Аудит негіздері
Мазмұны
Кіріспе
1. Аудиттің теориялық негіздері
2. Аудиттегі маңыздылық.
3. Аудиторлық қауіп.
4. Аудиторлық дәлелдеу және құжаттау.
5. Клиенттің ішкі бақылау жүйесі.
6. Аудитті жоспарлау және ауқымы.
7. Аудиторлық қорытынды есеп.
8. Жабдықтау кезеңінің аудиті.
9. Өндірістік кезең аудиті.
10. Сату және қаржылық нәтижелердің қалыптасу кезеңінің аудиті.
11. Ақша қаражаттар аудиті.
12. Ұзақ мерзімді активтер аудиті.
13. Міндеттемелер мен капитал аудиті
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі
Мазмұны
Кіріспе
1. Аудиттің теориялық негіздері
2. Аудиттегі маңыздылық.
3. Аудиторлық қауіп.
4. Аудиторлық дәлелдеу және құжаттау.
5. Клиенттің ішкі бақылау жүйесі.
6. Аудитті жоспарлау және ауқымы.
7. Аудиторлық қорытынды есеп.
8. Жабдықтау кезеңінің аудиті.
9. Өндірістік кезең аудиті.
10. Сату және қаржылық нәтижелердің қалыптасу кезеңінің аудиті.
11. Ақша қаражаттар аудиті.
12. Ұзақ мерзімді активтер аудиті.
13. Міндеттемелер мен капитал аудиті
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі
Кіріспе
1. Аудиттің теориялық негіздері
2. Аудиттегі маңыздылық.
3. Аудиторлық қауіп.
4. Аудиторлық дәлелдеу және құжаттау.
5. Клиенттің ішкі бақылау жүйесі.
6. Аудитті жоспарлау және ауқымы.
7. Аудиторлық қорытынды есеп.
8. Жабдықтау кезеңінің аудиті.
9. Өндірістік кезең аудиті.
10. Сату және қаржылық нәтижелердің қалыптасу кезеңінің аудиті.
11. Ақша қаражаттар аудиті.
12. Ұзақ мерзімді активтер аудиті.
13. Міндеттемелер мен капитал аудиті
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі
Мазмұны
Кіріспе
1. Аудиттің теориялық негіздері
2. Аудиттегі маңыздылық.
3. Аудиторлық қауіп.
4. Аудиторлық дәлелдеу және құжаттау.
5. Клиенттің ішкі бақылау жүйесі.
6. Аудитті жоспарлау және ауқымы.
7. Аудиторлық қорытынды есеп.
8. Жабдықтау кезеңінің аудиті.
9. Өндірістік кезең аудиті.
10. Сату және қаржылық нәтижелердің қалыптасу кезеңінің аудиті.
11. Ақша қаражаттар аудиті.
12. Ұзақ мерзімді активтер аудиті.
13. Міндеттемелер мен капитал аудиті
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі
Қазақстанда нарықтық қатынастардың енуімен қатар тәуелсіз бақылау ауқымды даму үстінде, себебі тәуелсіз бақылау экономикалық субъектілердің қаржылық есеп көрсеткіштерінің дұрыстығын пайдаланушылар үшін дәлелденді.
Қаражаттарды салу үшін қаржылық жағдайына талдау жасау
кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық әрекеттің дамуына бақылау жасау әр инвестордың, несие берушінің, акционердің басты міндеті болып табылады. Аудит - берілген есеп берудің дұрыстығының жауаптары және оның нормативтік құқықтық актілерге сәйкестігі. Әрбір болашақ экономист маман үшін аудиторлық ойдың қалыптасуын және аудиті жүргізу үшін теориялық, әдістемелік негізін міндетті түрде білу керек.
Біздің еліміз аудиттен - оның халықаралық деңгейде қабылдауын күтуде. Тек Қазақстанда емес сонымен қатар ТМД елдер: де бүкіләлемдік банктің жобасына аудит жүргізуге сенім білдіретін фирмалар бар.
Халықаралық сертификаты бар аудиторлар отандық бизнес және жалпы мемлекеттің беделін жоғарылатады, олардың жасаған қорытындылары беделді және олар инвестициялардың тартылуына негіз болады. Жалпы алғанда мемлекеттің бәсекеге қабілеттігі – бұл аудиттің де бәсекеге қабілеттілігі.
Аудит - бұл тәуелсіз зерттеу, ұйымның қаржылық есептілігін және басқа да экононмикалық ақпаратын талдау, ішкі бақылау жағдайын және бухгалтерлік есепті жүргізудің әрекет ететін заңдылыққа сәйкестігін тексеру, сонымен қатар әртүрлі сұрақтар бойынша аудиторлық қызметтерді көрсету.
Берілген бағдарламада ұйымның әдістемесі және оның жеке бағыттарында аудитті жүргізу келтіріледі. Аудитті жүргізудің әдістемелік негізі ретінде халықаралық тәжірибеде кең қолданылатын халықаралық стандарттар қабылданған. Қазіргі кезеңде пәннің ролі және маңызы Қазакстанның экономикасына нарықтық қатынанастардың енуімен және халықаралық одақтың есепті және қаржылық есепті, сонымен бірге аудитті жүргізудің талаптарымен тығыз байланысты.
Қаражаттарды салу үшін қаржылық жағдайына талдау жасау
кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық әрекеттің дамуына бақылау жасау әр инвестордың, несие берушінің, акционердің басты міндеті болып табылады. Аудит - берілген есеп берудің дұрыстығының жауаптары және оның нормативтік құқықтық актілерге сәйкестігі. Әрбір болашақ экономист маман үшін аудиторлық ойдың қалыптасуын және аудиті жүргізу үшін теориялық, әдістемелік негізін міндетті түрде білу керек.
Біздің еліміз аудиттен - оның халықаралық деңгейде қабылдауын күтуде. Тек Қазақстанда емес сонымен қатар ТМД елдер: де бүкіләлемдік банктің жобасына аудит жүргізуге сенім білдіретін фирмалар бар.
Халықаралық сертификаты бар аудиторлар отандық бизнес және жалпы мемлекеттің беделін жоғарылатады, олардың жасаған қорытындылары беделді және олар инвестициялардың тартылуына негіз болады. Жалпы алғанда мемлекеттің бәсекеге қабілеттігі – бұл аудиттің де бәсекеге қабілеттілігі.
Аудит - бұл тәуелсіз зерттеу, ұйымның қаржылық есептілігін және басқа да экононмикалық ақпаратын талдау, ішкі бақылау жағдайын және бухгалтерлік есепті жүргізудің әрекет ететін заңдылыққа сәйкестігін тексеру, сонымен қатар әртүрлі сұрақтар бойынша аудиторлық қызметтерді көрсету.
Берілген бағдарламада ұйымның әдістемесі және оның жеке бағыттарында аудитті жүргізу келтіріледі. Аудитті жүргізудің әдістемелік негізі ретінде халықаралық тәжірибеде кең қолданылатын халықаралық стандарттар қабылданған. Қазіргі кезеңде пәннің ролі және маңызы Қазакстанның экономикасына нарықтық қатынанастардың енуімен және халықаралық одақтың есепті және қаржылық есепті, сонымен бірге аудитті жүргізудің талаптарымен тығыз байланысты.
1 Негізгі әдебиеттер
1. ҚР Конституциясы 30.06. 95 ж. өзгерістерімен қоса.
2. ҚР 26.12.95 ж. № 2732 «Бухгалтерлік есеп туралы» Заң күші бар жарлығы.
3. 20.11.1998ж . «Аудиторлық қызмет» ҚР Заңы
4. 15.01.2001 ж. «Аудиторлық қызмет туралы» ҚР Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы, ҚР Заңы.
5. Казахстанские стандарты по аудиту. Алматы «Қаржы қаражат»1995 ж.
6. Кодекс этики аудиторов РК. Алматы «Қаржы қаражат»1995 ж.
7. Международные стандарты по аудиту.
8. Бухгалтерлік есептің стандарттары және әдістемелік ұсынымдар.
9. Казахстанские стандарты по БУ и методические рекмендации к ним.
10. Дюсембаев К.Ш. Теория аудита: Учебник – Алматы: Экономика, 1995
11. Дюсембаев К.Ш. и др. Аудит и анализ финансовой отчетности : Учебн. Пособие – Алматы: «Қаржы қаражат»
12. Ержанов М.С. Аудит 1 Алматы : 2005
13. Ержанов М.С. Теория и практика аудита.- Алматы: Ғылым, 1994
14. Кодекс РК «О налогах и других обязательных платежах в бюджет». Алматы; БИКО 2001
15. Аренс А.,Лоббек Дж.Аудит: Пер. С англ.: Гл. Редактор серии прф. Я.В.Соколов.-М.:Финансы и статистика,2001.
16. Аудит Учебник для вузов.В.И.Подольскии,А.А.Савин.-М.:ЮНИТИ-ДАНА,2004
17. Богатая И.Н.,Хахонова Н.Н. Аудит.Серия «Высшее образование».-Ростов Н/Д:Феникс,2003
18. Данилевский Ю.А.,Щапигузов С.М.,Ремизов Н.А.,Старавойтова Е.В. Аудит .Учебное пособие.-М.: ИД ФБК –ПРЕСС,1999,
19. Скобара В.В. Аудит:методология и организация.-М.:издательство «Дело и сервис»,1998
20. Сәтмырзаев А., Укашев Т.; «Аудит негіздері», Алматы 2001ж.
21. Абленов А «Аудит негіздері» , Алматы 2005 ж. Учет и аудит
22. Ахметова С.С., Саркулова Н «Аудит негіздері» пәні бойынша бақылау жұмысын орындауға арналған әдістемелік нұсқау
23. Ахметова С.С. «Аудит негіздері» пәні бойынша практикалық сабақ жүргізуге арналған әдістемелік нұсқау
24. Ахметова С.С. «Аудит негіздері» пәні бойынша ӨСӨЖ жүргізуге арналған әдістемелік нұсқау
2 Қосымша әдебиеттер
25. Адамс Р. Основы аудита. Пер с англ (Под. ред. Я.В Соколова) М.: Аудит, ЮНИТИ, 1995.
26. Банковский аудит – в2-х частях,-М.: БУ, 1994.
27. Барышников Н.П. Организация и методика проведения общего аудита. – М.: ИИД «Филин», 1995
28. Белобжецкий И.А. Бухгалтерский учет и внутренный аудит. в –2 х частях. –М.: Бухгалтерский учет 1994
29.Бухгалтерско – аудиторский портфель. – М.: Саминтэк 1994.
30.Данилевский Ю.А. Аудит: организация и методика проведения – М.: Финансы и статистика, 1992
31. Данилевский Ю.А. Общий аудит , аудит бирж, внебюджетных фондов и инвестиционных институтов – М.: Бух учет 1996
32.Кармайкл Д.Р., Бенис М. Стандарты и нормы аудита. Перевод с англ. М.: ЮНИТИ, 1995
33. Камышанов П.И. Практический аудит. М.: Финансы и статистика, 1997
34. Основы подготовки и составления финансовой отчетности
35. Терехов А.А. Аудит.- М.: Финансы и статистика, 1999
36. Шеремет А.Д., Суйц В.П. Аудит: Учебн.пособие.-М.: ИНФРА – М., 1999
37. Энциклопедия общего аудита. Т.2М: 1999
38. Данилевский Ю.А. и др Аудит –М .: ИД ФБК ПРЕСС, 1999
1. ҚР Конституциясы 30.06. 95 ж. өзгерістерімен қоса.
2. ҚР 26.12.95 ж. № 2732 «Бухгалтерлік есеп туралы» Заң күші бар жарлығы.
3. 20.11.1998ж . «Аудиторлық қызмет» ҚР Заңы
4. 15.01.2001 ж. «Аудиторлық қызмет туралы» ҚР Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы, ҚР Заңы.
5. Казахстанские стандарты по аудиту. Алматы «Қаржы қаражат»1995 ж.
6. Кодекс этики аудиторов РК. Алматы «Қаржы қаражат»1995 ж.
7. Международные стандарты по аудиту.
8. Бухгалтерлік есептің стандарттары және әдістемелік ұсынымдар.
9. Казахстанские стандарты по БУ и методические рекмендации к ним.
10. Дюсембаев К.Ш. Теория аудита: Учебник – Алматы: Экономика, 1995
11. Дюсембаев К.Ш. и др. Аудит и анализ финансовой отчетности : Учебн. Пособие – Алматы: «Қаржы қаражат»
12. Ержанов М.С. Аудит 1 Алматы : 2005
13. Ержанов М.С. Теория и практика аудита.- Алматы: Ғылым, 1994
14. Кодекс РК «О налогах и других обязательных платежах в бюджет». Алматы; БИКО 2001
15. Аренс А.,Лоббек Дж.Аудит: Пер. С англ.: Гл. Редактор серии прф. Я.В.Соколов.-М.:Финансы и статистика,2001.
16. Аудит Учебник для вузов.В.И.Подольскии,А.А.Савин.-М.:ЮНИТИ-ДАНА,2004
17. Богатая И.Н.,Хахонова Н.Н. Аудит.Серия «Высшее образование».-Ростов Н/Д:Феникс,2003
18. Данилевский Ю.А.,Щапигузов С.М.,Ремизов Н.А.,Старавойтова Е.В. Аудит .Учебное пособие.-М.: ИД ФБК –ПРЕСС,1999,
19. Скобара В.В. Аудит:методология и организация.-М.:издательство «Дело и сервис»,1998
20. Сәтмырзаев А., Укашев Т.; «Аудит негіздері», Алматы 2001ж.
21. Абленов А «Аудит негіздері» , Алматы 2005 ж. Учет и аудит
22. Ахметова С.С., Саркулова Н «Аудит негіздері» пәні бойынша бақылау жұмысын орындауға арналған әдістемелік нұсқау
23. Ахметова С.С. «Аудит негіздері» пәні бойынша практикалық сабақ жүргізуге арналған әдістемелік нұсқау
24. Ахметова С.С. «Аудит негіздері» пәні бойынша ӨСӨЖ жүргізуге арналған әдістемелік нұсқау
2 Қосымша әдебиеттер
25. Адамс Р. Основы аудита. Пер с англ (Под. ред. Я.В Соколова) М.: Аудит, ЮНИТИ, 1995.
26. Банковский аудит – в2-х частях,-М.: БУ, 1994.
27. Барышников Н.П. Организация и методика проведения общего аудита. – М.: ИИД «Филин», 1995
28. Белобжецкий И.А. Бухгалтерский учет и внутренный аудит. в –2 х частях. –М.: Бухгалтерский учет 1994
29.Бухгалтерско – аудиторский портфель. – М.: Саминтэк 1994.
30.Данилевский Ю.А. Аудит: организация и методика проведения – М.: Финансы и статистика, 1992
31. Данилевский Ю.А. Общий аудит , аудит бирж, внебюджетных фондов и инвестиционных институтов – М.: Бух учет 1996
32.Кармайкл Д.Р., Бенис М. Стандарты и нормы аудита. Перевод с англ. М.: ЮНИТИ, 1995
33. Камышанов П.И. Практический аудит. М.: Финансы и статистика, 1997
34. Основы подготовки и составления финансовой отчетности
35. Терехов А.А. Аудит.- М.: Финансы и статистика, 1999
36. Шеремет А.Д., Суйц В.П. Аудит: Учебн.пособие.-М.: ИНФРА – М., 1999
37. Энциклопедия общего аудита. Т.2М: 1999
38. Данилевский Ю.А. и др Аудит –М .: ИД ФБК ПРЕСС, 1999
Ахметова С.С.
Аудит негіздері
Мазмұны
Кіріспе
Аудиттің теориялық негіздері
Аудиттегі маңыздылық.
Аудиторлық қауіп.
Аудиторлық дәлелдеу және құжаттау.
Клиенттің ішкі бақылау жүйесі.
Аудитті жоспарлау және ауқымы.
Аудиторлық қорытынды есеп.
Жабдықтау кезеңінің аудиті.
Өндірістік кезең аудиті.
Сату және қаржылық нәтижелердің қалыптасу кезеңінің аудиті.
Ақша қаражаттар аудиті.
Ұзақ мерзімді активтер аудиті.
Міндеттемелер мен капитал аудиті
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстанда нарықтық қатынастардың енуімен қатар тәуелсіз бақылау
ауқымды даму үстінде, себебі тәуелсіз бақылау экономикалық
субъектілердің қаржылық есеп көрсеткіштерінің дұрыстығын пайдаланушылар
үшін дәлелденді.
Қаражаттарды салу үшін қаржылық жағдайына талдау жасау
кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық әрекеттің дамуына бақылау жасау әр
инвестордың, несие берушінің, акционердің басты міндеті болып табылады.
Аудит - берілген есеп берудің дұрыстығының жауаптары және оның нормативтік
құқықтық актілерге сәйкестігі. Әрбір болашақ экономист маман үшін
аудиторлық ойдың қалыптасуын және аудиті жүргізу үшін теориялық,
әдістемелік негізін міндетті түрде білу керек.
Біздің еліміз аудиттен - оның халықаралық деңгейде қабылдауын күтуде.
Тек Қазақстанда емес сонымен қатар ТМД елдер: де бүкіләлемдік банктің
жобасына аудит жүргізуге сенім білдіретін фирмалар бар.
Халықаралық сертификаты бар аудиторлар отандық бизнес және жалпы
мемлекеттің беделін жоғарылатады, олардың жасаған қорытындылары беделді
және олар инвестициялардың тартылуына негіз болады. Жалпы алғанда
мемлекеттің бәсекеге қабілеттігі – бұл аудиттің де бәсекеге қабілеттілігі.
Аудит - бұл тәуелсіз зерттеу, ұйымның қаржылық есептілігін және басқа
да экононмикалық ақпаратын талдау, ішкі бақылау жағдайын және бухгалтерлік
есепті жүргізудің әрекет ететін заңдылыққа сәйкестігін тексеру, сонымен
қатар әртүрлі сұрақтар бойынша аудиторлық қызметтерді көрсету.
Берілген бағдарламада ұйымның әдістемесі және оның жеке бағыттарында
аудитті жүргізу келтіріледі. Аудитті жүргізудің әдістемелік негізі ретінде
халықаралық тәжірибеде кең қолданылатын халықаралық стандарттар
қабылданған. Қазіргі кезеңде пәннің ролі және маңызы Қазакстанның
экономикасына нарықтық қатынанастардың енуімен және халықаралық одақтың
есепті және қаржылық есепті, сонымен бірге аудитті жүргізудің талаптарымен
тығыз байланысты.
Тақырып 1.Аудиттің теориялық негіздері
Лекция 1
1. Аудиттің мазмұны, мақсаты және мағынасы.
2. Аудиттің пайда болуы және дамуы. Қазақстанда аудиттің қалыптасуы және
дамуы.
Лекция 2
3. Аудиттің пәні, объектісі және функциялары.
4. Аудиттің сыныпталу түрлері.
Лекция мақсаты:
▪ Аудиттің түсінігін қалыптастыру;
▪ Аудиттің пайда болу тарихын насихаттау;
▪ Қазақстанда аудиттің пайда болу ерекшеліктерін тану;
▪ Аудиттің обьектісі мен қызметін үйрену;
▪ Аудиттің жіктелуін үйрену.
1. Аудиттің мазмұны, мақсаты және мағынасы.
Аудит - Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес қаржылық есептілік
жасау және өзге де ақпарат туралы тәуелсіз пікір білдіру мақсатымен
тексеру.
Аудиттің мақсаты
▪ Қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты - аудиторға қаржылық
қорытынды есепті құрудың белгіленген концептуалдық негізіне сәйкес
барлық елеулі аспектілер бойынша каржылық қорытынды есептің
дайындалғаны жөнінде қорытынды беру мүмкіндігін беру 3. Аудит
мақсатының стандартты анықтамасына қарамастан, аудит мақсаты дегенде
аудитордың алдына тұтынушы қоятын мақсатты түсінуіміз керек
Аудиттің маңызы тиісті жақтардың мүдделеріне қол жеткізу болып
табылады. Оның ішінде:
▪ - экономикалық субъектілердің (фирмалар, акционерлік қоғамдар);
▪ - салық қызметі тұлғасындағы мемлекеттің;
▪ - қаржылық есеп беруді әр түрлі пайдаланушылардың;
▪ - аудиторлардың меншік иесі мен мемлекеттің мүдделерін қорғау,
сонымен бірге есеп және қорытынды есеп беруді қамтамасыз ету
мақсатында.
Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар
1- сызба. Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар
2. Аудиттің пайда болуы және дамуы. Қазақстанда аудиттің қалыптасуы
және дамуы.
Аудиттің көп ғасырлық өзіндік тарихы бар. Арнайы аудитті зерттеуге
арналған әдебиеттерде оның пайда болу кезеңдері әр түрлі анықталады.
Мысалы, шет елдерде шығатын Контроллинг журналында мынандай мәліметтер
келтірілген: тарихи жазбаларға сүйенсек, Қытай мемлекеті дүние жүзінде
бірінші болып аудиторлық қызметті құрған ел.
Ежелгі Қытай жазбалары біздің эрамызға дейін 700-ші жылдың өзінде-ақ,
Бас Аудитор қызметінің болғанын көрсетеді. Оның негізгі міндеті, өзінің
қызметі, міндеттемесінің түрі бойынша мемлекеттік ақша мен мүлікті
пайдалану құқығы бар өкімет шенеуніктерінің адалдығына кепілдік беру
болатын. Кейінірек үкіметтік аудиторлық мекемелердің міндеттері, құқығы мен
түрлері бір қоғам сатысынан екінші қоғам сатысына көшуге байланысты өзгеріп
отырған.
Бір авторлар аудиттің пайда болуын бухгалтерлік есептің арнайы ғылыми
білімінің бір саласы ретінде қалыптастыру кезеңінде апаруға болады деп
санайды, бухгалтерлік есеп жөніндегі алғашқы ғылыми кітапты белгілі итальян
математигі Лука Почелли (1445-1515) жазғаны белгілі. 1494 жылы жарыққа оның
"Счеттар мен жазбалар туралы трактат" атты еңбегі шықты. "Қалай, неге және
кіммен көп жерледе көпестік кітаптар куәландырылады" атты 7-тарауында
Италияның түрлі жерлерінде көпестік кітаптар ресми түрде көпестер үшін
арнайы бюроларда тіркелетіні айтылған. Бюро қызметкерлері бұл кітаптың
бірінші бетінде оларды өзінің жазуымен куәландырып мөрмен бекітеді. Бұл
жоғары мақтауға тұратын жағдай деп атап көрсетеді Лука Почелли. өйткені,
біреуін сатып алушыға, екіншісін сатушыға көрсететін екі түрлі кітап
ұстайтын адамдар көп. Тағы бір ерекшелік осы кітаптарға негізделе отырып
олар ант береді. Егер кітапты, бюроға тіркеуге тапсыратын болса, өтірік
айту, соныменен өзіңнің жақындарыңды да алдау соншалықты оңай емес. Осы
кітаптар мұқият белгіленіп, дұрыс тіркелген уақытта алаңсыз үйіне барып,
өзінің істеріңді жазуды бастай бер деп жазады.
1773 жылы Шотландия астанасы-Эдинбургтің адрестік кітабында жеті
аудитордың есімі жазылған. Кейінірек, 1854 жылы мұнда бухгалтер-
аудиторларды біріктірген. "Бухгалтерлер қоғамы" құрылды. Бұл жеке
авторларға "батыс елдерінде кәсіпқой аудит Шотландияда ХІХ ғасырдың
ортасында пайда болды деген қорытынды жасауға негіз болды. К.А.
Угольниковтің пікір бойынша аудит 200 жылдан астам уақыттан бері бар. Оның
пайда болуының түп-тамыры кәсіпорынды басқарумен тікелей шұғылданатындар
мен оның қызметіне инвесторлардың көзқарастары арасында бөліну туындаған
уақытқа кетеді. Осы уақытта акционерлік қоғамдар пайда болып, аудитор
(ревизор) сыртқы есеп берудің қоғамдық бақылаушысы ретінде орталық орында
болуында"-дейді.
Басқаша айтқанда, бухгалтер-аудитор мамандығы акционерлер, кредиторлар
және салық қызмет органдары кәсіпорындардың қаржы жағдайы туралы объективті
қорытынды бере алатын тәуелсіз маманды іздеуге мәжбүр болған уақыттағы
акционерлік қоғамда пайда болды.
Аудиттің әрі қарай дамуына 1862 жылы қабылданған британ компаниялары
жайындағы заң жаңа серпін беріп, тез дамуына жол ашты. Онда компаниялардың
қорытынды есептерін кемі жылына бір рет міндетті түрде тексеріліп отырылуы
белгіленді. Бұл кәсіпорындардың нақты қаржы жағдайы мен белгілі бір кезең
үшін оның шаруашылық қызметті жайлы шын мәліметтер алу үшін акционерлік
қоғамның қорытынды есебін объективті бағалау қажеттілігінен туындады.
Серіктестіктің өзіне бүтіндей сенім артуы қауіпті еді, өйткені соңғы
нәтижесінде акционерлер мен пай қосушылар немесе кредиторлар өздерінің
капиталын жоғалтатын кәсіпорынның банкрот болып қалуы кездесті. Бұл
жағынан, акционерлер мен кредиторлардың, екінші жағынан, салық органдарының
бухгалтерлік баланс пен табыс жайлы қорытынды есептерге сенімсіздігі
акционерлік қоғамның қорытынды есебін зерттеп, талдайтын және оның
дұрыстығы жайлы кәсіптік қорытынды беретін бухгалтер-аудиторлардың пайда
болуына көмектесті. Акционерлердің жалпы жиналысындағы қоғамның жылдық
қорытынды есебін талқылауда аудитордың қорытындысы тыңдалатын және тек
осыдан кейін ғана қорытынды есеп бекітіліп (бекітілмей) және қоғамды
бақылау ісіне баға берілетін.
Осылайша, тәуелсіз аудиторлар мен аудиторлық фирмалар кәсіпорынның
баспада жарияланғандай қаржы жағдайының бар екендігіне кепіл болатын болды.
Аудиторлық тексерудің мәліметтеріне сүйене отырып, мәліметті пайдаланушылар
"кіммен жұмыс жасауға болатынын" өздері шеше алады.
Біздің елімізде аудит дамуы 1987жылы "Инаудит" акционерлік қоғамы
пайда болуынан басталады. Ол КСРО Министрлер Кеңесінің арнайы қаулысына сай
құрылған. Оның құрылуы елімізде аудитты арықарай дамытуға зор ықпал етті.
Қазір Қазақстанда аудиторлық қызмет көрсететін ірі халықаралық
аудиторлық ұйымдар мен жергілікті аудиторлық фирмалар өз қызметтерін
дамытуда. Қазақстан Республикасының Қаржы министрінің 05.04.2001 жылғы №173
"Аудиторлық ұйымдар мен кредиттік рейтингтік агенттіктер тізімін бекіту
туралы" бұйрығымен 10 жыл сайын ұйымдар аудитін жүргізу және кредиттік
рейтингті ҚР Үкіметінің 2001 жылғы 28-ақпанындағы №290 "Кейбір акционерлік
қоғамдар мен республикалық мемлекеттік кәсіпорындар (ұлттық компаниялар)
қызметін тиімді басқару мен бақылауды ұйымдастыру жөніндегі шаралар туралы"
қаулысына 11 сәйкес дәлелдеу мақсатында "ПрайсуотерхаусКуперс" ЖШС, "КПМГ
Жанат" ЖШС, "ЭрнстЭндЯнг" ЖШС, "ВДО Қазақстанаудит" ЖШС (соңғы аудиторлық
фирма ҚР Қаржы министірінің 2004 жылғы 19-шілдедегі №294 бұйрығымен
бекітілген) сияқты аудиторлық ұйымдар тізімі бекітілген.
Лекция 2
1. Аудиттің пәні, объектісі және функциялары.
2. Аудиттің сыныпталу түрлері.
1. Пән анықтамасы осы ғылымның басқа ғылымдардан айырмашылығын
көрсететін ерекшеліктерді қамтуы керек. Оның ішінде:
▪ Ғылымның мақсаты мен мазмұны;
▪ Өзіндік ерекшелігі бар зерттеу принциптері;
▪ Зерделеу объектісі;
▪ Ақпарат көздері.
Осылайша аудит мазмұнын қалыптастырамыз, өйткені арнайы әдебиеттерде
оның әзірге айтарлықтай нақты әрі дәл анықтамасы жоқ. Біздің пікіріміз
бойынша, аудит пәні қоғамның мүддесін білдіретін экономикалық құбылыстар
мен оқиғалар және процестер, сондай-ақ мәліметтері нақтылық пен анықтығына
қарай тексерілетін, зерттелетін және объективті бағасын алатын әр түрлі
мақсаттарды көздейтін заңды және жеке тұлғалар, басқаруды оңтайландыру,
экономикалық қызметтердің тиімділігін арттыру, кеңес берушілік, бақылаушы-
талдамалы және басқа да кәсіби аудиторлық қызмет көрсету жатады.
Аудит төмендегідей қызметтер атқарады:
2. Аудиттің сыныпталу түрлері.
Аудиттің түрлерін зерттеудің зор әдістемелік маңызы бар. Аудиттің
түрлері субъект ретінде ішкі және сыртқы аудит болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасының "Аудиторлық қызмет туралы"
Заңына, аудиттің № 4 Аудит немесе оның түрлері стандартында аудиттің
2 түрі көрсетілген:
1. Міндетті
2. Бастамашылық
Міндетті аудит заңда көрсетілген және субъектінің өздерінің қаржы-
шаруашылық жұмыстарын тексеру үшін аудиторларды немесе аудиторлық
фирмаларды шақыруға міндеті Міндетті жыл сайын аудиторлық тексерулердің
объектілері :
- банктер ;
- несиелік серіктестіктер ;
- жекелеген банктік операцияларды жүзеге асыратын ұйымдар ;
- сақтандару ұйымдары, жинақтаушы зейнетақы қорлары,
инвестициялық қорлар ;
- табиғи монополия субъектілері ;
- шетел қатысушылылары бар кәсіпорындар ;
- ашық халықтық қоғамдастықтар .
Бастамашылық аудит соған қажетті тапсырушылардың тапсыруы
бойынша жүргізіледі , егер бұл тексеру заң жүзінде көрсетілмесе, онда
мұндай тексерудің көлемі клиенттердің талабына байланысты .
Аудит объектілері бойынша: банктік аудит, сақтандыру ұйымдарының
аудиті т.с.с. түрлері бар. Бұл аудит түрлерін жүзеге асыру үшін
сәйкесінше лицензиясы болуы қажет Мақсаты бойынша аудит бірнеше түрге
бөлінеді:
Қаржылық есеп беру аудиті – субъектінің қаржылық есеп беруін
бекітілген критерийлер мен бухгалтерлік есеп ережелеріне сәйкестігін
тексеру. Аудит нәтижесі жарияланады – акция иелеріне , кредиторларға ,
мемлекттік реттеу органдарына .
Салықтық аудит – бұл салықтың есептелуінің дұрыстығы мен төлеу
дұрыстығын, салық саясатының сақталуын тексеру .
Бағалық аудит – тапсырысқа бекітілген бағаның дұрыстығын тексеру.
Бұл дамыған мемлекеттерде бюджеттің шығындарын негіздеу үшін жүргізіледі.
Басқармалық аудит - кәсіпорындарда басқару мен ұйымдастыруды
жетілдіру мен тексеру. Кәсіпорынның өндірістік қызметтің тиімділігін
бағалау, құралдарда пайдаланудың ұтымдылығымен өнімділігін арттыру бойынша
шешімдер қабылдау .
Басқармалық аудит – бұл клиент үшін оның қуаты мен ресурстарын
тиімді пайдалануды арттыру бойынша кеңес беру қызметінің түрі.
Арнайы аудит – шаруашылық субъектінің қызметін нақты аспектілерін
тексеру. Оның қызметінің заңдылығы т.с.с. жақтары тексерілуі мүмкін
(салықтық есеп беруді дайындау, әлеуметтік қорларда пайдалану т.с.с. )
Нарықтық қатынастың даму кезеңінде жалпы аудиттің атқаратын қызметі
де, тапсырушылар талабына сәйкес олардың аудит қызметінің даму барысында
алатын орны да ерекше.
Аудит түрлерін зерттеудің методикалық жағынан маңызы өте зор. Өйткені,
аудитті қандай түрлерімен жүргізу және олардың әрбір жағдайларда
тигізетін әсерлерін анықтау қажет. Осыған орай аудит төмендегідей түрлерге
жіктеледі:
Кесте 1
Аудит түрлері .
Көрсеткіштер Түрлері
№
Ақпаратты пайдаланушылар Ішкі
1 бойынша Сыртқы
Міндетті
2 Заң талабы бойынша Бастамашылық
1.Банктік
Аудит объектілері бойынша 2. Сақтандыру ұйым аудиті
3. Биржа инвестициялық институты және
3 бюджеттен тыс
4. Жалпы
5. Мемлекеттік
Қаржылық есеп беру аудиті
Талаптарға сай келу аудиті
4 Мақсаты бойынша Бағалау
Басқармалық
Шаруашылық қызметті талдау аудиті
Арнайы (экологиялық операция және т.б.)
Салықтық
Бастапқы
5 Іске асырылуы бойынша Кесілген
Оперативті
Дәлелдеуші ( растаушы ) аудит
Тексеру сипаты бойынша Жүйелі – бағдарланған аудит
6 Тәуекелге негізделген аудит
Ақпаратты пайдаланушылар бойынша аудит ішкі және сыртқы болып
екіге бөлінеді
Сыртқы аудит аудиторлық фирмалармен немесе жеке аудиторлармен шарт
бойынша субъектінің қаржы есебінің дұрыстығын және қаржы мүмкіншіліктерін
тәуелсіз түрде бағалау үшін жүргізіледі .
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің орындалған жұмыстарына тәуелсіз
экспертиза берудің нәтижесінде аудиторлар қаржы жағдайын жақсарту,
жұмыстардың тиімділігін арттыру жөнінде керек болған жағдайда өз
ұсыныстарын береді. Сонымен қатар субъектінің төлем қабілеттілігіне және
қаржы тұрақтылығына баға береді. Сыртқы аудиттің мақсаты тапсырыс
берушілердің мүддесіне қарай жасалынады. Сыртқы аудиттің басты міндеті –
субъектінің отчетына тәуелсіз түрде баға беру, көрсеткіштерінің дәлдігін
анықтап, сол жайында тапсырыс берушілерге өз пікірін айту. Сыртқы аудит
өз жұмысын заңдарға, стандарттарға , бухгалтерлік есеп принциптеріне,
нормативтерге сүйене отырып жүргізеді.
Жалпы аудит туралы, оның ішінде сыртқы аудит туралы осыған дейін
көптеген түсініктер қарастырылды. Енді сол сыртқы аудиттің ерекшеліктеріне
тоқталамыз. Біріншіден, сыртқы аудит аудит фирмалары немесе жеке аудиторлар
мен тапсырушылармен келісім-шарт жасау арқылы жүргізіледі. Оның негізгі
мақсаты бухгалтерлік қаржы ақпаратын тексеріп және оның табыстылық
көрсеткіштерінің дұрыс анықталғандығын, шығарылғандығын дәлелдеп, оның
қаржылық жағдайына түсініктеме беру. Осындай тиянақты тексеру
жүргізілгеннен кейін аудиторлар шаруашылық субъектілеріне, олардың қаржылық
жағдайына экономикалық талдау жасап олардың экономикасының даму бағытын
көрсетіп, оның қаржылық жағдайын нығайту жолдарын айтып, қаржы қолданудың
тиімді, пайдалы қолдануына түсініктеме береді. Осы орайда аудитор сол
кәсіпорынның қаржы жағдайының және төлем жасау тұрақтылығын, қандай даму
қаржы қорларының бар екеніне толық түсініктеме береді.
Сондықтан Қазақстан Респуликасында аудит қызметі жан-жақты таратылуы
қажет, бірақ біздің елдің өзіндік экономикалық, әлеуметтік, тарихи даму
ерекшеліктеріне сәйкес аудит принциптерін лайықты түрде қарастыру қажет.
әрине, оның ішінде ұйымдастыру, құрылымы туралы көптеген өзгерістер енгізу
өте қажет.
Талқылауға арналған сұрақтар.
Ғылым және оқу пәндері ретінде аудиттің мазмұнына не кіреді?
Аудиттің мазмұны, мақсаттары және объектілері қалай анықталады?
Аудиттің эволюциялық кезеңдерінің ерекшеліктері неде?
Аудиторлық қызметтің даму бағыты мен негізгі функциясы қандай?
Қандай нормативті-құкықтық актілер кәсіби аудит саласының
кеңеюіне ықпалын тигізді?
Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі кәсіптік аудиттің
дамуының және ұйымдастыру ерекшеліктерін атаңыздар.
Қандай халықаралық ұйымдар аудиттің дамуына зор үлес қосты?
Тақырып 2. Аудиттің теориялық негіздері
Лекция 3
1. Қазақстан республикасында аудитті нормативті-құқықтық
реттеу.
2. Аудиттің Қазақстандық үлгілері (стандарттары) және
олардың сипаттамасы.
Лекция 4
1. Аудиторлардың кәсіби әдептілік
кодексі.
2. Аудиторлардың әдептілік нормалары
(қағидалары).
Лекция мақсаты:
• Аудиторлық қызметті нормативтік құқықтық реттеу туралы заң актілеріне
шолу жасау;
• Аудиторлық қызметті нормативтік құқықтық реттеу деңгейлерін үйрету.
1. Қазақстан республикасында аудитті нормативтік-құқықтық реттеу.
Аудиторлық қызметтің құқықтық негіздері бұл - аудиторлық
субъектілердің қызметін реттеуші нормативтік және заңдылық құжаттар
жиынтығы.
1. Қазақстан Республикасының аудиторлық қызмет туралы заңы- 20.11.1998
жыл
2. Қазақстан Республикасының конституциясы 30.08.1995 жыл
3. Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік
туралы заңы 27.02.2007 жыл
4. Ұлттық қаржылық есептіліктің № 2 стандартын бекіту туралы Қазақстан
Республикасының Қаржы министрінің 2007 жылғы 21 маусымдағы № 217
Бұйрығы
5. Бухгалтерлік есепті жүргізу ережесін бекіту туралы Қазақстан
Республикасының Қаржы Министрлігінің 2007 жылғы 22 маусымдағы № 221
Бұйрығы
6. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын бекіту туралы Қазақстан
Республикасының Қаржы министрінің 2007 жылғы 23 мамырдағы № 185
бұйрығы
7. Аудиторлық стандарттар және басқа да реттеуші құжаттар
Егер халықаралық келісім-шарт пен келісімдерде аудиторлық қызмет
туралы заңда көрсетілген, бекітілген жағдайда, онда халықаралық келісім
шарттардың ережелері қолданылады. ҚР-дағы аудиторлық қызметті реттеу 3-
деңгейде болады:
- ҚР аудиторлық қызмет туралы заң республикадағы аудиторлық қызметті
реттеуші құжаттың бірінші деңгейіне жатады. Бұл заң алты тарау, жиырма
бес баптан тұрады.
1-тарау: Жалпы ережелер
1-бап: ҚР аудиторлық қызмет туралы заңдары
2-бап: Аудиторлық қызмет
3-бап: Аудиторлық қызметтің негізгі принциптері
4-бап: Аудит және оның түрлері
2-тарау: Аудиторлық ұйымдар мен аудиторлар палатасы
5-бап: Аудитор
6-бап: Аудиторлық ұйым
7-бап: Аудит палатасы
8-бап: Аудитор палатасының өкілеттілігі
3-тарау: Аудитқа кандидаттарды атестациялау және аудиторлық қызметті
лицензиялау
9-бап: Аудиторлыққа кандидаттарды атестациялау
10-бап: Аудиторларды атестациялау жөніндегі біліктілік комиссиясы
11-бап: Аудиторлық біліктілік куәлігінің күшін жоюы
12-бап: Лицензия беру
13-бап: Лицензияны қайтарып алудың және оның күшін тоқтата тұру
негіздері
4-тарау: Аудиторлық қызметті жүзеге асыру
14-бап: Аудит жүргізу шарттары
15-бап: Аудиторлық қорытынды
16-бап:
5-тарау: Аудитор мен аудиторлық ұйымның құқықтары, міндеттері мен
жауапкершіліктері
17-бап: Аудиторлар мен аудиторлық ұйымның құқықтары
18-бап: Аудиторлар мен аудиторлық ұйымның міндеттері
19-бап: Аудиторлар мен аудиторлық ұйымның жауапкершіліктері
20-бап: Аудит жүргізу құқығын шектеу
6-тарау: Аудиттелетін субъектілердің құқықтары, міндеттері мен
жауапкершіліктері
21-бап: Аудиттелетін субъектілердің құқықтары
22-бап: Аудиттелетін субъектілердің міндеттері
23-бап: Аудиттелетін субъектілердің жауапкершіліктері
24-бап: Дауларды қарау
25-бап: Өтпелі ережелер
Екінші деңгейлі құжаты бұл – халықаралық аудит стандарттары. 2000
жылы наурызда аудит палатасын 5 Республикалық конференцияда харықаралық
аудит стандартына өту туралы шешім қабылдады. Халықаралық аудит стандартын
бухгалтерлік федерациялар бекітеді. Оның штат патері – АҚШ – Нью-Йорк
қаласы. Қазіргі кезде оған 92-мемлекеттің 129 ұлттық бухгалтерлік ұйымы
мүше. Осы 2000 жылы қазақстан бухгалтерлік федерациялар ұйымына мүше болып
кірді. 01.01.2002 жылғы мәліметтер бойынша 46 халықаралық аудит
стандарттары бар.
Үшінші деңгей аудиторлық фирмалар өңдейтін аудиторлық қызметтің фирма
ішілік стандарттары
2. Аудиттің Қазақстандық үлгілері (стандарттары) және
олардың сипаттамасы.
Аудит стандарттары дегеніміз - аудитке қойылатын бірегей талаптарды
және аудит өткізу тәртібін анықтаушы принциптерді белгілейтін нормативтік
құжаттар.
Аудит стандарттары аудиторлар палатасының Республикалық
конференциясында қабылданады және оларды мемлекеттік өкілетті органдар
бекітеді. 2000 жылғы наурыз айында өткізілген аудиторлардың бесінші
Республикалық конференциясында Қазақстан аудитін халықаралық стандарттарға
көшіру және оларды ұлттық стандарттар ретінде қабылдау туралы шешім
қабылданды. Ол стандарттар аудит өткізудің жалпы тәсілдерін, аудиторлық
тексеру жүргізудің, аудиторлық қорытынды есептің түрлерін, аудит
методологиялық мәселелерін, сондай-ақ аудиттің өткізілу шартына қарамастан,
осы кәсіптің барлық өкілдері қолдануға тиісті базалық принциптерді
анықтайды.
Халықаралық деңгейдегі кәсіби талаптарды әзірлеумен бірнеше ұйым
айналысады, оның ішінде 115 елдің 158 ұйымының өкілдерін қамтитын
Халықаралық бухгалтерлер федерациясы (ХБФ) бар.
Халықаралық аудит стандарттарының (ХАС) негізгі бөлімдерінің құрылымы
мен мазмұнын қарастырайық.
Бірінші бөлім Кіріспе аспектілері №100-199 құжаттарына қосылды.
ХАС 100 Сенімділікті қалыптастыратын (қамтамасыз ететін) тапсырмалар -
бұл әр түрлі жұмыс түрлерінің орындалу нәтижелері бойынша қалыптасатын
қорытындылармен аудиторларды қамтамасыз ететін сенімділік деңгейі.
ХАС 110 Терминдердің глоссарийі ХАС-та және оның заңдастырылған
анықтамаларында қолданылатын терминдердің тізбесін қамтиды.
ХАС 120 Халықаралық аудит стандарттарының тұжырымдамалық
(концептуалды) негізі. ХАС-тың жалпы құрылымы суреттелген және аудиттің
ілеспе қызметінің жіктелімі (классификациясы) келтірілген.
Екінші бөлім Жауапкершілік-ке 200-299 стандарттары кіреді.
ХАС 200 Қаржылық есеп берудің аудитін реттеуші мақсат пен жалпы
принциптер - тәуелсіз аудитор жүргізетін тексерулердің көлемі және негізгі
мақсаттары мен принциптерін, сондай-ақ кәсіпорын басшылығының қаржылық есеп
берудегі жауапкершілігін анықтайды.
ХАС 210 Аудиторлық тапсырманың шарты. Білдірген ұсынысқа аудиттің
келіскенің құжаттық растауға қызмет ететін, аудитті өткізу туралы келісім
хаттың мазмұны мен формасы келтірілген. Ол жұмыс мөлшері мен жауапкершілік
шараларын, есеп беретін аудиторларға ұсынылатын форманы нақтылайды.
ХАС 220 Аудиттегі жұмыстың сапасын бақылау. Бақылаудың жеке тексеру
ретіндегі сапасының және жалпы бақылау сапасының маңыздылығы анықталып, осы
екі бақылау түрінің өзара байланысы мен айырмашылығы келтіріледі.
Стандарттардың қосымшасында бақылау сапасы рәсімдерінің (процедурасының)
үлгілері келтіріледі.
ХАС 230 Құжаттау - аудитор жасайтын немесе алатын жұмыс құжаттарының
типтік формалары мен мазмұны туралы мәлімет келтірілген. Жұмыс кұжаттарының
тиістілігі мен сақталу мәселелері ашып көрсетілген.
ХАС 240 қаржылық есеп беру аудитінің барысында алаяқтық пен
қателіктерді қарастырудағы аудитордың жауапкершілігі - өтірік және қате
ұғымдарын анықтайды, кәсіпорын басшысының өтірік пен қатені ескертудегі
жауапкершілігін белгілейді. Аудитор өтіріктің немесе қателіктердің
нәтижесінде пайда болатын материалдық (елеулі) үнемдеуді анықтау
мүмкіндіктерін ескеріп, аудитті жоспарлауы керек. Өтіріктер немесе
қателіктер туралы куәландыратын мәліметтерді алған жағдайда аудиторға
әрекет ету ұсынылады. Стандарттардың қосымшасында өтірік немесе
қателіктердің тәуекелділігін арттыратын жағдайлар немесе оқиғаларға
мысалдар келтірілген.
ХАС 250 Қаржылық есеп берулердің аудитіндегі заңдар мен нормативті
актілер есебі. Заң шығарушы және нормативтік актілердің талаптарынан
ауытқымау мен бұлжытпай сақтаудағы аудитордың және тексерілетін ұйымдардың
жауапкершілік деңгейлері анықталған.
ХАС 260 Басқарушы өкілеттілігі бар тұлғаларға аудиттің аспектілерін
хабарлау - тиісті құжаттардың мазмұнын жасау тәртібі ашып көрсетіледі.
Жоспарлау (300-399) деп аталатын үшінші бөлімде үш стандарт
келтірілген: ХАС 300 - Жоспарлау, ХАС 310 - Бизнес білімі, ХАС 320 -
Аудиттегі елеулілік. Бұларда тиісті жоспарлау процесі, клиент қызметінің
бағыты мен сипатын аудитордың түсіну маңыздылығы, аудиттегі елеулілік
тұжырымдамасының баяндалуы, елеулілік пен аудиторлық тәуекелдіктің өзара
байланысы, аудиторлық тексерулерді жоспарлау мен өткізу және олардын
нәтижелерін бағалау барысындағы елеулілік ұғымының қолданылуы сипатталады.
Төртінші бөлім Ішкі бақылау (400-499).
ХАС 400 Тәуекелдіктерді бағалау және ішкі бақылау. Клиенттің ішкі
бақылау жүйесін зерделеу және бағалау мәселелері қарастырылған,
ХАС 401 Компьютерлік ақпарат жүйесіндегі аудит. Мәліметтерді
компьютерлік өңдеуден өткізетін жағдайда қолданылуы қажет қосымша рәсімдер
(процедуралар) ашып көрсетілген.
ХАС 402 Қызмет көрсетуші ұйымдар пайдаланатын субъектілер
ерекшелігіндегі аудит есебі. Мамандандырылған сервистік ұйымдардың есеп
берулерін дайындау мен есеп жүргізуді алған ұйымдардағы аудиттің
ерекшеліктері келтірілген. Бесінші бөлімге Аудиторлық дәлелдер 500 - 599
стандарттары кіреді.
ХАС 500 Аудиторлық дәлелдеулер - аудит мәліметтерінің көздері мен
табиғатын, сондай-ақ мәліметтердің және осы мәліметтерді алуға көмектесетін
әдістердің жеткіліктілігі мен жарамдылығы туралы мәселелерді қарастырады.
ХАС 501 Аудиторлық дәлеледеулер - ерекше баптарды қосымша қарау.
Құндылықтарды сақтау бойынша құжатты басшылық, дебиторлардың есепшоттарын
және талаптар мен критерийлер бойынша мәселелерді растау, әлдеқайда
шындыққа жанасымды аудиторлық ақпаратты алудың басқа процедураларын
қолдану.
ХАС 505 Сырттай растау - үшінші тұлғадан мәліметтерді алу үшін сұрау
салуды әзірлеу және жіберу тәртібін реттемелейді.
ХАС 510 Алгашқы тапсырмалар - бастапқы сальдо. Тексеруді алғаш рет
жүргізетін жағдайда немесе мұндай жұмысты (тексеру) істемегеніне бір жылдан
астам уақыт өтсе, ондай кезде есепшот бойынша (бастапқы қалдықтар үшін)
аудитордың жауапкершілігі анықталады.
ХАС 520 Аналитикалық процедуралар - талдамалы тексерулердің
процедурасының және оның міндеттері мен өткізілу уақытына қатысты ұсыныстың
сипаты берілген. Әдеттен тыс қатынас пен талдамалы процедура нәтижелеріне
сенім білдіру деңгейінің фактілерін аудитордың зерделеу мәселелері
қарастырылады.
ХАС 530 Аудиторлық сұрыптау және іріктемелік тестілеудің басқа
процедуралары. Сұрыптауды жүргізу, іріктеулерді жіктеу және қателікті
экстраполяциялау бойынша ұсыныстар беріліп, факторлары анықталады.
ХАС 540 Багалау мәнінің аудиті. Бағалау мәліметтері, аудиттің негізгі
кезеңдері, олардың негізділігін талдаудағы аудитордың жауапкершілігі
белгіленіп, осы бағалаулардағы қателіктерді анықтау бойынша ұсыныстар
берілген.
ХАС 550 Байланыстырылған тараптар. Өзара байланысқан тараптар (еншілес
немесе тәуелді ұйымдар) және олармен бірге өткізілетін операциялар
аудитінің процедуралары қарастырылады.
ХАС 560 Кейінгі уақиға. Аудитор есеп беруді жасаған күннен кейін
немесе есеп беру жарияланғаннан кейін болатын уақиғалар есеп берулердің
мазмұнына елеулі түрде ықпал еткен жағдайда аудитордың қалай әрекет ету
керектігін көрсететін тәртіптері анықталады.
ХАС 570 Үздіксіз қызмет. Кәсіпорын қызметінің үздіксіз принципін
қолданудың дұрыс еместігіне аудитор күмәнданатын жағдай сипатталады.
ХАС 580 Басшылықтың мәлімдемесі. Тексерілген ұйым басшысы ұсынатын
ақпараттарды алу мен пайдалану жағдайы анықталады.
Алтыншы бөлімде №600-699 Басқалардың жұмысын пайдалану стандарттары,
оның ішінде ХАС 600 Басқа аудитордың жұмысын пайдалану; ХАС 610 Ішкі
аудиттің жұмысын қарастыру; ХАС 620 Сарапшы жұмысын пайдалану
біріктірілген.
Мысалы, ХАС 610 Ішкі аудиттің жұмысын қарастыруда арнайы
тағайындалған қызметкер жүзеге асыратын кәсіпорындағы ішкі бақылаудың
элементі ретінде іштей бақылаудың мәні ашып көрсетіледі.
Ішкі аудиттің қызмет нәтижелерінің бірталай бөлігін тәуелсіз аудитор
қаржылық ақпараттарды талдауда пайдалануы мүмкін. Ішкі аудитор жұмысын
бағалауда тәуелсіз аудитор ескеруі тиіс процедуралар келтірілген.
Жетінші бөлімге (700-799) Аудиторлық іріктемелер мен есеп беруді
ұсыну үш стандарт қосылған:
ХАС 700 Қаржылық есеп беру бойынша аудиторлық есеп беру (қорытынды) -
аудиторлық есеп берудің формалары мен мазмұнына қатысты ұсыныстар берілген,
сөзсіз (талассыз) қорытындылаудың ықтимал қалыптастырулары мен қорытынды
жасалатын жағдайлар, кейбіреуі сөзсіз болатын, ішінара жағымсызы да бар
және қорытындыны беруден бас тарту жағдайлары қарастырылады.
Қосымшада ескертпемен жасалатын сөзсіз қорытындылаудың үлгісі және
аудитордың жағымсыз қорытындысының үлгісі, сондай-ақ қорытындыны беруден
бас тарту мысалы келтірілген.
ХАС 710 Салыстырмалы мәндер. Клиенттің есеп беруі өткен жылдың
көрсеткіштерін қамтыған жағдайларда аудитордың әрекет ету тәртібі
сипатталады.
ХАС 720 Тексерілген қаржылық есеп берулерді қамтитын құжаттардағы
басқадай ақпарат. Мұнда аудиттелген қаржылық есеп берулердің елеулі
сәйкессіздігін сәйкестендіру мақсатында аудитордың басқадай ақпараттарды
оқу қажеттілігі айтылады.
Сегізінші бөлімде Мамандандырылған салалар (№800-899) екі стандарт
келтірілген:
ХАС 800 Арнайы мақсаттарға арналған аудиторлық тапсырмалар бойынша
аудиторлық есеп беру (қорытындылау). Жалпы қабылданған стандарттар немесе
принциптер бойынша ғана емес, сондай-ақ субъектілердің қызмет түрлері,
операциялары, нақты есепшоттары, баптары бойынша жасалған есеп пен есеп
берулерді арнайы тексеру бойынша есеп берулердің ерекшеліктері ашып
көрсетіледі.
XАС 810 Болжамды қаржылық ақпаратты зерттеу. Болжау мен бағалау
мәліметтеріне немесе уақиғаны дамытудың жорамалды сценарийіне негізделген
қаржылық ақпараттар туралы аудиторлық есеп берулерді тексеру және жасау
процедуралары сипатталады.
Тоғызыншы бөлімде (900-999) Ілеспе қызметтер үш стандарт кіреді:
ХАС 910 Қаржылық есеп берулерді шолып тексеру бойынша тапсырма.
Аудиттің жеңілдетілген нұсқасын білдіретін қаржылық есеп берулерге жалпы
тексерулерді жүргізудің тәртібі келтірілген. Бұл арада аудитор есеп
берулердің анықтығы туралы емес, оның анық еместігін растайтын фактілердің
болмауы туралы пікір білдіруі керек. Жалпы тексеру нәтижелерінің қаржылық
есеп берулердің әдеттегі аудитінің нәтижелерінен гөрі дәлелдеу күші аз
болады.
ХАС 920 Қаржылық ақпаратқа қатысты келісілген процедураны орындау
бойынша тапсырма. Есеп пен есеп берудің жекелеген бөлімдерін тақырыптық
тексеруді жүргізудің процедуралары баяндалған. Мұндай тексерулердің
нәтижелері бойынша қорытынды қаржылық есеп берудің әдеттегі аудитінің
нәтижелері бойынша қорытындыға қарағанда аз күшке ие болады.
ХАС 930 Қаржылық ақпаратты компиляциялау бойынша тапсырма. Қаржылық
есеп беруді дайындауда және осы қаржылық есеп беруді жасау барысында
пайдаланылатын мәліметтерді тексеруге аудитордың клиентке көрсететін көмегі
ретінде қаржылық ақпарат компиляциясының мазмұны ашып көрсетіледі.
Оныншы бөлімде Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже
өзіндік ерекшелігі бар стандарттар келтірілген:
Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1000. Банктер
арасындағы растау процедуралары. Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша
ереже - 1001.
Ақпараттық технологиялық орта (АТО) - дербес компьютерлер;
Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1002. Акпараттық
технология ортасы - онлайндық компьютерлік жүйе;
Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1003. Ақпараттық
технология ортасы – мәліметтер базасының жүйесі;
Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1004. Банкілік
қадағалау органдары мен сыртқы аудиторлар арасындағы өзара қарым-қатынасы;
Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1005. Шағын
кәсіпорындардағы аудиттің ерекшеліктері;
Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1006. Халықаралық
коммерциялық банктердің аудиті;
Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1008.
Тәуекелдіктерді бағалау және ішкі бақылау жүйесі компьютерлік
ақпарат жүйесі мен осыған байланысты мәселелердің
сипаттамасы;
Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1009.
Компьютерлердің көмегімен аудитті жүргізу әдістері;
Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1010. Қаржылық есеп
берулердің аудитіндегі экологиялық мәселелердің есебі;
Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1012. Қаржылық
құралдармен жүргізілетін аудит.
Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1013. Электрондық
коммерция - қаржылық есеп берулер аудитіне ықпалы (15).
Лекция 4
3. Аудиторлардың кәсіби әдептілік
кодексі.
4. Аудиторлардың әдептілік нормалары
(қағидалары).
3. Аудиторлардың кәсіби әдептілік кодексі.
1988 жылы АІСРА мәжілісінде бухгалтер-аудиторлардың өзін-өзі ұстаудың
кәсіби Кодексінің жаңа нұсқасы қабылданды, оның ішінде олардың кәсіби
тәртібін көрсететін мынадай 6 жағымды ережелер қамтылған:
Міндеттері. Аудиторлар өз міндеттерін орындауда жоғары кәсіби және
моральдық сапаларын танытуы керек, өз қызметінің барлық түрінде дәл әрі жан-
жақты ойластырылған өз пікірін қалыптастыруы қажет.
Қоғамның мүдделері. Аудиторлар өзіне мынадай міндеттемелер жүктеуі тиіс.
Қоғам мүддесіне қарай әрекет-қызмет етіп, оның сенімін ақтап, жоғары кәсіби
шеберлігін көрсету керек.
Адалдық. Қоғамның сеніміне ие болуы үшін аудиторлар өзінің кәсіби
міндеттерін адал әрі мінсіз орындауы қажет.
Объективтілігі және тәуелсіздігі. Аудиторлар объективтілігін сақтай
отырып, мүдделер қақтығысынан бойларын аулақ салғаны жөн. Аудиторлық
жұмыстарды жүзеге асыруда олар мәні (яғни табиғи мінез-құлқымен) бойынша
және көрер көзге де (формально) тәуелсіз болғаны абзал.
Тиісті (жете ынта-ықылас аудару). Аудиторлар кәсіби стандарттарды сақтауы
қажет, өз білімдерін жоғарылату және кәсіби міндеттерді толық орындап,
қызмет сапасын ұдайы жақсартып отыруға ұмтылуы тиіс, сондай-ақ қабілеттері
мен қасиеттерін ең жоғары мүмкіндік деңгейінде пайдаланғаны жөн.
Қызмет көлемі мен сипаты. Аудиторлар көрсетілетін қызметтің көлемі мен
түрін анықтап, өзін-өзі ұстаудың кәсіби кодексінің принциптерін сақтауы
керек.
Әрбір аудитор өзін-өзі ұстау мәнерінің негізгі ережелерін үйреніп, кез-
келген жағдайда болу мүмкін проблемаларды анықтауда негізгілері ретінде
қолдануға тиіс. Олардың аудиторлық ұғымдағы ең маңыздыларын қарастырайық:
А. Тәуелсіздігі. Бұл қасиет аудиторлық кәсіптің негізгі іргетасы болып
табылады, өйткені тәуелсіз аудиторлық тексерудің мақсаты қаржылық есеп
беруге деген сенімділікті қалыптастыру. Аудиторлар клиент басшылығымен де,
тексерілетін экономикалық бірліктермен де ешқандай байланысы болмауы керек.
Тәуелсіздік мына жағдайларда бұзылады. Егер аудитор:
клиенттің қайсыбір мүлкін иеленетін болса;
таза табысы немесе фирмасының пайдасы тексерілетін
компанияның инвестициясымен тығыз байланысты болса, не
болмаса компаниямен бірлескен инвестициясы бар болса;
компаниядан несие алса немесе берсе (бұл тыйым әдеттегі
тәртіппен қаржы институттарынан алынатын кредитке қатысты болмайды);
• тексерілетін компаниямен құрылтайшы ретінде байланыста болса;
• компанняның Директорлар кеңесінің мүшесі болып
табылғанда;
компанияның есептік жазбаларын жүргізіп, есеп саласында шешім қабылдайтын
болса, ал компания басшылығы қаржылық есеп беру туралы ақпаратпен оған
негізгі жауапкершілікті көтеретіндей шамада ақпарат алмаса;
егер компания басшылығы аудиторлық жұмыста олқылықтары үшін аудиторды сот
процесімен қорқытатын болса немесе аудитор компания басшылығын алаяқтықпен
жалған деп айыптап, сот процесімен қорқытатын болса;
клиент инвестор болатын болса, онда инвестор (инвестордағы) - кәсіпорында
аудитордың қаржылық мүдделілігі болады;
егер аудитор отбасының немесе туыстарының бір адамы
клиент ісін тікелей қатысты (мүдде жағынан) немесе онымен
(клиентпен) кәсіпорынды басқару ісіне байланысты болатын
болса және т.б.
Ә. Адалдық және объективтік. Аудитор кез келген кәсіби қызметін жүзеге
асырғанда адал әрі объективті болуы керек, мүдделердің сәйкеспеуінен
болатын дау-жанжалдарға араласпай, фактілерді ойдан құрастырып бұрмаламауы
қажет. Клиенттің салық төлеуден жалтаруы, жалған жазылған есептік жазбалар,
қаржылық есеп берудегі жаңылыс ақпараты барын біле тұра жасырған аудитор
қабылданған адалдық пен объективтілік ережелерінің рухы мен атына нұқсан
келтіреді.
Жаңа немесе өзгеше операциялар есебінің мәселелері бойынша
кәсіпорындарға кеңес беру барысында аудитор бірқатар проблемаларға
кезігеді. Аудиторлар операциялардың есебін дұрыс жеткізу ісінде әр түрлі
пікірде болады, сондықтан да кәсіпорын басшысы болып өткен немесе болуы
ықтимал операциялардың есебі бойынша басқа бухгалтерлермен кеңесетін болса,
оған таңданудың кажеті жоқ. Осы заманғы қаржы рыногы күрделі әрі қитұрқы
қаржы аспаптарын жасау барысында тапқырлық танытады, олардың есебі анық
бола бермейді.
Кәсіпорын басшылар аудиторларды сатып алатын жағымсыз оқиғалар да
болып тұрады, мұндайда аудитор олардың өздері көргісі келетін қаржылық
есепте ақпаратты анық мазмұндап, білікті есеп жасап береді.
Б. Стандарттарды сақтау. Аудитор стандарттар мен олардың
интерпретациясын (түсіндірулерін) сақтауы керек. Осыған сәйкес олар өз
құзыретіндегі қызметтерді ғана көрсеткені дұрыс. Кәсіби қызметті атқару
кезінде ол баса назар аударып, қызмет етуді жоспарлау және бақылау;
ұсыныстар жасап, қорытынды шығару үшін қажетті егжей-тегжейлі ақпарат болуы
керек.
В. Құпияны сақтау. Аудитор клиенттің ерекше рұқсаты болмайынша
ешқандай құпия ақпаратты жарияламауы керек және мамандығына нұқсан
келтіретін әрекеттерге бармауы керек. Атап айтқанда:
клиент талап етсе де, оған бухгалтерлік және басқа да құжаттарды қайтарып
беруден бас тарту;
кәсіби қызмет барысында нәсілдік, жыныстық ұлттық белгілері мен ұстанатын
діни сенімдеріне қарай кемсітушілікті (дискриминация) жүзеге асыру;
тексеру барысында егер клиент аудитордан мемлекеттік аудиторлық
стаңдарттарды және нормаларды сақтауын өтінетін болса, онда клиенттін
тілегіне қарсы мемлекеттік стандарттар мен нормаларды сақтамауы керек.
Себебі, нағыз шынайы фактілерді ашуда мемлекеттік стандарттар
мен нормалар дәрменсіздік танытуы ықтимал.Аудитор кейбір жағдайда
шынайы фактілерді әдеттен тыс әдістермен ашуы мүмкін;
бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептемесінің тіркеліміне жалған жазбаларды
енгізуге келісім бермеуі керек;
басқа тұлға туралы ақпаратты тапсырғаны үшін клиенттен комиссиялық алым алу
немесе клиенттерді тартқаны үшін басқа біреуге төлеу;
Г. Жарнаманы шектеу. Аудиторлар өзінің қызметін немесе фирма атауын
жарнамалау арқылы клиенттерді мазалап, адамдарды адастыру арқылы өз
қызметін мәжбүрлеп өткізуге немесе алаяқтық жасамауға тиісті.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің уәкілеттілік берілген лицензия
беруші (лицензия) мемлекеттік орган қоғамдық аудиторлар ұйымымен бірлесіп
осы кәсіп түрі бойынша лицензия алған тұлғаның аудиторлық қызметін
реттейді. Лицензия беруші аудиторлық қызметтерді бақылап, аудиторлар мен
аудиттенетін субъектілердің қатынасын қарастырып, лицензия ұстаушыға
ескерту жасауына болады, тіпті болмаған жағдайда лицензияның іс-әрекетін
тоқтатады, Бұл - өте қатаң жаза, өйткені лицензиясынан айырылған тұлға
аудиторлық біліктіліктен және аудиторлық есептілігіне қол қою құқығынан
қоса айырылады.
4. Аудиторлардың әдептілік нормалары (қағидалары).
Аудиттің халықаралық стандарттары тек оны еткізудің жалпы тәсілдерін,
тексеру жүргізу ауқымын, аудиторлық қорытынды есептің түрлерін, методология
мәселелерін, сондай-ақ, аудиторлар қолдануға тиісті базалық принциптерді
айқындайды. Алайда, ол стандарттар тексеру жүргізу процессінде қолданылатын
нақгы іс-әрекеттерді, тәсілдерді, процедураларды белгілі бір тәртіпке
бағындыра алмайды. Ондай мақсаттағы қызметті аудитгің фирмаішілік
стандарттары атқарады.
Жоғары сапалы қызмет көрсетуді қамтамасыз ету үшін аудиторлар мен
аудиторлық фирмалар халыкаралық аудит стандарттарының негізінде, аудиторлық
фирма жұмысының спецификасы (ерекшелігі) ескерілетін және тексеру
жүргізудің нақты процедураларының, аудиторлық дәлелдеулер жинаудың, оларды
құжаттаудың, клиентпен өзара қарым-қатынас саясатының, ішкі бақылаудың және
фирманың ішкі қорытынды есебінің мазмұны ашылып көрсетілетін өздерінің ішкі
стандарттарын жасауға тиісті. Тексеру жүргізу кезінде ол қажетті
дәлелдеулер жинауды жеңілдетеді, тексеру жүргізу уақытын қысқартады,
аудиторлық қорытынды жасау кезінде қате жіберу тәуекелдігін азайтады.
Аудиттің ішкі стандарттары белгілі бір аудиторлық фирмада аудиторлық
тексерудің бірегей (фирмалық) тәсілін қамтамасыз етеді. Орындалатын
жұмыстардың көлемін ұлғайту және сапасын көтеру, тексеру жүргізу үшін
аудиторларды — ассистенттерді кеңінен пайдалану, аудит технологиясын
жетілдіру мүмкіндігі туындайды. Бірақ, стандарттар артық нақтыланбауға,
аудитордың еркін тежемеуге тиісті. Себебі, ол аудитті кәсіби ой-пікірмен
нығайтылмаған, жай ғана мәліметтер жинауға айналдыруы мүмкін. Фирманың
экономикалық және қоғамдық статусы үшін ішкі стандарттардың маңызы жоғары
болғандықтан, олардың мазмұны коммерциялық құпия болып табылады.
Әдетте, ішкі стандарттарға оларды жасаушылар қол қояды және міндетті
түрде аудиторлық фирманың жетекшісі бекітеді.
Фирмаішілік аудиторлық стандарттарды үш блокқа біріктіруге болады:
• аудиторлық фирмалардың құрылымы және оның қызметін ұйымдастыру
технологиясы;
• заңдар мен стандарттардың талаптарын жүзеге асыру бойынша
құжаттар;
• тексеру жүргізу әдістемесі.
Бірінші блоктың құжаттары аудиторлық фирма жұмысының ерекшелігін, оның
ұйымдық құрылымын, клиенттерімен өзара қарым-қатынас жасау принциптерін,
ішкі бақылаудың және ішкі қорытынды есеп берудің құрылымын, жұмыскерлердің
лауазымдық міндеттері мен өкілеттіліктерін, олардың білім деңгейіне
қойылатын талаптарды, кәсіби этика мәселелерін және тағы баскаларды ашып
көрсетеді.
Екінші блок құжаттарының негізін бухгалтерлік есеп және қаржылық
қорытынды есеп беру мәселелерін реттеуші нормативтік құжаттардың тізімі;
бастапқы құжаттардың, аналитикалық және синтетикалық есеп регистрлерінің
құрамы; есептің белгілі бір салалары бойынша болуы мүмкін бұзушылықтарды
топтастырушы аудиторлық процедуралардың орындалу реті; аудитті жоспарлау
кезеңінде сұрақ беруді өткізу үшін жасалынған тестілер немесе сұраулар
тізімін құрайды.
Үшінші блокқа қатысты әдістемелер келесі бағыттар бойынша жасалынады;
• бухгалтерлік-клиенттің бухгалтерлік есебінің жекелеген бөлімдері
бойынша әдістемелер;
• заңдық-клиент қызметінің кұқықтық жағынан қамтамасыз етілуін тексеру
әдістемелері (құрылтай құжаттарының және жарғылық капиталдың аудиті,
шаруашылық келісім-шарттарының сараптамалары, салық заңының сақталуына
талдау жасау және т.б.);
• арнайы-ортақ арнайы белгілерді иеленуші кәсіпорындар тобына тексеру
жүргізу әдістемелері (шағын кәсіпкерлік субъектілерінің, шетелдік
инвестициялары бар объектілердің өкілдіктерінің және т.б. аудиті).
Бұл стандарттардың әрқайсысында төмендегілер болуы мүмкін:
• тексерудің мақсаты мен міндеттері;
• тексерілетін бөлімдер керсетілген аудит өткізу бағдарламасы;
• нормативтік-құқықтық құжаттар;
• клиенттің бухгалтерлік және басқа құжаттары (қаржылық есеп беруі,
регистрлер, бастапқы құжаттар);
• есептің осы участогы бойынша болуы мүмкін бұзушылықтарды
топтастырушы (аудитті жоспарлау кезеңінде сұрақ беруді өткізуге арналған
тестілер немесе сұраулар тізімі; осы участокқа тексеру жүргізу кезінде
қолданылатын аудиторлық процедуралардың тізімі);
• аудиторлық процедуралардың орындалу реті;
• аудитордың жұмыс құжаттарының жасалынған нысандары (үлгілері).
Сондай-ақ, аудиторлық стандарттардың болуы аудиторлық фирма мен оның
жұмыскерлерінің қызметіне тиімді ішкі бақылауды жүзеге асыруға мүмкіндік
береді.
Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіздер:
1.Аудитті реттейтін Қ.Р-ның заң нормативтік актілері
2.Аудиторлық қызметтіңң нормативтік негіздері
3.Аудит субъектілері,олардың құқығы
4.Аудит субъектілерінің міндеті
5.Аудит субъектілерінің жауапкершілігі
6.Қ Р-да аудиторлық қызметті реттеу деңгейлері
7.ҚР-ның аудиторлық қызмет туралы заңының құрылымы
8.Халықаралық аудит стандарттары
9.Фирма ішілік стандарттар
10.Аудиторлық қызметті лицензиялау
11.Аудиторлар палатасы немесе оның функциялары
12.Аудиторларды аттестациялау
13.Тексерілетін субъектілердің жауапкершілігі
14.Тексерілетін субъектілердің құқығы мен міндеті
Тақырып 3. Аудиттегі маңыздылық
Лекция 5
1. Маңыздылық туралы түсінік.
2. Әлемдегі іс-тәжірибеде маңыздылықтың деңгейін анықтау.
Лекция 6
3. Аудиттің нәтижесіне талдау жасау кезінде маңыздылық қағидасын
қолдау.
1. Маңыздылық туралы түсінік.
Маңыздылық аудиттің негізгі ұғымдарының бірі болып табылады.
Халықаралық аудиторлық тәжірибеде маңыздылықты анықтаудың тәртібі 320- шы
аудиттегі маңыздылық стандартымен реттеледі. Маңыздылық деңгейі болып
бухгалтерлік есептегі қателіктердің шекті шамасы түсіндіріледі. Бұл шамадан
басқа есепті білікті пайдаланушы үшін дұрыс тұжырым жасауға және дұрыс
экономикалық шешім қабылдауға негіз етіп алуды тоқтату ықтималдылығы жоғары
болады.
Аудиторлық маңыздылық тұжырымдамасын келесілерге негіз ретінде
пайдаланады:
1. Ерекше назар аударуын талап ететін маңызды типтік емес және қатесі бар
баптармен шоттарды анықтаған кезде тексеруді жоспарлауға негіз ретінде
2. Жиналған аудиторлық дәлелдерді бағалауға негіз ретінде
3. Аудиторлық есептің типі туралы шешімдер қабылдау үшін негіз ретінде
пайдаланады.
Маңыздылық абсалюттік сондай-ақ салыстырмалы шама ретінде анықталады.
Маңыздылық абсалюттік шекарасын белгілеу өте сирек пайдаланады. Базалық
көрсеткіштерден салыстырмалық шамадағы процентпен немесе үлеспен белгілеген
маңыздылықты анықтау іс жүзінде неғұрлым кең тараған болып табылады.
Маңыздылық өлшемдері тұтастай есепке сондай-ақ бухгалтерлік баланстың
елеулі бағыттарына қатысты анықталады. Тексеру үшін елеулі және маңызды
бағыттарды анықтау аудитті жүргізудің іріктемелі тәсілінен шығарылады.
Есепті кезеңнің ішінде бүхгалтерлік есептің бүкіл шоттарына тексеру жүргізу
мүмкін емес. Баланстың маңызды баптарын анықтаған кезде сандық және сапалық
көрсеткіштер назарға алынады.
Қаржылық ақпараттың маңыздылығы бұл пайдаланушының экономикалық
шешіміне әсер етуге қабілетті ақпараттардың сандық мөлшері мен әсері. Аудит
барысында аудитор маңыздылықты 2 тұрғыдан қарастыра отырып шешім қабылдаған
дұрыс:
- Сандық
- Сапалық
Маңыздылықтың сапалығы - бұл тексеру барысында анықталған
ауытқулардың Қазақстан Республикасындағы әрекет етуші нормативтік актілер
тарапынан мекемелердің анықталған ауытқулардың сипаттамасы туралы
аудитордың кәсіби пікірі.
Маңыздылықтың сандық жағы - бұл маңыздылықтық белгілеген деңгейіне
анықталған ауытқулар соммаларын және басқа да ауытқулар бағасының асып
түсуі. Маңыздылық деңгейі дегеніміз бұл пайдаланушыға негізделген
экономикалық шешім мен дұрыс қорытынды жасауға мүмкіндік бере алмайтын
қаржылық есеп берудегі сандық өлшемі мен шектік мәні. Әлемдік аудиторлық
тәжірибеде баланс баптарындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Аудит негіздері
Мазмұны
Кіріспе
Аудиттің теориялық негіздері
Аудиттегі маңыздылық.
Аудиторлық қауіп.
Аудиторлық дәлелдеу және құжаттау.
Клиенттің ішкі бақылау жүйесі.
Аудитті жоспарлау және ауқымы.
Аудиторлық қорытынды есеп.
Жабдықтау кезеңінің аудиті.
Өндірістік кезең аудиті.
Сату және қаржылық нәтижелердің қалыптасу кезеңінің аудиті.
Ақша қаражаттар аудиті.
Ұзақ мерзімді активтер аудиті.
Міндеттемелер мен капитал аудиті
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстанда нарықтық қатынастардың енуімен қатар тәуелсіз бақылау
ауқымды даму үстінде, себебі тәуелсіз бақылау экономикалық
субъектілердің қаржылық есеп көрсеткіштерінің дұрыстығын пайдаланушылар
үшін дәлелденді.
Қаражаттарды салу үшін қаржылық жағдайына талдау жасау
кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық әрекеттің дамуына бақылау жасау әр
инвестордың, несие берушінің, акционердің басты міндеті болып табылады.
Аудит - берілген есеп берудің дұрыстығының жауаптары және оның нормативтік
құқықтық актілерге сәйкестігі. Әрбір болашақ экономист маман үшін
аудиторлық ойдың қалыптасуын және аудиті жүргізу үшін теориялық,
әдістемелік негізін міндетті түрде білу керек.
Біздің еліміз аудиттен - оның халықаралық деңгейде қабылдауын күтуде.
Тек Қазақстанда емес сонымен қатар ТМД елдер: де бүкіләлемдік банктің
жобасына аудит жүргізуге сенім білдіретін фирмалар бар.
Халықаралық сертификаты бар аудиторлар отандық бизнес және жалпы
мемлекеттің беделін жоғарылатады, олардың жасаған қорытындылары беделді
және олар инвестициялардың тартылуына негіз болады. Жалпы алғанда
мемлекеттің бәсекеге қабілеттігі – бұл аудиттің де бәсекеге қабілеттілігі.
Аудит - бұл тәуелсіз зерттеу, ұйымның қаржылық есептілігін және басқа
да экононмикалық ақпаратын талдау, ішкі бақылау жағдайын және бухгалтерлік
есепті жүргізудің әрекет ететін заңдылыққа сәйкестігін тексеру, сонымен
қатар әртүрлі сұрақтар бойынша аудиторлық қызметтерді көрсету.
Берілген бағдарламада ұйымның әдістемесі және оның жеке бағыттарында
аудитті жүргізу келтіріледі. Аудитті жүргізудің әдістемелік негізі ретінде
халықаралық тәжірибеде кең қолданылатын халықаралық стандарттар
қабылданған. Қазіргі кезеңде пәннің ролі және маңызы Қазакстанның
экономикасына нарықтық қатынанастардың енуімен және халықаралық одақтың
есепті және қаржылық есепті, сонымен бірге аудитті жүргізудің талаптарымен
тығыз байланысты.
Тақырып 1.Аудиттің теориялық негіздері
Лекция 1
1. Аудиттің мазмұны, мақсаты және мағынасы.
2. Аудиттің пайда болуы және дамуы. Қазақстанда аудиттің қалыптасуы және
дамуы.
Лекция 2
3. Аудиттің пәні, объектісі және функциялары.
4. Аудиттің сыныпталу түрлері.
Лекция мақсаты:
▪ Аудиттің түсінігін қалыптастыру;
▪ Аудиттің пайда болу тарихын насихаттау;
▪ Қазақстанда аудиттің пайда болу ерекшеліктерін тану;
▪ Аудиттің обьектісі мен қызметін үйрену;
▪ Аудиттің жіктелуін үйрену.
1. Аудиттің мазмұны, мақсаты және мағынасы.
Аудит - Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес қаржылық есептілік
жасау және өзге де ақпарат туралы тәуелсіз пікір білдіру мақсатымен
тексеру.
Аудиттің мақсаты
▪ Қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты - аудиторға қаржылық
қорытынды есепті құрудың белгіленген концептуалдық негізіне сәйкес
барлық елеулі аспектілер бойынша каржылық қорытынды есептің
дайындалғаны жөнінде қорытынды беру мүмкіндігін беру 3. Аудит
мақсатының стандартты анықтамасына қарамастан, аудит мақсаты дегенде
аудитордың алдына тұтынушы қоятын мақсатты түсінуіміз керек
Аудиттің маңызы тиісті жақтардың мүдделеріне қол жеткізу болып
табылады. Оның ішінде:
▪ - экономикалық субъектілердің (фирмалар, акционерлік қоғамдар);
▪ - салық қызметі тұлғасындағы мемлекеттің;
▪ - қаржылық есеп беруді әр түрлі пайдаланушылардың;
▪ - аудиторлардың меншік иесі мен мемлекеттің мүдделерін қорғау,
сонымен бірге есеп және қорытынды есеп беруді қамтамасыз ету
мақсатында.
Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар
1- сызба. Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар
2. Аудиттің пайда болуы және дамуы. Қазақстанда аудиттің қалыптасуы
және дамуы.
Аудиттің көп ғасырлық өзіндік тарихы бар. Арнайы аудитті зерттеуге
арналған әдебиеттерде оның пайда болу кезеңдері әр түрлі анықталады.
Мысалы, шет елдерде шығатын Контроллинг журналында мынандай мәліметтер
келтірілген: тарихи жазбаларға сүйенсек, Қытай мемлекеті дүние жүзінде
бірінші болып аудиторлық қызметті құрған ел.
Ежелгі Қытай жазбалары біздің эрамызға дейін 700-ші жылдың өзінде-ақ,
Бас Аудитор қызметінің болғанын көрсетеді. Оның негізгі міндеті, өзінің
қызметі, міндеттемесінің түрі бойынша мемлекеттік ақша мен мүлікті
пайдалану құқығы бар өкімет шенеуніктерінің адалдығына кепілдік беру
болатын. Кейінірек үкіметтік аудиторлық мекемелердің міндеттері, құқығы мен
түрлері бір қоғам сатысынан екінші қоғам сатысына көшуге байланысты өзгеріп
отырған.
Бір авторлар аудиттің пайда болуын бухгалтерлік есептің арнайы ғылыми
білімінің бір саласы ретінде қалыптастыру кезеңінде апаруға болады деп
санайды, бухгалтерлік есеп жөніндегі алғашқы ғылыми кітапты белгілі итальян
математигі Лука Почелли (1445-1515) жазғаны белгілі. 1494 жылы жарыққа оның
"Счеттар мен жазбалар туралы трактат" атты еңбегі шықты. "Қалай, неге және
кіммен көп жерледе көпестік кітаптар куәландырылады" атты 7-тарауында
Италияның түрлі жерлерінде көпестік кітаптар ресми түрде көпестер үшін
арнайы бюроларда тіркелетіні айтылған. Бюро қызметкерлері бұл кітаптың
бірінші бетінде оларды өзінің жазуымен куәландырып мөрмен бекітеді. Бұл
жоғары мақтауға тұратын жағдай деп атап көрсетеді Лука Почелли. өйткені,
біреуін сатып алушыға, екіншісін сатушыға көрсететін екі түрлі кітап
ұстайтын адамдар көп. Тағы бір ерекшелік осы кітаптарға негізделе отырып
олар ант береді. Егер кітапты, бюроға тіркеуге тапсыратын болса, өтірік
айту, соныменен өзіңнің жақындарыңды да алдау соншалықты оңай емес. Осы
кітаптар мұқият белгіленіп, дұрыс тіркелген уақытта алаңсыз үйіне барып,
өзінің істеріңді жазуды бастай бер деп жазады.
1773 жылы Шотландия астанасы-Эдинбургтің адрестік кітабында жеті
аудитордың есімі жазылған. Кейінірек, 1854 жылы мұнда бухгалтер-
аудиторларды біріктірген. "Бухгалтерлер қоғамы" құрылды. Бұл жеке
авторларға "батыс елдерінде кәсіпқой аудит Шотландияда ХІХ ғасырдың
ортасында пайда болды деген қорытынды жасауға негіз болды. К.А.
Угольниковтің пікір бойынша аудит 200 жылдан астам уақыттан бері бар. Оның
пайда болуының түп-тамыры кәсіпорынды басқарумен тікелей шұғылданатындар
мен оның қызметіне инвесторлардың көзқарастары арасында бөліну туындаған
уақытқа кетеді. Осы уақытта акционерлік қоғамдар пайда болып, аудитор
(ревизор) сыртқы есеп берудің қоғамдық бақылаушысы ретінде орталық орында
болуында"-дейді.
Басқаша айтқанда, бухгалтер-аудитор мамандығы акционерлер, кредиторлар
және салық қызмет органдары кәсіпорындардың қаржы жағдайы туралы объективті
қорытынды бере алатын тәуелсіз маманды іздеуге мәжбүр болған уақыттағы
акционерлік қоғамда пайда болды.
Аудиттің әрі қарай дамуына 1862 жылы қабылданған британ компаниялары
жайындағы заң жаңа серпін беріп, тез дамуына жол ашты. Онда компаниялардың
қорытынды есептерін кемі жылына бір рет міндетті түрде тексеріліп отырылуы
белгіленді. Бұл кәсіпорындардың нақты қаржы жағдайы мен белгілі бір кезең
үшін оның шаруашылық қызметті жайлы шын мәліметтер алу үшін акционерлік
қоғамның қорытынды есебін объективті бағалау қажеттілігінен туындады.
Серіктестіктің өзіне бүтіндей сенім артуы қауіпті еді, өйткені соңғы
нәтижесінде акционерлер мен пай қосушылар немесе кредиторлар өздерінің
капиталын жоғалтатын кәсіпорынның банкрот болып қалуы кездесті. Бұл
жағынан, акционерлер мен кредиторлардың, екінші жағынан, салық органдарының
бухгалтерлік баланс пен табыс жайлы қорытынды есептерге сенімсіздігі
акционерлік қоғамның қорытынды есебін зерттеп, талдайтын және оның
дұрыстығы жайлы кәсіптік қорытынды беретін бухгалтер-аудиторлардың пайда
болуына көмектесті. Акционерлердің жалпы жиналысындағы қоғамның жылдық
қорытынды есебін талқылауда аудитордың қорытындысы тыңдалатын және тек
осыдан кейін ғана қорытынды есеп бекітіліп (бекітілмей) және қоғамды
бақылау ісіне баға берілетін.
Осылайша, тәуелсіз аудиторлар мен аудиторлық фирмалар кәсіпорынның
баспада жарияланғандай қаржы жағдайының бар екендігіне кепіл болатын болды.
Аудиторлық тексерудің мәліметтеріне сүйене отырып, мәліметті пайдаланушылар
"кіммен жұмыс жасауға болатынын" өздері шеше алады.
Біздің елімізде аудит дамуы 1987жылы "Инаудит" акционерлік қоғамы
пайда болуынан басталады. Ол КСРО Министрлер Кеңесінің арнайы қаулысына сай
құрылған. Оның құрылуы елімізде аудитты арықарай дамытуға зор ықпал етті.
Қазір Қазақстанда аудиторлық қызмет көрсететін ірі халықаралық
аудиторлық ұйымдар мен жергілікті аудиторлық фирмалар өз қызметтерін
дамытуда. Қазақстан Республикасының Қаржы министрінің 05.04.2001 жылғы №173
"Аудиторлық ұйымдар мен кредиттік рейтингтік агенттіктер тізімін бекіту
туралы" бұйрығымен 10 жыл сайын ұйымдар аудитін жүргізу және кредиттік
рейтингті ҚР Үкіметінің 2001 жылғы 28-ақпанындағы №290 "Кейбір акционерлік
қоғамдар мен республикалық мемлекеттік кәсіпорындар (ұлттық компаниялар)
қызметін тиімді басқару мен бақылауды ұйымдастыру жөніндегі шаралар туралы"
қаулысына 11 сәйкес дәлелдеу мақсатында "ПрайсуотерхаусКуперс" ЖШС, "КПМГ
Жанат" ЖШС, "ЭрнстЭндЯнг" ЖШС, "ВДО Қазақстанаудит" ЖШС (соңғы аудиторлық
фирма ҚР Қаржы министірінің 2004 жылғы 19-шілдедегі №294 бұйрығымен
бекітілген) сияқты аудиторлық ұйымдар тізімі бекітілген.
Лекция 2
1. Аудиттің пәні, объектісі және функциялары.
2. Аудиттің сыныпталу түрлері.
1. Пән анықтамасы осы ғылымның басқа ғылымдардан айырмашылығын
көрсететін ерекшеліктерді қамтуы керек. Оның ішінде:
▪ Ғылымның мақсаты мен мазмұны;
▪ Өзіндік ерекшелігі бар зерттеу принциптері;
▪ Зерделеу объектісі;
▪ Ақпарат көздері.
Осылайша аудит мазмұнын қалыптастырамыз, өйткені арнайы әдебиеттерде
оның әзірге айтарлықтай нақты әрі дәл анықтамасы жоқ. Біздің пікіріміз
бойынша, аудит пәні қоғамның мүддесін білдіретін экономикалық құбылыстар
мен оқиғалар және процестер, сондай-ақ мәліметтері нақтылық пен анықтығына
қарай тексерілетін, зерттелетін және объективті бағасын алатын әр түрлі
мақсаттарды көздейтін заңды және жеке тұлғалар, басқаруды оңтайландыру,
экономикалық қызметтердің тиімділігін арттыру, кеңес берушілік, бақылаушы-
талдамалы және басқа да кәсіби аудиторлық қызмет көрсету жатады.
Аудит төмендегідей қызметтер атқарады:
2. Аудиттің сыныпталу түрлері.
Аудиттің түрлерін зерттеудің зор әдістемелік маңызы бар. Аудиттің
түрлері субъект ретінде ішкі және сыртқы аудит болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасының "Аудиторлық қызмет туралы"
Заңына, аудиттің № 4 Аудит немесе оның түрлері стандартында аудиттің
2 түрі көрсетілген:
1. Міндетті
2. Бастамашылық
Міндетті аудит заңда көрсетілген және субъектінің өздерінің қаржы-
шаруашылық жұмыстарын тексеру үшін аудиторларды немесе аудиторлық
фирмаларды шақыруға міндеті Міндетті жыл сайын аудиторлық тексерулердің
объектілері :
- банктер ;
- несиелік серіктестіктер ;
- жекелеген банктік операцияларды жүзеге асыратын ұйымдар ;
- сақтандару ұйымдары, жинақтаушы зейнетақы қорлары,
инвестициялық қорлар ;
- табиғи монополия субъектілері ;
- шетел қатысушылылары бар кәсіпорындар ;
- ашық халықтық қоғамдастықтар .
Бастамашылық аудит соған қажетті тапсырушылардың тапсыруы
бойынша жүргізіледі , егер бұл тексеру заң жүзінде көрсетілмесе, онда
мұндай тексерудің көлемі клиенттердің талабына байланысты .
Аудит объектілері бойынша: банктік аудит, сақтандыру ұйымдарының
аудиті т.с.с. түрлері бар. Бұл аудит түрлерін жүзеге асыру үшін
сәйкесінше лицензиясы болуы қажет Мақсаты бойынша аудит бірнеше түрге
бөлінеді:
Қаржылық есеп беру аудиті – субъектінің қаржылық есеп беруін
бекітілген критерийлер мен бухгалтерлік есеп ережелеріне сәйкестігін
тексеру. Аудит нәтижесі жарияланады – акция иелеріне , кредиторларға ,
мемлекттік реттеу органдарына .
Салықтық аудит – бұл салықтың есептелуінің дұрыстығы мен төлеу
дұрыстығын, салық саясатының сақталуын тексеру .
Бағалық аудит – тапсырысқа бекітілген бағаның дұрыстығын тексеру.
Бұл дамыған мемлекеттерде бюджеттің шығындарын негіздеу үшін жүргізіледі.
Басқармалық аудит - кәсіпорындарда басқару мен ұйымдастыруды
жетілдіру мен тексеру. Кәсіпорынның өндірістік қызметтің тиімділігін
бағалау, құралдарда пайдаланудың ұтымдылығымен өнімділігін арттыру бойынша
шешімдер қабылдау .
Басқармалық аудит – бұл клиент үшін оның қуаты мен ресурстарын
тиімді пайдалануды арттыру бойынша кеңес беру қызметінің түрі.
Арнайы аудит – шаруашылық субъектінің қызметін нақты аспектілерін
тексеру. Оның қызметінің заңдылығы т.с.с. жақтары тексерілуі мүмкін
(салықтық есеп беруді дайындау, әлеуметтік қорларда пайдалану т.с.с. )
Нарықтық қатынастың даму кезеңінде жалпы аудиттің атқаратын қызметі
де, тапсырушылар талабына сәйкес олардың аудит қызметінің даму барысында
алатын орны да ерекше.
Аудит түрлерін зерттеудің методикалық жағынан маңызы өте зор. Өйткені,
аудитті қандай түрлерімен жүргізу және олардың әрбір жағдайларда
тигізетін әсерлерін анықтау қажет. Осыған орай аудит төмендегідей түрлерге
жіктеледі:
Кесте 1
Аудит түрлері .
Көрсеткіштер Түрлері
№
Ақпаратты пайдаланушылар Ішкі
1 бойынша Сыртқы
Міндетті
2 Заң талабы бойынша Бастамашылық
1.Банктік
Аудит объектілері бойынша 2. Сақтандыру ұйым аудиті
3. Биржа инвестициялық институты және
3 бюджеттен тыс
4. Жалпы
5. Мемлекеттік
Қаржылық есеп беру аудиті
Талаптарға сай келу аудиті
4 Мақсаты бойынша Бағалау
Басқармалық
Шаруашылық қызметті талдау аудиті
Арнайы (экологиялық операция және т.б.)
Салықтық
Бастапқы
5 Іске асырылуы бойынша Кесілген
Оперативті
Дәлелдеуші ( растаушы ) аудит
Тексеру сипаты бойынша Жүйелі – бағдарланған аудит
6 Тәуекелге негізделген аудит
Ақпаратты пайдаланушылар бойынша аудит ішкі және сыртқы болып
екіге бөлінеді
Сыртқы аудит аудиторлық фирмалармен немесе жеке аудиторлармен шарт
бойынша субъектінің қаржы есебінің дұрыстығын және қаржы мүмкіншіліктерін
тәуелсіз түрде бағалау үшін жүргізіледі .
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің орындалған жұмыстарына тәуелсіз
экспертиза берудің нәтижесінде аудиторлар қаржы жағдайын жақсарту,
жұмыстардың тиімділігін арттыру жөнінде керек болған жағдайда өз
ұсыныстарын береді. Сонымен қатар субъектінің төлем қабілеттілігіне және
қаржы тұрақтылығына баға береді. Сыртқы аудиттің мақсаты тапсырыс
берушілердің мүддесіне қарай жасалынады. Сыртқы аудиттің басты міндеті –
субъектінің отчетына тәуелсіз түрде баға беру, көрсеткіштерінің дәлдігін
анықтап, сол жайында тапсырыс берушілерге өз пікірін айту. Сыртқы аудит
өз жұмысын заңдарға, стандарттарға , бухгалтерлік есеп принциптеріне,
нормативтерге сүйене отырып жүргізеді.
Жалпы аудит туралы, оның ішінде сыртқы аудит туралы осыған дейін
көптеген түсініктер қарастырылды. Енді сол сыртқы аудиттің ерекшеліктеріне
тоқталамыз. Біріншіден, сыртқы аудит аудит фирмалары немесе жеке аудиторлар
мен тапсырушылармен келісім-шарт жасау арқылы жүргізіледі. Оның негізгі
мақсаты бухгалтерлік қаржы ақпаратын тексеріп және оның табыстылық
көрсеткіштерінің дұрыс анықталғандығын, шығарылғандығын дәлелдеп, оның
қаржылық жағдайына түсініктеме беру. Осындай тиянақты тексеру
жүргізілгеннен кейін аудиторлар шаруашылық субъектілеріне, олардың қаржылық
жағдайына экономикалық талдау жасап олардың экономикасының даму бағытын
көрсетіп, оның қаржылық жағдайын нығайту жолдарын айтып, қаржы қолданудың
тиімді, пайдалы қолдануына түсініктеме береді. Осы орайда аудитор сол
кәсіпорынның қаржы жағдайының және төлем жасау тұрақтылығын, қандай даму
қаржы қорларының бар екеніне толық түсініктеме береді.
Сондықтан Қазақстан Респуликасында аудит қызметі жан-жақты таратылуы
қажет, бірақ біздің елдің өзіндік экономикалық, әлеуметтік, тарихи даму
ерекшеліктеріне сәйкес аудит принциптерін лайықты түрде қарастыру қажет.
әрине, оның ішінде ұйымдастыру, құрылымы туралы көптеген өзгерістер енгізу
өте қажет.
Талқылауға арналған сұрақтар.
Ғылым және оқу пәндері ретінде аудиттің мазмұнына не кіреді?
Аудиттің мазмұны, мақсаттары және объектілері қалай анықталады?
Аудиттің эволюциялық кезеңдерінің ерекшеліктері неде?
Аудиторлық қызметтің даму бағыты мен негізгі функциясы қандай?
Қандай нормативті-құкықтық актілер кәсіби аудит саласының
кеңеюіне ықпалын тигізді?
Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі кәсіптік аудиттің
дамуының және ұйымдастыру ерекшеліктерін атаңыздар.
Қандай халықаралық ұйымдар аудиттің дамуына зор үлес қосты?
Тақырып 2. Аудиттің теориялық негіздері
Лекция 3
1. Қазақстан республикасында аудитті нормативті-құқықтық
реттеу.
2. Аудиттің Қазақстандық үлгілері (стандарттары) және
олардың сипаттамасы.
Лекция 4
1. Аудиторлардың кәсіби әдептілік
кодексі.
2. Аудиторлардың әдептілік нормалары
(қағидалары).
Лекция мақсаты:
• Аудиторлық қызметті нормативтік құқықтық реттеу туралы заң актілеріне
шолу жасау;
• Аудиторлық қызметті нормативтік құқықтық реттеу деңгейлерін үйрету.
1. Қазақстан республикасында аудитті нормативтік-құқықтық реттеу.
Аудиторлық қызметтің құқықтық негіздері бұл - аудиторлық
субъектілердің қызметін реттеуші нормативтік және заңдылық құжаттар
жиынтығы.
1. Қазақстан Республикасының аудиторлық қызмет туралы заңы- 20.11.1998
жыл
2. Қазақстан Республикасының конституциясы 30.08.1995 жыл
3. Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік
туралы заңы 27.02.2007 жыл
4. Ұлттық қаржылық есептіліктің № 2 стандартын бекіту туралы Қазақстан
Республикасының Қаржы министрінің 2007 жылғы 21 маусымдағы № 217
Бұйрығы
5. Бухгалтерлік есепті жүргізу ережесін бекіту туралы Қазақстан
Республикасының Қаржы Министрлігінің 2007 жылғы 22 маусымдағы № 221
Бұйрығы
6. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын бекіту туралы Қазақстан
Республикасының Қаржы министрінің 2007 жылғы 23 мамырдағы № 185
бұйрығы
7. Аудиторлық стандарттар және басқа да реттеуші құжаттар
Егер халықаралық келісім-шарт пен келісімдерде аудиторлық қызмет
туралы заңда көрсетілген, бекітілген жағдайда, онда халықаралық келісім
шарттардың ережелері қолданылады. ҚР-дағы аудиторлық қызметті реттеу 3-
деңгейде болады:
- ҚР аудиторлық қызмет туралы заң республикадағы аудиторлық қызметті
реттеуші құжаттың бірінші деңгейіне жатады. Бұл заң алты тарау, жиырма
бес баптан тұрады.
1-тарау: Жалпы ережелер
1-бап: ҚР аудиторлық қызмет туралы заңдары
2-бап: Аудиторлық қызмет
3-бап: Аудиторлық қызметтің негізгі принциптері
4-бап: Аудит және оның түрлері
2-тарау: Аудиторлық ұйымдар мен аудиторлар палатасы
5-бап: Аудитор
6-бап: Аудиторлық ұйым
7-бап: Аудит палатасы
8-бап: Аудитор палатасының өкілеттілігі
3-тарау: Аудитқа кандидаттарды атестациялау және аудиторлық қызметті
лицензиялау
9-бап: Аудиторлыққа кандидаттарды атестациялау
10-бап: Аудиторларды атестациялау жөніндегі біліктілік комиссиясы
11-бап: Аудиторлық біліктілік куәлігінің күшін жоюы
12-бап: Лицензия беру
13-бап: Лицензияны қайтарып алудың және оның күшін тоқтата тұру
негіздері
4-тарау: Аудиторлық қызметті жүзеге асыру
14-бап: Аудит жүргізу шарттары
15-бап: Аудиторлық қорытынды
16-бап:
5-тарау: Аудитор мен аудиторлық ұйымның құқықтары, міндеттері мен
жауапкершіліктері
17-бап: Аудиторлар мен аудиторлық ұйымның құқықтары
18-бап: Аудиторлар мен аудиторлық ұйымның міндеттері
19-бап: Аудиторлар мен аудиторлық ұйымның жауапкершіліктері
20-бап: Аудит жүргізу құқығын шектеу
6-тарау: Аудиттелетін субъектілердің құқықтары, міндеттері мен
жауапкершіліктері
21-бап: Аудиттелетін субъектілердің құқықтары
22-бап: Аудиттелетін субъектілердің міндеттері
23-бап: Аудиттелетін субъектілердің жауапкершіліктері
24-бап: Дауларды қарау
25-бап: Өтпелі ережелер
Екінші деңгейлі құжаты бұл – халықаралық аудит стандарттары. 2000
жылы наурызда аудит палатасын 5 Республикалық конференцияда харықаралық
аудит стандартына өту туралы шешім қабылдады. Халықаралық аудит стандартын
бухгалтерлік федерациялар бекітеді. Оның штат патері – АҚШ – Нью-Йорк
қаласы. Қазіргі кезде оған 92-мемлекеттің 129 ұлттық бухгалтерлік ұйымы
мүше. Осы 2000 жылы қазақстан бухгалтерлік федерациялар ұйымына мүше болып
кірді. 01.01.2002 жылғы мәліметтер бойынша 46 халықаралық аудит
стандарттары бар.
Үшінші деңгей аудиторлық фирмалар өңдейтін аудиторлық қызметтің фирма
ішілік стандарттары
2. Аудиттің Қазақстандық үлгілері (стандарттары) және
олардың сипаттамасы.
Аудит стандарттары дегеніміз - аудитке қойылатын бірегей талаптарды
және аудит өткізу тәртібін анықтаушы принциптерді белгілейтін нормативтік
құжаттар.
Аудит стандарттары аудиторлар палатасының Республикалық
конференциясында қабылданады және оларды мемлекеттік өкілетті органдар
бекітеді. 2000 жылғы наурыз айында өткізілген аудиторлардың бесінші
Республикалық конференциясында Қазақстан аудитін халықаралық стандарттарға
көшіру және оларды ұлттық стандарттар ретінде қабылдау туралы шешім
қабылданды. Ол стандарттар аудит өткізудің жалпы тәсілдерін, аудиторлық
тексеру жүргізудің, аудиторлық қорытынды есептің түрлерін, аудит
методологиялық мәселелерін, сондай-ақ аудиттің өткізілу шартына қарамастан,
осы кәсіптің барлық өкілдері қолдануға тиісті базалық принциптерді
анықтайды.
Халықаралық деңгейдегі кәсіби талаптарды әзірлеумен бірнеше ұйым
айналысады, оның ішінде 115 елдің 158 ұйымының өкілдерін қамтитын
Халықаралық бухгалтерлер федерациясы (ХБФ) бар.
Халықаралық аудит стандарттарының (ХАС) негізгі бөлімдерінің құрылымы
мен мазмұнын қарастырайық.
Бірінші бөлім Кіріспе аспектілері №100-199 құжаттарына қосылды.
ХАС 100 Сенімділікті қалыптастыратын (қамтамасыз ететін) тапсырмалар -
бұл әр түрлі жұмыс түрлерінің орындалу нәтижелері бойынша қалыптасатын
қорытындылармен аудиторларды қамтамасыз ететін сенімділік деңгейі.
ХАС 110 Терминдердің глоссарийі ХАС-та және оның заңдастырылған
анықтамаларында қолданылатын терминдердің тізбесін қамтиды.
ХАС 120 Халықаралық аудит стандарттарының тұжырымдамалық
(концептуалды) негізі. ХАС-тың жалпы құрылымы суреттелген және аудиттің
ілеспе қызметінің жіктелімі (классификациясы) келтірілген.
Екінші бөлім Жауапкершілік-ке 200-299 стандарттары кіреді.
ХАС 200 Қаржылық есеп берудің аудитін реттеуші мақсат пен жалпы
принциптер - тәуелсіз аудитор жүргізетін тексерулердің көлемі және негізгі
мақсаттары мен принциптерін, сондай-ақ кәсіпорын басшылығының қаржылық есеп
берудегі жауапкершілігін анықтайды.
ХАС 210 Аудиторлық тапсырманың шарты. Білдірген ұсынысқа аудиттің
келіскенің құжаттық растауға қызмет ететін, аудитті өткізу туралы келісім
хаттың мазмұны мен формасы келтірілген. Ол жұмыс мөлшері мен жауапкершілік
шараларын, есеп беретін аудиторларға ұсынылатын форманы нақтылайды.
ХАС 220 Аудиттегі жұмыстың сапасын бақылау. Бақылаудың жеке тексеру
ретіндегі сапасының және жалпы бақылау сапасының маңыздылығы анықталып, осы
екі бақылау түрінің өзара байланысы мен айырмашылығы келтіріледі.
Стандарттардың қосымшасында бақылау сапасы рәсімдерінің (процедурасының)
үлгілері келтіріледі.
ХАС 230 Құжаттау - аудитор жасайтын немесе алатын жұмыс құжаттарының
типтік формалары мен мазмұны туралы мәлімет келтірілген. Жұмыс кұжаттарының
тиістілігі мен сақталу мәселелері ашып көрсетілген.
ХАС 240 қаржылық есеп беру аудитінің барысында алаяқтық пен
қателіктерді қарастырудағы аудитордың жауапкершілігі - өтірік және қате
ұғымдарын анықтайды, кәсіпорын басшысының өтірік пен қатені ескертудегі
жауапкершілігін белгілейді. Аудитор өтіріктің немесе қателіктердің
нәтижесінде пайда болатын материалдық (елеулі) үнемдеуді анықтау
мүмкіндіктерін ескеріп, аудитті жоспарлауы керек. Өтіріктер немесе
қателіктер туралы куәландыратын мәліметтерді алған жағдайда аудиторға
әрекет ету ұсынылады. Стандарттардың қосымшасында өтірік немесе
қателіктердің тәуекелділігін арттыратын жағдайлар немесе оқиғаларға
мысалдар келтірілген.
ХАС 250 Қаржылық есеп берулердің аудитіндегі заңдар мен нормативті
актілер есебі. Заң шығарушы және нормативтік актілердің талаптарынан
ауытқымау мен бұлжытпай сақтаудағы аудитордың және тексерілетін ұйымдардың
жауапкершілік деңгейлері анықталған.
ХАС 260 Басқарушы өкілеттілігі бар тұлғаларға аудиттің аспектілерін
хабарлау - тиісті құжаттардың мазмұнын жасау тәртібі ашып көрсетіледі.
Жоспарлау (300-399) деп аталатын үшінші бөлімде үш стандарт
келтірілген: ХАС 300 - Жоспарлау, ХАС 310 - Бизнес білімі, ХАС 320 -
Аудиттегі елеулілік. Бұларда тиісті жоспарлау процесі, клиент қызметінің
бағыты мен сипатын аудитордың түсіну маңыздылығы, аудиттегі елеулілік
тұжырымдамасының баяндалуы, елеулілік пен аудиторлық тәуекелдіктің өзара
байланысы, аудиторлық тексерулерді жоспарлау мен өткізу және олардын
нәтижелерін бағалау барысындағы елеулілік ұғымының қолданылуы сипатталады.
Төртінші бөлім Ішкі бақылау (400-499).
ХАС 400 Тәуекелдіктерді бағалау және ішкі бақылау. Клиенттің ішкі
бақылау жүйесін зерделеу және бағалау мәселелері қарастырылған,
ХАС 401 Компьютерлік ақпарат жүйесіндегі аудит. Мәліметтерді
компьютерлік өңдеуден өткізетін жағдайда қолданылуы қажет қосымша рәсімдер
(процедуралар) ашып көрсетілген.
ХАС 402 Қызмет көрсетуші ұйымдар пайдаланатын субъектілер
ерекшелігіндегі аудит есебі. Мамандандырылған сервистік ұйымдардың есеп
берулерін дайындау мен есеп жүргізуді алған ұйымдардағы аудиттің
ерекшеліктері келтірілген. Бесінші бөлімге Аудиторлық дәлелдер 500 - 599
стандарттары кіреді.
ХАС 500 Аудиторлық дәлелдеулер - аудит мәліметтерінің көздері мен
табиғатын, сондай-ақ мәліметтердің және осы мәліметтерді алуға көмектесетін
әдістердің жеткіліктілігі мен жарамдылығы туралы мәселелерді қарастырады.
ХАС 501 Аудиторлық дәлеледеулер - ерекше баптарды қосымша қарау.
Құндылықтарды сақтау бойынша құжатты басшылық, дебиторлардың есепшоттарын
және талаптар мен критерийлер бойынша мәселелерді растау, әлдеқайда
шындыққа жанасымды аудиторлық ақпаратты алудың басқа процедураларын
қолдану.
ХАС 505 Сырттай растау - үшінші тұлғадан мәліметтерді алу үшін сұрау
салуды әзірлеу және жіберу тәртібін реттемелейді.
ХАС 510 Алгашқы тапсырмалар - бастапқы сальдо. Тексеруді алғаш рет
жүргізетін жағдайда немесе мұндай жұмысты (тексеру) істемегеніне бір жылдан
астам уақыт өтсе, ондай кезде есепшот бойынша (бастапқы қалдықтар үшін)
аудитордың жауапкершілігі анықталады.
ХАС 520 Аналитикалық процедуралар - талдамалы тексерулердің
процедурасының және оның міндеттері мен өткізілу уақытына қатысты ұсыныстың
сипаты берілген. Әдеттен тыс қатынас пен талдамалы процедура нәтижелеріне
сенім білдіру деңгейінің фактілерін аудитордың зерделеу мәселелері
қарастырылады.
ХАС 530 Аудиторлық сұрыптау және іріктемелік тестілеудің басқа
процедуралары. Сұрыптауды жүргізу, іріктеулерді жіктеу және қателікті
экстраполяциялау бойынша ұсыныстар беріліп, факторлары анықталады.
ХАС 540 Багалау мәнінің аудиті. Бағалау мәліметтері, аудиттің негізгі
кезеңдері, олардың негізділігін талдаудағы аудитордың жауапкершілігі
белгіленіп, осы бағалаулардағы қателіктерді анықтау бойынша ұсыныстар
берілген.
ХАС 550 Байланыстырылған тараптар. Өзара байланысқан тараптар (еншілес
немесе тәуелді ұйымдар) және олармен бірге өткізілетін операциялар
аудитінің процедуралары қарастырылады.
ХАС 560 Кейінгі уақиға. Аудитор есеп беруді жасаған күннен кейін
немесе есеп беру жарияланғаннан кейін болатын уақиғалар есеп берулердің
мазмұнына елеулі түрде ықпал еткен жағдайда аудитордың қалай әрекет ету
керектігін көрсететін тәртіптері анықталады.
ХАС 570 Үздіксіз қызмет. Кәсіпорын қызметінің үздіксіз принципін
қолданудың дұрыс еместігіне аудитор күмәнданатын жағдай сипатталады.
ХАС 580 Басшылықтың мәлімдемесі. Тексерілген ұйым басшысы ұсынатын
ақпараттарды алу мен пайдалану жағдайы анықталады.
Алтыншы бөлімде №600-699 Басқалардың жұмысын пайдалану стандарттары,
оның ішінде ХАС 600 Басқа аудитордың жұмысын пайдалану; ХАС 610 Ішкі
аудиттің жұмысын қарастыру; ХАС 620 Сарапшы жұмысын пайдалану
біріктірілген.
Мысалы, ХАС 610 Ішкі аудиттің жұмысын қарастыруда арнайы
тағайындалған қызметкер жүзеге асыратын кәсіпорындағы ішкі бақылаудың
элементі ретінде іштей бақылаудың мәні ашып көрсетіледі.
Ішкі аудиттің қызмет нәтижелерінің бірталай бөлігін тәуелсіз аудитор
қаржылық ақпараттарды талдауда пайдалануы мүмкін. Ішкі аудитор жұмысын
бағалауда тәуелсіз аудитор ескеруі тиіс процедуралар келтірілген.
Жетінші бөлімге (700-799) Аудиторлық іріктемелер мен есеп беруді
ұсыну үш стандарт қосылған:
ХАС 700 Қаржылық есеп беру бойынша аудиторлық есеп беру (қорытынды) -
аудиторлық есеп берудің формалары мен мазмұнына қатысты ұсыныстар берілген,
сөзсіз (талассыз) қорытындылаудың ықтимал қалыптастырулары мен қорытынды
жасалатын жағдайлар, кейбіреуі сөзсіз болатын, ішінара жағымсызы да бар
және қорытындыны беруден бас тарту жағдайлары қарастырылады.
Қосымшада ескертпемен жасалатын сөзсіз қорытындылаудың үлгісі және
аудитордың жағымсыз қорытындысының үлгісі, сондай-ақ қорытындыны беруден
бас тарту мысалы келтірілген.
ХАС 710 Салыстырмалы мәндер. Клиенттің есеп беруі өткен жылдың
көрсеткіштерін қамтыған жағдайларда аудитордың әрекет ету тәртібі
сипатталады.
ХАС 720 Тексерілген қаржылық есеп берулерді қамтитын құжаттардағы
басқадай ақпарат. Мұнда аудиттелген қаржылық есеп берулердің елеулі
сәйкессіздігін сәйкестендіру мақсатында аудитордың басқадай ақпараттарды
оқу қажеттілігі айтылады.
Сегізінші бөлімде Мамандандырылған салалар (№800-899) екі стандарт
келтірілген:
ХАС 800 Арнайы мақсаттарға арналған аудиторлық тапсырмалар бойынша
аудиторлық есеп беру (қорытындылау). Жалпы қабылданған стандарттар немесе
принциптер бойынша ғана емес, сондай-ақ субъектілердің қызмет түрлері,
операциялары, нақты есепшоттары, баптары бойынша жасалған есеп пен есеп
берулерді арнайы тексеру бойынша есеп берулердің ерекшеліктері ашып
көрсетіледі.
XАС 810 Болжамды қаржылық ақпаратты зерттеу. Болжау мен бағалау
мәліметтеріне немесе уақиғаны дамытудың жорамалды сценарийіне негізделген
қаржылық ақпараттар туралы аудиторлық есеп берулерді тексеру және жасау
процедуралары сипатталады.
Тоғызыншы бөлімде (900-999) Ілеспе қызметтер үш стандарт кіреді:
ХАС 910 Қаржылық есеп берулерді шолып тексеру бойынша тапсырма.
Аудиттің жеңілдетілген нұсқасын білдіретін қаржылық есеп берулерге жалпы
тексерулерді жүргізудің тәртібі келтірілген. Бұл арада аудитор есеп
берулердің анықтығы туралы емес, оның анық еместігін растайтын фактілердің
болмауы туралы пікір білдіруі керек. Жалпы тексеру нәтижелерінің қаржылық
есеп берулердің әдеттегі аудитінің нәтижелерінен гөрі дәлелдеу күші аз
болады.
ХАС 920 Қаржылық ақпаратқа қатысты келісілген процедураны орындау
бойынша тапсырма. Есеп пен есеп берудің жекелеген бөлімдерін тақырыптық
тексеруді жүргізудің процедуралары баяндалған. Мұндай тексерулердің
нәтижелері бойынша қорытынды қаржылық есеп берудің әдеттегі аудитінің
нәтижелері бойынша қорытындыға қарағанда аз күшке ие болады.
ХАС 930 Қаржылық ақпаратты компиляциялау бойынша тапсырма. Қаржылық
есеп беруді дайындауда және осы қаржылық есеп беруді жасау барысында
пайдаланылатын мәліметтерді тексеруге аудитордың клиентке көрсететін көмегі
ретінде қаржылық ақпарат компиляциясының мазмұны ашып көрсетіледі.
Оныншы бөлімде Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже
өзіндік ерекшелігі бар стандарттар келтірілген:
Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1000. Банктер
арасындағы растау процедуралары. Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша
ереже - 1001.
Ақпараттық технологиялық орта (АТО) - дербес компьютерлер;
Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1002. Акпараттық
технология ортасы - онлайндық компьютерлік жүйе;
Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1003. Ақпараттық
технология ортасы – мәліметтер базасының жүйесі;
Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1004. Банкілік
қадағалау органдары мен сыртқы аудиторлар арасындағы өзара қарым-қатынасы;
Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1005. Шағын
кәсіпорындардағы аудиттің ерекшеліктері;
Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1006. Халықаралық
коммерциялық банктердің аудиті;
Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1008.
Тәуекелдіктерді бағалау және ішкі бақылау жүйесі компьютерлік
ақпарат жүйесі мен осыған байланысты мәселелердің
сипаттамасы;
Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1009.
Компьютерлердің көмегімен аудитті жүргізу әдістері;
Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1010. Қаржылық есеп
берулердің аудитіндегі экологиялық мәселелердің есебі;
Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1012. Қаржылық
құралдармен жүргізілетін аудит.
Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1013. Электрондық
коммерция - қаржылық есеп берулер аудитіне ықпалы (15).
Лекция 4
3. Аудиторлардың кәсіби әдептілік
кодексі.
4. Аудиторлардың әдептілік нормалары
(қағидалары).
3. Аудиторлардың кәсіби әдептілік кодексі.
1988 жылы АІСРА мәжілісінде бухгалтер-аудиторлардың өзін-өзі ұстаудың
кәсіби Кодексінің жаңа нұсқасы қабылданды, оның ішінде олардың кәсіби
тәртібін көрсететін мынадай 6 жағымды ережелер қамтылған:
Міндеттері. Аудиторлар өз міндеттерін орындауда жоғары кәсіби және
моральдық сапаларын танытуы керек, өз қызметінің барлық түрінде дәл әрі жан-
жақты ойластырылған өз пікірін қалыптастыруы қажет.
Қоғамның мүдделері. Аудиторлар өзіне мынадай міндеттемелер жүктеуі тиіс.
Қоғам мүддесіне қарай әрекет-қызмет етіп, оның сенімін ақтап, жоғары кәсіби
шеберлігін көрсету керек.
Адалдық. Қоғамның сеніміне ие болуы үшін аудиторлар өзінің кәсіби
міндеттерін адал әрі мінсіз орындауы қажет.
Объективтілігі және тәуелсіздігі. Аудиторлар объективтілігін сақтай
отырып, мүдделер қақтығысынан бойларын аулақ салғаны жөн. Аудиторлық
жұмыстарды жүзеге асыруда олар мәні (яғни табиғи мінез-құлқымен) бойынша
және көрер көзге де (формально) тәуелсіз болғаны абзал.
Тиісті (жете ынта-ықылас аудару). Аудиторлар кәсіби стандарттарды сақтауы
қажет, өз білімдерін жоғарылату және кәсіби міндеттерді толық орындап,
қызмет сапасын ұдайы жақсартып отыруға ұмтылуы тиіс, сондай-ақ қабілеттері
мен қасиеттерін ең жоғары мүмкіндік деңгейінде пайдаланғаны жөн.
Қызмет көлемі мен сипаты. Аудиторлар көрсетілетін қызметтің көлемі мен
түрін анықтап, өзін-өзі ұстаудың кәсіби кодексінің принциптерін сақтауы
керек.
Әрбір аудитор өзін-өзі ұстау мәнерінің негізгі ережелерін үйреніп, кез-
келген жағдайда болу мүмкін проблемаларды анықтауда негізгілері ретінде
қолдануға тиіс. Олардың аудиторлық ұғымдағы ең маңыздыларын қарастырайық:
А. Тәуелсіздігі. Бұл қасиет аудиторлық кәсіптің негізгі іргетасы болып
табылады, өйткені тәуелсіз аудиторлық тексерудің мақсаты қаржылық есеп
беруге деген сенімділікті қалыптастыру. Аудиторлар клиент басшылығымен де,
тексерілетін экономикалық бірліктермен де ешқандай байланысы болмауы керек.
Тәуелсіздік мына жағдайларда бұзылады. Егер аудитор:
клиенттің қайсыбір мүлкін иеленетін болса;
таза табысы немесе фирмасының пайдасы тексерілетін
компанияның инвестициясымен тығыз байланысты болса, не
болмаса компаниямен бірлескен инвестициясы бар болса;
компаниядан несие алса немесе берсе (бұл тыйым әдеттегі
тәртіппен қаржы институттарынан алынатын кредитке қатысты болмайды);
• тексерілетін компаниямен құрылтайшы ретінде байланыста болса;
• компанняның Директорлар кеңесінің мүшесі болып
табылғанда;
компанияның есептік жазбаларын жүргізіп, есеп саласында шешім қабылдайтын
болса, ал компания басшылығы қаржылық есеп беру туралы ақпаратпен оған
негізгі жауапкершілікті көтеретіндей шамада ақпарат алмаса;
егер компания басшылығы аудиторлық жұмыста олқылықтары үшін аудиторды сот
процесімен қорқытатын болса немесе аудитор компания басшылығын алаяқтықпен
жалған деп айыптап, сот процесімен қорқытатын болса;
клиент инвестор болатын болса, онда инвестор (инвестордағы) - кәсіпорында
аудитордың қаржылық мүдделілігі болады;
егер аудитор отбасының немесе туыстарының бір адамы
клиент ісін тікелей қатысты (мүдде жағынан) немесе онымен
(клиентпен) кәсіпорынды басқару ісіне байланысты болатын
болса және т.б.
Ә. Адалдық және объективтік. Аудитор кез келген кәсіби қызметін жүзеге
асырғанда адал әрі объективті болуы керек, мүдделердің сәйкеспеуінен
болатын дау-жанжалдарға араласпай, фактілерді ойдан құрастырып бұрмаламауы
қажет. Клиенттің салық төлеуден жалтаруы, жалған жазылған есептік жазбалар,
қаржылық есеп берудегі жаңылыс ақпараты барын біле тұра жасырған аудитор
қабылданған адалдық пен объективтілік ережелерінің рухы мен атына нұқсан
келтіреді.
Жаңа немесе өзгеше операциялар есебінің мәселелері бойынша
кәсіпорындарға кеңес беру барысында аудитор бірқатар проблемаларға
кезігеді. Аудиторлар операциялардың есебін дұрыс жеткізу ісінде әр түрлі
пікірде болады, сондықтан да кәсіпорын басшысы болып өткен немесе болуы
ықтимал операциялардың есебі бойынша басқа бухгалтерлермен кеңесетін болса,
оған таңданудың кажеті жоқ. Осы заманғы қаржы рыногы күрделі әрі қитұрқы
қаржы аспаптарын жасау барысында тапқырлық танытады, олардың есебі анық
бола бермейді.
Кәсіпорын басшылар аудиторларды сатып алатын жағымсыз оқиғалар да
болып тұрады, мұндайда аудитор олардың өздері көргісі келетін қаржылық
есепте ақпаратты анық мазмұндап, білікті есеп жасап береді.
Б. Стандарттарды сақтау. Аудитор стандарттар мен олардың
интерпретациясын (түсіндірулерін) сақтауы керек. Осыған сәйкес олар өз
құзыретіндегі қызметтерді ғана көрсеткені дұрыс. Кәсіби қызметті атқару
кезінде ол баса назар аударып, қызмет етуді жоспарлау және бақылау;
ұсыныстар жасап, қорытынды шығару үшін қажетті егжей-тегжейлі ақпарат болуы
керек.
В. Құпияны сақтау. Аудитор клиенттің ерекше рұқсаты болмайынша
ешқандай құпия ақпаратты жарияламауы керек және мамандығына нұқсан
келтіретін әрекеттерге бармауы керек. Атап айтқанда:
клиент талап етсе де, оған бухгалтерлік және басқа да құжаттарды қайтарып
беруден бас тарту;
кәсіби қызмет барысында нәсілдік, жыныстық ұлттық белгілері мен ұстанатын
діни сенімдеріне қарай кемсітушілікті (дискриминация) жүзеге асыру;
тексеру барысында егер клиент аудитордан мемлекеттік аудиторлық
стаңдарттарды және нормаларды сақтауын өтінетін болса, онда клиенттін
тілегіне қарсы мемлекеттік стандарттар мен нормаларды сақтамауы керек.
Себебі, нағыз шынайы фактілерді ашуда мемлекеттік стандарттар
мен нормалар дәрменсіздік танытуы ықтимал.Аудитор кейбір жағдайда
шынайы фактілерді әдеттен тыс әдістермен ашуы мүмкін;
бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептемесінің тіркеліміне жалған жазбаларды
енгізуге келісім бермеуі керек;
басқа тұлға туралы ақпаратты тапсырғаны үшін клиенттен комиссиялық алым алу
немесе клиенттерді тартқаны үшін басқа біреуге төлеу;
Г. Жарнаманы шектеу. Аудиторлар өзінің қызметін немесе фирма атауын
жарнамалау арқылы клиенттерді мазалап, адамдарды адастыру арқылы өз
қызметін мәжбүрлеп өткізуге немесе алаяқтық жасамауға тиісті.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің уәкілеттілік берілген лицензия
беруші (лицензия) мемлекеттік орган қоғамдық аудиторлар ұйымымен бірлесіп
осы кәсіп түрі бойынша лицензия алған тұлғаның аудиторлық қызметін
реттейді. Лицензия беруші аудиторлық қызметтерді бақылап, аудиторлар мен
аудиттенетін субъектілердің қатынасын қарастырып, лицензия ұстаушыға
ескерту жасауына болады, тіпті болмаған жағдайда лицензияның іс-әрекетін
тоқтатады, Бұл - өте қатаң жаза, өйткені лицензиясынан айырылған тұлға
аудиторлық біліктіліктен және аудиторлық есептілігіне қол қою құқығынан
қоса айырылады.
4. Аудиторлардың әдептілік нормалары (қағидалары).
Аудиттің халықаралық стандарттары тек оны еткізудің жалпы тәсілдерін,
тексеру жүргізу ауқымын, аудиторлық қорытынды есептің түрлерін, методология
мәселелерін, сондай-ақ, аудиторлар қолдануға тиісті базалық принциптерді
айқындайды. Алайда, ол стандарттар тексеру жүргізу процессінде қолданылатын
нақгы іс-әрекеттерді, тәсілдерді, процедураларды белгілі бір тәртіпке
бағындыра алмайды. Ондай мақсаттағы қызметті аудитгің фирмаішілік
стандарттары атқарады.
Жоғары сапалы қызмет көрсетуді қамтамасыз ету үшін аудиторлар мен
аудиторлық фирмалар халыкаралық аудит стандарттарының негізінде, аудиторлық
фирма жұмысының спецификасы (ерекшелігі) ескерілетін және тексеру
жүргізудің нақты процедураларының, аудиторлық дәлелдеулер жинаудың, оларды
құжаттаудың, клиентпен өзара қарым-қатынас саясатының, ішкі бақылаудың және
фирманың ішкі қорытынды есебінің мазмұны ашылып көрсетілетін өздерінің ішкі
стандарттарын жасауға тиісті. Тексеру жүргізу кезінде ол қажетті
дәлелдеулер жинауды жеңілдетеді, тексеру жүргізу уақытын қысқартады,
аудиторлық қорытынды жасау кезінде қате жіберу тәуекелдігін азайтады.
Аудиттің ішкі стандарттары белгілі бір аудиторлық фирмада аудиторлық
тексерудің бірегей (фирмалық) тәсілін қамтамасыз етеді. Орындалатын
жұмыстардың көлемін ұлғайту және сапасын көтеру, тексеру жүргізу үшін
аудиторларды — ассистенттерді кеңінен пайдалану, аудит технологиясын
жетілдіру мүмкіндігі туындайды. Бірақ, стандарттар артық нақтыланбауға,
аудитордың еркін тежемеуге тиісті. Себебі, ол аудитті кәсіби ой-пікірмен
нығайтылмаған, жай ғана мәліметтер жинауға айналдыруы мүмкін. Фирманың
экономикалық және қоғамдық статусы үшін ішкі стандарттардың маңызы жоғары
болғандықтан, олардың мазмұны коммерциялық құпия болып табылады.
Әдетте, ішкі стандарттарға оларды жасаушылар қол қояды және міндетті
түрде аудиторлық фирманың жетекшісі бекітеді.
Фирмаішілік аудиторлық стандарттарды үш блокқа біріктіруге болады:
• аудиторлық фирмалардың құрылымы және оның қызметін ұйымдастыру
технологиясы;
• заңдар мен стандарттардың талаптарын жүзеге асыру бойынша
құжаттар;
• тексеру жүргізу әдістемесі.
Бірінші блоктың құжаттары аудиторлық фирма жұмысының ерекшелігін, оның
ұйымдық құрылымын, клиенттерімен өзара қарым-қатынас жасау принциптерін,
ішкі бақылаудың және ішкі қорытынды есеп берудің құрылымын, жұмыскерлердің
лауазымдық міндеттері мен өкілеттіліктерін, олардың білім деңгейіне
қойылатын талаптарды, кәсіби этика мәселелерін және тағы баскаларды ашып
көрсетеді.
Екінші блок құжаттарының негізін бухгалтерлік есеп және қаржылық
қорытынды есеп беру мәселелерін реттеуші нормативтік құжаттардың тізімі;
бастапқы құжаттардың, аналитикалық және синтетикалық есеп регистрлерінің
құрамы; есептің белгілі бір салалары бойынша болуы мүмкін бұзушылықтарды
топтастырушы аудиторлық процедуралардың орындалу реті; аудитті жоспарлау
кезеңінде сұрақ беруді өткізу үшін жасалынған тестілер немесе сұраулар
тізімін құрайды.
Үшінші блокқа қатысты әдістемелер келесі бағыттар бойынша жасалынады;
• бухгалтерлік-клиенттің бухгалтерлік есебінің жекелеген бөлімдері
бойынша әдістемелер;
• заңдық-клиент қызметінің кұқықтық жағынан қамтамасыз етілуін тексеру
әдістемелері (құрылтай құжаттарының және жарғылық капиталдың аудиті,
шаруашылық келісім-шарттарының сараптамалары, салық заңының сақталуына
талдау жасау және т.б.);
• арнайы-ортақ арнайы белгілерді иеленуші кәсіпорындар тобына тексеру
жүргізу әдістемелері (шағын кәсіпкерлік субъектілерінің, шетелдік
инвестициялары бар объектілердің өкілдіктерінің және т.б. аудиті).
Бұл стандарттардың әрқайсысында төмендегілер болуы мүмкін:
• тексерудің мақсаты мен міндеттері;
• тексерілетін бөлімдер керсетілген аудит өткізу бағдарламасы;
• нормативтік-құқықтық құжаттар;
• клиенттің бухгалтерлік және басқа құжаттары (қаржылық есеп беруі,
регистрлер, бастапқы құжаттар);
• есептің осы участогы бойынша болуы мүмкін бұзушылықтарды
топтастырушы (аудитті жоспарлау кезеңінде сұрақ беруді өткізуге арналған
тестілер немесе сұраулар тізімі; осы участокқа тексеру жүргізу кезінде
қолданылатын аудиторлық процедуралардың тізімі);
• аудиторлық процедуралардың орындалу реті;
• аудитордың жұмыс құжаттарының жасалынған нысандары (үлгілері).
Сондай-ақ, аудиторлық стандарттардың болуы аудиторлық фирма мен оның
жұмыскерлерінің қызметіне тиімді ішкі бақылауды жүзеге асыруға мүмкіндік
береді.
Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіздер:
1.Аудитті реттейтін Қ.Р-ның заң нормативтік актілері
2.Аудиторлық қызметтіңң нормативтік негіздері
3.Аудит субъектілері,олардың құқығы
4.Аудит субъектілерінің міндеті
5.Аудит субъектілерінің жауапкершілігі
6.Қ Р-да аудиторлық қызметті реттеу деңгейлері
7.ҚР-ның аудиторлық қызмет туралы заңының құрылымы
8.Халықаралық аудит стандарттары
9.Фирма ішілік стандарттар
10.Аудиторлық қызметті лицензиялау
11.Аудиторлар палатасы немесе оның функциялары
12.Аудиторларды аттестациялау
13.Тексерілетін субъектілердің жауапкершілігі
14.Тексерілетін субъектілердің құқығы мен міндеті
Тақырып 3. Аудиттегі маңыздылық
Лекция 5
1. Маңыздылық туралы түсінік.
2. Әлемдегі іс-тәжірибеде маңыздылықтың деңгейін анықтау.
Лекция 6
3. Аудиттің нәтижесіне талдау жасау кезінде маңыздылық қағидасын
қолдау.
1. Маңыздылық туралы түсінік.
Маңыздылық аудиттің негізгі ұғымдарының бірі болып табылады.
Халықаралық аудиторлық тәжірибеде маңыздылықты анықтаудың тәртібі 320- шы
аудиттегі маңыздылық стандартымен реттеледі. Маңыздылық деңгейі болып
бухгалтерлік есептегі қателіктердің шекті шамасы түсіндіріледі. Бұл шамадан
басқа есепті білікті пайдаланушы үшін дұрыс тұжырым жасауға және дұрыс
экономикалық шешім қабылдауға негіз етіп алуды тоқтату ықтималдылығы жоғары
болады.
Аудиторлық маңыздылық тұжырымдамасын келесілерге негіз ретінде
пайдаланады:
1. Ерекше назар аударуын талап ететін маңызды типтік емес және қатесі бар
баптармен шоттарды анықтаған кезде тексеруді жоспарлауға негіз ретінде
2. Жиналған аудиторлық дәлелдерді бағалауға негіз ретінде
3. Аудиторлық есептің типі туралы шешімдер қабылдау үшін негіз ретінде
пайдаланады.
Маңыздылық абсалюттік сондай-ақ салыстырмалы шама ретінде анықталады.
Маңыздылық абсалюттік шекарасын белгілеу өте сирек пайдаланады. Базалық
көрсеткіштерден салыстырмалық шамадағы процентпен немесе үлеспен белгілеген
маңыздылықты анықтау іс жүзінде неғұрлым кең тараған болып табылады.
Маңыздылық өлшемдері тұтастай есепке сондай-ақ бухгалтерлік баланстың
елеулі бағыттарына қатысты анықталады. Тексеру үшін елеулі және маңызды
бағыттарды анықтау аудитті жүргізудің іріктемелі тәсілінен шығарылады.
Есепті кезеңнің ішінде бүхгалтерлік есептің бүкіл шоттарына тексеру жүргізу
мүмкін емес. Баланстың маңызды баптарын анықтаған кезде сандық және сапалық
көрсеткіштер назарға алынады.
Қаржылық ақпараттың маңыздылығы бұл пайдаланушының экономикалық
шешіміне әсер етуге қабілетті ақпараттардың сандық мөлшері мен әсері. Аудит
барысында аудитор маңыздылықты 2 тұрғыдан қарастыра отырып шешім қабылдаған
дұрыс:
- Сандық
- Сапалық
Маңыздылықтың сапалығы - бұл тексеру барысында анықталған
ауытқулардың Қазақстан Республикасындағы әрекет етуші нормативтік актілер
тарапынан мекемелердің анықталған ауытқулардың сипаттамасы туралы
аудитордың кәсіби пікірі.
Маңыздылықтың сандық жағы - бұл маңыздылықтық белгілеген деңгейіне
анықталған ауытқулар соммаларын және басқа да ауытқулар бағасының асып
түсуі. Маңыздылық деңгейі дегеніміз бұл пайдаланушыға негізделген
экономикалық шешім мен дұрыс қорытынды жасауға мүмкіндік бере алмайтын
қаржылық есеп берудегі сандық өлшемі мен шектік мәні. Әлемдік аудиторлық
тәжірибеде баланс баптарындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz