен балшығының
емдік қасиеті аса шипалы екендігін біреу білсе, біреулер білмейді.
Қазақстанда атақты ¦лы Жібек жолының туристер үшін қайтадан жаңғыруы
құптарлық жайт. 2003 жылдан бастап жүзеге асырылған Жібек Жолы інжу-
маржаны маршрутын Австрия, Германия, Швейцария елдерінің туристері жоғары
бағалауда.
Қазақстан Республикасында 2005 жылы 47 театр, 187 мұражай, 4 зоопарк,
66 концерттік ұйымдар, 3664 кітапхана, 50 луна-парктер мен демалыс
парктері, орналасқан. Театрларда 9524 спектакльдер қойылып, 1764 мың адам
келіп кетті. Концерттік ұйымдарда 6321 концерт ұйымдастырылып, 1805 мың
адам көріп қайтты. Театрлар саны бойынша, соныымен қатар спектакльдердің
көп қойылғаны, келушілердің үлкен ағымы Алматы қаласында, яғни 9 театр,
1686 спектакль қойылған және 478 мың адам келген. Оңтүстік Қазақстан мен
Қарағанды облыстары басқа облыстардан гөрі театрлар саны басым.Біздің
елімізде тек төрт зоопарк қана бар, Алматы қаласы мен Қазақстанның үш
облысында. Алматы қаласы хайуанаттар паркіне келушілер саны бойынша алда
келеді: 247 мың адам.
Кесте 3
2005 жылы мұражайға келушілер, онда өткізілген экскурсиялар мен
дәрістер
Келушілер, мың Жетекшісі бар Дәрістер
адам экскурсиялар
1 2 3 4
Қазақстан Республикасы 3525,4 70103 7804
Ақмола 87,0 1753 410
Ақтөбе 175,2 1501 336
Алматы 61,5 4902 361
Атырау 128,7 1848 362
ШығысҚазақстан 546,7 14856 1531
Жамбыл 221,4 2420 228
Батыс Қазақстан 81,7 1574 214
Қарағанды 363,8 6603 794
Қостанай 234,7 2849 377
Қызылорда 100,5 6551 503
Маңғыстау 37,9 737 56
Павлодар 240,4 2884 1016
Солтүстік Қазақстан 106,5 1213 300
Оңтүстік Қазақстан 617,9 11600 791
Астана қаласы 218,4 3344 106
Алматы қаласы 302,2 5468 419
Қазақстан Республикасы бойынша мұражайға 3525,4 келушілер тіркелді,
70105 экскурсиялар мен 7804 дәрістер өткізілді.Шығыс Қазақстан облысының
мұражайлар саны басым болмаса да (11), келушілердің саны, ұйымдастырылған
экскурсиялар мен дәрістер көлемі жағынан алда келеді. Осы облыстың
мұражайларына 546,7 мың адам келіп, оларға 14856 экскурсия ұсынылып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Туризм – әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін, ең тұрақты дамып
келе жатқан саласы. өсу қарқынының жылдамдығына сәйкес, туризм ғасырдың
экономикалық құбылысы ретінде танылуының өзі кездейсоқтық емес. Ел
дәулетін ешбір шығынсыз артырудың ең төте жолы қайсы дегенде, көпшілік
алдымен ауызға туризмді алады. Себебі, әлемдік тәжірибенің өзі көрсетіп
отырғандай, аршынды адыммен алға кеткен мемлекеттердің көпшілігі өз
қоржындарын түрлі инвестициялармен толтыру кезінде көбіне көп осы салаға
арқа сүйейді.
Туризм еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдетумен қатар
өлкеміздің абырой-беделін арттыруға жұртшылықтың білім-танымының
жоғарылауына, ақпарат таратудың жаңа түрлерін енгізуге ықпал етеді.
Туризмнің дамуының жоғары қарқыны, валютаның зор түсімдері экономиканың
әртүрлі секторларына белсенді әсер етеді, бұл туристік индустрияның
қалыптасуына көмек береді. Туристік индустрия туризм жүйесінің бір жағын
құраса, туризм жүйесінің екінші жағы -– туристік ресурстар. Туристік
ресурстар дегеніміз табиғи, тарихи, әлеуметтік-мәдени объектілер, туристік
көрсету объектілері, сонымен қатар, туристердің рухани қажеттіліктерін
қанағаттандыруға, олардың физикалық және рухани күштерін қайта қалпына
келтіру үшін көмек беруге қабілеті бар басқа да объектілер [1].
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты – бұл елдің мәдени, тарихи және
табиғи потенциалы қаншалықты туризмге әсер етеді екенін және сол арқылы
туристерді қалайша қызықтыруға болатынын көрсету.
Негізгі мәселелеріне еліміздің тарихи-мәдени, табиғи ресурстарды
пайдаланудағы мәселелерін талдау мен шешу жолдарын табу. Сонымен қатар,
туристік ресурстарды пайдалануда халықаралық тәжірибеге сүйене отырып
тиімділігін арттыру жолдары қарастырылды. Қазақстан Республикасының
туристік ресурстарын халықаралық туристік нарыққа шығару амалдары туристік
ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыруда негізгі жұмыс. Және де мемлекет
тұрғыдан ҚР туристік ресурстарын пайдалану тиімділігін арттыру жолдары мен
міндеттері сарапталды.
Осы тақырыпты таңдаған себебім, туризмді дамытуда маңызды орын алады.
Туристік ресурстарды қалай пайдалансақ, солай туризм инфрақұрылымы,
туристік индустрия дамиды. Туристік объектілерді пайдаланудың
өзі қазіргі кезде өзекті, өте күрделі мәселе.
Туризм кәсіпкерлікпен, іскерлікпен айналысу үшін даму болашағы зор
экономика саласы болып табылады. Қазір елімізде туристік қызметті жүзеге
асыруға қолдау, қаржыландыру жүріп жатыр. Егер өзімізде кәсіпкерлікке
қаражат жетпесе, мемлекеттік қолдауға жүгіну керек. Туристік кәсіпорын
немесе кешен ашуда қыруар ақша қажет, себебі, туристерге демалуға барлық
жағдай жасап, жоғары сапада қызмет көрсетуге міндеттіміз.
Бұл тақырыптың өзектілігіне келетін болсақ, біздің еліміздің туризмді
дамытуға зор әлеуеті бар. Әрқилы географиялық ландшафт, өте бай флора мен
фауна, төлтума ұлттық мәдениет біздің елімізде туризм индустриясын
ойдағыдай дамытудың барлық шарттарын жасап отыр, деп санайды сарапшылар.
Табиғи, тарихи және мәдени ресурстарды пайдаланып туризмді дамыту
мақсатында туристік бағдарламалар мен шаралар дайындалуда.
Ең бастысы қазақ қонақжай халық ретінде туризмге нағыз керек қасиеттен
кенде емес. Оның үстіне бұрыңғы туризмі дамыған елдерде лаңкестік
әрекетердің бой көрсетуі онда туристердің көптеп баруына шектеу қойып отыр.
Ойдағыдай демалғысы келген адам тұрақты даму жолына түскен, тыныш өмір
сүріп жатқан елдерге ғана саяхатқа шыққанды ұнататыны белгілі. Бұл тұрғыда
Қазақстан таптырмайтын орын.
Қонақтардың көбейгені жатар орын мен тамақтандыру, мәдени және
байланыс қызметін жақсартуды талап ететіні анық. Сол себепті елімізде
туристік салаға жауап беретін құзырлы орындар шетелдіктердің көңілінен
шығатын барлық шараларды қарастырып жатыр. Арнайы жарнамалау компаниясы
бірқатар елдерде Қазақстанның көрікті жерлерін кең ауқымды насихаттамақшы
[2].
