Организм қажеттерінің қоректік заттардың белгілі бір мөлшерде және арақатынасында қанағаттандырылуы

ҚазаҚстан республикасы БІлІм

жӘне Ғылым министрлІгІ

Қ. И. СӘтбаев атындағы ҚазаҚ ҰлттыҚ

техникалыҚ университеті

БТиЖ кафедрасы

К у р с т ы Қ ж Ұ м ы с

Тақырыбы: “Ұтымды тамақтанудың ғылыми негіздері. Қанатты сөздің

шындығы. “Біз тамақтану үшін өмір сүрмейміз,

өмір үшін тамақтанамыз””

Қабылдаған: м. ғ. д.,

профессор Тезекбаева Ж. Ғ.

Орындаған: АиСУ-02-3 қ

тобының студенті Кенебай А. Ж.

АЛМАТЫ 2004

Жоспар:

1. Кіріспе

1. Дұрыс тамақтану негіздері;

2. Негізгі бөлім

1. Дұрас тамақтанудың бірінші принципі - энергия теңдестігі;

а) Негізгі алмасу;

ә) Тамақтың өзіне тән динамикалық әрекеті;

б) Бұлшық ет қызметіне энергияның жұмсалуы;

2. Дұрас тамақтанудың екінші принципі - негізгі қоректік заттарға деген қажеттілікті қанағаттандыру;

а) Рациондағы белоктық компоненттердің ең қолайлы ара қатынасы;

ә) Рациондағы май компоненттерінің ең қолайлы ара қатынасы;

б) Углеводтарға деген қолайлы қажеттілік;

в) Балласт заттарға деген қойылатын қажеттілік;

г) Витаминдерге деген қажеттілік;

ғ) Минералды заттарға деген қажеттілік;

д) Өмірдің әр түрлі кезеңіндегі қоректік заттарға деген қажеттілік;

е) Тамақтың әр түрлі болуы - денсаулық кепілі;

3. Дұрас тамақтанудың үшінші принципі - тамақтану режимі;

а) Тамақтанудың дұрыс режимінің бірініші принципі - мезгілінде тамақтану, яғни тәуліктің белгілі бір уақытында тамақтанып отыру;

ә) Тамақтанудың дұрыс режимінің екінші приципі - тәулік ішінде тамақты мезгіл-мезгіл бөліп ішу;

б) Тамақтанудың дұрыс режимінің үшінші принципі - әрбір тамақ ішкен сайын ұтымды болуын барынша сақтау;

в) Тамақтанудың дұрыс режимінің төртінші принципі - тамақ мөлшерінің бір күнде тамақтану мезгілдері бойвнша физиологиялық тұрғыдан неғұрлым дұрыс бөлінуі;

г) Дұрыс тамақтанбаудың салдары;

3. Қорытынды.

Кіріспе

Дұрыс тамақтану негіздері

Адам өмір сүру процесінде үнемі жұмыс істейді. Ол үйлер мен заводтар салады, станоктар мен машиналарды басқарады, жер жыртып, егін егеді, өнім жинайды, ғылыми еңбектер мен романдар жазады, басқа да пайдалы мыңдаған істерді атқарады. Тіпті тып-тыныш дем алып, бей-жай жатқанның өзінде адам өзі де аңғармай, жұмыс істей береді, өйткені оның жүрегі соғып тұрады, тыныс алады, оның организмінің әрбір клеткасында зат алмасып жатады.

Организмнің жұмыс істеуіне байланысты жұмсалған энергияның тамақтану мен тыныс алудың арқасында ғана, яңни тамақ пен оттегін қабылдау және пайдалану арқылы ғана есесі толады.

Адам организмі жұмыс істеп қана қоймайды, онда дененің клеткалары мен тканьдерінің, сондай-ақ клетка ішіндегі әртүрлі компоненттердің құралу жаңару процесі үздіксіз жүріп жатады. Бірақ клеткалар өліп, олардың орнына жаңалары пайда болады. Клеткалар өмір сүретін уақыттың ішінде оларда, әдетте, көптеген ішкі клеткалық құрылымдар талай рет алмасады. Осы “жөндеу” жұмыстарының бәрі үшін адам организміне “құрылыс материалы” керек, ал оны тамақтану арқылы ғана алуға болады. Атам қазақ айтқандай “Біз тамақтану үшін өмір сүрмейміз, өмір сүру үшін тамақтанамыз”. Әрбір адам өмір сүру үшін, оның организмінде клеткалар жағарып отыру үшін адам тамақтану керек, тыныс алу керек.

Ақырында адам организміндегі кейбір биологиялық активті қосындылар, атап айтқанда белгілі бір гормондар мен коферменттер (белок - ферменттердің қажетті төмен молекулалық құрамдас бөліктері) тамақ өнімдерінде ғана болатын және “витаминдер” деп аталатын ерекше заттардан түзіледі, ал “витаминдер” деген сөз латынша аударғанда “өмір үшін қажет аминдер” дегенді білдіреді (шын мәнінде, алғашқы ашылған витаминдерде аминдік топ болды және олар аминдер болып табылады, сондықтан неғұрлым кейінгі аминдер болмай, басқа химиялық табиғаттық қосындылары болып шыққанына қарамастан, “витаминдер” деген атау ғылыми ідебиетке де, әдеттегі өмірге де берік еніп алды) .

Сөйтіп, тамақтану организмге оның жұмсаған энергиясының орнын толтыру үшін, дененің клеткалары мен тканьдерінің түзіліп, жаңаруы үшін және организм функцияларының атқарылуы үшін қажет болатын қоректік заттар түсуінің, қорытылуының, сіңуінің және ассимиляциялануының күрделі процесі болып табылады.

Тамақтану процесінде сыртқы ортаның қоректік заттар түріндегі факторлары ас қорыту органдарымен тығыз әрекетке түседі, ас қорытатын ферменттердің әсерінен қажетті қзгерістерге ұшырайды, лимфа мен қанға түседі, сөйтіп, организмнің ішкі ортасының факторларына айналады.

Организмге қажетті қоректік заттардың тиімді мөлшерде және қажет уақытында түсуін қамтамасыз еті өте маңызды. Өйткені дұрыс тамақтану дегеннің өзі не?

Шын мәнінде, мұның өзі тамақтанудың мынадай негізгі үш принціпін сақтау:

1. Тамақпен келіп түсетін энергия мен адамның тіршілік ету кезінде жұмсайтын энергиясының тепе-теңдігі, басқаша айтқанда, энергия теңдестігі.
2. Организм қажеттерінің қоректік заттардың белгілі бір мөлшерде және арақатынасында қанағаттандырылуы.
3. Тамақтану режимінің сақталуы (тамақты белгілі бір уақытта ішу және әрбір тамақтанған кезде белгілі бір мөлшерде тамақ ішу) .

Осы принциптердің әрқайсысын толығырақ қарастырып көрейік.

Дұрас тамақтанудың

бірінші принципі - энергия теңдестігі

Адам организміне қажетті бүкіл энергия тамақпен келеді. Тамақтың организмге сіңіп, пайдалану процесі жануға аздап ұқсас. Шынында да өнімнің дені, соның ішінде углеводтар мен майлар жылуға (энергияға(, көмір қышқыл газы мен суға айналады. Тек белок қана организмде несеппен бірге бөлініп шығатын онша қышқылданбаған өнімдер (мочевина) береді. Сондықтан әуел баста калориялылықты (энергия бөліп шығару қабілеті) арнайы прибор - калориметрмен анықтайтын болған, онда қанша жылу бөлініп шығатынын оңай есептеуге болады. Калориметрде оттегі атомсферасында 1 гармм май жанған кезде 9, 45 килокалория, 1 грамм белок жанған кезде 5, 65 килокалория бөлініп шығады.

Алайда кейіннен қоректік заттардың бір бөлігін организм сіңірмейтін (мысалы, орта есеппен алғанда белоктар 94, 5 процент, майлар - 94 процент, углеводтар - 95, 6 процент сіңірмейді) және белгілі бір түрде нәжіспен бірге шығып анықталады. Бұған қоса, жоғарыда атап айтылғандай, белоктар организмде түгел жанбайды.

Қазіргі уақытта бір гармм тағам белогы 4 килокалория, 1 грамм май - 9, ал 1 грамм углевод 4 килокалория береді деп есептеледі.

Сөйтіп, тамақтардың химиялық құрамын білгенне кейін адамның бір тәулікте қанша энергиялық материал алатыны есептеп шығару оңай. Біздің елімізде негізгі тамақ онімдерінің химиялық құрамының арнаулы таблицасы шығарылған, оларға қарап кез-келген тағамның дастарқан мәзірінің, кез-келген диетаның калориялылығын есептеп шығаруға болады.

Мысалы үшін кейбір өнімдердің калориялылығын немесе қазір айтылып жүргеніндей, энергиялық құндылығын келтірейік (әдетте ол тамақтың желінетін бөлігінің 100 грамына келетін килокалориялар арқылы білдіріледі) :

Энергияның сақталу заңы - абсолютты заң, ол тірі организмде де, соның ішінде адам денесінің клеткаларында да әрекет етеді.

Сондықтан дұрыс тамақтану қалыпты тіршілікті қамтамасыз етіге жұмсалатын энергия мен организм алатын энергияның шамамен алғанда тепе-тең болуын көздейді.

Калориялы аздаған уақыт жетіспеген жағдайда организм өз қорындағы заттарды, май мен углеводты (гликоген) ішінара жұмсайды. Тамақ аздаған уақыт көп ішілген жағдайда оның сіңірілуі мен кәдеге жаратылуы азаяды, нәжіс массасы мен несеп шығару артады. Энергиялық тұрғыдан бағалы тамақ ұзақ уақыт жетіспеген жағдайда организм резервтегі углевод пен майды жұмсап қана қоймайды, сонымен бірге белоктарды да жұмсайды, мұның өзі ең алдымен сүйек бұлшың еттерінің массасының азаюына әкеліп соғады. Соның салдарынан организм жалпы әлсірейді.

Екінші жағынан, калориялы тамақты ұзақ уақыт шамадан тыс ішкен жағдайда май мен углеводтардың бір бөлігін организм тікелей пайдаланбайды да, ол май клеткаларында тері астындағы май түрінде жиналады. Соның салдарынан дененің салмағы артып, адам семіре бастайды.

“Шамадан аспау” керек екенін көріп отырмыз. Ол шаманы қалай табуға болады? Тамақпен қанша энергия алатынымызды біз біліп те алдық. Енді оның қалай жұмсалатынын анықтап алу керек.

Мамандар энергияның организмде үш түрлі жолмен жұмсалатыны анықтады: біріншіден, негізгі алмасу деп аталатын жол; екіншіден, тамақтың өзіне тән динамикалық әрекеті және үшіншіден, бұлшық ет қызметі. Бұдан әрі осы ұғымдарға талай рет бетпе-бет келетіндіктен, оларды айқындап алайық.

Негізгі алмасу дегеніміз адамға барынша тыныш күйде тіршілік етуге қажетті энергияның ең аз мөлшері. Мұндай алмасы әдетте жайлы жатып ұйықтаған кезде өтеді. Ол әдетте күшке тимейтін дене еңбегімен шұғылданатын “стандартты” еркекке (жасы - 30-да, денесінің салмағы - 65 килограмм) немесе “стандартты” әйелге (жасы - 30-да, денесінің салмағы - 55 килограмм) орайлас алынып есептеледі. Негізгі алмасу стандарты еркекте орта есеппен 1600 килокалорияға, әйелде 1400 килокалорияға тең. Ол адамның жасына (кішкентай балаларда ол салмақтың бір өлшеміне шаққанда ересек адамдардан 1, 3-1, 5 есе артық), дененің жалпы салмағына (осы себепті көбіне негізгі алмасуды бір сағатта бір килокалория жұмсалады деп ұйғарып, дене массасының бір килограмына шағып есептейді), тұрмыстың сыртқы жағдайлары мен адамның жеке ерекшеліктеріне байланысты. Үнемі күшке түсетін дене еңбегімен шұғылданатын адамдарда негізгі алмасу әдетте (30 процентке дейін) көбірек.

Тамақтың өзіне тән динамикалық әрекеті. Ғалымдар ешқандай бұлшық ет белсенділігі болмағанның өзінде тамақты қорытуға энергия жұмсалатынын анықтады. Бұл орайда белоктарды қорытуға энергия бәрінен көп жұмсалады, белоктар ас қорыту жолына түскен кезде негізгі алмасуды белгілі бір кезеңде (30-40 процентке дейін) арттырады. Май жегенде негізгі алмасу 4-14 процент, углеводтар келіп түскенде 4-7 процент артады. Тіп шай мен кофенің өзі негізгі алмасуды біраз (8 процентке дейін) арттырады. Тамақтың құрамы әртүрлі болғанда және сонымен бірге қабылданатын қоректік заттар ең қолайлы мөлшерде болғанда негізгі алмасу орта есеппен 10-15 процент артады деп есептеледі.

Бұлшық ет қызметіне энергияның жұмсалуы. Дене қызметі энергия алмасуының шамасына өте елеулі ықпал жасайды. Ал ой еңбегін алсақ, онымен айналысқанда энергияның жұмсалуы анағұрлым аз мөлшерде артады. 1937 жылдың өзінде-ақ белгілі совет ғалымы М. Н. Шатерников кітапты “ішінен оқып” отырғаныңда негізгі алмасу не бары 16 процент артатынын эксперимент арқылы көрсетіп берді. Күшке түсетін еңбектен шұғылданғанда негізгі алмасудың шамасы бірнеше есе артуы мүмкін.

Төменде дене еңбегінің белсенділігі әртүрлі болғанда қанша энергия жұмсалатыны жайлы бірнеше мысал келтірілген.

Егер адамның салмағы стандартты салмақтан артық болса, соған сәйкес энергия жұмсалуы артады, кем болса, соған сәйкес кемиді.

Өзінің салмағын қадағалайтын болғанмен, тамақты тоя жегенді жақсы көретін адамдарға мына бір таблицаны толтыруды ұсынамы. Мысалы, әдеттегі таңертеңгі тамаққа салмағы 100 грамм және калориялығы 400 килогалория пирожный жегіңіз келіп бара жатса және бір грамм салмақ қосқыңыз келмесе, “бүлкектеп” 3-4 километр жүгіруіңіз немесе бірнеше жүз рет (әрине, үзіліс жасап) отырып-тұруыңыз жеткілікті.

Бұған дейін біз жұмыстан тыс кездегі энергияның жұмсалуы туралы айттық. Ал жұмыста ше? Жұмыста энергияның жұмсалуы оның сипатына тікелей байланысты болады. Энергияны бәрінен көп жұмсайтынар - шахтерлер, металургтер, жүк тиеушілер, жер қазушылар, ең аз жұмсайтындар - ой еңбегімен шұғылданатындар, операторлар.

Егер энергияның жұмсалу (негізгі алмасуға, тамақтың өзіндік динамикалыұ әрекетіне, тұмыстағы және үйдегі бұлшық ет қызметіне) түрлерінің бәрін жинақтайтын болсақ, былай болып шығады: энергия көп жұмсалмайтын дене еңбегімен шұғылданбайтын еркектерде (мысалы, қызмет көрсету саласының қызметкерлерінде) орташа тәуліктік энергия алмасу 2750-3000 килоколорияға, нақ осы топтағы әйелдерде 2350-2550 килокалорияға тең. Ой еңбегі адамдары үшін (қызметкерлер, операторлар) энергияның жұмсалуы біршама азырақ: еркектер үшін 2550-2800 килокалория, әйелдер үшін 2200-2400 килокалория болады. Екінші жағынан ауыр дене еңбегімен шұғылданатын еркектер (жүк тиеушілер, ағаш кесушілер және т. б. ) энергияның жұмсалуы көбірек - 3900-4300 ккал. Демек, олардың ішетін тамағы да осы шығындардың есесін толтыруды қамтамасыз ететіндей болуға, яғни неғұрлым калория болуға тиіс.

Он сегізге жетпенег балалар мен алпыстан асқан егде адамдарда энергияның жұмсалуы азырақ: мұның өзі алғашқыларда дене салмағының аз болуынан, екіншілерде алмасу процестері мен дене қызметі интенсивтілігінің жалпы кемуінен болады.

Есептеулер мынаны көрсетеді: Тамақтың тәуліктік калориялылығы энергияның жұмсалуынан үнемі 300 калория артық болып отырса (мқның өзі тәуліктік калориялықтың шамамен 1/10 бөлігі, яғни 100 грамдық тоқаш), резервтегі майдың жиналуы күніне 15-30 грамға артады, мұның өзі бір жылда 5, 4-10, 8 килограмм болып шығады.

Бұған дейін біз тамақтанудың бір жағы - энергетикалық жағы туралы ғана айттық, адамның қалыпты тіршілік етуін қамтамасыз ету үшін оның тамақтан алатын энергиясы мен жұмсайтын энергиясы арасында салыстырмалы тепе-теңдік болуы керек дейді. Бірақ мұның өзі “тамақтық” энергияның қандай жолмен болса да алынуы мүмкін деген, дәлірек айтқанда калориялардың арифметикалық жиынтығы сол бір шама болса да, май есебінен немесе углеводтар не белоктар есебінен ғана алуға болады деген сөз емес.

Калорияларды қалай алатыны, заттардың қандай топтары есебінен алатыны организм үшін бәрібір емесекен. Адамның қалыпты тіршілік ету үшін белоктардың, майлар мен углеводтардың белгілі бір арақатынасы, сондай-ақ тамақтық микрокомпонеттерінің - витаминдер мен минералды заттардың белгілі мөлшері қажет. Осы арада біз дұрыс тамақтанудың екінші принціпіне - организмнің тамақтық заттарды қажет етуіне келеміз.

Дұрас тамақтанудың

екінші принципі - негізгі қоректік заттарға деген

қажеттілікті қанағаттандыру

Жер шарының халқы алуан түрлі мыңдаған өнімдерді тамақ етеді, ал бұл өнімдірден жасалатын тағамдар олардан да бетер алуан түрлі болады. Бұл орайда алуан түрлі тамақ өнімдері қоректік заттардың: белоктардың, майлардың, углеводтардың, витаминдердің, минералды заттар мен судың әр түрлі мөлшерде құралуынан қалыптасады.

Адам рационының энергиялық құны оның құрамына керекті белоктарға, майларға, углеводтарға байланысты екенін білеміз. Углеводтан көбінесе энергия беруші ролін атқарады, ал майлар және әсіресе белоктар организмді энергиямен жабдықтаумен бірге пластикалық мақсаттар үшін, яңни клеткалық және субклеткалық құрылымдардың үнемі болып отыратын жаңару процестері үшін қажетті материал да болып табылады.

Қаңқаның бұлшық еттері мен нерв жүйесі клеткаларының өз жұмысы үшін энергия көзі ретінде көбінесе углеводтан ұүрамына кіретін глюкозаны пайдаланатыны белгілі, ал жүрек бұлшық етінің жұмыс істеуі үшін едәуір мөлшерде май қышқылдары керек, ал бұлар майлардың құрамдас бөлігі. Белоктарды энергиялық материалдар ретінде пайдалану организм үшін өте тиімсіз, біріншіден, белоктар аса тапшы және бағалы қоректік заттар, екіншіден, белоктар энергия бқлік шығарып, қышқылданған кезде, едәуір улы әрекет жасайтын заттар түзіледі.

Қазір уақытта іс жүзінде дені сау адамның рационында белоктардың, майлар мен углеводтар арақатынасының шамамен 1:1, 2:4 болуы барынша қолайлы екені анықталды. Бұл арақатынас - адам организмінің пластикалық қажеттерін де, энергиялық қажеттерін де толық қанағаттардыру үшін ең қолайлы арақатынас. Көпшілік жағдайда калориялылықтың белоктар 12 проценті, майлар 30-35 проценті болуға тиіс. Ілгеріде анықтағанымыздай, 1 г майдың жанғанда жылуы белоктардың немесе углеводтардың сол мөлшерінің жанғандағы жылуынан едәір көп. Дене еңбегінің үлесі және энергияға деген қажеттілік едәуір артқан жағдайда ғана рациондағы белоктың мөлшерін рационның жалпы калориялығының 11 процентіне (калория беруші ретінде майлар мен углеводтардың үлесін арттыра отырып) дейін төмендетуге болады.

Жеңіл-желпі дене еңбегімен шұғылданатын ересек адам шамамен алғанда энергиялық тұрғыдан бағалы тамақтың тәулігіне 2750-2800 килокалориясын, 80-90 грамм белокты, 100-105 грамм майды, 360-400 грамм углеводты қажет етеді. Төменде 18-29 жас арасындағы ересек адамның негізгі қоректік заттар мен энергияны қажет етуін орта есеппен алынған деректері келтірілген (орташа қажеттіліктер - еркек пен әйелдің қажеттері арасындағы орташа арифметикалық шама) .

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс