Ыбырай Алтынсарин шығармаларының тілі

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Қайнар университеті

Ыбырай Алтынсарин

Орындаған: 3 курс студенті

Сартаева Қарлығаш

Сырттай бөлім

Тексерген: _______________

Алматы 2006 жыл

ЖОСПАР
Кіріспе 2

I. Ыбырай Алтынсариннің өмірі мен қызметінің негізгі кезеңдері (1841-1845)
4
1.1 ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИН ЖӘНЕ ДӘУІР 8
1.2 ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИН — ПЕДАГОГ, ХАЛЫҚ АҒАРТУ ІСІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫСЫ 10
1.3 БIЛIМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУДЕГI ЫБЫРАЙДЫҢ АЛҒА ҚОЙҒАН МАҚСАТТАРЫ 11
1.4 ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИН — ПУБЛИЦИСТ ЖӘНЕ ЭТНОГРАФ 13
1.5 ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИН-ТҰҢҒЫШ ОҚУ ҚҰРАЛДАРЫН ЖАСАУШЫ 14
II. ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛIН ДАМЫТУДАҒЫ 15
Ы. АЛТЫНСАРИННІҢ РОЛІ 15
Қорытынды 21
Қолданған әдебиеттер 23

Кіріспе

Педагогика училищелері мен жоғары оқу орындарының филология
факультеттері оқу программаларынан қазақ халқының ұлы ағартушылары Шоқан
Уәлиханов, Абай Құнанбаевтың өмірі мен творчествасын оқып білуге мол орын
берілген. Соның ішінде Ыбырай Алтынсариннің алатын орны ерекше. Ол мұғалім-
методист, халық ағарту ісінің ұйымдастырушысы, оқулықтар авторы және қоғам
қайраткері. Ыбырай – фольклорист, ақын – жазушы, журналист.

Ыбырай Алтынсариннiң бiлiм және тәрбие беру мақсаттары өмiр талабынан
туып, қазақ халқының жалпы мұң-мұқтаждарымен астарласып жатыр. Ыбырайдың
педагогикалық мұраты балаларға жан-жақты және кең көлемде бiлiм беру.

ХIХ ғасырдың екiншi жартысындағы қазақ әдеби тiлiнің дамуында Ыбырай
Алтынсариннің ролi зор болғаны белгілі. Ыбырай Алтынсарин — сол дәуiрдегi
қазақ әдеби тілін ерекше сапамен дамытып, оны жаңа белеске, биiк дәрежеге
көтеріп, жазба, әдеби тiлдi жаңа ұлттық сипатқа жеткiзуге атсалысқан адам.

Ыбырайдың өлеңдерi — ең алдымен балаларға арналып, солардың оқуы үшiн
жазылғандықтан да, тiлi жеңiл, қарапайым, түсінуге қиындық келтiрмейтін,
тақырыбы оқу, өнерге байланысты болып келетін дүниелер. Кел, балалар,
оқылық. Оқығанды көңiлге ықыласпен тоқылық! — деп оқуға шақырып, өз ойын
ешбір бұлтақсыз ойын баласының ой өрiсiне лайықты етiп айтады.

I. Ыбырай Алтынсариннің өмірі мен қызметінің негізгі кезеңдері (1841-
1845)

Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы 20 (қараша) қазанда Торғай облысы,
Николаевск уезiнiң Арақарағай облысында (қазiргi Қостанай облысының Затобол
ауданында) дүниеге келдi. Әкесi Алтынсары ауыл молдасы алдын көргенi
болмаса, басқадай оқу қумаған, момын, үй-шаруасымен ғана айналысқан адам
болған. Ол Ыбырай үш жасқа толғанда қайтыс болады. Шешесi Айман (Арғын
руынан Шеген бидің қызы) ескi салт бойынша қайнысы Қошанға шығады, одан
туған балалардың ұрпақтары баршылық. (Ақын Мариям Хакiмжанова, ғалым Шабден
Балғожин, т.б.). Ыбырай әкесi өлгеннен кейiн тәлiм-тәрбиенi атасы Балғожа
биден алады. Балғожа Жаңбыршин — белгiлi би, iрi бай болған адам. Ол ұзақ
уақыт Орынбор Шекара комиссиясы қол астында қыпшақ руына старшина болып
қызмет iстеген, патша өкiметтінен шен-шекпен алған ірі феодалдардың бiрi
(Н. И. Ильминский). Орысша тiл бiлген, ақыл парасаты да мол болған би тек
қазақ даласы емес, Орынбор губерниясындағы орыс чиновниктері мен шекаралық
билеушi әкiмдердiң алдында өзіндiк салмақ пен айрықша беделге қолы жетедi,
губерния төңiрегiндегi басқарушылардың қайсысымен де тең адамдай сөйлесе,
пiкiрлесе алады.

1846 жылдың 5 наурызы күні Балғожа би Орынборға әдейі барып, өзiнiң
жақсы танысы, Орынбор Шекара комиссиясының төрағасы генерал-майор М. В.
Ладынженскийге әдейi жолығып, немересi Ыбырайды ашылмақ мектебіне
қабылданатын қазақ балаларының кандидаты етіп тіркеп қоюды сұрап арыз
береді. Арыз қанағаттандырылды. 1850— 1857 ж. Ыбырай 1850 жылы 22 тамызда
Орынбор Шекара комиссиясы жанынан қазақ балалары үшiн ашылған мектепке 30
баланың бiрi болып қабылданады.

Мектеп қабырғасында ол көп нәрсенi үйрендi - орыс тiлiн меңгередi,
оның тiршiлiк-тұмысқа қажеттi ерекшелiктерiн, Россия экономикасының озық
екенiн түсiнедi. Болашақ ұлы педагогтiң ой-дүниесi кеңейiп, байқампаздық
қасиеттерi дамиды. Орыс зиялыларының шығармаларынан нәр алады. Ыбырай аса
зерек болады, жоғары балдар алып оқиды. 1857 жылдың қорытындысында ол өте
қабілеті бар аталып, орыс тiлiнен 10 балл (ең жоғары балл 12 болатын да,
келесі классқа көшу үшiн не бәрi 72 балл жинақтауы қажет болатын — Э. Л.),
қазақ (татар) тiлiнен 11 балл, тәртібiнен 12 балл алады. Ыбырай Алтынсарин
1857 жылы жазда осы мектептi‚ жақсы бағалармен бiтiрiп шықты, тиiстi куәлiк
және дәрiгерге көмекшi деген ресми анықтаманы да қоса алды.

1857—1859 ж. екi жыл бойы қыпшақ руы ұзын бөлiмiнiң меңгерушiсi
(управляющий), войскалық старшина, атасы Балғожа Жаңбыршиннiң қарамағында
хат жүргiзушi болып жұмыс аткарды. 1859 жылдың тамыз айының бiрiнен бастап,
Орынбор облысының басқармасына кiшi тiлмаш (аудармашы) болып тағайындалады.
Шекара комиссиясының төрағасы, орыс ориенталисi, үлкен ғалым Васалий
Васильевич Григорьевтiң қарамағында жұмыс iстейдi. Осы кезде жас жiгiт
Ыбырайдың өз бетiмен бiлiм алуына Балғожа бидi айрықша бағалаған және соның
үшін Алтынсаринге В.В. Григорьев (1816—1881) көп жәрдемдеседi. 1866 жылы
Ыбырай Алтынсарин кiшi жүздегi Жаппас руы, Достияр бөлiмiнiң құрметтi
ақсақалы Шолақ қызы Айғанысқа үйлендi. 1871 ж. қыс айларында мектеп
жұмысымсен, уездiк баскарманың тапсырмаларын орындаумен айналысады. Жазда
екi ай демалыста болады Қазанға Н.И. Ильминскийге бару жоспарын құра
бастады. Орыс графикасы негiзiнде кiтап жазу iсiн ойластырады. Қазақ
даласында бала шақ мектептер ашу iсiн ойластыру жолдарын қарастыра
бастайды. Шiлде айының 21-жұлдызында Н.И. Ильминскийге жазған бiр хатында
мынадай қорытындыға келедi: Мектеп — қазақтарға бiлiм берудiң басты
құралы, олар қазақ даласының кез келген жерiне ретсiз орнатыла салынатын
болса, ешбiр пайда келтiре алмайды... Сондықтан мектептерде жақсы, бiр жөнi
тәуiр бiлiм берiлетiн болса, артта қалған халықты мектепке қызықтырып тарту
үшiн мектеп бiтiргендерге қай жөнiнен болса да бiр артықшылық, берiлетiн
болсын, сонда ғана оқушылардың саны ешбiр күмәнсiз тез өседi. Осылай
еткенде ғылыммен қаруланған, әр нәрсеге дұрыс көзқарасы бар адамдар қазақ
арасында көбейiп, бүкiл халыққа әсер ете алады, татар фанатизмiнiң күлi
көкке ұшады.

1877 ж. орыс графикасын пайдаланып, Қазақ хрестоматиясын жазу
жұмысын қолға алады. Қазақ мектебiнде орыс тiлiн оқыту әдiс-амалдары туралы
қолжазбаларын тағы да қайта қарап, өңдеп, толықтыру жұмысымен айналасады.

1.1 ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИН ЖӘНЕ ДӘУІР

Ыбырай Алтынсарин еңбек еткен кезең Россияда 1861 жылы жүргiзiлген
шаруалар реформасының дәуiрi едi, бiрақ Азат етiлген шаруалар
помещиктердің қанауында қала бердi.

В.И. Ленин бұл реформаның нәтижесiнде шаруалардың тұрмыс халiнiң өте
күйзелгенiн, Оның помещиктердiң мүддесiн көздеген ереже екенiн айта келiп,
осы ережеден кейiн шаруалардың саяси сезiмдерi кетерiлдi, олар келешекке
бостандық туы астында күреске шықты,— деп жазды.

ХIX ғасырдың 60-жылдарында Россия революцияшыл қозғалыс күшейдi. Ұлы
революцияшыл-демократ Чернышевский және басқалары патша самодержавиесiне
қарсы революциялық күреске шақырды.

Қазақтың аса көрнектi ағартушылары Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин,
Абай Құнанбаевтардың да озат пiкiрлерiнiң қалыптасуына Россияның ұлы
революцияшыл-демократтары орасан зор әсер еттi.

Қазақ халқының қоғамдық болмысы, әсiресе, материалдық тұрмыс-жағдайы
ХIX ғасырдың екiншi жартысында Россияның тiкелей ықпалы негiзiнде дамыды,
Бұл ықпалдың прогрестiк және реакциялық жақтары болды. Қазақ жерiнде
феодалдық қанаудың негiзi жерге жеке қожалық ету едi.

1861 жылы шаруалар ережесiн қабылдағаннан кейiн патша үкiметi әр түрлi
жергiлiктi өкiмет орындарын, мектеп жұмысын, сот орындарын қайта құру
жөнінде ережелер шығарып, өзіне бағынышты отар аймақтарға арнап, ережелер
қабылдады.

1.2 ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИН — ПЕДАГОГ, ХАЛЫҚ АҒАРТУ ІСІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫСЫ

Ыбырай Алтынсарин халық-ағарту iсiне жолдама алып алғаш аттануы. Бұл
бағыттағы асыл арманы. Ағартушылық қызметінің алғашқы қадамдарында
кездескен кедергiлер қараңғы орта және надан әкімдердің оқу мен білімге
деген енжарлығы. Үйде ашылған мектеп, 1864 ж. каңтар айының 8-жұлдызында
ағартушы ашқан Торғай уезiндегi тұңғыш оқу орны. Мектептің өмiрге келуі тек
Ыбырай үшін емес, жалпы қазақ даласындағы аса маңызды оқиға болды. Ұлы
педагог - Торғай халық училищелерінің инспекторы. Оқу ағарту саласындағы
алғашқы жүргiзілген ұйымдастыру жұмыстары. Н.И. Ильминскиймен, А. А.
Бобровниковпен, В.В. Катаринскиймен жазысқан хаттары. Ыбырайдың оқу жүйесi
(уездiк, болыстық және ауылдық мектептер, қыздар және қолөнер училишелерi,
тағы басқалар) және оның 1886 ж. Қазақтың болыстық мектептері туралы
записка аталатын еңбегі оның ағартушылық педагогикалық және саяси
көзқарастарын толық білдіретін трактат.

1.3 БIЛIМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУДЕГI ЫБЫРАЙДЫҢ АЛҒА ҚОЙҒАН МАҚСАТТАРЫ

Ол оқыту процесiнде 1). Бiлiм беру мен тәрбиелеуде мұғалiмнiң ролiн
жоғары қойды. 2). Оқу-материалдық базасының шешушi маңызын атап керсеттi.
3). Оқулықтарды таңдап ала бiлуге үлкен мән бердi. Инспектор ретiнде тиiстi
оқулықтарды әуелi өзi оқып шығып, кейін қажет деп тапса, мектепте
пайдалануға ұсынып отырды.

Ыбырай барлық уакытта оқу бағдарламалары шектелiп қалмай, оларды
кеңейте, қолға түскен қосымша материалдармен толықтыра түсудi окытушылардан
талап етiп отырды. Бiлiм беруде кiтапхананың орны ерекше бағаланады. Ол:
Ол жақсы бiлiм беру керек, қалай болса солай, оқытуға болмайды, Оқытатын
кiтаптар ғылымға негiзделуi тиiс - дедi.

Ыбырай Алтынсарин адамгершiлiкке тәрбиелеу идеясын көтердi, оны шешу
жолдарын iздестiрдi. Бұл жағынан алғанда ол революцияшыл демократтар мен
орыс педагогикасы классиктерiнiң негiзгi идеяларын толық меңгердi.
Оқушылар кейiннен парақор болмас үшiн, олардың өнегелi болып өсуiне
жәрдемдесуге барлық күшіммен тырысамын дедi. Оның өлеіңдерi (аудармалары)
мен әңгiмелерiнiң (аудармалары) түгелдей тәрбиелiк мәнi бар. Тәрбиенiң
қазiргi бiз пайдаланып жүрген қай саласын да Алтынсарин еңбектерiнен табуға
болады, әсiресе ол жастарды еңбекке тәрбиелеу iсiнiң жолдарын атап
көрсеткен, соның iшiнде, қоғамдық, пайдалы еңбектi ерекше қадiрлеген. Осы
ретте ол Бай баласы мен жарлы баласы Өрмекшi, құмырсқа, қарлығаш,
Қанағат, Малды пайдаға жарату, Байлық, тағы басқа әңгiмелерiн жазған.

Ыбырай Алтынсарин қазақ фольклорын тәрбие мақсатына аса шебер
пайдалана бiлген - Қобыланды, Жәнiбек батыр Қара батыр, тағы басқалары
осының мысалы.

Кел, балалар, оқылық!— жастардың оқу гимнi. Аудармаларының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.