Жан-жағын заңғар тау қоршаған Алакөл мен Жалаңашкөлдің суы мен
балшығының емдік қасиеті аса шипалы екендігін біреу білсе, біреулер
білмейді. өзен мен көлге бай, теңізі шалқыған республикада су туризмін
жандандырудың да берері мол. Қазақстанда атақты ¦лы Жібек жолының туристер
үшін қайтадан жаңғыруы құптарлық жайт. 2003 жылдан бастап жүзеге асырылған
Жібек Жолы інжу-маржаны маршрутын Австрия, Германия, Швейцария елдерінің
туристері жоғары бағалауда.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған
әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі негізделеді және дипломдық реттеудің
мақсаты мен негізгі мәселелері анықталады, зерттеу нысаны мен мәселені
зерттеу әдістемесі көрсетілді.
Бірінші бөлімде туристік ресурстардың мәні мен маңызы ашылады және
туристік ресурстарды сақтау мен қорғаудың теориялық негіздері
қарастырылады. Екінші бөлімде ҚР туристік әлеуеті бағаланып, мемлекеттік
қолдаудың жүзеге асырылуын зерттеуге арналады. ‡шінші бөлімде туристік
ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыру және ҚР туристік ресурстарының
пайдалану тиімділігін арттыру мен ҚР туристік ресурстарын халықаралық
нарыққа жылжыту жолдары қарастырылады.
Жұмыстың теориялық-әдістемелік негізі – туристік ресурстарды
пайдаланудың көпжылдық қорытынды тәжірибелері болып табылатын ресейлік,
қазақстандық және шетелдік авторлардың жұмыстары.
Дипломдық зерттеуде нормативтік және заңшығарушылық құжаттар,
мақалалар, кітапхана құжаттары қолданылады. Соңында келтірілетін қосымшалар
зерттеу жұмысының барысын көрсетеді.
1. Туристік ресурстар және оны пайдаланудың теориялық негіздері
1.1 Туристік ресурстардың мәні мен маңызы және олардың жіктелуі
Белгілі бір территориялардың туризм дамуы үшін қолайлығы мен
құндылығын анықтау мақсатында туристік ресурстарды зерттеу болып табылады.
Олар туристік-экскурсиялық қызметтерді өндіруге және емделу, спорттық-
сауықтыру және танымдық туризмдегі қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдалы
қоршаған орта құбылыстары және табиғи мен жасанды объектілердің жиынтығы
болып табылады. Алайда туристік ресурстар терминін трансформациялана қойған
табиғи және антропогенді ландшафтың үйлесімділігі ретінде түсіну керек. Бұл
ландшафт оларды туристік-экскурсиялық қызмет көрсетуде тікелей қолдану
мүмкіндіктері мен қоғамдық қажеттіліктер ықпалында технологиялық деңгейіне
дейін жетілген.
Қазіргі заманғы туризм осы ресурстардың орналасу ерекшеліктері мен
сапасын ескереді. Туристік ресурстар жиынтығын екі үлкен топқа бөлуге
болады: табиғи және әлеуметтік-экономикалық.
Л.А.Багрова, Н.В.Багров, В.С.Преображенский анықтамасы бойынша табиғи
ресурстар бұл – рекреациялық қызмет үшін жайлылық қасиеттерін иемденетін
табиғи және табиғи-техникалық геожүйелер, денелер және табиғат құбылыстары.
Олар біршама уақыт ішінде адамдардың белгілі бір контингентіне емделу мен
демалуды ұйымдастыру үшін қолданыла алады [3].
ҚР Статистика агенттігінің жіктемесі бойынша табиғи ресурстарға парк,
мемлекеттік табиғи қорық, мемлекеттік ұлттық табиғи парк, мемлекеттік
табиғи резерват және хайуанаттар паркі жатады.
Парк – ағашты, көкмайсалы алабы бар, табиғи және мәдени-рекреациялық
объект болып табылатын, мәдени демалысты ұйымдастыратын және халық арасында
дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарын жүргізетін кешенді, көпфункциялы
мәдениет мекемесі.
Мемлекеттік табиғи қорық – табиғи процестерді, бір үлгідегі және
бірегей экологиялық жүйелерді, өсімдіктер мен жануарлар әлемінің
биологиялық алуан түрлілігін және генетикалық қорын табиғи қалпында сақтап
зерттеуге және дамытуға арналған ерекше қорғауға алынған табиғи аумақ.
Мемлекеттік ұлттық табиғи парк – ерекше экологиялық, рекреациялық және
ғылыми құндылығы бар табиғи және тарихи-мәдени кешендер мен объектілерді
сақтауға, қалпына келтіруге және көп профильді пайдалануға арналған ерекше
қорғанысқа алынған табиғи аумақ.
Мемлекеттік табиғи резерват – ландшафттық және биологиялық алуан
түрлілікті сақтауға және қалпына келтіруге, осы аумақта табиғи ресурстардың
тұрақты дамуын және теңгерімді пайдаланылуын қамтамасыз етуге арналған
әртүрлі қорғау режимдері бар ерекше қорғанысқа алынған табиғи аумақ.
Хайуанаттар паркі – хайуанаттар паркіне бөлінген, туристердің келуіне
ашық алаң [4].
Шипажай ісі бойынша туристік ресурстар объектілер ретінде үшке
бөлінеді: биоклимат, ландшафт және гидроминералды ресурстар. Биоклимат
дегеніміз климаттың адам ағзасына әсерін анықтайтын фактор. Ландшафт бұл –
рельефтен, су объектілерінен және өсімдіктен тұратын біртұтас жүйе.
Гидроминералды ресурстарға минералды сулар мен емдік саз-балшықтар жатады.
Минералды сулар дегеніміз компоненттері иондардан, диссоциацияланбаған
молекулалар, коллоидті бөлшектер және еріген газдар түрінде болатын күрделі
ерітінділер. Емдік саз-балшықтар бұл – адам гормондары мен дәрумендерге
ұқсас органикалық және минералды заттардан тұратын пластикалық массалар.
Туристік ресурстар кешенінде тұрғылықты пунктерде және аралық
территорияларда орналасқан әлеуметтік-экономикалық ресурстар маңызды орын
алады. Олар рекреациялық ағымдар мен экскурсиялық маршруттарды тұрақтандыра
отырып танымдық туризмнің дамуына сілтеме болып қызмет етеді.
Әлеуметтік-экономикалық ресурстарға тарихи-мәдени нысандар
(ескерткіштер мен ескерткіш жерлер, мұражайлар, галереялар және т.б.) және
құбылыстар (этнографиялық, саяси, өндірістік және т.б.) жатады. Бұл
ресурстар өз ішінен, бір жағынан материалды және рухани, екінші жағынан
қозғалмалы және қозғалмайтын болып бөлінеді.
Материалдықтар өндіріс құралдарының жиынтығын және қоғамның дамуының
әр тарихи кезеңдеріндегі басқа да материалдық құндылықтарды қамтиды. Ал
рухани – қоғамның білім, ғылым, өнер, әдебиет саласындағы, мемлекеттік және
қоғамдық өмірді ұйымдастыру, тұрмыс пен еңбектегі жетістіктер жиынтығы.
Қозғалмайтын ресурстар тобын құрайтындар тарих, қала салу, архитектура,
археология және монументалды өнер ескерткіштері мен басқа да құрылғылар,
соның ішінде архитектураның бөлінбес бөлігі болып табылатын өнер
ескерткіштері. Қозғалмалы ресурстар тобына өнер ескерткіштері,
археологиялық қазбалар, минералогиялық, ботаникалық және зоологиялық
жинақтар, құжат ескерткіштері мен орын ауыстыруға қолайлы басқа да заттар
мен құжаттар жатады. Осы топтың рекреациялық ресурстарын тұтыну
шоғырланатын мұражайлар, кітапханалар, архивтерге кіріп шығумен байланысты.
Тарих пен мәдениет ескерткіштерін маңызды белгілер бойынша бес негізгі
түрге бөлінеді: тарихи, археологиялық, қала салу мен архитектура, өнер,
құжатты ескерткіштер. Тарих ескерткіштеріне ғимараттар, құрылыстар,
ескерткіш жерлер жатады. Оған сонымен қатар халық өмірінің маңызды тарихи
оқиғаларымен, қоғам мен мемлекеттің дамуымен, төңкерістік қозғалыспен,
халықаралық бірегейлікті бекітумен, сонымен қатар ғылым мен техниканың,
халықтардың тұрмысы мен мәдениетімен, атақты саяси, мемлекеттік, әскери
қызметкерлердің, халық батырларының, ғылым, әдебиет және өнер
қызметкерлерінің өмірлерімен байланысты заттар.
Археология ескерткіштері – бұл қалашықтар, қорғандар, ежелгі
баспаналар, бекіністер, өндіріс, каналдар, жолдар қалдықтары, көмудің
ежелгі орындары, тастағы, жартастағы суреттер, көне заттар, көне тұрғылықты
пунктердің мәдени, тарихи қабаттары.
Архитектура мен құрылыс ескерткіштеріне тән объектілер: архитектуралық
ансамбльдер мен кешендер, тарихи орталықтар, кварталдар, алаңдар, көшелер,
ежелгі қала салу мен жоспарлау қалдықтары, азаматтық, өндірістік, әскери,
архитектура құрылыстары мен солармен байланысты монументалды, бейнелеу,
безендіру-қолданбалы, бау-бақша, саябақ өнерлерінің шығармалары.
өнер ескерткіштеріне монументалды, бейнелеу, безендіру-қолданбалы және
өнердің басқа да шығармалары жатады.
Құжатты ескерткіштер – мемлекеттік билік пен мемлекеттік басқару
органдарының актілері, басқа да жазбаша және графикалық құжаттар,
кинофотоқұжаттар мен дыбыстық жазулар, сонымен қатар ежелгі және басқа да
қолжазбалар мен архивтер, фольклор мен музыка жазбалары, сирек кездесетін
басылымдар.
Әлеуметтік-экономикалық рекреациялық ресурстарға адамдардың тарихы,
мәдениеті мен қазіргі қызметімен байланысты басқа да объектілерді жатқызуға
болады: өндіріс, ауылшаруашылық, көлік кәсіпорындары, ғылыми мекемелер,
жоғары оқу орындары, театрлар, спорт құрылыстары, ботаникалық бақ,
зоопарктер, океанариялар, этнографиялық және фольклорлық көрнекі орындар,
сақталынып қалған халықтың салт-дәстүрлері, әдеп-ғұрыптары және т.б.
Туризм мақсаты үшін қолайлы табиғи және әлеуметтік-экономикалық
жағдайлары бар территориялар әлі толық туристік ресурстар бола алмайды.
Олар тек туристік шаруашылықпен игерілу мүмкіндігі мен сәйкес қажеттілік
туғанда ғана туристік ресурстарға айнала алады.
Табиғи кешендердің туристік-рекреациялық ресурстар тобына өтуі
келесідей жүргізіледі:
1. Табиғи кешендер шынайы құрылымдар болып табылады, туристік сұраныстың
жоқтығынан олар ресурстар сипатына ие емес;
2. Туристік сұраныстың пайда болуы табиғи кешендердің зерттеу мен бағалауды
талап етеді;
3. Қоғамдық қажеттіліктердің іс-әрекетімен құралдар мен еңбек енгізу
күшімен ең құнды табиғи кешендер ресурстарға айналады;
4. Туристік сұраныс көлемінің ұлғаюы қасиеттері аз табиғи кешендердің
мелиорациядан кейін ресурстар тобына өтуіне әкеледі.
Осыған ұқсас процесс әлеуметтік-экономикалық объектілердің
экскурсиялық-рекреациялық ресурстар тобына өтуі кезінде де бар. Алғашында
мәдени-тарихи және этнографиялық объектілерге деген туристік сұраныс
экскурсиялық туризмде сақталғандар мен қолайлыларын зерттеу, бағалау және
пайдалануға әкеледі. Сұраныстың ұлғаюы және құнды рекреациялық белгілерінің
дамуы, халықтың мәдени дәрежесін көтеру пайдаланылатын объектілер
шеңберінің кеңеюіне көмектеседі, олардың көбісі арнайы реставрациялық
жұмыстардан кейін экскурсиялық көрсетілімге енгізіледі. Алдыңғы ұрпақтардың
еңбек пәні ретінде танымдық сипатта туристік қызмет өндірісі үшін
әлеуметтік-экономикалық объектілер көрсетіледі.
Туристік-рекреациялық ресурстар – тарихи ұғым, өйткені ғасырдан
ғасырларға ресурстардың дербес түрлерінің рөлі мен оның құрылымы өзгеріп
отырды. Бұл табиғи және әлеуметтік-экономикалық сипаттағы жаңа элементтері
айналымға кіргізілді және кіргізіледі.
Туризмнің әр түрінің ресурстары спецификалық сипатқа ие. Санаториялы-
шипажайлы демалыс үшін емдік саз-балшық пен минералды сулардың көптеген
түрлері, шипалы әсер беретін ауа райы мен климат, өзіндік микроклиматы бар
үңгірлер мен тұзды жерлер (спелеотерапия) қажет.
Сауықтыру демалысы күткен нәтижені тудыратын жағымды және жайлы
климаттық кезеңдер, су, өсімдік, рельеф және ландшафтының басқа да
элементтері мен қасиеттері негізінде дамиды.
Спорттық туризм және санаттағы саяхаттар үшін өтімділік пен
кедергілердің болуы ауданның аз халқы мен алыстылығы сияқты территорияның
қасиеттері маңызды. Экскурсиялық туризм объектілері ретінде тарихи-мәдени
және табиғи көрнекті орындары, бірегей шаруашылық объектілері, фольклорлы
мейрамдар және халық мәдениетінің элементтері (ұлттық ойындар, көркем
өнер) шығады.
Туристік-рекреациялық ресурстардың маңызды сипаттамаларына келесілер
жатады:
1. Қорлардың көлемі (минералды су дебиті, құнды рекреациялық
территориялар ауданы, туристік орталықтардың экскурсиялық потенциалы
(сағат бойынша);
2. Ресурстардың таралу ауданы (жағажай өлшемі, территорияда судың,
орманның болуы, тұрақты қар қабығының шекарасы);
3. Мүмкін пайдалану кезеңі (жағымды климат кезеңінің, шомылу кезеңінің
ұзақтығы, қардың тұрақты болу кезеңі);
4. Ресурстардың көп бөлігінің территориялы қозғалмайтындығы;
5. Салыстырмалы түрде төмен болатын капиталсыйымдылық және пайдалану
шығындарының жоғары емес құны;
6. Табиғатты саналы пайдалану нормаларын сақтауда және рекультивация мен
жайғастыру бойынша қажет іс-шараларды жүргізуге көп ретті пайдалану
мүмкіндігі.
Қазіргі кезде демалыс пен туризм ресурстарының мынадый жіктемесі де
бар: тікелей және жанама. Біріншісіне туристердің өздері қолданатын
ресурстары жатады. Ландшафт әсемділігі мен экзотикалығы, жердің емдік-
сауықтыру қасиеттері, тарихи-мәдени ескерткіштер мен басқа да танымдық
объектілер және т.б. Туризм индустриясының қалыптасуына негіз болып
табылатын тікелей туристік ресурстарды игеру үшін жанама ресурстарды тарту
қажет – шикізат, отын-энергетикалық, материалдық, қаржы, еңбек және т.б.
Бұл жіктеме туризм мақсаты үшін территорияларды пайдалану спецификасын
көрсетеді және тікелей туристік-рекреациялық ресурстардың жетекші рөлін
анықтайды.
Туристік-рекреациялық ресурстар туризмнің территориялық
ұйымдастырылуына, туристік аудан мен орталықтың қалыптасуына, оның
мамандануы мен экономикалық тиімділігіне әсер етеді. Бұл тікелей емес әсер
көптеген әлеуметтік-экономикалық факторлармен және туристік қажеттіліктер
көлемімен, құрылымымен жалғасады.
Елдегі туристік-рекреациялық қызметті территориялық ұйымдастырудың
ғылыми негізделген ұзақмерзімді болжау барлық рекреациялық ресурстарды
табу, жинақтау және бағалау бойынша үлкен жұмыстар жүргізуді талап етеді.
Ол үшін елдің барлық аудандарының тұрғылықты халқының рекреациялық
ресурстар түрлері мен сапасына талаптар мен қажеттіліктер бірдей
еместілігін ескеру керек.
Туристік өнімді қалыптастыру ретінде әрине туристік ресурстар болып
табылады. Қолайлы климаты және емдік қайнар көздері бар елде туризмнің ерте
дамығаны кездейсоқ емес. Бұл ресурстар туристік қозғалысқа қатты әсер
етеді. Осы қозғалысқа белгілі бір бағыт береді және құрылымын
қалыптастырады. Табиғи ресурстардың көбісін туризм мақсатында қолдану
барысында азаяды. Олардың кейбіреуі жанармайды, кейбіреуі өзі немесе адам
арқылы қалпына келтіріледі.
2. Туристік ресурстарды пайдалану және оларды қорғау
Қазіргі кезде ақпараттық технология дамыған соң кез келген ақпаратты
периодты басылымдардан, көркем әдебиеттерден және басқа да көздерден алуға
болады. Сонда да мың естігеннен бір көрген артық деген қанатты сөз өз
маңызын жоғалтпайды. Сондықтан, туристерді тартуға құштар аймақ өзінің
мәдениетіне қызығушылық тудыратын арнайы бағдарламалар мен шараларды
парасатты түрде жоспарлап дамытуға және потенциалды туристерді тарту
мақсатында өзінің мәдени потенциалы жайлы ақпарат таратуға тиісті.
Дүниежүзілік мәдени және туристік қызметті үйлестіру мен
стандартизациялауға ЮНЕСКО мен БТҰ (ВТО) жетекші рөлді ойнайды. Осы
халықаралық ұйымдар жүргізетін бас ассамблеялар, конференциялар және басқа
да шаралар халықаралық ынтымақтастықтың ұтымды механизмі болып табылады, ал
оларды қабылданаған шешімдері тәжірибелік мінездемелерді ұлттық деңгейде
жетілдіруге негіз болып табылады. ЮНЕСКО – ның туризмнің келесі дамуына
сақтаудың маңызын көрсететін мәдени, тарихи және табиғи мұраны қорғау
бойынша конвенциялары ерекше. Мәдениет саласындағы дүниежүзілік саясатты
анықтаған Бүкіләлемдік конференция шегінде мәдени, тарихи және табиғи
мұраны қорғау және қолдану негізінде туризмді дамыту жолдары жайлы
мінездемелер қабылданды. Мәдениет пен туризм саласындағы ынтымақтастық
принциптері Манила және Мехикода қабылданған декларацияларда өз орнын
тапты.
Тарих, табиғат пен мәдениет ескерткіштері мемлекеттің ұлттық игілігі
болып табылады. Территорияны туристік мақсатта меңгеру сақта – қалпына
келтір – зиян келтірме принципі бойынша ұқыпты тәсілді талап етеді.
Аймақтардың көбісі ежелгі қалалар, усадьбалық және сарай-саябақтық
ансамбльдер, өзіндік архитектуралық кешендер, тарихи құрылыстар, тарихи-
мәдени ескерткіштер және т.б. тәрізді бірегей тарихи территориялармен бай.
Олар қатып қалған территориялық құрылым болып қалмау керек. Бірегей
территорияларды ұйымдастырғанда дәстүрлі қызмет түрлерін, тарихи
қалыптасқан территорияларды туризмді дамытуға қажетті жаңашыл түрлерімен
сәйкестендіру керек. Қызметтің жаңа түрлері қалыптасқан шаруашылық,
әлеуметтік-мәдени және табиғи процестерді толықтыруға тиісті.
Туристік инфрақұрылымның дамуында территорияның тарихи бейнесін жоймау
керек. Әрбір қайта құрылған туристік орталық ұлттық ерекшеліктер мен
дәстүрге сай болу керек, сонымен қатар өзінің қайталанбайтын бейнесі болу
керек. Табиғи-тарихи саябақтарды құру тарих пен мәдениеттің құнды
ескерткіштерін тұтас архитектура – ландшафт және мәдени кешендер ретінде
сақтап қалуға көмектесе алады. Жасанды, табиғи және дәстүрлі ландшафт
тарихи және мәдени ескерткіштерін қорғау және қайта келтіру керек.
Мәдени-тарихи кешендерді жаңарту кезінде ансамбль принципін және
объектілерді жеке жобалауды қолдануға болады.
Мәдени, тарихи және табиғи мұра келесі санаттарға бөлінеді:
1. Негізінен туристер пайдаланатын игіліктер (фестивальдар, көріністер,
ескерткіштер және т.б.);
2. Аралас пайдаланатын игіліктер (мәні жоғары емес тарихи ескерткіштер мен
мұражайлар, театрлар, қорықтар және басқалары);
3. Негізінен жергілікті халық пайдаланатын игіліктер (азаматтық құрылыстар,
діндік объектілер, кинотеатрлар, кітапханалар және т.б.).
Мәдениет пен туризм саласындағы әртүрлі ұйымдардың ұтымды
ынтымақтастығын қамтамасыз ету үшін ортақ істің негізгі бағыттар туралы
өзара ақпараттылық қажет. Туризмді дамыту саясаты келесі негізгі
аспектілерді көрсету керек:
1. Туристік ресурстар тізімін дайындау; әсіресе, мәдени, тарихи, табиғи
мұраны жіктеу және туризмді дамыту үшін ең маңызды объектілерді анықтау;
2. Негізгі туристік аймақтарды және туристік мақсаттағы орындарды анықтау,
сонымен бірге жергілікті мәдени, табиғи, тарихи ескерткіштерді қорғау
жөніндеі сәйкес келетін шараларды қамтамасыз ету;
3. Жасанды және табиғи, материалды және материалды емес объектіліер,
сонымен қатар жергілікті халықтың шығармашылығы (өнер, қолөнер,
фольклор) кіретін ұлттық игіліктерді туризм мақсатында пайдалану;
4. Жергілікті халық пен туристерді аймақтың мәдени құндылықтарын сыйлауға
тәрбиелеуге бағытталған шаралар өткізу.
Мәдениет пен туризм дамуының жаңа концепциясын біртіндеп бекіту
процесінің ажырамас бөлігі ретінде мәдени туризмнің жаңа формаларын жасау
болып табылады. Бұл туризмнің белгілі бір формаларын трансформациялау
қажеттігін шарттайды. Шарттау мәдени туризмнің қоғам өміріндегі рөлі артқан
сайын жүргізіліп отырады. Туризмді трансформациялау өз ішінде сұраныс пен
ұсыныстың өзгеруін кіргізеді. Қоғамның экономикалық, әлеуметтік және мәдени
дамуы туристік сұранысқа әсер етеді.
Туризмнің дәстүрлі түрлерін дамыту үшін жаңа әдіс мысалы ретінде
туристік мәдени мазмұн-деңгейінің көтерілуіне мінездеме алуға болады. Бұл
бағдарлама жергілікті ресурстармен танысуды енгізу арқылы жүреді.
Туризм және саяхат бойынша Шығыс Мичиган университеті дәстүрлі мұра
мен жергілікті жердің салт-дәстүрін қолдану мен сақтап қалуға негізделген
бірдей туризм концепциясын жетілдірілді. Осы концепция бойынша жергілікті
жердің бірегей ресурстарына негізделген, оның мәдени, тарихи, табиғи
мұрасын рационалды пайдалану мен сақтап қалуға белсенді әсер етуші туризм
барабар туризм деп аталады.
Әр аймақта өзінің бірегей мұрасы бар. Аймақтағы адекват туризмнің
дамуына қажет базаны анықтау үщін мынадай сұрақтарға жауап беру керек:
“Басқа территорияларға қарағанда нақты жер қандай ресурстармен (мұралармен)
бірегей?” және “Қалайша нақты жердің ресурстары (мұралары) туризм
мақсатында қолданыла алады?”
Барабар туризмнің төрт принципі бар:
1. Жер мұрасын сақтап қалуға белсенді араласу – мәдени, тарихи және
табиғи мұра;
2. Басқа аймақтармен салыстырғандағы жер мұрасының бірегейлігін бөлек
атап көрсету;
3. Жергілікті халықта бірегей мұра үшін жауапкершілік пен мақтаныш
сезімін тудыру;
4. Жердің бірегей мұрасын қолдану негізінде туризмді дамыту бағдарламасын
жетілдіру.
Туризм аймаққа табыс әкелумен қатар, жергілікті халыққа бірегей
мұрасымен мақтануға негіз береді және оны туристермен бөлісуге мүмкіндік
береді. Егер қоғам осыны есепке алатын болса, онда туризм үшін бірегей
ресурстарды рационалды пайдалану жүйесін құра алады.
Туризмнің табысты дамуы, осыдан, потенциалды туристерді бұқаралық
тарту жердің мәдени, тарихи, табиғи ресурстарын қорғауға бағытталған іс-
қимылдарға тәуелді. Туризм мақсатында аймақтың тарихи-мәдени және табиғи
потенциалын пайдалану бойынша бағдарламаларды жүзеге асыру оның ең маңызды
мәселелерінің бірін шешеді. Бұл мәселе – сұраныстың маусымдық өзгеріс
мәселесін – мәдениет элементтерін пайдалануды болжайтын маусымаралық туризм
формаларын ұсыну жолымен жүзеге асырылады.
Әртүрлі қызмет салаларының саяхатқа қатты құштарлықпен туристік
бағытқа қызығушылық тудыратын қабілеті бар. Туристердің әртүрлі топтары мен
санаттары үшін туристік бағытқа әсер ететін маңызды айнымалылар болып оның
мәдени және әлеуметтік сипаттамалары болып табылады. Туристерге қатты
қызығушылық тудыратындар – халықтың өнер, ғылым, дін, тарих және басқа да
мәдениет элементтері.
Туристік аймақтың тартымдылығына әсер ететін факторлар [5]:
1. Аймақтың инфрақұрылымы;
2. Мәдени және әлеумметтік сипаттамалары: бейнелеу өнері; музыка мен би;
халықтық кәсіп; архитектура; тарих; әдебиет; дәстүр; дін; индустрия
мен бизнес; агромәдениет; білім; ғылым; ұлттық асхана.
3. Коммерция мен шоппинг орталықтары;
4. Климат пен табиғат көркемдігі;
5. Аймақтың ашықтылығы;
6. Баға деңгейі;
7. Спорттық рекреация білім орталықтары;
8. Туристерге қарым қатынасы.
Туристік өнімді өндіру туристік ресурстарды мақсатты және рационалды
түрде пайдалануға негізделеді. Бұл процестің негізі ретінде туристік
қызығушылық пен туристік әсерлер болып табылады.
Туристік қызығушылық нысандары туризм мақсатында қолданылу үшін
туристік индустрияның материалды-техникалық базасын және сәйкес
инфрақұрылымды дамыту қажет. Инфрақұрылым берілген нысандар туралы қажет
және толық ақпараттарды жеткізуді , оларға туристерді қолайлы және қауіпсіз
түрде жеткізуді, орналастыруды, тамақтандыруды, сауықтыруды қамтамасыз
етеді.
Туризм мәдени-тарихи және табиғи ресурстарды қолдануға толық
бағытталған. Ол жаңа территорияларды және жасанды емес табиғи кешендерді
игерудегі пионер болып табылады. Бірақ табиғи және мәдени-тарихи
потенциалын өте көп және тиімсіз қолданудан, антропогендік күш нормаларын
орындамаудан кешендер бұзылады. Сол себептен Туризм бойынша Гаага
декларациясында бұзылмаған табиғи, мәдени және әлеуметтік орта туризм
дамуының негізгі шарты деп белгіленген. Берілген құжаттың үшінші
қағидатында келесі ұсыныстар көрсетілген: Туристер келген жердің табиғи,
мәдени және әлеуметтік қоршаған ортаны аялап қорғау мақсатында шетелде
немесе ел ішінде саяхат жасаушы туристерді ақпараттандыру және таныстыру,
туристер келетін жерлердің қабылдауға қабілеттілік деңгейін анықтау және
белгілі бір кезеңде не маусымда берілген жерлерге кіруге шектеу болған
жағдайда да қағидаттың орындалуын қамтамасыз ету [6].
Бүкіл елдерде дерлік туристік ресурстарды сақтау мақсатында шаруашылық
қызмет шектетілген немесе тоқтатылған, қорғалатын территориялар
ерекшелінеді. Бұл территорияларда тек өсімдік пен жануарларды өсіру және
мәдени-тарихи нысандарды қорғау шаруашылық қызметтері жүзеге асырылады. Бұл
территорияларда туризм жоспар бойынша, түрлері мен көлемдерін қатаң бақылау
арқылы, территория немесе нысанның қабылдау қабілетін ескере отырып жүзеге
асырылады.
Қорғалатын территорияларды ұйымдастырудың ең таралған формаларына
шипажайлар мен ұлттық парктер жатады.
Шипажайлардың бір-бірімен тығыз өзара әрекет жасайтын негізгі қызмет
болып табылатындар: сауықтыру, реабилитациялық, профилактикалық, бос
уақытты қызық өткізу.
¦лттық парктерде туризмнің дамуы реттеледі. Реттеу жоспарлық
әдістермен (территорияны аймақтар бойынша функционалды бөлу) және
ұйымдастыру шараларын жүргізу тәсілімен (туристік соқпақтарды салу мен
белгілеу, туризм инфрақұрылымының және материалды базасының элементтерін
рационалды орналастыру) жүзеге асырылады.
Рекреациялық мақсатта ауқымды қолданылатын арнайы қорғалатын
территориялар – биосферлі қорықтар. Белгілі бір табиғи аумаққа тән биосфера
генофондын сақтау мен дамыту, ғылыми зерттеу, экологиялық және ландшафтық
жұмыстар жүргізу, мәдени мұраны сақтау мақсатында құрылатын территориялар.
Туристік ресурстарды игеру мен қолдану туризмнің сәйкес материалды-
техникалық базасын, инфрақұрылымын талап етеді. Ол ұйымдастырылған
туризмнің даму негізі болып табылады, өйткені туристерді қызмет кешенімен
(орналастыру, тамақтандыру, тасымалдау, емделу, экскурсиялар, ойын-сауық)
қамтамасыз ету үшін қажетті жағдайлар тудырады.
Туризмнің материалды-техникалық базасында негізгі орынды тақырыптық
саябақтар алады (ойын-сауық, дельфинарий, аква, зоопарк және т.б.). Олар
тарихи-мәдени нысандарының көп саны бар дәстүрлі туристік аймақтарға мықты
бәсекелес тудырады. Ойын-сауық тақырыптық саябақтардың классикалық мысалы
ретінде Диснейленд (АҚШ), Евродиснейленд (Франция), Қиял елі
(Жапония) парктерін келтіруге болады [6].
Басқа елге барғанда туристер табиғаттың негізгі бөлігі болып табылатын
мәдени кешендерді тұтас қабылдайды. Мәдени кешендердің тартымдылығы олардың
тарихи және көркем құндылығымен, сәнмен (модамен) сұранысы бар жерге
байланысты жеткіліктігімен анықталады.
Әлемдегі әртүрлі аймақтардың мәдениетінің ерекшеліктері адамдарды
демалысын қыдырумен өткізуге ынталандырады. Туристер келетін объектілер
туристердің рухани баюына, білімінің кеңеюіне әрекет етеді. Мәдениет
туристік қызығушылықтың негізгі элементтерінің бірі болып табылады.
Танымдық туризм саяхаттың бүкіл аспектілерін қамтиды. Бұл арқылы
адам басқа халықтың дәстурі, мәдениеті, өмірі жайлы танып-біледі. Туризм
осыдан, мәдени байланыстар мен халықаралық ынтымақтастықты құрудағы маңызды
құрал болып табылады.
Аймақ ішінде мәдени факторларының дамуы туристік ағымдарды тарту үшін
ресурстарды кеңейту құралы болып табылады. Көптеген елдерде туризм мәдени
қатынастар саясатына кіреді.
Мәдени даму деңгейі туристік нарықтағы нақты аймақтың жағымды имиджін
құру үшін қолданыла алады. Мәдениеттің элементтері мен факторлары жердің
туристік мүмкіндіктері туралы ақпараттарды үйлестіру каналдары бола алады..
Туризм дамуының табысы қабылданған талаптар мен стандарттарға сәйкес
болатын материалды-техникалық базаға ғана емес, сонымен қатар ұлттық мәдени
мұраның бірегейлігіне де тәуелді [5].
3. Туристік ресурстарды игерудегі шетелдік тәжірибе
Дүние жүзіндегі ірі туристік орталықтар болып табылатын елдер туризм
арқылы дамып, одан әрі байи түсуде. Қазіргі көшбасшы – Испания бұл туристер
ең көп келетін ел. Шетелдік нарықта туристік орталықтар арасында
бәсекелестік деңгейі өте жоғары. Әрбір туристік орталық туристік абыройын
көтеруге, одан да көп туристерді тартуға бар мүмкіндіктерді қолданып отыр.
Турфирмалар үшін салық жеңілдіктері жасалынуда. Турфирмалар өз елінің
туристік ресурстарын жарнамалауға 60 % артық шығын жұмсайды. Туристік
потенциалын сақтау, қорғау және пайдалануда мемлекеттік кадастр, мониторинг
және бағдарламалар жұмыс істейді.
Шетелдік елдердің қызмет көрсету сапасы өте жоғары болғандықтан және
өте жоғары технологияны қолдануына байланысты оларға туристердің ағымы
көбеюде. Мысал ретінде Интерконтиненталь қонақүйінің желісін алуға болады.
Қазақстандағы отель санатын біз бес жұлдызды деп есептесек, шетел қонақтары
үш жұлдыздан жоғары баға бере алмайды.
Ақпараттық технологияның жетістіктері туризм индустриясында да кең
қолданысқа ие. Белгілі бір елдің туристік ресурстары туралы кез келген
мағлұмат алуға қолайлы деректер базалары бар. Отельдерге, демалыс үйлерге
бронъдау жүйесін атап өтуге болады.
Көлік инфрақұрылымы туристік ресурстарды пайдалануда маңызды рөлге
ие. Шетелде көлік құралдарының жүру жүйесі өте дамыған. Мысалы, Францияның
темір жол жүйесі өте күрделі байланысқан, Англия Лондондағы өзінің ең көне
және қатты тармақталған метросымен танымал. Жалпы, дамыған елдерде арнайы
туристік пойыздар, ұшақтар, круиз кемелері ұйымдастырылады.
Шетелде демалу үшін қала сыртына, жағажайға бару міндетті емес.
Демалыс парктерінде қыдыру үлкен әсер тигізіп, жақсы демалуға мүмкіндік
береді. Лондонда орналасқан бес-алты саябақтарды атап өтсек те болады.
Балалар демалысын ұйымдастыруда Диснейленд корпорациясының парктері мысал
бола алады: АҚШ-тың Калифорния, Флорида штаттарындағы, Франция, Жапония
елдерінде орналасқан саябақтар.
•
Сызба 1 – ҚР туристік ресурстарын халықаралық нарыққа шығару жолдары
Әлемнің дамыған елдерінде және ірі қалаларында экологиялық
проблемаларды шешу үшін тәртіп бойынша экономикалық құралдар қолданылады.
Мысалы, Еуропаның бірқатар елдері Еуропалық Одақтың (ЕО) қоршаған
ортаны қорғау жөніндегі комиссиясын қолдау кезінде экологиялық қайта
құрылымдау бағдарламаларын іске асыруға кірісті. Атап айтқанда, салық
жүктемесінің ауыртпалығын салықтардан қызметтің экологиялық зиянды
түрлеріндегі еңбекке ауыстыру ұйғарылып отыр.
Қазіргі уақытта ЕО комиссиясы материалдарды жинау, өңдеу, қалпына
келтіру және мұндай қалдықтарды көму үшін пысықталған өнімді міндетті
түрде қабылдау жүйесін жасауды көздейтін электрлік және электрондық
қалдықтар бойынша жаңа директива әзірленіп жатыр.
Қазіргі уақытта дамыған елдерде сапалы қалалық кеңістікті құруға,
экологиялық балансқа жетуге және адамға лайықты сәулетті жасауға бағдар
алған қалалық даму көзқарастарын қолданады.
Мәдени жағынан дамуды, демалуды, спорттық іс-шараларды қамтамасыз ету
мәселелері әлемнің көптеген қалалары үшін көкейкесті болып табылады.
Мысалы, Оттава қаласының 2020 жылға дейінгі өсуін басқару стратегиясында
белгіленген, Оттава қаласының басым даму бағыттарының бірі салауатты және
белсенді қоғамды қалыптастыру болып табылады. Онда әрбір адам әлеуметтік
және денсаулық сақтау қызметтеріне қол жеткізуге, мәдени және спорттық іс-
шараларға қатысуға мүмкіндігі бар. Оттава қаласында өткізілетін мәдени іс-
шаралардың көпшілігі жергілікті қауымның белсенді қатысуымен және қолдауы
арқасында мемлекеттік басқару органдарының күшімен қамтамасыз етіледі [7].
Шетелде туристік индустрия туристік ресурстар базасына негізделеді.
Бұл база демалушыларға табиғаты әсем және тартымды болып табылады. Табиғи
территориялардың көлемі туристердің сыйымдылығына сәйкес және ластану,
улану, қауіпті хайуанаттар мен жәндіктер тәрізді көптеген тәуекелдерден
толық болмаса да қорғалған. Туристік орталықтарды стихиялық апаттар
болмайтын жерлерде орналастыруға тырысады.
Қоршаған ортаның туризм базасы ретінде мәні жоғарылап келеді. БТ¦
болжамы бойынша қоршаған ортаны қорғау мәселелеріне қоғам мүддесі 2020
жылға қарай өседі. Ғаламшар халқы экологияның бұзылуына қобалжып отыр. Бұл
Оңтүстік-Шығыс Азиядағы өрт пен смог, пайдалануға болмайтын судың әлемдік
қорының ұлғаюы және т.б. Туризмді табысты түрде дамытуда табиғи ресурстарды
сақтап көбейтуге әлем халқы атсалысуда. Қоршаған ортаның жағдайы туристік
индустрия дамуында негізгі рөлді ойнайды.
Саяхаттарға сұраныстың ойдағыдай көтерілуі индустриалды дамыған
елдердегі туристік орталықтардың кәсіпкерлік қабілетіне әсер етті. Дамыған
елдер ұлттық парктер, қорықтар жасау, отельдер территорияларды көгалдандыру
қажеттілігін түсінді. Бұрынғыдай, туризм мақсатында басқа мақсатта
қолданылмайтын жерлерді пайдаланбайды, туристік нысандарды қауіпті өндіріс
жанына, мысалы химиялық өндіріс, орналастырмайды.
Материалды базаны рекреациялық жоспарлау территорияны өзгеше қалыпқа
келтіру бойынша жалпы жоспар бөлігі болып табылады. Жаңа туристік кешенді
салар алдында оның аймақтың табиғаты мен экономикасына әсерін толық және
нақты зерттейді. Бұл биліктің жергілікті органдарының қоғамдық саясатының
бөлігі. Жаңа туристік жобаны жүзеге асырудың маңызды шарты – қалдықтарды
жою және т.б. жұмыстарға санитарлы рұқсат алу. Жаңа жобаны жасағанда
қоршаған ортаға зиян келтірмеу керек, әйтпесе жергілікті әкімшілік бұл
жобадан бас тартады.
Ауа, жер үсті мен грунт суы, жағажай мен ормандар өзінің алғашқы
қалпында, таза және қорғалған тұсында сақталынып қалу тиіс. Табиғатты –
флора мен фаунаны – аялап қорғау керек.
Шетелде жергілікті ландшафт пен архитектура ескерткіштерін туристік
мақсатта саналы түрде пайдалануды қолдап отырады.
Осылай, жаңа туристік жоба қоршаған орта жағдайын мүмкіндігінше
жақсартып сақтау мақсатына сәйкес жоспарланып отыру керек.
Салауатты өмір салтын ұстау тенденциясы арқасында отельдер спорттық
тренажерлермен жабдықталып, спорттың белгілі бір түрлерін оқыту кіретін
арнайы туристік сауықтыру бағдарламалар жетілдіретін болды. ¦лттық
парктерге, қорықтарға, сафарилерге, шаңғы курортарына сапарлар танымал
болып барады. Туристік ағымының молаюын күтіп тұрған елдер жаңа туристік
нысандарды салуға және ескі нысандарды қайта қалпына келтіруге көптеген
амал-тәсілдер табатын болды. Туризмнің дамуы салынған құралдар мне
құрылыстарды өтеп шыға алды.
Көрнекті орындарға барып көру. Әлемдегі табиғи, тарихи-мәдени көрнекті
орындарды көру саны жыл сайын өсіп келеді. Жақсы көлік инфрақұрылымы кез
келген аймаққа туристерді жеткізеді. Әлемге әйгілі көрнекті орындардың
танымалдығының ұлғаюы әлем мәдениетіне қызығушылықтың жоғарылауының
нәтижесі. Көрнекті орындарды көру үшін ұсынылатын тізім ауқымырақ болу
керек. өз елімен жақын танысқан және көптеген басқа елдерде болған
саяхатшыларды қызықтыратын объектілерді де қосу керек.
Отель-мұражайлардың, яғни әлемдік стандарттарға сәйкескелетін, бірақ
ескіліктің қайталанбайтын бейнесін сақтайтын көне жеке меншік отельдердің
танымалдығы үлкейіп жатыр. Бұл отельдер өзінің жайлылығымен, қолайлығымен,
қонақжайлығымен және орташа бағаларымен туристерді тартады. Отель-
мұражайлардың ерекшеліктерінің бірі – қайталанбас асүй.
Экотуризмнің негізгі мақсаты – қоршаған ортаны сақтау. Экотуризмді
ұнатушыларға тақырыптық-танымдық турлар және шипажайда демалатындарға
ұлттық парктерге бару кіретін турларды ұйымдастыруға болады. Экотуризмнен
түсетін табыстың бөлігі табиғатты қорғау жөніндегі жобаларды қаржыландыруға
жұмсалады.
Танымдық мақсатта қыдырушы туристердің ең көп ағымы Еуропаға, Азияға,
жақын Шығысқа кетеді. Туристердің шағын топтарына біркүндік экскурсия
ретінде мәдениет ескерткіштерін көру кіретін танымдық турлар
ұйымдастырылады.
Танымдық туризмге қызығушылықтың артуымен байланысты мәдениет
ескерткіштерін қорғау мәні ұлғаюда. Мәдениет ескерткіштерін сақтауда және
туристік ағымды басқаруда тиімді шараларды қолдану қажет.
Тақырыптық туризм басқа туристік мотивтерден жоғары тұратын нақты
құбылысқа, мысалы, сол жердің климатына, туған ерекше қызығушылықты
қарастырады. Тақырыптық парктердің танымалдығы жыл жылға ұлғая түседі.
Әлемде осындай бірнеше парктер салынып жатыр.
Әлемде туристер зерттемеген жерлер аз қалды. Нағыз романтиктерді
Жердің ең алыс нүктелері, тау шыңдары және судың ең терең жерлері тартады.
Жаңа туристік қажеттіліктер оларға сәйкес туристік өнімді жетілдіру
керектігін тудырады.
1985 жылдан бастап туризм мақсатында 46 су асты қайықтар қолданыла
бастады. Кейін су астындағы тереңдіктерді керемет мүмкіндіктер беретін
мөлдір шыны корпуспен жабдықталған субмариндер қолданысқа шықты.
Ғаламшарымыздың ең тартымды жері – Антарктида. Бұл мұздықтар
континентін 3 мың туристер көріп келді. Австралия Антарктидадағы өзінің 3
зерттеу базасын туристік орталықтарға айналдыру мәселесін шешті.
¦лыбритания, Жаңа Зеландия және Ресей Антарктидада су көлігімен баратын
саяхатшыларға арналған базаларды ашты [8].
Біз танымдық туризмдегі жаңа территорияларды игерудің соңғы
жетістіктерін қарастырдық. Оған жоғарыдағыдай көптеген мысалдар келтіре
беруге болады.
Туризм бейбіт, тыныш ортада ғана тұрақты дамиды: саяхатшылар толық
қауіпсіздікте екеніне сенімді болу керек. Сол уақытта туризмнің өзі бүкіл
әлемде және бөлек аймақтарда бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтауға көмек
беретін әсер етуші күш болып табылады. 2001 жылғы Канаданың Ванкувер
қаласында болып өткен Туризм бейбітшілікті сақтайтын әсер етуші күш
ретінде атты бірінші бүкіләлемдік конференцияда бейбітшіл саяхатшының
Кредосы қабылданды: адам саяхат жасағанда жүрегі ашық, ойлары таза болу
керек, жат жердің әдеп-ғұрпын түсінушілікпен, мейірімділікпен қабылдау
керек, қоршаған ортаны сақтап, қорғау керек. Туризмді бейбітшілік пен
қауіпсіздіктің кепілі ретінде тарату мен үгіттеуге алғаш рет ынталандыру
басталды. Бұл туризм әртүрлі елдердің азаматтарына, экономикасына, мәдени
мұрасына, салт-санасына, дәстүріне, дініне және халық кәсібіне оң әсер
етеді.
Халықаралық туристік саясат шешімдер мен шаралар түрінде халықаралық
туристік ұйымдар шегінде жүзеге асырылады. ¦йымдардан ең беделдісі мен
ықпалдысы – Б¦¦, БТ¦, ЮНЕСКО [9].
Сызба 2 – Халықаралық ұйымдар
2 Қазақстан Республикасының туристік ресурстары: қоры мен игерілу дәрежесі
2.1 Қазақстанда туристік-рекреациялық ресурстардың жағдайы
Қазақстанның туризмді дамытуға мүмкіндіктері бар. Елімізде 10
мемлекеттік ұлттық табиғи парктер, 10 мемлекеттік қорық, 2 резерват: Семей
орманы, Ертіс орманы, 50 луна-парктер мен демалыс парктері, Шығыс
Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан, Қарағанды облыстарындағы, Алматы қаласындағы
4 зоопарк жұмыс істейді. Тарихи-мәдени ресурстардан 11000 кітапхана, 187
мұражай, 8 тарихи-мәдени қорық мұражай, 215 мұрағат бар.
Қазіргі кезде Қазақстанда 25 мың тарих, археология, сәулет және мүсін
өнерінің ескерткіштері бар. Оңтүстік Қазақстандағы Арыстанбаб кесенесі,
Қызылорда облысындағы Асан-ата және Айқожа кесенелері, Алматы облысындағы
Жаркент мешіті, Оңтүстік Қазақстан облысының Тұрбат ауылындағы тарихи-
сәулет ескерткіштері, Әзірет сұлтан, Жидебай Бөрілі қорық мұражайлары,
Маңғыстау облысындағы Ордабасы қорығы, Ақтөбедегі Абат-Байтақ, Атыраудағы
Жұбан кесенелері, Жамбылдағы Айша бибі, Ақыртас кешендері және осылар
сияқты қайталанбас басқа да ескерткіштер бар. Жібек жолы трассасының тоғыз
аймағында 115 тарихи объектілер орналасқан.
Біздің елде мемлекет қамқорлығына алынған, ерекше қорғалуға тиісті 25-
тен астам аймақ бар. Олар мемлекет қамқорлығында. Бұлар жер көлемі мен
табиғат жағдайларына қарай ірі, орташа және шағын деп бөлінген. Мәселен,
Бурабай ұлттық паркі, Іле-Алатауы, Көкшетау, Алтынемел, Катонқарағай,
Баянауыл, Қарқаралы секілді ұлттық табиғи парктер туристерге ойдағыдай
қызмет көрсетіп келеді.
Соңғы жылдары Катонқарағайда 10 экологиялық-туристік клуб жұмыс істей
бастады, Баянауылда жаңа 16 туристік бағыт ашылды. Демалушылар онда
автокөлік, велосипед және атпен серуендей алады. Басқа ұлттық парктер мен
қорықтарда да осылай [10].
Кесте 1
2005 жылғы табиғатты қорғау мекемелерінің негізгі көрсеткіштері
Есеп Жалпы ҚызметкерлердНегізгі Негізгі
берген көлемі, ің есепті және сирекжәне сирек
кәсіпорындбарлығы, кезеңдегі аңдарлың құстар
ар саны га орташа бары, бас бары, адам
тізімдік
саны, адам
1 2 3 4 5 6
Қазақстан 20 3427092 3012 76814 296592
Республикасы
Ақмола 3 476985 743 10228 87105
Алматы 5 545560 497 29932 108516
Шығыс Қазақстан4 1434003 1011 1658 48535
Қарағанды 1 90323 164 1437 2141
Қостанай 1 191381 13 6018 35892
Қызылорда 1 16795 26 547 219
Маңғыстау 1 223342 48 5559 416
Павлодар 2 328649 415 5691 13477
Оңтүстік 2 120054 95 814 291
Қазақстан
Қазақстандағы ерекше қорғалатын аумақтардың үлесі еліміздің бүкіл
аумағының тек қана 2%-н ғана құрайды. Бұл көрсеткіш әлемнің басқа
мемлекеттері мен ТМД елдерінен әлдеқайда төмен. Мұнда бұл көрсеткіш 10%-ға
дейін жетеді. Көп аумақты Алматы облысында орналасқан қорықтар мен ұлттық
табиғи парктер (545,56 мың га) алып жатыр.
Негізгі және сирек кездесетін хайуанаттардың үлкен саны Алматы (29,9
мың бас не 44,5%) мен Ақмола (10,228 мың бас немесе 28,6%) облыстарындағы
қорықтар мен ұлттық табиғи парктерінде есептелген. Осы қорықтар мен ұлттық
парктер территорияларында кездесетін сүтқоректілердің көп түрлері Қызыл
кітапқа енгізілген, ал әлемге әйгілі ірбіс Халықаралық қызыл кітапқа
енгізілген.
Алматы (108,516 мың бас), Қостанай (35,832 мың бас) және Ақмола
(87,105 мың бас) облыстарының аумақтарында орналасқан қорықтар мен ұлттық
табиғи парктердің құстар фаунасы неғұрлым әртүрлі болып табылады. Мысалы,
Қорғалжын қорығында (Ақмола облысы) қоқиқаздардың ең сирек кездесетін және
ең әдемі тобы (18,6 мың) өсіп-өнуде, бұйра бірқазандар (0,5 мың) кездеседі.
Алтынемел табиғи паркінде (Алматы облысы) қырандар, бүркіттер,
күшігендер, кекіліктер, ал сирек кездесетін немесе жойылып бара жатқан
түрлерінен – балобан-сұңқарлар, қара құтандар, үкілер мекендейді. ‡стірт
қорығында қарабауыр дуадақ, бүркіт, сұр бозторғай тәрізді сирек кездесетін
құстардың ұялары бар.
өткен жылы табиғи қорғалатын мекемелері жұмысшыларының тізімдік саны
3012 адамды құрады. Оның ішінде туристік топтар үшін экскурсиялар
ұйымдастырумен айналысатын жұмысшылар – 100 адам. Шығыс Қазақстан облысында
істейтін жұмысшылар саны басқа облыстарға қарағанда едәуір үлкен – 1011
адам, бұл 33,4%-ды құрайды.
¦лттық парктер мен қорықтар еліміздің әр жерінде орналасқан. Елімізде
сонымен қатар 100-ге жуық су шипажайлары, 9000-нан астам археологиялық және
тарихи ескерткіштер бар.
Біздің азаматтарымыз үшін жағажайлы туризм қажет болып табылады. Бұл –
Қапшағай, Бұхтарма, Балқаш және еліміздің басқа да өзен-көлдеріміздегі
демалыс. Туризмнің бұл тартымды түрінде Каспий теңізінің жағалауы мен
жағажайы үлкен потенциалға ие. Республикамыздың халқы емделу-сауықтыру
туризмге қызығады. Ең танымал шипажайларға Сарыағаш (Оңтүстік Қазақстан
облысы), Арасан-Қапал (Алматы облысы), Моялды, Баянауыл (Павлодар облысы),
Жаңақорған (Қызылорда облысы), Шучинск-Бурабай аумағы (Ақмола облысы),
Каспий (Маңғыстау облысы) және т.б. жатады [11].
Жан-жағын заңғар тау қоршаған Алакөл мен Жалаңашкөлдің суы мен балшығының
емдік қасиеті аса шипалы екендігін біреу білсе, біреулер білмейді.
Қазақстанда атақты ¦лы Жібек жолының туристер үшін қайтадан жаңғыруы
құптарлық жайт. 2003 жылдан бастап жүзеге асырылған Жібек Жолы інжу-
маржаны маршрутын Австрия, Германия, Швейцария елдерінің туристері жоғары
бағалауда.
Қазақстан Республикасында 2005 жылы 47 театр, 187 мұражай, 4 зоопарк,
66 концерттік ұйымдар, 3664 кітапхана, 50 луна-парктер мен демалыс
парктері, орналасқан. Театрларда 9524 спектакльдер қойылып, 1764 мың адам
келіп кетті. Концерттік ұйымдарда 6321 концерт ұйымдастырылып, 1805 мың
адам көріп қайтты. Театрлар саны бойынша, соныымен қатар спектакльдердің
көп қойылғаны, келушілердің үлкен ағымы Алматы қаласында, яғни 9 театр,
1686 спектакль қойылған және 478 мың адам келген. Оңтүстік Қазақстан мен
Қарағанды облыстары басқа облыстардан гөрі театрлар саны басым.Біздің
елімізде тек төрт зоопарк қана бар, Алматы қаласы мен Қазақстанның үш
облысында. Алматы қаласы хайуанаттар паркіне келушілер саны бойынша алда
келеді: 247 мың адам.
Кесте 3
2005 жылы мұражайға келушілер, онда өткізілген экскурсиялар мен
дәрістер
Келушілер, мың Жетекшісі бар Дәрістер
адам экскурсиялар
1 2 3 4
Қазақстан Республикасы 3525,4 70103 7804
Ақмола 87,0 1753 410
Ақтөбе 175,2 1501 336
Алматы 61,5 4902 361
Атырау 128,7 1848 362
ШығысҚазақстан 546,7 14856 1531
Жамбыл 221,4 2420 228
Батыс Қазақстан 81,7 1574 214
Қарағанды 363,8 6603 794
Қостанай 234,7 2849 377
Қызылорда 100,5 6551 503
Маңғыстау 37,9 737 56
Павлодар 240,4 2884 1016
Солтүстік Қазақстан 106,5 1213 300
Оңтүстік Қазақстан 617,9 11600 791
Астана қаласы 218,4 3344 106
Алматы қаласы 302,2 5468 419
Қазақстан Республикасы бойынша мұражайға 3525,4 келушілер тіркелді,
70105 экскурсиялар мен 7804 дәрістер өткізілді.Шығыс Қазақстан облысының
мұражайлар саны басым болмаса да (11), келушілердің саны, ұйымдастырылған
экскурсиялар мен дәрістер көлемі жағынан алда келеді. Осы облыстың
мұражайларына 546,7 мың адам келіп, оларға 14856 экскурсия ұсынылып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz